Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы
Кіріспе
1. Пәндердің атауы және олардың негізі бөлімдері
2 ТІЛ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
3 ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР (ВОКАЛИЗМ)
4 ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР (КОНСОНАНТИЗМ)
5 БУЫН (СИЛЛАБИЗМ)
6 ДАУЫС ЫРҒАҒЫ (ИНТОНАЦИЯ)
1. Пәндердің атауы және олардың негізі бөлімдері
2 ТІЛ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
3 ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР (ВОКАЛИЗМ)
4 ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР (КОНСОНАНТИЗМ)
5 БУЫН (СИЛЛАБИЗМ)
6 ДАУЫС ЫРҒАҒЫ (ИНТОНАЦИЯ)
Тіл дыбыстарының жасалуы. Тіл дыбыстарын жасаудағы қозғалтқыш күш, онын ырғағы; ауаның жолы, қарқыны, күші, созылыңқылығы. Жаңғырық жасайтын (резонаторлык) қуыс орындар (көмей қуысы, тамақ қуысы, ауыз қуысы).
Ауаның түрлері: үнге айналған (фонациялык) ауа, тон, обертон, тембр. Дыбыстардың физикалық, анатомия-физиологиялык аспектілермен байланысы.
Дыбыстардың артикуляция-акустикалық жақтан құралатын өзіндік қасиеттері, табиғаты.
Артикуляциялық дағды (артикуляционная база). Артикуляциялық дағдының бір тілде сөйлейтін адамдардың сөздерін не дұрыс, не бұзып айтуына (орфоэпияға) тигізетін әсері; орфографиямен қарым-қатынасы.
Дыбыс және фонема олардың ортақ жактары мен айырмасы. Фонеманың өзіндік қасиеті; фонеманың түрлері (аллофондары); аллофондардың вариант, ариациялык ерекшеліктері. Әріп, алфавит. Әріптің нақтылы фонемаларды таңбалау кезінде негізделетін принциптері.
Ауаның түрлері: үнге айналған (фонациялык) ауа, тон, обертон, тембр. Дыбыстардың физикалық, анатомия-физиологиялык аспектілермен байланысы.
Дыбыстардың артикуляция-акустикалық жақтан құралатын өзіндік қасиеттері, табиғаты.
Артикуляциялық дағды (артикуляционная база). Артикуляциялық дағдының бір тілде сөйлейтін адамдардың сөздерін не дұрыс, не бұзып айтуына (орфоэпияға) тигізетін әсері; орфографиямен қарым-қатынасы.
Дыбыс және фонема олардың ортақ жактары мен айырмасы. Фонеманың өзіндік қасиеті; фонеманың түрлері (аллофондары); аллофондардың вариант, ариациялык ерекшеліктері. Әріп, алфавит. Әріптің нақтылы фонемаларды таңбалау кезінде негізделетін принциптері.
Негізгі әдебиеттер
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері., А,1993 ж.
2.Жұбанов Қ. Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер. А.,1999ж.
3.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің дамуы мен қалыптауы. А., 1997 ж.
4.Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. А.,1999 ж.
5.Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.,1969 г.
6.Мырзабеков Д,Дыбыстар жүйесі. А., 1999 ж.
7.Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2007 ж.
8.Оралбаева Н. Сөзжасам. А.,2002ж.
9.Қордабаев Т.Құрмалас сөйлем синтаксисі. А., 1995ж.
10.Сайрамбаев Т.Брлақаев М. Қазіргі қазақ тілі А., 1997ж.
Қосымша әдебиеттер:
1.Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1999 ж.
2. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. А.,1987 ж..
3. Қордабаев Т. Түркология және тіл білімі. А., 1998 ж.
4. Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселесі. А.,1995 ж.
5. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Саратов., 1973г.
6. Реформатский Ю.В. Введение в языковедение. М.,1996 г.
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері., А,1993 ж.
2.Жұбанов Қ. Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер. А.,1999ж.
3.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің дамуы мен қалыптауы. А., 1997 ж.
4.Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. А.,1999 ж.
5.Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.,1969 г.
6.Мырзабеков Д,Дыбыстар жүйесі. А., 1999 ж.
7.Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2007 ж.
8.Оралбаева Н. Сөзжасам. А.,2002ж.
9.Қордабаев Т.Құрмалас сөйлем синтаксисі. А., 1995ж.
10.Сайрамбаев Т.Брлақаев М. Қазіргі қазақ тілі А., 1997ж.
Қосымша әдебиеттер:
1.Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1999 ж.
2. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. А.,1987 ж..
3. Қордабаев Т. Түркология және тіл білімі. А., 1998 ж.
4. Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселесі. А.,1995 ж.
5. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Саратов., 1973г.
6. Реформатский Ю.В. Введение в языковедение. М.,1996 г.
Ф.7.22-10
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ БӨЛІМІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
ҒЗЖ ЖӘНЕ ХБ ЖӨНІНДЕГІ ПРОРЕКТОР
______________Т. БАЖИРОВ
(ҚОЛЫ, АТЫ-ЖӨНІ)
______________ 20___ Ж.
6М020500 ФИЛОЛОГИЯ: ҚАЗАҚ ТІЛІ
МАМАНДЫҒЫНЫҢ МАГИСТРАТУРАҒА ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ
БАҒДАРЛАМАСЫ
ШЫМКЕНТ, 2010 Ж.
ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ БАҒДАРЛАМАСЫ 050117 – ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ, 050205-
ФИЛОЛОГИЯ:ҚАЗАҚ ТІЛІ МАМАНДЫҒЫНЫҢ ФОНЕТИКА, ЛЕКСИКОЛОГИЯ, СӨЗЖАСАМ,
МОРФОЛОГИЯ, СИНТАКСИС ПӘНДЕРДІҢ ТИПТІК БАҒДАРЛАМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ
ҚҰРЫЛҒАН.
ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ БАҒДАРЛАМАСЫ КАФЕДРАНЫҢ МӘЖІЛІСІНДЕ ТАЛҚЫЛАНҒАН
06 04 2010__, № _9__ хаттамасы
Кафедра меңгерушісі _________________________ Боранбаев С.Р.
(қолы, ғылыми атағы, тегі, аты)
Қабылдау емтиханның бағдарламасы факультеттің әдістемелік комиссиясымен
мақұлданған 15 04 2010ж., № __8_ хаттамасы
(факультеттің аталуы)
Төрағасы _______________________С. Тұрмаханова
(аты-жөні, тегі)
Қабылдау емтиханның бағдарламасы Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру
бөлімімен келісілген
ЖООКБББ бастығы ________________________Қ.Сыпабек
Кіріспе
Магистратурада 6М020500-Филология:қазақ тілі мамандығы бойынша
мамандарды даярлау екі бағытта жүреді: бейіндік және ғылыми және
педагогикалық. 6М020500-Филология:қазақ тілі мамандығы бойынша
магистратураны бітірушілер келесі кәсіби қызметтерді атқара алады:
Бейіндік даярлық бойынша:
- педагогикалық – ұйымдастыру;
- әкімшілік-басқару;
- мәдени-ұйымдастыру;
Ғылыми және педагогикалық даярлық бойынша:
- ғылыми-педагогикалық;
- ғылыми – зерттеу;
- білім беру- педагогикалық;
- педагогикалық-ұйымдастыру.
1. Пәндердің атауы және олардың негізі бөлімдері
1.1. Фонетика
ДЫБЫС ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
Тіл дыбыстарының жасалуы. Тіл дыбыстарын жасаудағы қозғалтқыш күш, онын
ырғағы; ауаның жолы, қарқыны, күші, созылыңқылығы. Жаңғырық жасайтын
(резонаторлык) қуыс орындар (көмей қуысы, тамақ қуысы, ауыз қуысы).
Ауаның түрлері: үнге айналған (фонациялык) ауа, тон, обертон, тембр.
Дыбыстардың физикалық, анатомия-физиологиялык аспектілермен
байланысы.
Дыбыстардың артикуляция-акустикалық жақтан құралатын өзіндік қасиеттері,
табиғаты.
Артикуляциялық дағды (артикуляционная база). Артикуляциялық дағдының бір
тілде сөйлейтін адамдардың сөздерін не дұрыс, не бұзып айтуына (орфоэпияға)
тигізетін әсері; орфографиямен қарым-қатынасы.
Дыбыс және фонема олардың ортақ жактары мен айырмасы. Фонеманың өзіндік
қасиеті; фонеманың түрлері (аллофондары); аллофондардың вариант,
ариациялык ерекшеліктері. Әріп, алфавит. Әріптің нақтылы фонемаларды
таңбалау кезінде негізделетін принциптері.
ТІЛ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
Дыбыс жасауға қатысатын сөйлеу мүшелері (артикуляциялык мүшелер); олардың
актив, пассив түрлері және атқаратын қызметтері.
Қазақ тілі дыбыстарының кұрамы мен түрлері. Дауысты (вокализм) дыбыстар
мен дауысссыз (консонантизм) дыбыстар. Дауысты дыбыстардың дауыссыз
дыбыстардан айырмашылығы.
ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР (ВОКАЛИЗМ)
Дауысты фонемалардың кұрамы. Дауысты дыбыстардың жасалуы; олардың әр
түрлі артикуляция-акустикалық тұрғыда топтастырылуы (классификациясы): а)
жасалу орнына (тілдің қатысына) қарай - жіңішке (тіл алды), жуан (тіл арты)
болып белінетін түрлер: қазақтың төл сөздеріндегі дауыстылардың тіл алды -
жіңішке, тіл арты - жуан болып бөлінуінің жаңа мағыналы сөз жасаудағы
негізгі қызметі (боз-бөз, тұз-түз, ал-әл т.б). а) жасалу жолына (жақтың
қатысына) қарай ашық, қысаң болып бөлінуі; б) жасалу тәсіліне (ерін мен
езудің катысына) қарай еріндік, езулік болып бөлінуі (бірақ ашық-қысаң,
еріндік-езулік болып, жұптаса бөліну әрқашан тұрақты емес екендігі:
олардың кейде мейлінше ашық немесе қысаң кейде орташа немесе қысаң
болатындығы). Акустикасына қарай дауыстылардың ерекше айқын, көтеріңкі
және бәсең, көмескі әрі аралық дыбыстар болып ерекшеліктері, в) үннің
ішкі сапасына қарай қазақ тілінің төл дауыстыларының жалаң және
дифтонг болып бөлінетін түрлері. Дифтонг дауыстылардың өзіндік
ерекше сапалық белгілері. Кейбір дифтонг болып бөлінетін түрлері.
Дифтонг дауыстылардың өзіндік ерекше сапалық белгілері. Кейбір дифтонгоид
дауыстылар: сөз басында о,ө,е дыбыстарының сапада, айтылуы у,и
дауыстыларының (дифтонгоид сапада айтылуы) да кей жағдайда
дифтонгоидқа айналуы.
Орыс тілінен енген сөздердегі дауыстылар. Олардың ерекшеліктері. Қазақтың
төл сөздеріндегі және халықаралық сөздердің жазылуындағы ю е (е)
әріптерінің қызметі: г) дауыстылардың сөз ішінде қолданылатын орындары
(сөз ішінде орын талғамайтын жәнс талғампаз дауыстылар).
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР (КОНСОНАНТИЗМ)
Дауыссыз фонемалардың құрамы: қазақтың төл сөздеріндегі және халықаралық
сөздерден косылған дауыссыздар. Қазақ тілі мен халықаралық сөздерге ортақ
дауыссыздар (к, т, с, л, т.б). Дауыссыз дыбыстардың жасалуы. Дауыссыздардың
әр түрлі тұрғыда топтастырылуы (классификациясы). Дауыссыздар:
Жасалу орнына қарай: 1) тіл тобы, 2) ерін тобы болып бөлінетіндігі. Актив,
пассив сөйлеу мүшслерінің бір-бірімен карым-катынасына байланысты.
1) тіл тобына жататын дауыссыздар өз ішінен: тіл-тіс, тіл алды, қатты
таңдай, тіл үшы - үстіңгі тіс, тіл арты - астыңғы тіс, тіл ортасы - орта
таңдай, тіл арты - артқы таңдай сияқты тағы басқа түрлерге бөлінетіндігі.
2) ерін тобына жататын дауыссыздар өз ішінен: ерін мен ерін; ерін мен тіс
болып түрленетіндігі.
Жасалу жолына қарай дауыссыздар: а) қабысыңқылар тобы, ә) жуысыңкылар
тобы болып бөлінеді.
Жасалу тәсіліне қарай: а) қабысыңкылар тобындағы дауыссыздар өз ішінен
(үзілмелі -шұғыл, бүйір, үзілмелі-сүзілмелі, діріл, айналмалы) 5 түрге
бөлінетіндігі; ә) жуысыңқылар тобындағы дауыссыздардың жасалу тәсілі
әрдайым сүзілмелі болатындығы; б) жуысыңқы сүзілмелі дауыссыздардың
акустикасы шулы, ызың сыбысты болып естілетіні.
Дауыссыздар үн мен салдырдың қатысына қарай: а) үнділер тобына және а)
үнсіздер тобына бөлінетіндігі, үнділер тобындағылар жасалу жолына қарай
ауыз жолды, мұрын жолды болатыны; акустикасына қарай ашық үнді, міңгір үнді
болатыны. Үнсіздер тобындағылар үн мен салдырдың қатысына карай қатаң, ұяң
болып бөлінеді.
Дауыссыздардың айтылуы: а) қатаң-ұяң болып және ә) тіл ұшының қызметімен
байланысты жуан-жіңішке болып сыңар түзуі б) қазақтың төл сөзіндегі
дауыссыз дыбыстардың бірде жуан, бірде жіңішке айтылуының (үн-ұн, от-от
т.б) фонетикалық мәнінің жоқтығы (тек аллофон болатыны): халықаралық
сөздердегі дауыссыздардың жуан-жіңішке айтылуы жаңа ұғымды сөз жасайтындығы
(фонетикалық қызмет аткаратындығы). Халықаралық сөздердің жазылуына жуан,
жіңішкс дауыссыздардың таңбалану тәсілі.
Дауыссыздар сөз ішінде қолданылуы (сөз шегін дыбыстар тіркесін талғамайтын
және талғампаз дауыссыздар).
БУЫН (СИЛЛАБИЗМ)
Буын оның дауысты дыбыстың буын ішінде алып тұрған орнына қарай және
буын құрайтын дауыстының акустикасына (жуан, жіңінкс, - бәсең,
айқын, күңгірт т.б) қарай бөлінетін түрлері. Қазақтың төл сөздерінің. буын
жөніндегі ерекшеліктері. Сөздерді буынға бөлудің жолдары , қажеттілігі.
Сөз ішіндегі дыбыстардың орналасуына қарай буынның бөлінетін түрлері.
Сөздердің буын жігі мен морфемалык жігі; бұларды ажырата білудің
практикалық маңызы. Буынның бір түрінің екінші түріне ауысуы
(буын
жылысуы, буын ығысуы т.б) оның себептері. Буын жігінің ауызекі тілде
бөлінуі жазуда бөлінуінің кейде сәйкес келетіні, кейде сәйкес келмейтіні,
оның себептері.
ДАУЫС ЫРҒАҒЫ (ИНТОНАЦИЯ)
Дауыс ырғағы (интонация) және кідіріс (пауза) туралы жалпы түсінік.
Адам сөйлеп тұрғанда, айтылғаи пікірдің тыңдаушыға түсінікті болу үшін,
мәнерлеп оқу үшін дауыс ырғағы мен кідірістің маңызы зор екендігі: дауыс
ырғағы арқылы сөйлемдегі сөздердің жеке айтылмай, бір ғана мағыналық топқа
жинақталып, үздіксіз ұласа айтылатындығы. Кідіріс арқылы жеке мағыналы
сөздер немесе мағына жағынан жинақталып ұласқан сөз таптарының басқа
сөздерден бөлініп үздік-үздік жіктеліп айтылатындығы. Ауа толқыны аркылы
топталған фонетикалық бөліктер: сөйлеудің кідірістік, буындык жіктері
(фраза, такт немесе синтагмалар).
Паузадан кейінгі күшті бас буын, паузаның алдындагы күшті соңғы буын.
Дауыс ырғағының грамматикалық мағыналарды
білдірудегі
суперсегменттік қызметі. Дауыс ырғағының түрлері: сөз тіркестері, бірыңғай
мүшелер, айқындауыш мүшелер: төл соз бен автор сөздері
сияқты түрлі категориялардың немесе хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті
сөйлемдердің әртүрлі (біркелкі, тұтас, санамалы, көтеріңкі, бәсең,
кідірісті т.б.с.с) дауыс ырғақтары.
ЕКПІН (АКЦЕНТУАЦИЯ)
Екпін, оның басты - басты түрлері: ой екпіні (логикалык екпін) және
инверсия, көңіл күйі екпіні (эмфазалык скпін), сөз екпіні (словесное
ударение) және олардын бір-бірінсн айырмалары. Сөз екпіні, онын түрлері:
үнді (музыкалық, тоникалық екиін); лебізді (динамикалық, эксаираторлык)
екпін. Лебізді екпіннін күшті лебізді, бәсең лебізді болып белінетіні:
тіркес екпіні (фразалык немесе комплекстік); көмекші (квантитатив) екпін.
Қазақтың төл сөздері мен халықаралық сөздердегі негізгі және квантитатив
сөз екпіндері.
Лебізді сөз екпінінің тиянақты, тияиақсыз: тұрақты, тұрақсыз түрлері. Қазақ
тіліндеғі сөздердің екпіні көбінесе тиянақты (көбінесе соңғы буынға
түсетін) және көбінесе тұрақты (омоним тұлғалы сөздерден басқалары) болып
келетіні. Екпіні тұрақсыз сөздердегі сөз екпінінің атқаратын лексика
-грамматикалық қызметтері. Қазақ тілі сөздерінің екпінді қабылдамайтын
элементтері.
ДЫБЫСТАРДЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ
Дыбыс өзгерістерінің басты - басты түрлері: игерулі
(комбинаторлык), шектік (позициялык), игерусіз (спонтанды).
Игерулі өзгерістердегі бір дыбыстың екінші дыбысқа тигізетін іргелес
(контактное влияние), алшақ (дистактивное влияние), ілгерінді
(профессивтік), кейінді (рсірессивтік), тоғыспалы (взаимное) ықпалдар.
Дыбыстардың игерулі өзгерістердің сөз ішінде қолданылатын орындары. Игерулі
өзгерістердің қазақ тілінде жиі кездеспейтін түрлері: 1) ассимиляция, оның
түрлері: дауыстылардың ассимиляциясы иемесе үндесуі (созвучие гласных
немесе сингармонизм), езулік немесе таңдай (палатальды) аттракция мен
еріндік (лабиалды) аттракциялар. Дауыссыздардың қиюласуы. Ассимилияция мен
сишармонизмнің ортак жақтары және олардың айырмалары. 2) аккомодация
дауыстының дауыссызға немесе дауыссыздың дауыстыға әсері); 3) метатеза (сөз
ішіндегі дыбыстардың орнын ауыстырып айтылуы); 4) диссимилияция ,
ұқсатпай өзгерту - расподобление); 5) орынбасар дыбпен алмастыру; б)
айтуда дауыссыздарды үнемдеу, түсіріп тастау. Бұлардың кездесетін орындары.
Шектік (позициялық) өзгерістер, олардын игерулі
өзгерістерден айырмасы. Шектік өзгерістердің басты-басть, түрлері:
үстеліп айтылатын дыбыстар (протеза, эпентеза, эпитеза); дауыстының
әлсіреуі редукция оның сандық, сапалық, элизиялық, гаплологиялық
түрлері; ұяң дауыссыздардың сөз соңында кідірістің алдында тұрып қатаңдауы.
ИГЕРУСІЗ (СПОНТАНДЫҚ) ӨЗГЕРІСТЕР
Игерусіз өзгерістердің дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері
(олардың игерулі өзгерістерден айырмасы, тарихи дэстүрмен байланыстылығы).
ГРАФИКА ЖӘНЕ ОРФОГРАФИЯ
Графика (жазу). Қазіргі алфавиттің құрамы. Қазақ алфаритіндегі әріптер
мен фонемалардың ара қатынасы.
Орфография (емле). Қазақ орфографиясы туралы қысқаша мәлімет: араб
әліппесі тұсындағы емле; латын әліппесі тұсындағы емле; қазіргі емле.
Қазіргі кездегі қазақ орфографиясыныи негізгі
(морфологиялык,
фонетикалық, тарихи дәстүрлі) принциптері; ол принциптерден ауытқитын
кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы;
күрделі сөз түрлерінің (біріктіріп жазылатын, бөлек
жазылатын, сызықша арқылы жазылатын) жазылуы; халықаралык
сөздердің жазылуы; косымшалардың түрлері (алты вариант, төрт
варианты, үш варианты, екі варианты және вианты жоқ), олардың емле
ережесіне катысты.
Орфоэпия. Орфоэпия туралы қысқаша мәлімет. Орфоэпия мен орфография
мәселелерінің ара қатысы. Фонетикалық транскрипция. Қазақ орфографиясыныи
нормалары.
1.2. МОРФОЛОГИЯ
Сөздердің грамматикалық қасиеттері. Грамматиканың зерттеу объектісі
тілдің грамматикалық құрылысы екені туралы. Тілдің грамматикалық құрылысы
мен негізгі сөздік қоры тілдің негізі екені. Тілдің сөздік қоры, оның
өзіндік белгілері сөздік құрамнан айырмасы, тілдің негізіне жататын
себептері, негізгі сөздік қоры жоқ ешбір тілдің болмайтыны.
Тілдің грамматикалық құрылысы, оның атқаратын қызметі, грамматикалық
құрылыстың ерекшеліктері грамматикалық құрылыссыз ешбір тіл болмайтыны.
Грамматика және оның салалары
Грамматика сөздің сөйлемдегі өмірін, сөйлемде қолданылу заңдылығын
зерттейтін ілім болғандықтан, ол алдымен сөздің сөйлемде қандай тұлғада
қалай қолданылатынын және олардың сөйлемді қалай құрастыратынын, яғни
сөйлемнің қыры-сырын зерттейтіні. Осымен байланысты грамматиканың
морфология мен синтаксис деген екі саласы болатыны туралы.
Морфология сөз, оның сөйлемде қолданылғанда, ойдың байланысына қарай
бір-бірімен түрлі тұлғада байланысқа түсетіні. Сөздердің бір-бірімен
байланысы үшін сөз тұлғаларын құбылтатын, тілдің қалыптасқан амал-
тәсілдерін грамматиканың морфология саласы зерттейді. Сөз тұлғаларының
түрленуінің сөз таптарына байланыстылығы.
Синтаксис сөздердің бір-бірімен тіркесу заңдылығын, сөз тіркестерінен
сөйлемнің құралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым екендігі.
Морфология мен синтаксис саласының бір-бірімен байланыстылығы.
Морфология сөздердің түрлену жүйесін, заңдылығын зерттегенімен, сөздердің
түрленген тұлғалары жеке қолданылмай, сөйлем ішінде қолданылып, олардың
атқаратын өзіндік қызметі болатыны, ол қызметтің синтаксиске қатысынан
морфология мен синтаксистің байланысы шығатыны.
Сөз тұлғаларының өзгерту, түрлену заңдылығы морфологияға қатысты
болғанымен, әр сөз тұлғасының қызметі синтаксиссіз мүмкін емес екені.
Керісінше, сөз тұлғалары түрленіп, бір-бірімен байланыспай, сөйлем
жасалмайтыны. Бұлардың морфология мен синтаксистің тығыз байланысын
білдіретіні.
Негізгі грамматикалық ұғымдар
Сөздің жеке тұрғандағы мағынасы бар және сөйлемде түрлі тұлғада
қолданылуына байланысты сөзге қосылатын түрлі мағыналар бар екені. Сөздің
жеке тұрғандағы мағынасы сөйлемге тәуелді болғанымен, оның орны сөздікте
ғана деуге болмайтыны, сөздің сөздікте көрсетілетін лексикалық мағынасы
сөйлемде де сақталатыны. Сөйлем мағынасының сөздердің лексикалық
мағынасының негізінде берілетіні.
Сөздер сөйлемде қолданылғанда, грамматикалық құрылыстың қарамағына түсіп,
оның заңдылығына сай түрленіп, оның мағыналарын білдіретіндігі. Оның
сөйлемге қатысы. Грамматикалық мағына, грамматикалық форма туралы
түсініктер. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың байланысы.
Грамматикалық мағынаның өзіндік белгілері., ерекшеліктері. Грамматикалық
форманың белгілері, ерекшеліктері. Грамматикалық мағынаның түрлі тілдердегі
әмбебаптық қасиеттері.
Грамматикалық категория, анықтамасы, белгілері, грамматикалық
категорияның шарттары. Әр категорияның мағыналық құрамы, көрсеткіштері,
жасалу әдістері болатыны. Грамматикалық категорияның мағынасы грамматикалық
мағынаға жататыны, ол мағынаны білдіретін тұлғалардың грамматикалық формаға
жататыны. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына байланыстылығы.
Грамматикалық категориялардың қолданылу аясының бір сөз табының құрамында
қалып қоймай, кеңею мүмкіндіктері. Сөз таптарының бәрінің де грамматикалық
категориялары бола бермейтіні.
Грамматикалық категориялардың туыстас тілдермен туыстас емес тілдермен
де әмбебаптық қасиеті.
Сөз таптары
Тілдегі сөздің мағына жағынан, атқаратын қызмет жағынан түрлілігі.
Ғылымда сөз атауының үш үлкен топқа бөлуі: 1.атауыш сөздер, 2. көмекші
сөздер, 3. одағай сөздер.Атауыш сөздердің негізгі белгілері (мағынасы,
түрлену мүмкіндігі, сөйлемдегі қызметі, дербестігі). Көмекші сөздердің
грамматикалық дамудың нәтижесінде қазіргі қалыпқа жеткен, лексикалық
мағынасына айрылғаны, грамматикалық мағынаға көшкені, соның арқасында
дербес сөзге тіркесіп, оған үстеме мағына қосатын нұсқа қызметінде
қолданылуы, дербес сөздер сияқты сөйлемде өзінше қызмет атқармауы. Көмекші
сөздердің өзара ерекшелігісоған байланысты бірнеше түрге бөлінуі, көмекші
сөздердің түрлері. Одағай сөздердің ақиқат өмірдегі зат, құбылыс, оның
түрлі белгілерін, қимыл-әрекет білдірмейтіні, сондықтан да оның сөйлемдегі
ойды білдіретін сөздердің қатарында қолданылмай, сөйлемнен оқшау
қолданылатыны.
Бұл үлкен үш сөздер тобының іштей ерекшелікке толықтығы және
әрқайсысының лексика-грамматикалық сипатының да сан алуандығы. Тілдегі
сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай ғылымда олардың сөз
таптарына бөлінетіндігі. Сөздерді сөз таптарына бөлу олардың ұқсатығы мен
ерекшеліктерін білдіретін белгілері негізінде жасалатыны. Қазақ тілінде А.
топтастыру принциптері: лексикалық (семантикалық), грамматикалық
(морфологиялық, синтаксистік) деп үш белгі ретінде аталатыны. Бұл үш
принциптің ішкі мазмұны. Сөз таптарының бәрі бірдей бұл үш белгіге сай келе
бермейтіні. Олардың ішінде грамматикалық категориялары жоқ, түрленбейтін
сөз таптары болатыны. Одағай түрленбейді, сөйлемде синтаксистік қызмет
атқармайды, үстеу мен еліктеу сөздер түрленбейді, бірақ сөйлем мүшесі
қызметін атқарады. Қазақ тілінде негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім,
сан есім, етістік, үстеу, еліктеу сөздер, шылау, одағай.
Зат есім
Зат есімнің өте ірі, негізгі сөз таптарына жататын, ол тілдегі
сөздердің қомақты тобын қамтумен бірге, грамматикалық құрылысы жағынан да,
синтаксистік қызметі жағынан да өте күрделі сөз табы екені. Зат есім
өмірдегі адамды қоршаған заттардың, заттық ұғымдардың, түрлі құбылыстардың,
уақиғалардың атын білдіретін сөз табы екендігі. Зат есімнің мағыналық
сипаты. Зат есімнің мағыналық жағынан сыр-сипаттының молдығы. Деректі,
дерексіз мағыналы зат есімдер, олардың арнайы көрсеткіш арқылы жасалатын
қалыптасқан тұрақты үлгісі жоқтығы. Бұл мағыналардың сөздің лексикалық
мағынасымен бірге берілетін мағына екені. Бірақ зат есім жасаушы кейбір
жұрнақтардың көбіне дерексіз мағыналы зат есім жасайтындарының бары. Зат
есімнің жалпы, жалқы мағынасы. Ол мағынаның лексикалық мағынаға қатысы.
Жалпы мағыналы зат есімдер, оның өзіндік ерекшелігі. Зат есімнің жалқы
мағынасы, оның ішкі топтары, олардың өзіндік ерекшеліктері.
Қазақ тілінде зат есімдердің кім? Не? Сұрақтарына жауап беруіне
байланысты үлкен екі топқа бөлінуі. Кім? Сұрағына жауап беретін зат
есімдердің ішкі мағыналық топтары. Не? Сұрағына жауап беретін зат
есімдердің ішкі мағыналық тобы: 1) жанды заттардың атаулары; 2) жансыз
заттардың атаулары.
Көмекші есімдер
Зат есім атаулының лексикалық мағынада дербес сөз ретінде қолданылатын
негізгі тобымен бірге, осындай дербес сөздерге тіркесіп қолданылатын сөз
табы бары. Мұндай сөздерге көмекші сөздер жататыны. Көмекші сөздердің
мағынасы, оның жалпылығы, толық мағыналы сөздерге тіркесе қолданылып, оған
мағына үстеуші тілдік нұсқалардың қызметін атқаруы. Тілдегі белгілі
қосымшалардың көмекші есімдерді дербес сөзбен тіркесетін қызметті
атқаратыны, оның тұрақтылығы. Қосымшалардың көмекші есімнің дербес сөзге
тіркесе қолданылу қызметінің тұрақтылығына, әбден қалыптасқанына
байланыстылығы.
Көмекші есімдердің ішкі мағыналық құрамы оның тіркесетін сөздің
мағынасына байланыстылығы. Көмекші есім мағынасының зат есімге қатысы, зат
есім мағынасына байланыстылығы.
Көмекші есімдердің түрлену қабілеті, ол арқылы шылаулардан
ерекшеленетіні. Көмекші есімдердің зат есімдерше түрленуі, зат есім
категорияларының қосымшалармен түрленуі.
Көмекші есімдердің түп төркіні туралы қалымдардың пікірі.
Көмекші есімдердің қолданыста кейде дербес сөзсіз жеке тұрып
кездесетіні, оның себебі: 1) үстіне кигені, 2) сыртта тұр, 3) үсті-үстіне
жатыр, 4) сырттағы адам. Бұлардың өзіндік ерекшеліктері, көмекші есімге
жататыны, көмекші есімге жатпайтындары, себебі.
Сын есім
Сын есім заттың түрлі сындық белгілерін, салмағын, сапасын, сипатын,
түрін аумағын білдіретін сөз табы екендігі. Осы ерекшелік оның зат есіммен
тіркесте қолданылуын керек ететіні. Сын есімнің өзіндік мағынасы,
морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі бары.
Сын есімнің мағыналық жағынан үлкен: екі топқа бөлінетіндігі: сапалық
сын есімдер, қатыстық сын есімдер. Сапалық сын есімдер заттың әр алуан
белгілерінің сапасын, сипатын, түрі, түсін, аумағы мен салмағын т.б. да
сындық белгілерін білдіретіндігі.Сапалық сындардың басым көпшілігі негізгі
түбір болғанымен, тарихи жағынан туынды түбірге жататын сын есім сөздер де
бар. Сапалық сындардың құрамы өте баяу болса да, толығып отыратындығы.
Сапалық сын есімдердің мағыналық жағынан, түрлену жағынан өзіндік
ерекшеліктері, белгілері. Қатыстық сын есімдер заттың сан алуан белгілерін
басқа заттардың қатысы арқылы білдіретіні. Қатыстық сындардың морфемдік
құрамы: негізгі морфема, көмекші морфемадан тұратыны, әрқайсысының
атқаратын қызметі. Қатыстық сын есімдердің негізгі сөздердің басқа сөз
таптарына қатысы. Қатыстық сын есімдердің сын есімнің категория
көрсеткіштерімен түрленбейтін ерекшелігі. Сын есімдердің құрылымына қарай
ерекшелігі: жалаң және күрделі түрлері бары. Жалаң сын есімдердің негізгі
және туынды түбір сын есім болып бөлінетіні. Күрделі сын есімдердің ең кемі
екі сөзден құралатыны, оның ішкі құрамының түрлілігі: 1) көк ала, қара
шұбар, қара көк, ал қара көк; 2) ақ көйлекті, қара қалпақты; 3) жібек
көйлекті, түлкі тымақты; 4) үлкен-кіші, таулы, таусыз.
Шырай категориясы
Шырай категориясы. Бір түрлі сындық белгінің ақиқат өмірде түрлі
дәрежеде болуын білдіретін сын есімнің шырай категориясы екендігі. Шырай
категориясының өзіндік мағынасы, ол мағынаның білдіретін көрсеткіштері
бары. Шырай категориясының мағыналық құрамының түрлілігі. Шырай
категориясының мағына түрлілігіне морфемдік көрсеткіштерінің сәйкестігі.
Соған қарай шырайдың бірнеше түрлері бары. Шырай түрлері топтастыру, жіктеу
туралы ғалымдар пікірі. Шырай түрлері: 1) жай шырай, 2) салыстырмалы шырай,
3) күшейткіш шырай, 4) асырмалы шырай. Шырай түрлерінің әрқайсысының
мағынасы, жасалу жолдары, әр шырайдың өзіндік тұлғасы. Сын есімнің
синтаксистік қызметі.
Сан есім
Сан есім заттың сындық белгісін білдіретін заттық белгісін білдіруі
жағынан сын есімге ұқсатығы, соған қарай сын есімнің де зат есіммен
тіркестекөбірек қолданылуы. Сан есімнің зат есіммен тіркесінсіз қолдана
алатыны. Сан есім сөздердің өзіндік ерекшеліктері, оның басқа сөз таптарына
ұқсамайтын жақтары. Сан есімнің өзіндік грамматикалық категориясының жоқ
екені, басқа сөз таптарының грамматикалық категорияларымен түрлену
қабілеті. Сан есімнің құрылымы. Дара және күрделі сандар. Дара сандардың аз
екендігі. Күрделі сандардың жасалу ерекшелігі. Күрделі сандардың көп
екендігі.
Сан есімнің синтаксистік қызметі. Сан есімнің мағыналық топтары
Сан есімнің синтаксистік қызметі. Сан есімнің мағыналық топтары. Сан
есім сөздер заттың сандық мөлшерін түрліше білдіре алатынына қарай, бірнеше
мағыналық топқа жіктелетіні: есептік сан, реттік сан, болжалдық сан,
жинақтық сан, топтық сан, бөлшектік сан. Сан есімнің мағыналық топтарының
әрқайсысының бір-бірінен мағыналық ерекшелігі, жасалу жолдары, зат есіммен
тіркесте қолданылуы, түрлену мүмкіндігі.
Есімдік
Есімдік саны жағынан үлкен сөз табына жатпайтыны, бірақ тілдегі
қолданысы жағынан ірі сөз таптарынан кем емес екені. Есімдік есімдер тобына
жатқанымен, олардың ешбірінің нақтылы мағынасын (заттың атын, сындық
белгілерін, санын) мағынаның жалпылығы арқылы сөйлемде білдірмейтіні.
Есімдіктің бұл ерекшелігі сөздің сөйлемде қайталану қажеттілігінен
құтқаратыны. Есімдіктердің түрленуі, оның қай сөз табының орнына
қолданылуына байланыстылығы, есімдікке ғана тән сөз түрлендіруші қосымша,
категория жоқ екендігі.
Етістік
Етістіктің сөз таптары ішіндегі ең күрделі сөз табы екендігі. Етістік
сөз табының қазақ тіл білімінде зерттелуі. Етістіктің лексика-семантикалық
жағынан алуан түрлілігі, өз ішінде қозғалыс, амалды білдіретін, өсіп-өну,
бағыт-бағдар, көру-сес, мінез-құлық, бейнелеу мәнді, көңіл-күй мәнді, қалып
етістіктері т.б. болып бөлінуі. Негізгі түбір етістіктер, туынды түбір
етістіктер.
Дара және күрделі етістіктер. Күрделі етістіктер жүйесі, ол туралы қазіргі
тіл білімнің жаңа пайымдаулары тең күрделі етістік, құрамды етістік,
аналитикалық формалы етістік т.б.
Негізгі және көмекші етістіктер. Көмекші етістіктер. Көмекші
етістіктердің түрлері. Аналитикалық форманттар, олардың мағыналары,
құрылымы, аналитикалық форманттардың етістіктің грамматикалық
категорияларына қатыстылығы.
Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары.
Салттылық және сабақтылық категориясы. Етістік категориясы субъекті мен
объекті қимылға қарым-қатынасын білдіретін арнайы грамматикалық формалар
жүйесі екендігі. Етіс түрлері, ол жөніндегі зерттелу мен оқулықтардағы ой-
пікірлері. Өздік етіс, білдіретін грамматикалық қимылға қатысты субъект,
оның грамматикалық тұлғасы, жасалуы, жұрнақтары. Ортақ етіс, мағынасы,
жасалуы, жұрнақтары. Оны басқа сөз тұлғаларынан ажырату. Етістік
жұрнақтарының бір сөзде қабаттаса қолданылу ерекшелігі. Етістіктің болымды-
болымсыздық категориясы. Қимылдың өту сипаты етістіктің дербес лексика-
грамматикалық категориясы екендігі, оның ғылымда танылуы мен зерттелуі,
өздік семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері мен берілу тәсілдері.
Есімше, көсемше, тұйық етістік тұлғаларының етістіктің грамматикалық
категориялары ішіндегі орны.Модальдық категория, модальдылық жөніндегі
көзқарастар, пікірлер. Рай категориясы. Рай-мазмұн жағынан да, форма
жағынан да бай грамматикалық категория. Етістіктегі грамматикалық мағынаға
қос модальдік мағынаның жарыса көрінуі. Рай түрлері: Ашық рай, бұйрық рай,
шартты рай, қалай рай.
Шақ категориясы. Шақ категориясы етістікті өзге сөз таптарынан
ерекшелендіретін негізгі грамматикалық категория екендігі. Шақ түрлері: осы
шақ, келер шақ, өткен шақ. Шақ түрлері және оның атаулары жөніндегі қазақ
тіл біліміндегі ғалымдар пікірі. Етістіктің жіктелуі. Етістіктің жақ
категориясы.
Етістіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметі.
Үстеу
Үстеу-сөз табының бірі, оның семантикалық сипаты. Үстеудің қимылдың
алуан түрлі күй-жайларын, түрлі белгілерін білдіретіндігін, өз алдына жеке
сөз табы екендігін. Үстеу сөз қатарының тілдің түрлі тәсілдері арқылы
тарихи қалыптасқаны. Сондықтан басқа да сөздер тобымен төркіндігі
морфологиялық құрамы жағынан негізгі түбір, туынды түбір, үстеулер
болатындығы. Дара және күрделі үстеулер болып бөлінетіндігі. Үстеулердің
арнайы морфологиялық түрлену жүйесінің жоқ екендігі. Үстеу грамматикалық
категориясы жоқ сөз табы. Үстеу сөздердің мағынасына қарай мезгіл, мекен,
мөлшер, сын-бейне, күшейту, мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері болып
бөлінетіндігі. Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы ядәл мерзімін білдіріп,
қашан,қашаннан сұрақтарына жауап беретіндігі, мезгіл үстеулердің қатары.
Мезгіл үстеулер, олардың құрылысының біркелкі еместігі. Дара және күрделі
болып келуі, жасалу жолдары, сөйлемдегі орны, атқаратын синтаксистік
қызметі. Мекен үстеулері, олардың қимылдың орнын, мекенін, бағытын
білдіруі,сұрақтары қайда? Қайдан? Мекен үстеуіне жататын сөздер, олардың
тұлғалары бірыңғай еместігі. Мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері,
білдіретін мағыналары, сұрақтары, оларға жататын үстеу сөздер. Үстеулердің
сөйлемдегі қызметі. Пысықтауыш болуы, үстеулердің әрқашан өздері
пысықтайтын сөздерінен бұрын тұратындығы, алайда мезгіл үстеулерінің
сөйлемде орын талғамайтындығы. Кей жағдайларда үстеудің бастауыш,
толықтауыш, баяндауыш қызметінде жұмсалуы.
Еліктеу сөздер
Еліктеу сөздердің лексикалық және тұлғалық жағынан өзгеше сөз табы
екендігі. Еліктеу сөздердің еліктеу және бейнелеуіш сөздерге бөлінетіндігі.
Олардың сипаттамасы, қатары, құрамы, еліктеуіш сөздердің сөйлемдегі
қызметі. Олардың сөздермен тіркесу қабілеті туралы. Еліктеу сөздердің
фонетика-морфологиялық сипаты. Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамының буын
жігінің, айтылу қалыптасқан, әрі орнықты, әрі жүйелі заңдылықтарының бар
екендігі. Еліктеу сөздердің құрылысына қарай дара және күрделі болып
бөлінетіндігі. Дара еліктеу сөздердің негізгі және туынды болып
бөлінетіндігі. Негізгі еліктеу сөздерге есту, көру арқылы қабылданған
табиғат құбылыстары, көрініс бейнелерінің атауларының жататындығы, туынды
еліктеу сөздерге жалпы сипаттама. Күрделі еліктеу сөздер.
Негізінен етістіктермен тіркесіп пысықтауыш мүше қызметін
атқаратындығы, құранды мүшенің құрамында келіп бастауыш қызметінде
қолданылуы. Зат есімдермен тіркесіп анықтауыштық қызметте келетіндігі.
Шылау
Шылаулардың басқа сөз таптарынан ерекшелігі. Шылаулардың дәнекерлік
қызметінің және атаушы сөздермен тіркесу қабілетінің олардың қалыптасқан
грамматикалық мағыналарының сипаттарына қарай жалғаулықтар, септеуліктер,
демеуліктер болып бөлінетіндігі.
Жалғаулықтар, олардың өздеріне тән грамматикалық қызметі.
Жалғаулықтардың өзара тең дәрежесіндегі бірыңғай сөздерді, сөз тіркестерін,
сөйлемдерді байланыстыратындығы. Байланыстыру қабілетіне қарай салыстырғыш
және сабақтастырғыш жалғаулықтар болып бөлінетіндігі. Ыңғайлас,
талғаулықты, қарсылықты, себеп-салдар, шарттық, ұштастырғыш жалғаулықтар,
олардың қатары, сипаттамамалы. Септеуліктер, олардың өзі қатысты сөздің
белгілі тұлғада тұруын талап tntnylu және тіркескен сөздерге себептік,
бағыттық, мезгілдік грамматикалық мағыналарды үстейтіндігі. Септеулік
шылаулардың жалғаулық шылаулармен қызметтерінің ұқсастығы мен айырмашылығы.
Демеуліктер, олардың өздері тіркесетін сөздерге түрлі қосымша реңктер
үстейтіндігі. Қосатын реңк мәндеріне сай сұраулық, күшейткіш, болжал,
болымсыздық, қомсыну мәнді демеуліктері болып бөлінетіндігі.
Одағай
Одағай лексика-грамматикалық сипаты жағынан адамның әр түрлі көңіл-
күйіне байланысты ишараттар және төрт түлік малға арнайы айтылатын,
сөйлемде басқа сөздермен басқа сөздермен грамматикалық байланысқа
түспейтін, оқшау қолданылатын сөздер тобы екендігі. Одағайлардың зерттелуі.
Одағайлардың түрлері: негізгі одағайлар, туынды одағайлар. Одағайлардың
мағынасына қарай бөләнулері: көңіл-күй, ишарат одағайлары. Одағайлардың
сөйлемде лепті, сұраулы сөйлемдердің құрамында келетіндігі. Екі түрлі
жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алатындығы: 1) Көмекші етістіктермен
тіркесіп, күрделі мүшенің құрамында келгенде; 2) Түрлі қосымшаларды
қабылдау арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ БӨЛІМІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
ҒЗЖ ЖӘНЕ ХБ ЖӨНІНДЕГІ ПРОРЕКТОР
______________Т. БАЖИРОВ
(ҚОЛЫ, АТЫ-ЖӨНІ)
______________ 20___ Ж.
6М020500 ФИЛОЛОГИЯ: ҚАЗАҚ ТІЛІ
МАМАНДЫҒЫНЫҢ МАГИСТРАТУРАҒА ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ
БАҒДАРЛАМАСЫ
ШЫМКЕНТ, 2010 Ж.
ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ БАҒДАРЛАМАСЫ 050117 – ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ, 050205-
ФИЛОЛОГИЯ:ҚАЗАҚ ТІЛІ МАМАНДЫҒЫНЫҢ ФОНЕТИКА, ЛЕКСИКОЛОГИЯ, СӨЗЖАСАМ,
МОРФОЛОГИЯ, СИНТАКСИС ПӘНДЕРДІҢ ТИПТІК БАҒДАРЛАМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ
ҚҰРЫЛҒАН.
ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ БАҒДАРЛАМАСЫ КАФЕДРАНЫҢ МӘЖІЛІСІНДЕ ТАЛҚЫЛАНҒАН
06 04 2010__, № _9__ хаттамасы
Кафедра меңгерушісі _________________________ Боранбаев С.Р.
(қолы, ғылыми атағы, тегі, аты)
Қабылдау емтиханның бағдарламасы факультеттің әдістемелік комиссиясымен
мақұлданған 15 04 2010ж., № __8_ хаттамасы
(факультеттің аталуы)
Төрағасы _______________________С. Тұрмаханова
(аты-жөні, тегі)
Қабылдау емтиханның бағдарламасы Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру
бөлімімен келісілген
ЖООКБББ бастығы ________________________Қ.Сыпабек
Кіріспе
Магистратурада 6М020500-Филология:қазақ тілі мамандығы бойынша
мамандарды даярлау екі бағытта жүреді: бейіндік және ғылыми және
педагогикалық. 6М020500-Филология:қазақ тілі мамандығы бойынша
магистратураны бітірушілер келесі кәсіби қызметтерді атқара алады:
Бейіндік даярлық бойынша:
- педагогикалық – ұйымдастыру;
- әкімшілік-басқару;
- мәдени-ұйымдастыру;
Ғылыми және педагогикалық даярлық бойынша:
- ғылыми-педагогикалық;
- ғылыми – зерттеу;
- білім беру- педагогикалық;
- педагогикалық-ұйымдастыру.
1. Пәндердің атауы және олардың негізі бөлімдері
1.1. Фонетика
ДЫБЫС ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
Тіл дыбыстарының жасалуы. Тіл дыбыстарын жасаудағы қозғалтқыш күш, онын
ырғағы; ауаның жолы, қарқыны, күші, созылыңқылығы. Жаңғырық жасайтын
(резонаторлык) қуыс орындар (көмей қуысы, тамақ қуысы, ауыз қуысы).
Ауаның түрлері: үнге айналған (фонациялык) ауа, тон, обертон, тембр.
Дыбыстардың физикалық, анатомия-физиологиялык аспектілермен
байланысы.
Дыбыстардың артикуляция-акустикалық жақтан құралатын өзіндік қасиеттері,
табиғаты.
Артикуляциялық дағды (артикуляционная база). Артикуляциялық дағдының бір
тілде сөйлейтін адамдардың сөздерін не дұрыс, не бұзып айтуына (орфоэпияға)
тигізетін әсері; орфографиямен қарым-қатынасы.
Дыбыс және фонема олардың ортақ жактары мен айырмасы. Фонеманың өзіндік
қасиеті; фонеманың түрлері (аллофондары); аллофондардың вариант,
ариациялык ерекшеліктері. Әріп, алфавит. Әріптің нақтылы фонемаларды
таңбалау кезінде негізделетін принциптері.
ТІЛ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
Дыбыс жасауға қатысатын сөйлеу мүшелері (артикуляциялык мүшелер); олардың
актив, пассив түрлері және атқаратын қызметтері.
Қазақ тілі дыбыстарының кұрамы мен түрлері. Дауысты (вокализм) дыбыстар
мен дауысссыз (консонантизм) дыбыстар. Дауысты дыбыстардың дауыссыз
дыбыстардан айырмашылығы.
ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР (ВОКАЛИЗМ)
Дауысты фонемалардың кұрамы. Дауысты дыбыстардың жасалуы; олардың әр
түрлі артикуляция-акустикалық тұрғыда топтастырылуы (классификациясы): а)
жасалу орнына (тілдің қатысына) қарай - жіңішке (тіл алды), жуан (тіл арты)
болып белінетін түрлер: қазақтың төл сөздеріндегі дауыстылардың тіл алды -
жіңішке, тіл арты - жуан болып бөлінуінің жаңа мағыналы сөз жасаудағы
негізгі қызметі (боз-бөз, тұз-түз, ал-әл т.б). а) жасалу жолына (жақтың
қатысына) қарай ашық, қысаң болып бөлінуі; б) жасалу тәсіліне (ерін мен
езудің катысына) қарай еріндік, езулік болып бөлінуі (бірақ ашық-қысаң,
еріндік-езулік болып, жұптаса бөліну әрқашан тұрақты емес екендігі:
олардың кейде мейлінше ашық немесе қысаң кейде орташа немесе қысаң
болатындығы). Акустикасына қарай дауыстылардың ерекше айқын, көтеріңкі
және бәсең, көмескі әрі аралық дыбыстар болып ерекшеліктері, в) үннің
ішкі сапасына қарай қазақ тілінің төл дауыстыларының жалаң және
дифтонг болып бөлінетін түрлері. Дифтонг дауыстылардың өзіндік
ерекше сапалық белгілері. Кейбір дифтонг болып бөлінетін түрлері.
Дифтонг дауыстылардың өзіндік ерекше сапалық белгілері. Кейбір дифтонгоид
дауыстылар: сөз басында о,ө,е дыбыстарының сапада, айтылуы у,и
дауыстыларының (дифтонгоид сапада айтылуы) да кей жағдайда
дифтонгоидқа айналуы.
Орыс тілінен енген сөздердегі дауыстылар. Олардың ерекшеліктері. Қазақтың
төл сөздеріндегі және халықаралық сөздердің жазылуындағы ю е (е)
әріптерінің қызметі: г) дауыстылардың сөз ішінде қолданылатын орындары
(сөз ішінде орын талғамайтын жәнс талғампаз дауыстылар).
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР (КОНСОНАНТИЗМ)
Дауыссыз фонемалардың құрамы: қазақтың төл сөздеріндегі және халықаралық
сөздерден косылған дауыссыздар. Қазақ тілі мен халықаралық сөздерге ортақ
дауыссыздар (к, т, с, л, т.б). Дауыссыз дыбыстардың жасалуы. Дауыссыздардың
әр түрлі тұрғыда топтастырылуы (классификациясы). Дауыссыздар:
Жасалу орнына қарай: 1) тіл тобы, 2) ерін тобы болып бөлінетіндігі. Актив,
пассив сөйлеу мүшслерінің бір-бірімен карым-катынасына байланысты.
1) тіл тобына жататын дауыссыздар өз ішінен: тіл-тіс, тіл алды, қатты
таңдай, тіл үшы - үстіңгі тіс, тіл арты - астыңғы тіс, тіл ортасы - орта
таңдай, тіл арты - артқы таңдай сияқты тағы басқа түрлерге бөлінетіндігі.
2) ерін тобына жататын дауыссыздар өз ішінен: ерін мен ерін; ерін мен тіс
болып түрленетіндігі.
Жасалу жолына қарай дауыссыздар: а) қабысыңқылар тобы, ә) жуысыңкылар
тобы болып бөлінеді.
Жасалу тәсіліне қарай: а) қабысыңкылар тобындағы дауыссыздар өз ішінен
(үзілмелі -шұғыл, бүйір, үзілмелі-сүзілмелі, діріл, айналмалы) 5 түрге
бөлінетіндігі; ә) жуысыңқылар тобындағы дауыссыздардың жасалу тәсілі
әрдайым сүзілмелі болатындығы; б) жуысыңқы сүзілмелі дауыссыздардың
акустикасы шулы, ызың сыбысты болып естілетіні.
Дауыссыздар үн мен салдырдың қатысына қарай: а) үнділер тобына және а)
үнсіздер тобына бөлінетіндігі, үнділер тобындағылар жасалу жолына қарай
ауыз жолды, мұрын жолды болатыны; акустикасына қарай ашық үнді, міңгір үнді
болатыны. Үнсіздер тобындағылар үн мен салдырдың қатысына карай қатаң, ұяң
болып бөлінеді.
Дауыссыздардың айтылуы: а) қатаң-ұяң болып және ә) тіл ұшының қызметімен
байланысты жуан-жіңішке болып сыңар түзуі б) қазақтың төл сөзіндегі
дауыссыз дыбыстардың бірде жуан, бірде жіңішке айтылуының (үн-ұн, от-от
т.б) фонетикалық мәнінің жоқтығы (тек аллофон болатыны): халықаралық
сөздердегі дауыссыздардың жуан-жіңішке айтылуы жаңа ұғымды сөз жасайтындығы
(фонетикалық қызмет аткаратындығы). Халықаралық сөздердің жазылуына жуан,
жіңішкс дауыссыздардың таңбалану тәсілі.
Дауыссыздар сөз ішінде қолданылуы (сөз шегін дыбыстар тіркесін талғамайтын
және талғампаз дауыссыздар).
БУЫН (СИЛЛАБИЗМ)
Буын оның дауысты дыбыстың буын ішінде алып тұрған орнына қарай және
буын құрайтын дауыстының акустикасына (жуан, жіңінкс, - бәсең,
айқын, күңгірт т.б) қарай бөлінетін түрлері. Қазақтың төл сөздерінің. буын
жөніндегі ерекшеліктері. Сөздерді буынға бөлудің жолдары , қажеттілігі.
Сөз ішіндегі дыбыстардың орналасуына қарай буынның бөлінетін түрлері.
Сөздердің буын жігі мен морфемалык жігі; бұларды ажырата білудің
практикалық маңызы. Буынның бір түрінің екінші түріне ауысуы
(буын
жылысуы, буын ығысуы т.б) оның себептері. Буын жігінің ауызекі тілде
бөлінуі жазуда бөлінуінің кейде сәйкес келетіні, кейде сәйкес келмейтіні,
оның себептері.
ДАУЫС ЫРҒАҒЫ (ИНТОНАЦИЯ)
Дауыс ырғағы (интонация) және кідіріс (пауза) туралы жалпы түсінік.
Адам сөйлеп тұрғанда, айтылғаи пікірдің тыңдаушыға түсінікті болу үшін,
мәнерлеп оқу үшін дауыс ырғағы мен кідірістің маңызы зор екендігі: дауыс
ырғағы арқылы сөйлемдегі сөздердің жеке айтылмай, бір ғана мағыналық топқа
жинақталып, үздіксіз ұласа айтылатындығы. Кідіріс арқылы жеке мағыналы
сөздер немесе мағына жағынан жинақталып ұласқан сөз таптарының басқа
сөздерден бөлініп үздік-үздік жіктеліп айтылатындығы. Ауа толқыны аркылы
топталған фонетикалық бөліктер: сөйлеудің кідірістік, буындык жіктері
(фраза, такт немесе синтагмалар).
Паузадан кейінгі күшті бас буын, паузаның алдындагы күшті соңғы буын.
Дауыс ырғағының грамматикалық мағыналарды
білдірудегі
суперсегменттік қызметі. Дауыс ырғағының түрлері: сөз тіркестері, бірыңғай
мүшелер, айқындауыш мүшелер: төл соз бен автор сөздері
сияқты түрлі категориялардың немесе хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті
сөйлемдердің әртүрлі (біркелкі, тұтас, санамалы, көтеріңкі, бәсең,
кідірісті т.б.с.с) дауыс ырғақтары.
ЕКПІН (АКЦЕНТУАЦИЯ)
Екпін, оның басты - басты түрлері: ой екпіні (логикалык екпін) және
инверсия, көңіл күйі екпіні (эмфазалык скпін), сөз екпіні (словесное
ударение) және олардын бір-бірінсн айырмалары. Сөз екпіні, онын түрлері:
үнді (музыкалық, тоникалық екиін); лебізді (динамикалық, эксаираторлык)
екпін. Лебізді екпіннін күшті лебізді, бәсең лебізді болып белінетіні:
тіркес екпіні (фразалык немесе комплекстік); көмекші (квантитатив) екпін.
Қазақтың төл сөздері мен халықаралық сөздердегі негізгі және квантитатив
сөз екпіндері.
Лебізді сөз екпінінің тиянақты, тияиақсыз: тұрақты, тұрақсыз түрлері. Қазақ
тіліндеғі сөздердің екпіні көбінесе тиянақты (көбінесе соңғы буынға
түсетін) және көбінесе тұрақты (омоним тұлғалы сөздерден басқалары) болып
келетіні. Екпіні тұрақсыз сөздердегі сөз екпінінің атқаратын лексика
-грамматикалық қызметтері. Қазақ тілі сөздерінің екпінді қабылдамайтын
элементтері.
ДЫБЫСТАРДЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ
Дыбыс өзгерістерінің басты - басты түрлері: игерулі
(комбинаторлык), шектік (позициялык), игерусіз (спонтанды).
Игерулі өзгерістердегі бір дыбыстың екінші дыбысқа тигізетін іргелес
(контактное влияние), алшақ (дистактивное влияние), ілгерінді
(профессивтік), кейінді (рсірессивтік), тоғыспалы (взаимное) ықпалдар.
Дыбыстардың игерулі өзгерістердің сөз ішінде қолданылатын орындары. Игерулі
өзгерістердің қазақ тілінде жиі кездеспейтін түрлері: 1) ассимиляция, оның
түрлері: дауыстылардың ассимиляциясы иемесе үндесуі (созвучие гласных
немесе сингармонизм), езулік немесе таңдай (палатальды) аттракция мен
еріндік (лабиалды) аттракциялар. Дауыссыздардың қиюласуы. Ассимилияция мен
сишармонизмнің ортак жақтары және олардың айырмалары. 2) аккомодация
дауыстының дауыссызға немесе дауыссыздың дауыстыға әсері); 3) метатеза (сөз
ішіндегі дыбыстардың орнын ауыстырып айтылуы); 4) диссимилияция ,
ұқсатпай өзгерту - расподобление); 5) орынбасар дыбпен алмастыру; б)
айтуда дауыссыздарды үнемдеу, түсіріп тастау. Бұлардың кездесетін орындары.
Шектік (позициялық) өзгерістер, олардын игерулі
өзгерістерден айырмасы. Шектік өзгерістердің басты-басть, түрлері:
үстеліп айтылатын дыбыстар (протеза, эпентеза, эпитеза); дауыстының
әлсіреуі редукция оның сандық, сапалық, элизиялық, гаплологиялық
түрлері; ұяң дауыссыздардың сөз соңында кідірістің алдында тұрып қатаңдауы.
ИГЕРУСІЗ (СПОНТАНДЫҚ) ӨЗГЕРІСТЕР
Игерусіз өзгерістердің дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері
(олардың игерулі өзгерістерден айырмасы, тарихи дэстүрмен байланыстылығы).
ГРАФИКА ЖӘНЕ ОРФОГРАФИЯ
Графика (жазу). Қазіргі алфавиттің құрамы. Қазақ алфаритіндегі әріптер
мен фонемалардың ара қатынасы.
Орфография (емле). Қазақ орфографиясы туралы қысқаша мәлімет: араб
әліппесі тұсындағы емле; латын әліппесі тұсындағы емле; қазіргі емле.
Қазіргі кездегі қазақ орфографиясыныи негізгі
(морфологиялык,
фонетикалық, тарихи дәстүрлі) принциптері; ол принциптерден ауытқитын
кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы;
күрделі сөз түрлерінің (біріктіріп жазылатын, бөлек
жазылатын, сызықша арқылы жазылатын) жазылуы; халықаралык
сөздердің жазылуы; косымшалардың түрлері (алты вариант, төрт
варианты, үш варианты, екі варианты және вианты жоқ), олардың емле
ережесіне катысты.
Орфоэпия. Орфоэпия туралы қысқаша мәлімет. Орфоэпия мен орфография
мәселелерінің ара қатысы. Фонетикалық транскрипция. Қазақ орфографиясыныи
нормалары.
1.2. МОРФОЛОГИЯ
Сөздердің грамматикалық қасиеттері. Грамматиканың зерттеу объектісі
тілдің грамматикалық құрылысы екені туралы. Тілдің грамматикалық құрылысы
мен негізгі сөздік қоры тілдің негізі екені. Тілдің сөздік қоры, оның
өзіндік белгілері сөздік құрамнан айырмасы, тілдің негізіне жататын
себептері, негізгі сөздік қоры жоқ ешбір тілдің болмайтыны.
Тілдің грамматикалық құрылысы, оның атқаратын қызметі, грамматикалық
құрылыстың ерекшеліктері грамматикалық құрылыссыз ешбір тіл болмайтыны.
Грамматика және оның салалары
Грамматика сөздің сөйлемдегі өмірін, сөйлемде қолданылу заңдылығын
зерттейтін ілім болғандықтан, ол алдымен сөздің сөйлемде қандай тұлғада
қалай қолданылатынын және олардың сөйлемді қалай құрастыратынын, яғни
сөйлемнің қыры-сырын зерттейтіні. Осымен байланысты грамматиканың
морфология мен синтаксис деген екі саласы болатыны туралы.
Морфология сөз, оның сөйлемде қолданылғанда, ойдың байланысына қарай
бір-бірімен түрлі тұлғада байланысқа түсетіні. Сөздердің бір-бірімен
байланысы үшін сөз тұлғаларын құбылтатын, тілдің қалыптасқан амал-
тәсілдерін грамматиканың морфология саласы зерттейді. Сөз тұлғаларының
түрленуінің сөз таптарына байланыстылығы.
Синтаксис сөздердің бір-бірімен тіркесу заңдылығын, сөз тіркестерінен
сөйлемнің құралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым екендігі.
Морфология мен синтаксис саласының бір-бірімен байланыстылығы.
Морфология сөздердің түрлену жүйесін, заңдылығын зерттегенімен, сөздердің
түрленген тұлғалары жеке қолданылмай, сөйлем ішінде қолданылып, олардың
атқаратын өзіндік қызметі болатыны, ол қызметтің синтаксиске қатысынан
морфология мен синтаксистің байланысы шығатыны.
Сөз тұлғаларының өзгерту, түрлену заңдылығы морфологияға қатысты
болғанымен, әр сөз тұлғасының қызметі синтаксиссіз мүмкін емес екені.
Керісінше, сөз тұлғалары түрленіп, бір-бірімен байланыспай, сөйлем
жасалмайтыны. Бұлардың морфология мен синтаксистің тығыз байланысын
білдіретіні.
Негізгі грамматикалық ұғымдар
Сөздің жеке тұрғандағы мағынасы бар және сөйлемде түрлі тұлғада
қолданылуына байланысты сөзге қосылатын түрлі мағыналар бар екені. Сөздің
жеке тұрғандағы мағынасы сөйлемге тәуелді болғанымен, оның орны сөздікте
ғана деуге болмайтыны, сөздің сөздікте көрсетілетін лексикалық мағынасы
сөйлемде де сақталатыны. Сөйлем мағынасының сөздердің лексикалық
мағынасының негізінде берілетіні.
Сөздер сөйлемде қолданылғанда, грамматикалық құрылыстың қарамағына түсіп,
оның заңдылығына сай түрленіп, оның мағыналарын білдіретіндігі. Оның
сөйлемге қатысы. Грамматикалық мағына, грамматикалық форма туралы
түсініктер. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың байланысы.
Грамматикалық мағынаның өзіндік белгілері., ерекшеліктері. Грамматикалық
форманың белгілері, ерекшеліктері. Грамматикалық мағынаның түрлі тілдердегі
әмбебаптық қасиеттері.
Грамматикалық категория, анықтамасы, белгілері, грамматикалық
категорияның шарттары. Әр категорияның мағыналық құрамы, көрсеткіштері,
жасалу әдістері болатыны. Грамматикалық категорияның мағынасы грамматикалық
мағынаға жататыны, ол мағынаны білдіретін тұлғалардың грамматикалық формаға
жататыны. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына байланыстылығы.
Грамматикалық категориялардың қолданылу аясының бір сөз табының құрамында
қалып қоймай, кеңею мүмкіндіктері. Сөз таптарының бәрінің де грамматикалық
категориялары бола бермейтіні.
Грамматикалық категориялардың туыстас тілдермен туыстас емес тілдермен
де әмбебаптық қасиеті.
Сөз таптары
Тілдегі сөздің мағына жағынан, атқаратын қызмет жағынан түрлілігі.
Ғылымда сөз атауының үш үлкен топқа бөлуі: 1.атауыш сөздер, 2. көмекші
сөздер, 3. одағай сөздер.Атауыш сөздердің негізгі белгілері (мағынасы,
түрлену мүмкіндігі, сөйлемдегі қызметі, дербестігі). Көмекші сөздердің
грамматикалық дамудың нәтижесінде қазіргі қалыпқа жеткен, лексикалық
мағынасына айрылғаны, грамматикалық мағынаға көшкені, соның арқасында
дербес сөзге тіркесіп, оған үстеме мағына қосатын нұсқа қызметінде
қолданылуы, дербес сөздер сияқты сөйлемде өзінше қызмет атқармауы. Көмекші
сөздердің өзара ерекшелігісоған байланысты бірнеше түрге бөлінуі, көмекші
сөздердің түрлері. Одағай сөздердің ақиқат өмірдегі зат, құбылыс, оның
түрлі белгілерін, қимыл-әрекет білдірмейтіні, сондықтан да оның сөйлемдегі
ойды білдіретін сөздердің қатарында қолданылмай, сөйлемнен оқшау
қолданылатыны.
Бұл үлкен үш сөздер тобының іштей ерекшелікке толықтығы және
әрқайсысының лексика-грамматикалық сипатының да сан алуандығы. Тілдегі
сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай ғылымда олардың сөз
таптарына бөлінетіндігі. Сөздерді сөз таптарына бөлу олардың ұқсатығы мен
ерекшеліктерін білдіретін белгілері негізінде жасалатыны. Қазақ тілінде А.
топтастыру принциптері: лексикалық (семантикалық), грамматикалық
(морфологиялық, синтаксистік) деп үш белгі ретінде аталатыны. Бұл үш
принциптің ішкі мазмұны. Сөз таптарының бәрі бірдей бұл үш белгіге сай келе
бермейтіні. Олардың ішінде грамматикалық категориялары жоқ, түрленбейтін
сөз таптары болатыны. Одағай түрленбейді, сөйлемде синтаксистік қызмет
атқармайды, үстеу мен еліктеу сөздер түрленбейді, бірақ сөйлем мүшесі
қызметін атқарады. Қазақ тілінде негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім,
сан есім, етістік, үстеу, еліктеу сөздер, шылау, одағай.
Зат есім
Зат есімнің өте ірі, негізгі сөз таптарына жататын, ол тілдегі
сөздердің қомақты тобын қамтумен бірге, грамматикалық құрылысы жағынан да,
синтаксистік қызметі жағынан да өте күрделі сөз табы екені. Зат есім
өмірдегі адамды қоршаған заттардың, заттық ұғымдардың, түрлі құбылыстардың,
уақиғалардың атын білдіретін сөз табы екендігі. Зат есімнің мағыналық
сипаты. Зат есімнің мағыналық жағынан сыр-сипаттының молдығы. Деректі,
дерексіз мағыналы зат есімдер, олардың арнайы көрсеткіш арқылы жасалатын
қалыптасқан тұрақты үлгісі жоқтығы. Бұл мағыналардың сөздің лексикалық
мағынасымен бірге берілетін мағына екені. Бірақ зат есім жасаушы кейбір
жұрнақтардың көбіне дерексіз мағыналы зат есім жасайтындарының бары. Зат
есімнің жалпы, жалқы мағынасы. Ол мағынаның лексикалық мағынаға қатысы.
Жалпы мағыналы зат есімдер, оның өзіндік ерекшелігі. Зат есімнің жалқы
мағынасы, оның ішкі топтары, олардың өзіндік ерекшеліктері.
Қазақ тілінде зат есімдердің кім? Не? Сұрақтарына жауап беруіне
байланысты үлкен екі топқа бөлінуі. Кім? Сұрағына жауап беретін зат
есімдердің ішкі мағыналық топтары. Не? Сұрағына жауап беретін зат
есімдердің ішкі мағыналық тобы: 1) жанды заттардың атаулары; 2) жансыз
заттардың атаулары.
Көмекші есімдер
Зат есім атаулының лексикалық мағынада дербес сөз ретінде қолданылатын
негізгі тобымен бірге, осындай дербес сөздерге тіркесіп қолданылатын сөз
табы бары. Мұндай сөздерге көмекші сөздер жататыны. Көмекші сөздердің
мағынасы, оның жалпылығы, толық мағыналы сөздерге тіркесе қолданылып, оған
мағына үстеуші тілдік нұсқалардың қызметін атқаруы. Тілдегі белгілі
қосымшалардың көмекші есімдерді дербес сөзбен тіркесетін қызметті
атқаратыны, оның тұрақтылығы. Қосымшалардың көмекші есімнің дербес сөзге
тіркесе қолданылу қызметінің тұрақтылығына, әбден қалыптасқанына
байланыстылығы.
Көмекші есімдердің ішкі мағыналық құрамы оның тіркесетін сөздің
мағынасына байланыстылығы. Көмекші есім мағынасының зат есімге қатысы, зат
есім мағынасына байланыстылығы.
Көмекші есімдердің түрлену қабілеті, ол арқылы шылаулардан
ерекшеленетіні. Көмекші есімдердің зат есімдерше түрленуі, зат есім
категорияларының қосымшалармен түрленуі.
Көмекші есімдердің түп төркіні туралы қалымдардың пікірі.
Көмекші есімдердің қолданыста кейде дербес сөзсіз жеке тұрып
кездесетіні, оның себебі: 1) үстіне кигені, 2) сыртта тұр, 3) үсті-үстіне
жатыр, 4) сырттағы адам. Бұлардың өзіндік ерекшеліктері, көмекші есімге
жататыны, көмекші есімге жатпайтындары, себебі.
Сын есім
Сын есім заттың түрлі сындық белгілерін, салмағын, сапасын, сипатын,
түрін аумағын білдіретін сөз табы екендігі. Осы ерекшелік оның зат есіммен
тіркесте қолданылуын керек ететіні. Сын есімнің өзіндік мағынасы,
морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі бары.
Сын есімнің мағыналық жағынан үлкен: екі топқа бөлінетіндігі: сапалық
сын есімдер, қатыстық сын есімдер. Сапалық сын есімдер заттың әр алуан
белгілерінің сапасын, сипатын, түрі, түсін, аумағы мен салмағын т.б. да
сындық белгілерін білдіретіндігі.Сапалық сындардың басым көпшілігі негізгі
түбір болғанымен, тарихи жағынан туынды түбірге жататын сын есім сөздер де
бар. Сапалық сындардың құрамы өте баяу болса да, толығып отыратындығы.
Сапалық сын есімдердің мағыналық жағынан, түрлену жағынан өзіндік
ерекшеліктері, белгілері. Қатыстық сын есімдер заттың сан алуан белгілерін
басқа заттардың қатысы арқылы білдіретіні. Қатыстық сындардың морфемдік
құрамы: негізгі морфема, көмекші морфемадан тұратыны, әрқайсысының
атқаратын қызметі. Қатыстық сын есімдердің негізгі сөздердің басқа сөз
таптарына қатысы. Қатыстық сын есімдердің сын есімнің категория
көрсеткіштерімен түрленбейтін ерекшелігі. Сын есімдердің құрылымына қарай
ерекшелігі: жалаң және күрделі түрлері бары. Жалаң сын есімдердің негізгі
және туынды түбір сын есім болып бөлінетіні. Күрделі сын есімдердің ең кемі
екі сөзден құралатыны, оның ішкі құрамының түрлілігі: 1) көк ала, қара
шұбар, қара көк, ал қара көк; 2) ақ көйлекті, қара қалпақты; 3) жібек
көйлекті, түлкі тымақты; 4) үлкен-кіші, таулы, таусыз.
Шырай категориясы
Шырай категориясы. Бір түрлі сындық белгінің ақиқат өмірде түрлі
дәрежеде болуын білдіретін сын есімнің шырай категориясы екендігі. Шырай
категориясының өзіндік мағынасы, ол мағынаның білдіретін көрсеткіштері
бары. Шырай категориясының мағыналық құрамының түрлілігі. Шырай
категориясының мағына түрлілігіне морфемдік көрсеткіштерінің сәйкестігі.
Соған қарай шырайдың бірнеше түрлері бары. Шырай түрлері топтастыру, жіктеу
туралы ғалымдар пікірі. Шырай түрлері: 1) жай шырай, 2) салыстырмалы шырай,
3) күшейткіш шырай, 4) асырмалы шырай. Шырай түрлерінің әрқайсысының
мағынасы, жасалу жолдары, әр шырайдың өзіндік тұлғасы. Сын есімнің
синтаксистік қызметі.
Сан есім
Сан есім заттың сындық белгісін білдіретін заттық белгісін білдіруі
жағынан сын есімге ұқсатығы, соған қарай сын есімнің де зат есіммен
тіркестекөбірек қолданылуы. Сан есімнің зат есіммен тіркесінсіз қолдана
алатыны. Сан есім сөздердің өзіндік ерекшеліктері, оның басқа сөз таптарына
ұқсамайтын жақтары. Сан есімнің өзіндік грамматикалық категориясының жоқ
екені, басқа сөз таптарының грамматикалық категорияларымен түрлену
қабілеті. Сан есімнің құрылымы. Дара және күрделі сандар. Дара сандардың аз
екендігі. Күрделі сандардың жасалу ерекшелігі. Күрделі сандардың көп
екендігі.
Сан есімнің синтаксистік қызметі. Сан есімнің мағыналық топтары
Сан есімнің синтаксистік қызметі. Сан есімнің мағыналық топтары. Сан
есім сөздер заттың сандық мөлшерін түрліше білдіре алатынына қарай, бірнеше
мағыналық топқа жіктелетіні: есептік сан, реттік сан, болжалдық сан,
жинақтық сан, топтық сан, бөлшектік сан. Сан есімнің мағыналық топтарының
әрқайсысының бір-бірінен мағыналық ерекшелігі, жасалу жолдары, зат есіммен
тіркесте қолданылуы, түрлену мүмкіндігі.
Есімдік
Есімдік саны жағынан үлкен сөз табына жатпайтыны, бірақ тілдегі
қолданысы жағынан ірі сөз таптарынан кем емес екені. Есімдік есімдер тобына
жатқанымен, олардың ешбірінің нақтылы мағынасын (заттың атын, сындық
белгілерін, санын) мағынаның жалпылығы арқылы сөйлемде білдірмейтіні.
Есімдіктің бұл ерекшелігі сөздің сөйлемде қайталану қажеттілігінен
құтқаратыны. Есімдіктердің түрленуі, оның қай сөз табының орнына
қолданылуына байланыстылығы, есімдікке ғана тән сөз түрлендіруші қосымша,
категория жоқ екендігі.
Етістік
Етістіктің сөз таптары ішіндегі ең күрделі сөз табы екендігі. Етістік
сөз табының қазақ тіл білімінде зерттелуі. Етістіктің лексика-семантикалық
жағынан алуан түрлілігі, өз ішінде қозғалыс, амалды білдіретін, өсіп-өну,
бағыт-бағдар, көру-сес, мінез-құлық, бейнелеу мәнді, көңіл-күй мәнді, қалып
етістіктері т.б. болып бөлінуі. Негізгі түбір етістіктер, туынды түбір
етістіктер.
Дара және күрделі етістіктер. Күрделі етістіктер жүйесі, ол туралы қазіргі
тіл білімнің жаңа пайымдаулары тең күрделі етістік, құрамды етістік,
аналитикалық формалы етістік т.б.
Негізгі және көмекші етістіктер. Көмекші етістіктер. Көмекші
етістіктердің түрлері. Аналитикалық форманттар, олардың мағыналары,
құрылымы, аналитикалық форманттардың етістіктің грамматикалық
категорияларына қатыстылығы.
Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары.
Салттылық және сабақтылық категориясы. Етістік категориясы субъекті мен
объекті қимылға қарым-қатынасын білдіретін арнайы грамматикалық формалар
жүйесі екендігі. Етіс түрлері, ол жөніндегі зерттелу мен оқулықтардағы ой-
пікірлері. Өздік етіс, білдіретін грамматикалық қимылға қатысты субъект,
оның грамматикалық тұлғасы, жасалуы, жұрнақтары. Ортақ етіс, мағынасы,
жасалуы, жұрнақтары. Оны басқа сөз тұлғаларынан ажырату. Етістік
жұрнақтарының бір сөзде қабаттаса қолданылу ерекшелігі. Етістіктің болымды-
болымсыздық категориясы. Қимылдың өту сипаты етістіктің дербес лексика-
грамматикалық категориясы екендігі, оның ғылымда танылуы мен зерттелуі,
өздік семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері мен берілу тәсілдері.
Есімше, көсемше, тұйық етістік тұлғаларының етістіктің грамматикалық
категориялары ішіндегі орны.Модальдық категория, модальдылық жөніндегі
көзқарастар, пікірлер. Рай категориясы. Рай-мазмұн жағынан да, форма
жағынан да бай грамматикалық категория. Етістіктегі грамматикалық мағынаға
қос модальдік мағынаның жарыса көрінуі. Рай түрлері: Ашық рай, бұйрық рай,
шартты рай, қалай рай.
Шақ категориясы. Шақ категориясы етістікті өзге сөз таптарынан
ерекшелендіретін негізгі грамматикалық категория екендігі. Шақ түрлері: осы
шақ, келер шақ, өткен шақ. Шақ түрлері және оның атаулары жөніндегі қазақ
тіл біліміндегі ғалымдар пікірі. Етістіктің жіктелуі. Етістіктің жақ
категориясы.
Етістіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметі.
Үстеу
Үстеу-сөз табының бірі, оның семантикалық сипаты. Үстеудің қимылдың
алуан түрлі күй-жайларын, түрлі белгілерін білдіретіндігін, өз алдына жеке
сөз табы екендігін. Үстеу сөз қатарының тілдің түрлі тәсілдері арқылы
тарихи қалыптасқаны. Сондықтан басқа да сөздер тобымен төркіндігі
морфологиялық құрамы жағынан негізгі түбір, туынды түбір, үстеулер
болатындығы. Дара және күрделі үстеулер болып бөлінетіндігі. Үстеулердің
арнайы морфологиялық түрлену жүйесінің жоқ екендігі. Үстеу грамматикалық
категориясы жоқ сөз табы. Үстеу сөздердің мағынасына қарай мезгіл, мекен,
мөлшер, сын-бейне, күшейту, мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері болып
бөлінетіндігі. Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы ядәл мерзімін білдіріп,
қашан,қашаннан сұрақтарына жауап беретіндігі, мезгіл үстеулердің қатары.
Мезгіл үстеулер, олардың құрылысының біркелкі еместігі. Дара және күрделі
болып келуі, жасалу жолдары, сөйлемдегі орны, атқаратын синтаксистік
қызметі. Мекен үстеулері, олардың қимылдың орнын, мекенін, бағытын
білдіруі,сұрақтары қайда? Қайдан? Мекен үстеуіне жататын сөздер, олардың
тұлғалары бірыңғай еместігі. Мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері,
білдіретін мағыналары, сұрақтары, оларға жататын үстеу сөздер. Үстеулердің
сөйлемдегі қызметі. Пысықтауыш болуы, үстеулердің әрқашан өздері
пысықтайтын сөздерінен бұрын тұратындығы, алайда мезгіл үстеулерінің
сөйлемде орын талғамайтындығы. Кей жағдайларда үстеудің бастауыш,
толықтауыш, баяндауыш қызметінде жұмсалуы.
Еліктеу сөздер
Еліктеу сөздердің лексикалық және тұлғалық жағынан өзгеше сөз табы
екендігі. Еліктеу сөздердің еліктеу және бейнелеуіш сөздерге бөлінетіндігі.
Олардың сипаттамасы, қатары, құрамы, еліктеуіш сөздердің сөйлемдегі
қызметі. Олардың сөздермен тіркесу қабілеті туралы. Еліктеу сөздердің
фонетика-морфологиялық сипаты. Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамының буын
жігінің, айтылу қалыптасқан, әрі орнықты, әрі жүйелі заңдылықтарының бар
екендігі. Еліктеу сөздердің құрылысына қарай дара және күрделі болып
бөлінетіндігі. Дара еліктеу сөздердің негізгі және туынды болып
бөлінетіндігі. Негізгі еліктеу сөздерге есту, көру арқылы қабылданған
табиғат құбылыстары, көрініс бейнелерінің атауларының жататындығы, туынды
еліктеу сөздерге жалпы сипаттама. Күрделі еліктеу сөздер.
Негізінен етістіктермен тіркесіп пысықтауыш мүше қызметін
атқаратындығы, құранды мүшенің құрамында келіп бастауыш қызметінде
қолданылуы. Зат есімдермен тіркесіп анықтауыштық қызметте келетіндігі.
Шылау
Шылаулардың басқа сөз таптарынан ерекшелігі. Шылаулардың дәнекерлік
қызметінің және атаушы сөздермен тіркесу қабілетінің олардың қалыптасқан
грамматикалық мағыналарының сипаттарына қарай жалғаулықтар, септеуліктер,
демеуліктер болып бөлінетіндігі.
Жалғаулықтар, олардың өздеріне тән грамматикалық қызметі.
Жалғаулықтардың өзара тең дәрежесіндегі бірыңғай сөздерді, сөз тіркестерін,
сөйлемдерді байланыстыратындығы. Байланыстыру қабілетіне қарай салыстырғыш
және сабақтастырғыш жалғаулықтар болып бөлінетіндігі. Ыңғайлас,
талғаулықты, қарсылықты, себеп-салдар, шарттық, ұштастырғыш жалғаулықтар,
олардың қатары, сипаттамамалы. Септеуліктер, олардың өзі қатысты сөздің
белгілі тұлғада тұруын талап tntnylu және тіркескен сөздерге себептік,
бағыттық, мезгілдік грамматикалық мағыналарды үстейтіндігі. Септеулік
шылаулардың жалғаулық шылаулармен қызметтерінің ұқсастығы мен айырмашылығы.
Демеуліктер, олардың өздері тіркесетін сөздерге түрлі қосымша реңктер
үстейтіндігі. Қосатын реңк мәндеріне сай сұраулық, күшейткіш, болжал,
болымсыздық, қомсыну мәнді демеуліктері болып бөлінетіндігі.
Одағай
Одағай лексика-грамматикалық сипаты жағынан адамның әр түрлі көңіл-
күйіне байланысты ишараттар және төрт түлік малға арнайы айтылатын,
сөйлемде басқа сөздермен басқа сөздермен грамматикалық байланысқа
түспейтін, оқшау қолданылатын сөздер тобы екендігі. Одағайлардың зерттелуі.
Одағайлардың түрлері: негізгі одағайлар, туынды одағайлар. Одағайлардың
мағынасына қарай бөләнулері: көңіл-күй, ишарат одағайлары. Одағайлардың
сөйлемде лепті, сұраулы сөйлемдердің құрамында келетіндігі. Екі түрлі
жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алатындығы: 1) Көмекші етістіктермен
тіркесіп, күрделі мүшенің құрамында келгенде; 2) Түрлі қосымшаларды
қабылдау арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz