Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Банк жүйесінін қүрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. ҚР Ұлттық банкі — банктердің банкі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3. Ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
4. Ашық нарықтағы операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
5. Қазақстан Республикасындағы Банк ісін ұйымдастыру ... ... ... ..23
6. Банк қызметін реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
PR жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .107
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Банк жүйесінін қүрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. ҚР Ұлттық банкі — банктердің банкі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3. Ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
4. Ашық нарықтағы операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
5. Қазақстан Республикасындағы Банк ісін ұйымдастыру ... ... ... ..23
6. Банк қызметін реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
PR жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .107
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
Кіріспе
Банкілер – ақшалай қаражат пен қорлануды шоғырландыратын, несие беретін, мемлекеттер, кәсіпорындар, мекемелер мен жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен осы айырысуды делдалдықты жүзеге асыратын, ақша мен бағалы қағаздар шығаратын алтынмен, шетелдік валютамен операцияларды және басқа міндеттерді жүзеге асыратын мекеме. Сонымен қатар банк- қоғамдық пікір мен көпшіліктің іскерлік қарым-қатынасынан туындайтын ең нәзік және сезімтал институт болып табылады. Банктік ҚБ-ң ерекшелігі банк өзінің қызмет шарттарымен ерекшелінеді.
Олар жаратылысынан заттай әлпеті жоқ, бұл жерде ұсыныс қызмет олардың банк маркасы алға жылжығанда ғана жүзеге асады.
Банктік ҚБ-ң басты міндеті – банк стратегиясының алға жылжу жағдайын жүзеге асырады. Олардың іскерлік әдістері мен міндеттемелері баяғы бір мәселе емес, содан басқа нақты мақсатын көрсетеді және оның жетістіктерге жетуіне қандай құралдарды пайдаланғанын анық түрде көрсетуі тиіс. Әлемдік тәжірибе банк жүйесінің дамуын көрсетеді. Банк дамуындағы жеке сұрақтарды негізінен ешбір қазбалаусыз шешуге болмайды және оның стратегиялық қызметі ұзақ уақыт бойы маңызды шарттар қатарынан шықпауы үшін – банк ауқымы, оның құрамындағы иелер, әр түрлі нарықтағы операциялар мінездемелері және т.б. мынандай жағдайда жоғарғы жетістіктерге жете алады: қаржыгерлер мен мамандар күшімен ұйымдастырылған сауатты шешімі сыртқы ортаға жағымды бейнесін қалыптастыру шарты іске асырылмауы тиісті.
Банкілер – ақшалай қаражат пен қорлануды шоғырландыратын, несие беретін, мемлекеттер, кәсіпорындар, мекемелер мен жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен осы айырысуды делдалдықты жүзеге асыратын, ақша мен бағалы қағаздар шығаратын алтынмен, шетелдік валютамен операцияларды және басқа міндеттерді жүзеге асыратын мекеме. Сонымен қатар банк- қоғамдық пікір мен көпшіліктің іскерлік қарым-қатынасынан туындайтын ең нәзік және сезімтал институт болып табылады. Банктік ҚБ-ң ерекшелігі банк өзінің қызмет шарттарымен ерекшелінеді.
Олар жаратылысынан заттай әлпеті жоқ, бұл жерде ұсыныс қызмет олардың банк маркасы алға жылжығанда ғана жүзеге асады.
Банктік ҚБ-ң басты міндеті – банк стратегиясының алға жылжу жағдайын жүзеге асырады. Олардың іскерлік әдістері мен міндеттемелері баяғы бір мәселе емес, содан басқа нақты мақсатын көрсетеді және оның жетістіктерге жетуіне қандай құралдарды пайдаланғанын анық түрде көрсетуі тиіс. Әлемдік тәжірибе банк жүйесінің дамуын көрсетеді. Банк дамуындағы жеке сұрақтарды негізінен ешбір қазбалаусыз шешуге болмайды және оның стратегиялық қызметі ұзақ уақыт бойы маңызды шарттар қатарынан шықпауы үшін – банк ауқымы, оның құрамындағы иелер, әр түрлі нарықтағы операциялар мінездемелері және т.б. мынандай жағдайда жоғарғы жетістіктерге жете алады: қаржыгерлер мен мамандар күшімен ұйымдастырылған сауатты шешімі сыртқы ортаға жағымды бейнесін қалыптастыру шарты іске асырылмауы тиісті.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Почепцов Г.Г. Паблик рилейшнз, или как успешно управлять общественным мнением. - М.: Центр, 1998
2. Журнал «Банки и технологии», автор Пролыгина Т. - «Мониторинг СМИ в коммерческих организациях»№3, 2002
3. Дэвид С. Кидуэлл и др. «Финансовые институты, рынки и деньги». Санкт-Петербург «Питер» 200-158 с.
4. Рынок ценныз бумаг: Учебник/под. ред. Галанова В.А, А.И. Басова, М: «Финансы и Статистика», 1996 – 23-27 с.
5. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы. -Алматы: Экономика -1999 -189 б.
6. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №2
7. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №4-6
8. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004.
1. Почепцов Г.Г. Паблик рилейшнз, или как успешно управлять общественным мнением. - М.: Центр, 1998
2. Журнал «Банки и технологии», автор Пролыгина Т. - «Мониторинг СМИ в коммерческих организациях»№3, 2002
3. Дэвид С. Кидуэлл и др. «Финансовые институты, рынки и деньги». Санкт-Петербург «Питер» 200-158 с.
4. Рынок ценныз бумаг: Учебник/под. ред. Галанова В.А, А.И. Басова, М: «Финансы и Статистика», 1996 – 23-27 с.
5. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы. -Алматы: Экономика -1999 -189 б.
6. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №2
7. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №4-6
8. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Банк жүйесінін
қүрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ҚР Ұлттық банкі — банктердің
банкі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .7
2. Ақша-несие
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 14
3. Ашық нарықтағы
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
4. Қазақстан Республикасындағы Банк ісін ұйымдастыру ... ... ... ..23
5. Банк қызметін реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
PR
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..107
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 108
Кіріспе
Банкілер – ақшалай қаражат пен қорлануды шоғырландыратын, несие
беретін, мемлекеттер, кәсіпорындар, мекемелер мен жеке адамдар
арасындағы өзара төлемдер мен осы айырысуды делдалдықты жүзеге
асыратын, ақша мен бағалы қағаздар шығаратын алтынмен,
шетелдік валютамен операцияларды және басқа міндеттерді
жүзеге асыратын мекеме. Сонымен қатар банк- қоғамдық пікір
мен көпшіліктің іскерлік қарым-қатынасынан туындайтын ең
нәзік және сезімтал институт болып табылады. Банктік ҚБ-ң
ерекшелігі банк өзінің қызмет шарттарымен ерекшелінеді.
Олар жаратылысынан заттай әлпеті жоқ, бұл жерде
ұсыныс қызмет олардың банк маркасы алға жылжығанда ғана
жүзеге асады.
Банктік ҚБ-ң басты міндеті – банк стратегиясының алға жылжу
жағдайын жүзеге асырады. Олардың іскерлік әдістері мен
міндеттемелері баяғы бір мәселе емес, содан басқа нақты
мақсатын көрсетеді және оның жетістіктерге жетуіне қандай
құралдарды пайдаланғанын анық түрде көрсетуі тиіс. Әлемдік
тәжірибе банк жүйесінің дамуын көрсетеді. Банк дамуындағы
жеке сұрақтарды негізінен ешбір қазбалаусыз шешуге
болмайды және оның стратегиялық қызметі ұзақ уақыт бойы
маңызды шарттар қатарынан шықпауы үшін – банк ауқымы, оның
құрамындағы иелер, әр түрлі нарықтағы операциялар
мінездемелері және т.б. мынандай жағдайда жоғарғы жетістіктерге
жете алады: қаржыгерлер мен мамандар күшімен
ұйымдастырылған сауатты шешімі сыртқы ортаға жағымды
бейнесін қалыптастыру шарты іске асырылмауы тиісті.
Банк жүйесінін қүрылымы
Елімізде қабылдамған банктік заңдылықтарға сәйкес Қазақстан
Республикасындағы банк жүйесі екі деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі — мемлекеттік орталық банк
ретінде бірінші деңгейді білдіреді.
Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - екінші
деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі
банктер деп атайды.
Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он
үш жылдық тарихы бар. Бүл жүйенін қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының
нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету
керек. Содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы
мақсат - отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу
болып отырғандығы да жасырын смес. Бүл талаптарға жауап бермейтін банктерге
басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар болып құрылу кажеттігі ұсынылады.
Қазақстан Республикасындағы соңғы жылдардағы банк жүйесі туралы
мәліметтер 1-кестеде беріледі.[5]
І-кесте
Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі туралы мәліметтер кезеңнін соңына
Несие жүйесінің элементтері12.2000 12.2001 12.2002 06.2003
Екінші деңгейдегі 48 44 38 35
банктердің барлығы: 11
оның ішінде:
мемлекеттік 1 2 2 2
мемлекет аралық 1 1 - -
Шетел капиталының
қатысуымен. 16 16 17 16
оның Ішінде:
- 100%50%-дан аса, 97 96 96 104
оның ішінде 12 11 11 10
еншілес банктер
* Сандық мәліметтер ҚҰБ-нің статистикалық бюллетенінен алынған N6 2003
маусым.
"ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы" ҚР заңы. 31.08.1995
1-кестеден көріп отырғанымыздай, банктеріміздің саны жылдан жылға
азаюда. 90-шы жылдардың басында олардың саны 200-ден асты, сөйтіп банк
жүйесін реформалау нәтижесінде олардың саны 35-ке дейін (06.2003 ж.)
қысқарды. Жалпы банктер қатарында мемлекеттік банктер (мемлекеттің 100%
қатысуымен қүрылған) саны - 2. Қазақстанның банктік секторында шетел
капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны — 16, яғни жалпы банктер
санының жартысына жуығын алады.
ҚР Ұлттық банкі — банктердің банкі
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып,
орталық банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жұргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.
Ұлттық банк — бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте
барлык, кассалық резевтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына
түсуі Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру
арқылы арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп
айырысуларды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе асыра отырып, қажет
жағдайларда Ұлттық банктен несие ала алады. Ұлттық банк — бұл ақшалай
резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын валюта резервтерден, басқа
да материалдык, бағалықтардан тұратын муліктерге ие болып табылатын заңды
тұлға.
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
келесідей қүқылық формалары кездеседі:
- мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк
формасында (мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей,
Қазақстан);
- акцияның бір бөлігі мемлекетке тиеселі немесе
мемлекеттің қатысынсыз акционерлік қоғам формасында (Жапония,
Белгияда);
- орталық банктің функцияларын біртүтас атқаратын тәуелсіз банктер
жүйесі (АҚШ-та).
АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың
капиталы Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялық
банктердің қосқан жарнасынан тұрады.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық
қордың мөлшері - 20 млрд. теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан,
құрылғылардан, құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа
бағалылықтардан, ал айналым қорлары банкке тиеслі болып табылатын меншікті
ақшалай қаражаттардан тұрады.
2004 жылдан бастап, "Ұлттық банкі туралы" ҚР заңына жасалған соңғы
толықтырулар мен өзгерістердің кейінгі Ұлттық банкінің басты міндеті —
еліміздегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Сол сияқты, Үлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі;
- мемлекеттің ақша-несие саясатын жасау;
- төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
- қаржы жүйесінін тұрақтылығын қамтамысыз ету;
- банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді
қолдану арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және
олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Үлттық банкте шартты
негізде орналастырылған ақшалай каражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
есебінен.
Ұлттық, банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі - тігінен басқарылатын жүйедегі
біртүтас орталықтандырылған құрылымды білдіреді.
Басқарма және Басқарма болып негізгі қызметтер Ұлттық банктің
басқару органына: директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы табылады және басқармаға келесідей
жүктеледі:
- мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
- банк қызметтіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық актілерін
бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін белгілеу;
- жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру туралы
шешім қабылдау;
- банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
- алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
- ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау
және Президенттің бекітуіне беру;
- ҚҰБ-нің жылдық балансын және табыс мен зияны туралы есебін қарау және
бекіту;
- ҚҰБ туралы нүсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де мүліктерді пайдалану,
ақылы қызмет көрсету, ҚҰБ-нің құрылымы және бюджеті, департамент
директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін
тағайындау туралы нормативтік қүқықтық актілерді бекіту;
- банктер үшін пруденциальдық нормативтер мен басқа да міндетті нормаларды
және шектерді бекіту;
- еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және бекіту;
- ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да үйымдарда қатысуы
туралы шешім қабылдау;
- Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
- бухгалтерлік есептін. қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-
не арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау;
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының қүрамына:
- ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалары,
- ҚР Президентінен бір өкіл;
- ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы директорлар
кеңесі болып табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк
төрағасы, оның орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері
кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
- Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрғасын 6 жылға сайлайды
және қызметінен босатады;
- ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ терағасының ұсынуымен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады.
- ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Прзеиденті бекітеді;
- Ұлттық валютаның - теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті бекітеді;
- ҚҰБ-нің ҚР Президентінің сүрауы бойынша өзінің қызметіне байланысты
ақпараттарды беріп отыруы.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жүмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілсттіліктері өз қызметтерін ҚҰБ
бекіткен өкілеттігі шегінде ғана жүзеге асырады.
Ұлттық банктің функциональдық қүрылымына департаменттер мен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілетіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынадай департаменттер мен дербес
басқармалары бар:
• зерттеу және статистика департаменті;
• шетел операциялары департаменті;
• ішкі операциялар басқармасы;
• монетарлық операциялар департаменті
• сыртқы байланыстар бөлімі;
• заң қызметі департаменті;
• әкімшілік департаменті;
• қолма-қол ақшалармен жүмыс женіндегі басқарма;
• инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдалану бөлімі;
• бухгалтерлік есеп департаменті;
• есептеу жүмыс орталықтарының департаменті;
• операциондық басқарма;
• төлем жүйесі басқарамсы;
• бақылау және аудит департаменті;
• персоналдармен жүмыс жасау басқармасы;
• халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
• мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар, ҚҰБ құрылымына мынадай дербес белімшелер де кіреді:
• Мемлекеттік сақтау қоймасы;
• Ресей Федерациясындағы Ұлттық банк өкілеттігі;
• Банкноттық фабрика;
• Монета сарайы;
• Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО);
• Қазақстан ипотекалык компаниясы;
• Ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры;
• Процессинттік орталық;
• Актуарлық орталық;
• Банктік сервистік бюро;
• Ұлттық ақпараттар технологиясы;
• Автобаза.
2004 жыддан бастап, Үкіметтің қаулысымен Ұлттық банктің құрылымынан
қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының қызметіне бақылау және қадағалау
жөніндегі Қаржы агенттігі бөлініп шықты.
Оның қүрамына: банктің қадағалау, бағалы қағаздар нарығын реттеу және
сақтандыру ұйымдарының қызметін реттеу департаменттері кіреді.
Осындай өзгерістерге сәйкес Ұлттық банктің атқаратын қызметтері де
қысқарып, яғни тек қана классикалық қызметтер қалды.
Ұлттық банк мынадай классикалық қызметерді атқарады:
- ақшаны эмиссялау;
- ақша-несие саясатын жүргізу;
- төлем жүйесін үйымдастыру;
- төлем балансын құру;
- валюталық реттеу және валюталық бақылау. Ұлттық банк мынадай
операцияларды жүргізеді:
- бірінші кластық эмитенттермен шығарылатын алты айлық қайтару
мерзімдегі міндеттемелерді қайта есепке алады;
- мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
- депозиттік ссртификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық
бағалы қағаздарды сатып алады жөне сатады.
- депозиттік жөне есеп айырысу операцияларын жүргізе отырып, бағалы
қағаздарды, басқа да қүндылықтарды сақтауға жөне басқаруға қабылдайды;
- қаржы қүралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
- қажет кезінде банктерде жөне қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
- чектерді жазып вексельдерді береді;
- жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа
да банктік операцияларды жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты - ұлттық валютаның
тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен
басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтама-сыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты — бул айналыстагы ақша массасын, несие көлемін,
сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің
қызметін реттеуге багытталган шаралар жиынтыеы.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі - Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының
екі типі болады: І.Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялык ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің нвсиелік
операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кецейтумен,
айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесініц тәмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жыддардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты:
инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл
мақсатқа жетуде Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға
сәйкес Ұлттық банк мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының
көмегімен реттеледі:
• Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
• Ең төменгі міндетті резевтер нормасын белгілеу;
• мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашык,
нарықтағы операцияларды жүргізу;
• банктерге және үкіметке несиелер беру;
• валюталык, нарықта интервенциялау;
• кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған қүралдардың ішінде іс-жүзінде
қодданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді
ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:
- ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
- ресми есептік (дисконттык) мөлшерлемесі;
- РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- "овернайт " займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі - ақша нарығының жалпы
жағдайына, несие бойынша сұраныс мен ұсынысқа, инфляция және күтілетін
инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР
Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары
бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттык} мөлшерлемесі - ақша нарығының жалпы
жағдайына, несиелер бойынша сүраныс пен үсыныс көлеміне байланысты
белгіленеді және Ұлттық банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу
операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мелшерлеме жыддық
пайыздық мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық
вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері —
жылдық пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мелшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мелшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
"Овернайт" заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі -Ұлттық
банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ш корреспонденттік
шоттары бойынша есеп айырысуды 'дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында
бір түнге берілетін заемдары бойынша қолданылады.
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері -Ұлттық
банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан
корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар
жасауға қажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда
займдар бойынша қолданылады.
Ең төменгі резервтік талаптар. Ақшалай нарықтағы тепе-тендікті
қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктің
өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша
төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен
акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі
резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар ашық нарықтагы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процессін реттеу қызметтерін
атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген "ҚР
коммерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы"
нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды.
Ашық нарықтағы операциялар
Ашық нарықтағы операциялар — бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің
бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің етімділігі және
несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы өдістерінің бірі болып табылады. Оның
негізгі мөні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссия-
лауын шектеуді біддіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы кағаздарды сату арқылы оны сатып
алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп,
керісінше, банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында
Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің
резервтік шотына қайта аударады.
Несиелік операциялар Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы
жылдары Ұлттық банктің қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне
жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші
деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау
мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттің тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие
беру бюджет саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті
несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен берілетін
несиелерді беру және көсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауын
қарастыру болған жоқ. Ұлттық банктін несиелерін орналастыру аукциондар
арқылы, банкарачық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде
жүзеге асырылады.
Валюталык, интервенция
Ұлттық банктің валюталық интервенциясы — деп ұлттық валюталық бағамына
әсер ету мақсатында орталық банктің шетел валютасын сату және сатып алу
жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.
Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенция дербес түрде кез келген
банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер
түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады.
Ұлттық банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап келсе,
2002 жылдан бастап, алдағы үш жылға алдын-ала анықтау тәжірибесіне көшті
жөне әр жыл өткен сайын өзгерістерді ескеріп, оған Ұлттық банк псн ҚР
Үкіметі біріге түзетулер енгізеді. Мұндағы негізгі мақсат біртіндеп
инфляциялық таргеттеу принципіне өту, яғни ақша базасы мен алтын-валюта
резервтері бойынша мақсатты көрсеткіштерден инфляция бойынша мақсатты
көрсет-кіштерге көшу.
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
мақсатындагы саясатына толық жауап береді жөне сонымен қатар жүргізілетін
ақша-несие саясатына деген рыноктың қатысушыларының үлкен сенемін
қамтамасыз етеді. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, инфляцияның
мақсатты керсеткіштерін енгізуге мынадай факторлар негіз бола алады:
бюджеттің тұрақты жағдайы, макроэкономикалық тұрақтылықты кепілдендіру,
қаржы жүйесінің тұрақтылығы, Орталық банктің тәуелсіздігі, Орталық банктің
құралдары мен инфляция арасындағы өзара байланысты түсіну, ақпараттың
ашықтығы.
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының түрақтылығын сақтауға, сақтандыру
нарығының, бағалы қағаздар нарығының өрі қарай дамуына және банк жүйесінің
нығая түсуіне, экономиканың нақты секторын банктердің несиелеуін өрі қарай
өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ак жинактаушы зейнетақы қорларының
жетілдірілуіне мүмкіндік туғызады.
2004-2006 жылға арналған ақша-несие саясатыньщ негізгі корсеткіштерінің
болжамы 2-кестеде беріледі.
2-кесте
2004-2006 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің
болжамы
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 2006
(бағалау)
Базалық инфляция
жылына орташа, % 4-6 3-5 3-5
Инфляция (ТБИ)
жылына орташа, % 6,5 5-7 4-6 4-6
Қайта қаржыландыру
жылдың соңына, % 7,0 6-6,5 6,0 5,5
ҚҰБ жалпы
алтын-валюта резерві
млн. АҚШ доллары 4852 5156 5679 6438
өзгерістер, % 54,5 6,3 10,1 13,4
Ақша базасы
млрд. тенге 312 411 495 574
өзгерістер, % 50,0 31,6 20,3 16,1
Ақша массасы
млрд. тенге 1026 1325 1607 1898
өзгерістер, % 34,2 29,1 21,7 18,1
Банк жүйесіндегі
резиденттердің депозитгері
млрд. тенге 780 972 1183 1407
өзгерістер, % 29,4 24,6 21,7 18,1
Экономикаға беретін банктің
несиелері
млрд. тенге 940 1225 1520 1844
өзгерістер, % 39,8 30,3 24,1 21,3
Жеке түлғалардың 10,0-11,0 9,0-10,5 8,0-9,5 7,0-9,0
теңгедегі мерзімді
депозитгері бойынша орташа
өлшемді мөлшерлеме, %
Занды тұлғаларға 14,5 12,0-13,5 11,0-13,010,0-12,0
берілген теңгедегі
несиелер бойынша орташа
өлшенген мөлшерлемесі, %
2-кестеден көріп отырғанымыздай, 2004-2006 жылға арналған ақша-несие
саясатының басты мақсаты орташа жылдық базалық инфляцияны — 2004 жылы 4-6 %
және 2005-2006 жылдары 3-5 % шегінде ұстау.
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының біріне "ашық нарықтағы операция", оның ішінде РЕПО операциясы
және вексельдерді қайта есепке алу операциялары жатады. 2003 жылы Ұлттық
банк өзінің ресми мөлшерлемелерінің (оның ішінде РЕПО жөне вексельді есепке
алу мөлшерлемелері бойынша) ролін нығайту үшін шаралар қолданбақ. Бұл өз
кезегінде 2004-2005 жылдары ақша-несие саясатының инфляциялық таргеттеуге
өтуіне дайындық үшін қызмет сттеді.
2003 жылы Қазақстан Республикасында валюталық режимді
либерализациялау, бірінші кезекте капиталдың сыртқа шығуы мен ішке келуіне
жасалатын валюталық бақылау мен реттеу шараларын жұмсарту, яғни кейбір
капитал қозғалысымен байланысты операциялар үшін лицензиялауды алып
тастауды көздейтін сияқты шаралар жалғасын табуда. Жалпы алғанда, валюталық
режимді либерализациялау үш кезеңде өтеді. 2 кезең бағдарламасын 2005 жылы
бастау көзделуде. Либерализациялау бағдарламасы толығымен 01.01.2007 жылға
аяқталады деп күтілуде.
Жалпы 2003 жылы ақша-несие саясатын жүргізу қаржы нарығындағы
тұрақтылықты қамтамасыз етті, сонымен қатар елде жоғары экономикалық өсуді
сақтауға белгілі бір дөрежеде ықпалын тигізді.
2003 жылы орташа жылдық инфляция 6,4% болды. Жыл бойы валюта нарығында
теңге АҚШ долларына қатысты 12,4%-ға нығайды, ал эуро және Ресей рубліне
қатысты 6,9%-ға жөне 5,4%-ға құнсызданды.
2003 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58%-ға 4958,9 млн
долл. дейін ұлғайды, бүл 4,8 айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету
импортының орнын жабуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық резервтері
түтастай алғанда 69,3%-ға 8565,2 млн. долл. дейін өсті.
Ұлттық банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша агрегаттарының
кеңеюіне алып келді: ақша базасы: -52,2%-ға 316,9 млрд. теңгеге дейін, ақша
массасы — 26,8%-ға 969,9 млрд тенгеге дейін, қолма-қол ақша 47,6%-ға 238,7
млрд теңгеге дейін ұлғайды. Нәтиіжесінде 2003 жылы экономиканы
монетизациялау 17,3%-дан 22%-ға дейін өсті.
2003 жылы қаржы секторының негізгі сегменті — банк секторында дамудың
жоғары қарқын сақтадлы.
2003 жылы екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5%-ға 1,7
трлн теңгеге дейін (11,7 млрд АҚШ доллларына жуық), ал жиынтық меншікті
калиталы - 45,1%-ға 233,9 млрд теңгеге дейін ұлғайды. 2003 жылы халықтың
(резидент еместерді есептегенде) салымдардың өсуі жалғаса түсті, олар 33,4%-
ға 343,2 млрд теңгеге дейін (2,4 млрд АҚШ долларына жуық) өсті. 2003 жылы
банктердің ресурстық базасының айтарлықтай өсуі банктердің экономиканың
нақты секторына берген несиелерінің 45,5%-ға 978,1 млрд теңгеге дейін (6,8
млрд долл. жуық) өсуіне ықпал етті.
Қазақстан Республикасындағы Банк Ісін Ұйымдастыру Және Реттеу
Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
қабылданған "ҚР Ұлттық банкі" және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған "ҚР-
ғы банктер және банктік қызмет туралы" ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, занды және жеке тұлғаларға кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни қазақстандық банктік жүйенің небары он төрт жылдық тарихы
бар. Коммерциялық банктердің соңғы сегіз жылдағы сандық құрамы 3-кестеде
берілген.
3 - кесте
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық құрамы *
кезеңнің басына
Банктер түрлері 01. 1996 01. 1997 01. 1998
1.01.2002 1.01.2003
Депозитгердін барлығы, 603,2 37,7 100,0 100,0
соның ішінде:
ұштық валютада 214,5 40,9 39,1 40,0
шетел валютасында 361,7 35,7 60,9 60,0
занды тұлғалардың 352,5 39,3 57,8 58,4
жеке тұлғалардың 250,7 35,7 42,2 41,6
аудармалы депозиттер 220,4 65,5 30,4 36,5
өзге депозитгер 382,8 25,6 69,6 63,5
Халық салымдары** 257,4 38,8 100,0 100,0
соның ішінде,
ұлтгық валютада 67,5 36,9 26,6 26,2
шетел валютасында 189,9 39,5 73,4 73,8
тыалап ету салымдар 45,3 17,4 20,8 17,6
мерзімді салымдар 212,1 44,5 79,2 82,4
* Сандық мәліметтер Ұлттық банктің статистикалық эюллетенінен алынған
** Резидент еместердің шоттары қосылған
Депозиттік нарықтың тұрақты дамуына әр түрлі секторлар, соның ішінде халық
табыстарының өсуі, теңгенің долларына қатысты нығаюы, халықтың салымдарынын
ужымдық кепілдендіру жүйесінің қызмет етуі және жалпы соңғы жылдардағы
экономикалық өсу ықпал етуде.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік эперацияларын
қаржыландырудың басты көзі рстінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, соммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік
операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға
немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл
бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін
ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Банктің депозиттік емес ресурстары
Банк депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді етімділігін
қолдау мақсатында тартылады. Оларға: банк-аралық несиелер, Ұлттық банктің
несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нөтижесінде
тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық жөне шетелдік басқа да қаржы
нарығынан сатып алынған ресурстары жатады.
Банкаралық несие - бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін
несиелері. Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат
ресурс болып табылады. Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозит-тер
құрайды. Банкаралық депозиттер - бұл банктердің бір-бірінде ашқан
корршотындағы қаражат қалдықтары.
Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық
банктерге қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп
отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт (бір тундік) және
кундізі заемдар.
Овернайт — банктердің Ұлттык, банктегі корреспонденттік шотында
дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір тунге берілетін несие,
Күндізгі заем — банктік жумыс куні ішінде банктердің Үлттық банкте
ашқан корреспондентік шотында уақытша қаражат жоқтыгына немесе жетіспеуіне
байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында берілетін
несие.
Бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО
операциясы) - қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа мерзімді
займның түрін білдіреді.
Мүндағы қарыз алушының міндеттемесі, ягни ол келісілген күні жөне алдын ала
белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта сатып алуды
кездейді.
Үлттық банктерде векселъдерді қайта есепке алу және несие беру — бұл
қосымша қаражатқа деген қажеттілікке байланысты коммерциялық банктердің
Үлттық банкке коммерциялық вексельдерін кепілге бере отырып, ресурстар
тарту төсілі.
Банктер тек қарапайым вексельдерді гана шығарады. Банк вексельдерін
шығарудағы артықшылықтарға: бірін-шіден, вексельді тауарлар мен
көрсетілетін қызметтер үшін есеп айырысуда пайдаланады; екіншіден,
вексельдер ссуда алу барысында кепілдік ретінде жүреді; үшіншіден,
вексельді жеке жөне заңды тұлғалар қолдана алады; тертіншіден,
векссльдердін етімділігі жоғары; бесіншіден, вексельдер бойынша дисконт
мөлшерлемесі жоғары; алтыншыдан, вексельдің занды немесе жеке тұлғаға өту
барысында шектеулік болмайды; жетіншіден, вексельдің мерзімі әр түрлі
болады.
Банктің инвестициялық операциялары
Банк қызметіндегі инвестицялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең
мағынада, банктік инвестиция - пайда табу мақсатында банктің ресурстарын
орналастыруга багытталган активтік операциялардыц жиынтыгы.
Ал, тар мағынада, банктік инвестиция - табыс немесе пайда алу
мақсатында ақшалай қаражаттарды багалы қагаздарга жумсауы.
Сонымен қатар, банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жүмсаған
қаражаттарды да түсінуге болады.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге
асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмүны қаражат жүмсау үшін
біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, өр уақыт кезеңіне
инвестиция портфелінің қүрылымын оңтайландырудан тұрады.
Банктердің инвестициялық саясаты - банк қызметінің тұрақты жұмыс
жасауын, нөтижелілігін немесе пайда-лылығын, сондай-ақ өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын
жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Банктің инвестициялық саясатының басты бағыттары мынадай бөлімдерді
қамтиды:
• инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
• баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардің
шегін (үлесін) анықтау;
• инвестициялық операциялардын сапасы үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы;
• инвестициялардың құрамы мен қүрылымы;
• бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтеу мерзімінің
тиімділігі;
• инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі
талаптар;
• портфельдің құамына түзетулер енгізу механизмі;
• сақтау тәртібі жөне сақтандыру механизмі;
• пайдалар мен зияндардың есебі;
• компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары. Банктердің
инвестициялық қызметі жаңа бағалы қағаздарға қаражат орналастыруға кепілдік
беру (андер-райтинг), сондай-ақ клиенттергс қандай бағалы қағаз түрін, қай
уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы кеңес беруді
сипаттайды.
Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг — бұл бағалы қағаздарды
сатудан ешқандай да төменгі ақшалай қаражаттың келіп түспейтіндегі туралы
эмитентке кепілдік беруді білдіреді. Мұндай жағдайда эмитент қор
құндылықтарын орналастыру жоспарын құрады.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаз-дармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздары екі топқа бөлінеді: қор (акция, облигация) және коммерциялык,
багалы қагаздар (коммерциялық вексель, чек, қоймалық, кепілдік куәліктер).
Қор бағалы қағаздарының өзін екі негізгі топқа беледі:
1) мемлекеттің багалы кагаздары;
2) мемлекеттік емес (корпоративтік) багалы қаеаздар.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге белінеді:
- Дисконттык,, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта
инвесторларғы жеңілдікпен (номинадцық қүнынан төменгі бағамен)
сатылып, номиналдық қүны бойынша отеледі.
Мысалы, 91 күнге шығарылған, номиналдық қүны 100 теңге түратын
дисконттық бағалы қағазды 75 теңгеге сатып алсаңыз, онда одан мынадай табыс
аласыз:
100-75 = 25 теңге немесе
25теңге: 75 теңге (бастапқы салынған инвестиция)* 100 % =33,3%
Сонымен қатар, егер 91 күнге салсаңыз, онда бір күндік табыс: 33,3%:
91 күн = 0,3659 % құрайды. Демек, бір жылдық табыс: 0,3659 % * 364 күн =
133,19 % тең.
- Купондык,, яғни номиналдық қүнына пайызбен
бейнеленген табыс екелетін бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2-
4 ретке дейін төленеді.
- Аралас, яғни купон жіне дисконт түрінде қатар табыс әкелетін
бағалы қағаз. Бұл жағдайда инвестор-банктің табысы екі көзден: дисконт
түріндегі жөне купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан қүралады.
Бүгінгі танда ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердін инвестициялық
операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттің бағалы
қағаздарға жұмсалып отырғаны жасырын емес. Себебі, мүндай бағалы қағаздарға
салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк ондағы қаражатты тез арада
қолма-қол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, олардан алатын табыс төмен
болғанымен төуекел төмен немесе жоқ десе де болады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарга мыналар
жатады:
• акциялар;
• облигациялар;
• депозиттік және жинақ сертификаттары;
• ипотекалық куәліктер;
• депозитарлық қолхаттар.
Осьшардың ішінде инвестицялау операциялары акциялар мен
облигацияларға байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі
өз деңгейінде дами қойған жоқ.
Акция — бұл акционерлік қоғамның жарғылык, капиталына улес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуга құқык, беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қагаз.
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты жай және
артықшылықты акцияларға бөледі. Жай акция, оның иесіне акционерлік
қоғамының табысына байланысты табыс әкеледі және қоғамды басқару ісіне
немесе жалпы жиналысқа қатысуға құқық береді. Ал, артықшылықты акция,
иесіне қоғамның табысына байланыссыз тұрақты табыс алуға құқық береді,
бірақ басқару ісіне араласуға немесе акционерлер жинылысына қатысуға құқық
бермейді. Артықшылықты акцияның келесі бір артықшылығы - қоғам борыштық
тұрақсыздыққа ұшыраған жағдайда мүлікті жай акция иесінен бүрын алуға
мүмкіндік беруі.
Акциялар шығару формасына қарай да ажыратылады: құжатты
(сертификатпен) түрде және құжатсыз (шоттағы бухгалтерлік жазулар арқылы).
Облигация — оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
және эмитенттің осы қаражат сомасы (номиналдық құны) мен пайызды қайтарып
беру туралы міндетемесін растайтын бағалы қазаз.
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығана қарай екі
түрге бөлінеді:
Купондық облигация - инвестор-банкке пайыз мөлшер-лемесі формасында,
яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс әкелетін түрі;
Дисконттык, облиғация - инвестор-банктің облигацияны шығарушыдан
номиналдық құнынан теменгі бағада сатып алып, оны өзінің құнымен қайта сату
арысындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
Мысалғы, облигацияның ағымдағы бағасы 100 теңге, купон мөлшерлемесі — 10 %,
онда облигацияның ағымдағы табысы төмендегідей түрде есептеуге болады.
Купонбаға * 100 = 10100*100 = 10%
Егер облигация бағасы өсіп, 150 тенгені қүраса, онда ағымдағы табыс:
10150*100 = 6.66%
Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары
Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық
операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
• банктік шоттар ашу;
• ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
• алдағы уақытта валюталалау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы
аударым операциялары;
• төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
• валюталық операцияларға бақылау жасау;
• шоттың архивін беру;
• шоттан қолма-қол ақша беру;
• ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
• банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ;шаларды
инкассациялау;
• қүндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айрысу операцияларын ұйымдастырушылар болып
табылады
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне оайланысты жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
• банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер
арқылы есеп айырысулар;
• жеке сектор – үй шарушылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;
• банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар. Есеп айырысу
объектілеріне қарай:
• тауарлы операциялар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Банк жүйесінін
қүрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ҚР Ұлттық банкі — банктердің
банкі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .7
2. Ақша-несие
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 14
3. Ашық нарықтағы
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
4. Қазақстан Республикасындағы Банк ісін ұйымдастыру ... ... ... ..23
5. Банк қызметін реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
PR
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..107
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 108
Кіріспе
Банкілер – ақшалай қаражат пен қорлануды шоғырландыратын, несие
беретін, мемлекеттер, кәсіпорындар, мекемелер мен жеке адамдар
арасындағы өзара төлемдер мен осы айырысуды делдалдықты жүзеге
асыратын, ақша мен бағалы қағаздар шығаратын алтынмен,
шетелдік валютамен операцияларды және басқа міндеттерді
жүзеге асыратын мекеме. Сонымен қатар банк- қоғамдық пікір
мен көпшіліктің іскерлік қарым-қатынасынан туындайтын ең
нәзік және сезімтал институт болып табылады. Банктік ҚБ-ң
ерекшелігі банк өзінің қызмет шарттарымен ерекшелінеді.
Олар жаратылысынан заттай әлпеті жоқ, бұл жерде
ұсыныс қызмет олардың банк маркасы алға жылжығанда ғана
жүзеге асады.
Банктік ҚБ-ң басты міндеті – банк стратегиясының алға жылжу
жағдайын жүзеге асырады. Олардың іскерлік әдістері мен
міндеттемелері баяғы бір мәселе емес, содан басқа нақты
мақсатын көрсетеді және оның жетістіктерге жетуіне қандай
құралдарды пайдаланғанын анық түрде көрсетуі тиіс. Әлемдік
тәжірибе банк жүйесінің дамуын көрсетеді. Банк дамуындағы
жеке сұрақтарды негізінен ешбір қазбалаусыз шешуге
болмайды және оның стратегиялық қызметі ұзақ уақыт бойы
маңызды шарттар қатарынан шықпауы үшін – банк ауқымы, оның
құрамындағы иелер, әр түрлі нарықтағы операциялар
мінездемелері және т.б. мынандай жағдайда жоғарғы жетістіктерге
жете алады: қаржыгерлер мен мамандар күшімен
ұйымдастырылған сауатты шешімі сыртқы ортаға жағымды
бейнесін қалыптастыру шарты іске асырылмауы тиісті.
Банк жүйесінін қүрылымы
Елімізде қабылдамған банктік заңдылықтарға сәйкес Қазақстан
Республикасындағы банк жүйесі екі деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі — мемлекеттік орталық банк
ретінде бірінші деңгейді білдіреді.
Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - екінші
деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі
банктер деп атайды.
Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он
үш жылдық тарихы бар. Бүл жүйенін қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының
нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету
керек. Содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы
мақсат - отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу
болып отырғандығы да жасырын смес. Бүл талаптарға жауап бермейтін банктерге
басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар болып құрылу кажеттігі ұсынылады.
Қазақстан Республикасындағы соңғы жылдардағы банк жүйесі туралы
мәліметтер 1-кестеде беріледі.[5]
І-кесте
Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі туралы мәліметтер кезеңнін соңына
Несие жүйесінің элементтері12.2000 12.2001 12.2002 06.2003
Екінші деңгейдегі 48 44 38 35
банктердің барлығы: 11
оның ішінде:
мемлекеттік 1 2 2 2
мемлекет аралық 1 1 - -
Шетел капиталының
қатысуымен. 16 16 17 16
оның Ішінде:
- 100%50%-дан аса, 97 96 96 104
оның ішінде 12 11 11 10
еншілес банктер
* Сандық мәліметтер ҚҰБ-нің статистикалық бюллетенінен алынған N6 2003
маусым.
"ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы" ҚР заңы. 31.08.1995
1-кестеден көріп отырғанымыздай, банктеріміздің саны жылдан жылға
азаюда. 90-шы жылдардың басында олардың саны 200-ден асты, сөйтіп банк
жүйесін реформалау нәтижесінде олардың саны 35-ке дейін (06.2003 ж.)
қысқарды. Жалпы банктер қатарында мемлекеттік банктер (мемлекеттің 100%
қатысуымен қүрылған) саны - 2. Қазақстанның банктік секторында шетел
капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны — 16, яғни жалпы банктер
санының жартысына жуығын алады.
ҚР Ұлттық банкі — банктердің банкі
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып,
орталық банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жұргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.
Ұлттық банк — бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте
барлык, кассалық резевтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына
түсуі Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру
арқылы арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп
айырысуларды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе асыра отырып, қажет
жағдайларда Ұлттық банктен несие ала алады. Ұлттық банк — бұл ақшалай
резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын валюта резервтерден, басқа
да материалдык, бағалықтардан тұратын муліктерге ие болып табылатын заңды
тұлға.
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
келесідей қүқылық формалары кездеседі:
- мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк
формасында (мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей,
Қазақстан);
- акцияның бір бөлігі мемлекетке тиеселі немесе
мемлекеттің қатысынсыз акционерлік қоғам формасында (Жапония,
Белгияда);
- орталық банктің функцияларын біртүтас атқаратын тәуелсіз банктер
жүйесі (АҚШ-та).
АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың
капиталы Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялық
банктердің қосқан жарнасынан тұрады.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық
қордың мөлшері - 20 млрд. теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан,
құрылғылардан, құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа
бағалылықтардан, ал айналым қорлары банкке тиеслі болып табылатын меншікті
ақшалай қаражаттардан тұрады.
2004 жылдан бастап, "Ұлттық банкі туралы" ҚР заңына жасалған соңғы
толықтырулар мен өзгерістердің кейінгі Ұлттық банкінің басты міндеті —
еліміздегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Сол сияқты, Үлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі;
- мемлекеттің ақша-несие саясатын жасау;
- төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
- қаржы жүйесінін тұрақтылығын қамтамысыз ету;
- банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді
қолдану арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және
олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Үлттық банкте шартты
негізде орналастырылған ақшалай каражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
есебінен.
Ұлттық, банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі - тігінен басқарылатын жүйедегі
біртүтас орталықтандырылған құрылымды білдіреді.
Басқарма және Басқарма болып негізгі қызметтер Ұлттық банктің
басқару органына: директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы табылады және басқармаға келесідей
жүктеледі:
- мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
- банк қызметтіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық актілерін
бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін белгілеу;
- жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру туралы
шешім қабылдау;
- банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
- алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
- ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау
және Президенттің бекітуіне беру;
- ҚҰБ-нің жылдық балансын және табыс мен зияны туралы есебін қарау және
бекіту;
- ҚҰБ туралы нүсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де мүліктерді пайдалану,
ақылы қызмет көрсету, ҚҰБ-нің құрылымы және бюджеті, департамент
директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін
тағайындау туралы нормативтік қүқықтық актілерді бекіту;
- банктер үшін пруденциальдық нормативтер мен басқа да міндетті нормаларды
және шектерді бекіту;
- еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және бекіту;
- ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да үйымдарда қатысуы
туралы шешім қабылдау;
- Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
- бухгалтерлік есептін. қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-
не арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау;
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының қүрамына:
- ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалары,
- ҚР Президентінен бір өкіл;
- ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы директорлар
кеңесі болып табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк
төрағасы, оның орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері
кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
- Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрғасын 6 жылға сайлайды
және қызметінен босатады;
- ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ терағасының ұсынуымен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады.
- ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Прзеиденті бекітеді;
- Ұлттық валютаның - теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті бекітеді;
- ҚҰБ-нің ҚР Президентінің сүрауы бойынша өзінің қызметіне байланысты
ақпараттарды беріп отыруы.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жүмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілсттіліктері өз қызметтерін ҚҰБ
бекіткен өкілеттігі шегінде ғана жүзеге асырады.
Ұлттық банктің функциональдық қүрылымына департаменттер мен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілетіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынадай департаменттер мен дербес
басқармалары бар:
• зерттеу және статистика департаменті;
• шетел операциялары департаменті;
• ішкі операциялар басқармасы;
• монетарлық операциялар департаменті
• сыртқы байланыстар бөлімі;
• заң қызметі департаменті;
• әкімшілік департаменті;
• қолма-қол ақшалармен жүмыс женіндегі басқарма;
• инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдалану бөлімі;
• бухгалтерлік есеп департаменті;
• есептеу жүмыс орталықтарының департаменті;
• операциондық басқарма;
• төлем жүйесі басқарамсы;
• бақылау және аудит департаменті;
• персоналдармен жүмыс жасау басқармасы;
• халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
• мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар, ҚҰБ құрылымына мынадай дербес белімшелер де кіреді:
• Мемлекеттік сақтау қоймасы;
• Ресей Федерациясындағы Ұлттық банк өкілеттігі;
• Банкноттық фабрика;
• Монета сарайы;
• Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО);
• Қазақстан ипотекалык компаниясы;
• Ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры;
• Процессинттік орталық;
• Актуарлық орталық;
• Банктік сервистік бюро;
• Ұлттық ақпараттар технологиясы;
• Автобаза.
2004 жыддан бастап, Үкіметтің қаулысымен Ұлттық банктің құрылымынан
қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының қызметіне бақылау және қадағалау
жөніндегі Қаржы агенттігі бөлініп шықты.
Оның қүрамына: банктің қадағалау, бағалы қағаздар нарығын реттеу және
сақтандыру ұйымдарының қызметін реттеу департаменттері кіреді.
Осындай өзгерістерге сәйкес Ұлттық банктің атқаратын қызметтері де
қысқарып, яғни тек қана классикалық қызметтер қалды.
Ұлттық банк мынадай классикалық қызметерді атқарады:
- ақшаны эмиссялау;
- ақша-несие саясатын жүргізу;
- төлем жүйесін үйымдастыру;
- төлем балансын құру;
- валюталық реттеу және валюталық бақылау. Ұлттық банк мынадай
операцияларды жүргізеді:
- бірінші кластық эмитенттермен шығарылатын алты айлық қайтару
мерзімдегі міндеттемелерді қайта есепке алады;
- мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
- депозиттік ссртификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық
бағалы қағаздарды сатып алады жөне сатады.
- депозиттік жөне есеп айырысу операцияларын жүргізе отырып, бағалы
қағаздарды, басқа да қүндылықтарды сақтауға жөне басқаруға қабылдайды;
- қаржы қүралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
- қажет кезінде банктерде жөне қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
- чектерді жазып вексельдерді береді;
- жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа
да банктік операцияларды жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты - ұлттық валютаның
тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен
басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтама-сыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты — бул айналыстагы ақша массасын, несие көлемін,
сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің
қызметін реттеуге багытталган шаралар жиынтыеы.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі - Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының
екі типі болады: І.Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялык ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің нвсиелік
операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кецейтумен,
айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесініц тәмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жыддардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты:
инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл
мақсатқа жетуде Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға
сәйкес Ұлттық банк мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының
көмегімен реттеледі:
• Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
• Ең төменгі міндетті резевтер нормасын белгілеу;
• мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашык,
нарықтағы операцияларды жүргізу;
• банктерге және үкіметке несиелер беру;
• валюталык, нарықта интервенциялау;
• кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған қүралдардың ішінде іс-жүзінде
қодданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді
ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:
- ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
- ресми есептік (дисконттык) мөлшерлемесі;
- РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- "овернайт " займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі - ақша нарығының жалпы
жағдайына, несие бойынша сұраныс мен ұсынысқа, инфляция және күтілетін
инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР
Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары
бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттык} мөлшерлемесі - ақша нарығының жалпы
жағдайына, несиелер бойынша сүраныс пен үсыныс көлеміне байланысты
белгіленеді және Ұлттық банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу
операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мелшерлеме жыддық
пайыздық мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық
вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері —
жылдық пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мелшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мелшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
"Овернайт" заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі -Ұлттық
банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ш корреспонденттік
шоттары бойынша есеп айырысуды 'дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында
бір түнге берілетін заемдары бойынша қолданылады.
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері -Ұлттық
банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан
корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар
жасауға қажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда
займдар бойынша қолданылады.
Ең төменгі резервтік талаптар. Ақшалай нарықтағы тепе-тендікті
қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктің
өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша
төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен
акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі
резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар ашық нарықтагы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процессін реттеу қызметтерін
атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген "ҚР
коммерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы"
нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды.
Ашық нарықтағы операциялар
Ашық нарықтағы операциялар — бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің
бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің етімділігі және
несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы өдістерінің бірі болып табылады. Оның
негізгі мөні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссия-
лауын шектеуді біддіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы кағаздарды сату арқылы оны сатып
алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп,
керісінше, банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында
Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің
резервтік шотына қайта аударады.
Несиелік операциялар Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы
жылдары Ұлттық банктің қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне
жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші
деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау
мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттің тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие
беру бюджет саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті
несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен берілетін
несиелерді беру және көсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауын
қарастыру болған жоқ. Ұлттық банктін несиелерін орналастыру аукциондар
арқылы, банкарачық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде
жүзеге асырылады.
Валюталык, интервенция
Ұлттық банктің валюталық интервенциясы — деп ұлттық валюталық бағамына
әсер ету мақсатында орталық банктің шетел валютасын сату және сатып алу
жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.
Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенция дербес түрде кез келген
банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер
түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады.
Ұлттық банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап келсе,
2002 жылдан бастап, алдағы үш жылға алдын-ала анықтау тәжірибесіне көшті
жөне әр жыл өткен сайын өзгерістерді ескеріп, оған Ұлттық банк псн ҚР
Үкіметі біріге түзетулер енгізеді. Мұндағы негізгі мақсат біртіндеп
инфляциялық таргеттеу принципіне өту, яғни ақша базасы мен алтын-валюта
резервтері бойынша мақсатты көрсеткіштерден инфляция бойынша мақсатты
көрсет-кіштерге көшу.
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
мақсатындагы саясатына толық жауап береді жөне сонымен қатар жүргізілетін
ақша-несие саясатына деген рыноктың қатысушыларының үлкен сенемін
қамтамасыз етеді. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, инфляцияның
мақсатты керсеткіштерін енгізуге мынадай факторлар негіз бола алады:
бюджеттің тұрақты жағдайы, макроэкономикалық тұрақтылықты кепілдендіру,
қаржы жүйесінің тұрақтылығы, Орталық банктің тәуелсіздігі, Орталық банктің
құралдары мен инфляция арасындағы өзара байланысты түсіну, ақпараттың
ашықтығы.
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының түрақтылығын сақтауға, сақтандыру
нарығының, бағалы қағаздар нарығының өрі қарай дамуына және банк жүйесінің
нығая түсуіне, экономиканың нақты секторын банктердің несиелеуін өрі қарай
өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ак жинактаушы зейнетақы қорларының
жетілдірілуіне мүмкіндік туғызады.
2004-2006 жылға арналған ақша-несие саясатыньщ негізгі корсеткіштерінің
болжамы 2-кестеде беріледі.
2-кесте
2004-2006 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің
болжамы
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 2006
(бағалау)
Базалық инфляция
жылына орташа, % 4-6 3-5 3-5
Инфляция (ТБИ)
жылына орташа, % 6,5 5-7 4-6 4-6
Қайта қаржыландыру
жылдың соңына, % 7,0 6-6,5 6,0 5,5
ҚҰБ жалпы
алтын-валюта резерві
млн. АҚШ доллары 4852 5156 5679 6438
өзгерістер, % 54,5 6,3 10,1 13,4
Ақша базасы
млрд. тенге 312 411 495 574
өзгерістер, % 50,0 31,6 20,3 16,1
Ақша массасы
млрд. тенге 1026 1325 1607 1898
өзгерістер, % 34,2 29,1 21,7 18,1
Банк жүйесіндегі
резиденттердің депозитгері
млрд. тенге 780 972 1183 1407
өзгерістер, % 29,4 24,6 21,7 18,1
Экономикаға беретін банктің
несиелері
млрд. тенге 940 1225 1520 1844
өзгерістер, % 39,8 30,3 24,1 21,3
Жеке түлғалардың 10,0-11,0 9,0-10,5 8,0-9,5 7,0-9,0
теңгедегі мерзімді
депозитгері бойынша орташа
өлшемді мөлшерлеме, %
Занды тұлғаларға 14,5 12,0-13,5 11,0-13,010,0-12,0
берілген теңгедегі
несиелер бойынша орташа
өлшенген мөлшерлемесі, %
2-кестеден көріп отырғанымыздай, 2004-2006 жылға арналған ақша-несие
саясатының басты мақсаты орташа жылдық базалық инфляцияны — 2004 жылы 4-6 %
және 2005-2006 жылдары 3-5 % шегінде ұстау.
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының біріне "ашық нарықтағы операция", оның ішінде РЕПО операциясы
және вексельдерді қайта есепке алу операциялары жатады. 2003 жылы Ұлттық
банк өзінің ресми мөлшерлемелерінің (оның ішінде РЕПО жөне вексельді есепке
алу мөлшерлемелері бойынша) ролін нығайту үшін шаралар қолданбақ. Бұл өз
кезегінде 2004-2005 жылдары ақша-несие саясатының инфляциялық таргеттеуге
өтуіне дайындық үшін қызмет сттеді.
2003 жылы Қазақстан Республикасында валюталық режимді
либерализациялау, бірінші кезекте капиталдың сыртқа шығуы мен ішке келуіне
жасалатын валюталық бақылау мен реттеу шараларын жұмсарту, яғни кейбір
капитал қозғалысымен байланысты операциялар үшін лицензиялауды алып
тастауды көздейтін сияқты шаралар жалғасын табуда. Жалпы алғанда, валюталық
режимді либерализациялау үш кезеңде өтеді. 2 кезең бағдарламасын 2005 жылы
бастау көзделуде. Либерализациялау бағдарламасы толығымен 01.01.2007 жылға
аяқталады деп күтілуде.
Жалпы 2003 жылы ақша-несие саясатын жүргізу қаржы нарығындағы
тұрақтылықты қамтамасыз етті, сонымен қатар елде жоғары экономикалық өсуді
сақтауға белгілі бір дөрежеде ықпалын тигізді.
2003 жылы орташа жылдық инфляция 6,4% болды. Жыл бойы валюта нарығында
теңге АҚШ долларына қатысты 12,4%-ға нығайды, ал эуро және Ресей рубліне
қатысты 6,9%-ға жөне 5,4%-ға құнсызданды.
2003 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58%-ға 4958,9 млн
долл. дейін ұлғайды, бүл 4,8 айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету
импортының орнын жабуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық резервтері
түтастай алғанда 69,3%-ға 8565,2 млн. долл. дейін өсті.
Ұлттық банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша агрегаттарының
кеңеюіне алып келді: ақша базасы: -52,2%-ға 316,9 млрд. теңгеге дейін, ақша
массасы — 26,8%-ға 969,9 млрд тенгеге дейін, қолма-қол ақша 47,6%-ға 238,7
млрд теңгеге дейін ұлғайды. Нәтиіжесінде 2003 жылы экономиканы
монетизациялау 17,3%-дан 22%-ға дейін өсті.
2003 жылы қаржы секторының негізгі сегменті — банк секторында дамудың
жоғары қарқын сақтадлы.
2003 жылы екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5%-ға 1,7
трлн теңгеге дейін (11,7 млрд АҚШ доллларына жуық), ал жиынтық меншікті
калиталы - 45,1%-ға 233,9 млрд теңгеге дейін ұлғайды. 2003 жылы халықтың
(резидент еместерді есептегенде) салымдардың өсуі жалғаса түсті, олар 33,4%-
ға 343,2 млрд теңгеге дейін (2,4 млрд АҚШ долларына жуық) өсті. 2003 жылы
банктердің ресурстық базасының айтарлықтай өсуі банктердің экономиканың
нақты секторына берген несиелерінің 45,5%-ға 978,1 млрд теңгеге дейін (6,8
млрд долл. жуық) өсуіне ықпал етті.
Қазақстан Республикасындағы Банк Ісін Ұйымдастыру Және Реттеу
Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
қабылданған "ҚР Ұлттық банкі" және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған "ҚР-
ғы банктер және банктік қызмет туралы" ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, занды және жеке тұлғаларға кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни қазақстандық банктік жүйенің небары он төрт жылдық тарихы
бар. Коммерциялық банктердің соңғы сегіз жылдағы сандық құрамы 3-кестеде
берілген.
3 - кесте
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық құрамы *
кезеңнің басына
Банктер түрлері 01. 1996 01. 1997 01. 1998
1.01.2002 1.01.2003
Депозитгердін барлығы, 603,2 37,7 100,0 100,0
соның ішінде:
ұштық валютада 214,5 40,9 39,1 40,0
шетел валютасында 361,7 35,7 60,9 60,0
занды тұлғалардың 352,5 39,3 57,8 58,4
жеке тұлғалардың 250,7 35,7 42,2 41,6
аудармалы депозиттер 220,4 65,5 30,4 36,5
өзге депозитгер 382,8 25,6 69,6 63,5
Халық салымдары** 257,4 38,8 100,0 100,0
соның ішінде,
ұлтгық валютада 67,5 36,9 26,6 26,2
шетел валютасында 189,9 39,5 73,4 73,8
тыалап ету салымдар 45,3 17,4 20,8 17,6
мерзімді салымдар 212,1 44,5 79,2 82,4
* Сандық мәліметтер Ұлттық банктің статистикалық эюллетенінен алынған
** Резидент еместердің шоттары қосылған
Депозиттік нарықтың тұрақты дамуына әр түрлі секторлар, соның ішінде халық
табыстарының өсуі, теңгенің долларына қатысты нығаюы, халықтың салымдарынын
ужымдық кепілдендіру жүйесінің қызмет етуі және жалпы соңғы жылдардағы
экономикалық өсу ықпал етуде.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік эперацияларын
қаржыландырудың басты көзі рстінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, соммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік
операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға
немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл
бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін
ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Банктің депозиттік емес ресурстары
Банк депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді етімділігін
қолдау мақсатында тартылады. Оларға: банк-аралық несиелер, Ұлттық банктің
несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нөтижесінде
тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық жөне шетелдік басқа да қаржы
нарығынан сатып алынған ресурстары жатады.
Банкаралық несие - бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін
несиелері. Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат
ресурс болып табылады. Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозит-тер
құрайды. Банкаралық депозиттер - бұл банктердің бір-бірінде ашқан
корршотындағы қаражат қалдықтары.
Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық
банктерге қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп
отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт (бір тундік) және
кундізі заемдар.
Овернайт — банктердің Ұлттык, банктегі корреспонденттік шотында
дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір тунге берілетін несие,
Күндізгі заем — банктік жумыс куні ішінде банктердің Үлттық банкте
ашқан корреспондентік шотында уақытша қаражат жоқтыгына немесе жетіспеуіне
байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында берілетін
несие.
Бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО
операциясы) - қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа мерзімді
займның түрін білдіреді.
Мүндағы қарыз алушының міндеттемесі, ягни ол келісілген күні жөне алдын ала
белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта сатып алуды
кездейді.
Үлттық банктерде векселъдерді қайта есепке алу және несие беру — бұл
қосымша қаражатқа деген қажеттілікке байланысты коммерциялық банктердің
Үлттық банкке коммерциялық вексельдерін кепілге бере отырып, ресурстар
тарту төсілі.
Банктер тек қарапайым вексельдерді гана шығарады. Банк вексельдерін
шығарудағы артықшылықтарға: бірін-шіден, вексельді тауарлар мен
көрсетілетін қызметтер үшін есеп айырысуда пайдаланады; екіншіден,
вексельдер ссуда алу барысында кепілдік ретінде жүреді; үшіншіден,
вексельді жеке жөне заңды тұлғалар қолдана алады; тертіншіден,
векссльдердін етімділігі жоғары; бесіншіден, вексельдер бойынша дисконт
мөлшерлемесі жоғары; алтыншыдан, вексельдің занды немесе жеке тұлғаға өту
барысында шектеулік болмайды; жетіншіден, вексельдің мерзімі әр түрлі
болады.
Банктің инвестициялық операциялары
Банк қызметіндегі инвестицялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең
мағынада, банктік инвестиция - пайда табу мақсатында банктің ресурстарын
орналастыруга багытталган активтік операциялардыц жиынтыгы.
Ал, тар мағынада, банктік инвестиция - табыс немесе пайда алу
мақсатында ақшалай қаражаттарды багалы қагаздарга жумсауы.
Сонымен қатар, банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жүмсаған
қаражаттарды да түсінуге болады.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге
асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмүны қаражат жүмсау үшін
біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, өр уақыт кезеңіне
инвестиция портфелінің қүрылымын оңтайландырудан тұрады.
Банктердің инвестициялық саясаты - банк қызметінің тұрақты жұмыс
жасауын, нөтижелілігін немесе пайда-лылығын, сондай-ақ өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын
жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Банктің инвестициялық саясатының басты бағыттары мынадай бөлімдерді
қамтиды:
• инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
• баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардің
шегін (үлесін) анықтау;
• инвестициялық операциялардын сапасы үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы;
• инвестициялардың құрамы мен қүрылымы;
• бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтеу мерзімінің
тиімділігі;
• инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі
талаптар;
• портфельдің құамына түзетулер енгізу механизмі;
• сақтау тәртібі жөне сақтандыру механизмі;
• пайдалар мен зияндардың есебі;
• компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары. Банктердің
инвестициялық қызметі жаңа бағалы қағаздарға қаражат орналастыруға кепілдік
беру (андер-райтинг), сондай-ақ клиенттергс қандай бағалы қағаз түрін, қай
уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы кеңес беруді
сипаттайды.
Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг — бұл бағалы қағаздарды
сатудан ешқандай да төменгі ақшалай қаражаттың келіп түспейтіндегі туралы
эмитентке кепілдік беруді білдіреді. Мұндай жағдайда эмитент қор
құндылықтарын орналастыру жоспарын құрады.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаз-дармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздары екі топқа бөлінеді: қор (акция, облигация) және коммерциялык,
багалы қагаздар (коммерциялық вексель, чек, қоймалық, кепілдік куәліктер).
Қор бағалы қағаздарының өзін екі негізгі топқа беледі:
1) мемлекеттің багалы кагаздары;
2) мемлекеттік емес (корпоративтік) багалы қаеаздар.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге белінеді:
- Дисконттык,, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта
инвесторларғы жеңілдікпен (номинадцық қүнынан төменгі бағамен)
сатылып, номиналдық қүны бойынша отеледі.
Мысалы, 91 күнге шығарылған, номиналдық қүны 100 теңге түратын
дисконттық бағалы қағазды 75 теңгеге сатып алсаңыз, онда одан мынадай табыс
аласыз:
100-75 = 25 теңге немесе
25теңге: 75 теңге (бастапқы салынған инвестиция)* 100 % =33,3%
Сонымен қатар, егер 91 күнге салсаңыз, онда бір күндік табыс: 33,3%:
91 күн = 0,3659 % құрайды. Демек, бір жылдық табыс: 0,3659 % * 364 күн =
133,19 % тең.
- Купондык,, яғни номиналдық қүнына пайызбен
бейнеленген табыс екелетін бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2-
4 ретке дейін төленеді.
- Аралас, яғни купон жіне дисконт түрінде қатар табыс әкелетін
бағалы қағаз. Бұл жағдайда инвестор-банктің табысы екі көзден: дисконт
түріндегі жөне купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан қүралады.
Бүгінгі танда ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердін инвестициялық
операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттің бағалы
қағаздарға жұмсалып отырғаны жасырын емес. Себебі, мүндай бағалы қағаздарға
салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк ондағы қаражатты тез арада
қолма-қол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, олардан алатын табыс төмен
болғанымен төуекел төмен немесе жоқ десе де болады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарга мыналар
жатады:
• акциялар;
• облигациялар;
• депозиттік және жинақ сертификаттары;
• ипотекалық куәліктер;
• депозитарлық қолхаттар.
Осьшардың ішінде инвестицялау операциялары акциялар мен
облигацияларға байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі
өз деңгейінде дами қойған жоқ.
Акция — бұл акционерлік қоғамның жарғылык, капиталына улес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуга құқык, беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қагаз.
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты жай және
артықшылықты акцияларға бөледі. Жай акция, оның иесіне акционерлік
қоғамының табысына байланысты табыс әкеледі және қоғамды басқару ісіне
немесе жалпы жиналысқа қатысуға құқық береді. Ал, артықшылықты акция,
иесіне қоғамның табысына байланыссыз тұрақты табыс алуға құқық береді,
бірақ басқару ісіне араласуға немесе акционерлер жинылысына қатысуға құқық
бермейді. Артықшылықты акцияның келесі бір артықшылығы - қоғам борыштық
тұрақсыздыққа ұшыраған жағдайда мүлікті жай акция иесінен бүрын алуға
мүмкіндік беруі.
Акциялар шығару формасына қарай да ажыратылады: құжатты
(сертификатпен) түрде және құжатсыз (шоттағы бухгалтерлік жазулар арқылы).
Облигация — оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
және эмитенттің осы қаражат сомасы (номиналдық құны) мен пайызды қайтарып
беру туралы міндетемесін растайтын бағалы қазаз.
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығана қарай екі
түрге бөлінеді:
Купондық облигация - инвестор-банкке пайыз мөлшер-лемесі формасында,
яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс әкелетін түрі;
Дисконттык, облиғация - инвестор-банктің облигацияны шығарушыдан
номиналдық құнынан теменгі бағада сатып алып, оны өзінің құнымен қайта сату
арысындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
Мысалғы, облигацияның ағымдағы бағасы 100 теңге, купон мөлшерлемесі — 10 %,
онда облигацияның ағымдағы табысы төмендегідей түрде есептеуге болады.
Купонбаға * 100 = 10100*100 = 10%
Егер облигация бағасы өсіп, 150 тенгені қүраса, онда ағымдағы табыс:
10150*100 = 6.66%
Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары
Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық
операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
• банктік шоттар ашу;
• ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
• алдағы уақытта валюталалау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы
аударым операциялары;
• төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
• валюталық операцияларға бақылау жасау;
• шоттың архивін беру;
• шоттан қолма-қол ақша беру;
• ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
• банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ;шаларды
инкассациялау;
• қүндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айрысу операцияларын ұйымдастырушылар болып
табылады
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне оайланысты жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
• банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер
арқылы есеп айырысулар;
• жеке сектор – үй шарушылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;
• банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар. Есеп айырысу
объектілеріне қарай:
• тауарлы операциялар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz