Салық механизмі және мемлекеттің салық саясатын іске асырудағы оның рөлі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және салық саясатының негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2 тарау. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы салық механизмінің негізгі элементтерінің ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1. Салықтық жоспарлау мен болжаудың бюджетаралық кірістерді бөлудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2. Салықтық реттеу және салық бақылауы салық механизмінің маңызды элементі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Салық механизмінің бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3 тарау. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмінде кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және салық саясатының негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2 тарау. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы салық механизмінің негізгі элементтерінің ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1. Салықтық жоспарлау мен болжаудың бюджетаралық кірістерді бөлудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2. Салықтық реттеу және салық бақылауы салық механизмінің маңызды элементі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Салық механизмінің бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3 тарау. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмінде кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе
Салық саясатының мәнін ашуға жағдай жасайтын және оның әдістемелік жағдайы болып салық қатынасы табылады, ал, оның негізі болып мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысындағы мемлекет пен шаруашылық субъектлерінің арасындағы қатынас табылады.
Мемлекет өзінің салық саясатын салық механизмі, оның құралдары мен элементтері арқылы жүзеге асырады. Ал, салықтар проблемасы ең қиын да күрделі мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай салық төлеушілердің заңды құқықтары мен мүдделерін толықтай қорғауды қамтамасыз ететін идеалды салық механизмі енгізілген деп айтуға әлі ерте. Өз кезегінде салық төлеушілер қалайда салық төлемеудің амалын ойлап табуға ұмтылады, соның кесірінен мемлекеттік қазынаға қаражаттар толықтай түспейді. Дегенмен, мемлекет тарапынан салық механизмін оңтайландыруда жасалып жатқан жұмыстар да аз емес.
Салықтық механизм – салық теориясындағы ұйымдастыршылық – экономикалық категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың объективті процессі болып табылады. Осы процесстегі қатынастар сферасын 3 түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжамдау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизімінің құрылымы мынадай негізгі элементтерден тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеу мен алуды құру, салықтарды алу әдісі, және салықтарды уақытылы әрі толық көлемде түсуіне бақылау жүргізу. Осы процесстер мен кезеңдердің барлығы салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық органдары салық арқылы бақылаудың біріңғай жүйесін құруы болып табылады.
Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмін ұтымды ұйымдастыруға салық жүйесінің жалпы жай-күйі тікелей байланысты, әр мемлекеттің кіріс көзі- бюджетке тигізер әсері ді мол.
Бүгін де салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының үйлестіріліп отыруы қажетті шарт, өйткені мұнда, біріншіден мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуына іске асырады екен.
Осынау салық механизмі арқылы бүгінгі таңда мақсатты түрдегі мемлекеттің экономикалық сясаты жүргізіле отырып, қоғамның экономикалық дамуына экономиканың және қаржылық саясатының стратегиясы мен тактикасы арқылы кәсіпкерлікпен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметі де жүргізіледі.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енгізілген салық кодексі салық жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті. Салық Кодексінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар, болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге салық Кодексінде салықтық әкімшілдендірудің тәртібімен салықтың бақылауы да жүзеге асырылатын болды. Осы және басқа мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау болады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып салық механизмін оңтайландыру арқылы жүзеге асырылған бюджеттік кіріс бөлігіндегі түсімдердің 2002-2006 жылдардағы деректері бойынша мәліметтер табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында және салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролін және алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін мынадай мәселелерді қарастыру қажет:
- біріншіден салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің экономикалық мәнін, ролі мен маңызын қарастыру;
Салық саясатының мәнін ашуға жағдай жасайтын және оның әдістемелік жағдайы болып салық қатынасы табылады, ал, оның негізі болып мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысындағы мемлекет пен шаруашылық субъектлерінің арасындағы қатынас табылады.
Мемлекет өзінің салық саясатын салық механизмі, оның құралдары мен элементтері арқылы жүзеге асырады. Ал, салықтар проблемасы ең қиын да күрделі мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай салық төлеушілердің заңды құқықтары мен мүдделерін толықтай қорғауды қамтамасыз ететін идеалды салық механизмі енгізілген деп айтуға әлі ерте. Өз кезегінде салық төлеушілер қалайда салық төлемеудің амалын ойлап табуға ұмтылады, соның кесірінен мемлекеттік қазынаға қаражаттар толықтай түспейді. Дегенмен, мемлекет тарапынан салық механизмін оңтайландыруда жасалып жатқан жұмыстар да аз емес.
Салықтық механизм – салық теориясындағы ұйымдастыршылық – экономикалық категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың объективті процессі болып табылады. Осы процесстегі қатынастар сферасын 3 түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжамдау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизімінің құрылымы мынадай негізгі элементтерден тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеу мен алуды құру, салықтарды алу әдісі, және салықтарды уақытылы әрі толық көлемде түсуіне бақылау жүргізу. Осы процесстер мен кезеңдердің барлығы салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық органдары салық арқылы бақылаудың біріңғай жүйесін құруы болып табылады.
Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмін ұтымды ұйымдастыруға салық жүйесінің жалпы жай-күйі тікелей байланысты, әр мемлекеттің кіріс көзі- бюджетке тигізер әсері ді мол.
Бүгін де салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының үйлестіріліп отыруы қажетті шарт, өйткені мұнда, біріншіден мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуына іске асырады екен.
Осынау салық механизмі арқылы бүгінгі таңда мақсатты түрдегі мемлекеттің экономикалық сясаты жүргізіле отырып, қоғамның экономикалық дамуына экономиканың және қаржылық саясатының стратегиясы мен тактикасы арқылы кәсіпкерлікпен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметі де жүргізіледі.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енгізілген салық кодексі салық жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті. Салық Кодексінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар, болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге салық Кодексінде салықтық әкімшілдендірудің тәртібімен салықтың бақылауы да жүзеге асырылатын болды. Осы және басқа мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау болады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып салық механизмін оңтайландыру арқылы жүзеге асырылған бюджеттік кіріс бөлігіндегі түсімдердің 2002-2006 жылдардағы деректері бойынша мәліметтер табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында және салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролін және алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін мынадай мәселелерді қарастыру қажет:
- біріншіден салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің экономикалық мәнін, ролі мен маңызын қарастыру;
Пайдаланылған әдебиеттер
1. К.А. Аттапханов. Фискальная политика государства: роль и вопросы совершенствования. Алматы.,1999ж.
2. Черник Д.Г., Починок А.П. Морозов В.П. Основы налоговой системы.-М.:Финансы. 1998г.С. 89.
3. Сейсенова Н. Современная тенденция развития налоговой политики в РК.//Евразийские сообщества.2006г.№2.
4. Сагадиев К.Налоговая политика: из тени – к свету.//Экспресс К.2006. 19 мая.
5. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы.2006ж. 208-209 беттер.
6. Нурумов А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан Налоговая реформа период с 1991 по 1997 год.// Вестник по налогам и инвестициям. 2002ж. № 5-6.
7. Юткина Т.Ф.Налоги и налогообложение:Учебник.-М.:ИНФРА-М. 1999.С.141.
8. Рагозин Б.А. Налоговое планирование на предприятиях и в организациях. Учебное пособие для руководителей и бухгалтера. В 3-х т.М.:Налоги и налоговое планирование, 1997г. 86-91 с.
9. Канто Е.Джеймс Д.. Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк, 1983ж.
10. Байтурсынова А. Фискальная риторика: налоги. // Деловая неделя.-2004г.№3. с.13.
11. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. №4. 144-147 беттер.
12. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2005.№1-2.
13. С.Т.Жакипбеков. Налоговый контроль и пути его совершенствования.-Алматы.: Қаржы – қаражат, 2005. 36-37 беттер.
14. Попов Н. Мобильные группы – эффективный налоговый контроль // Бюллетень бухгалтера.2005-май. №19.с.12.
15. Киртаев Б.М. Налоги как инструмент совершенсвования экономических отношений // Вестник по налогам и инвестициям. 2004.№1. с.44-49.
16. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.01.03.2006ж.
17. А.Мұхаметжанова. Салық түзелмей өндіріс өрге баспайды.// www aikyn.KZ.
1. К.А. Аттапханов. Фискальная политика государства: роль и вопросы совершенствования. Алматы.,1999ж.
2. Черник Д.Г., Починок А.П. Морозов В.П. Основы налоговой системы.-М.:Финансы. 1998г.С. 89.
3. Сейсенова Н. Современная тенденция развития налоговой политики в РК.//Евразийские сообщества.2006г.№2.
4. Сагадиев К.Налоговая политика: из тени – к свету.//Экспресс К.2006. 19 мая.
5. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы.2006ж. 208-209 беттер.
6. Нурумов А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан Налоговая реформа период с 1991 по 1997 год.// Вестник по налогам и инвестициям. 2002ж. № 5-6.
7. Юткина Т.Ф.Налоги и налогообложение:Учебник.-М.:ИНФРА-М. 1999.С.141.
8. Рагозин Б.А. Налоговое планирование на предприятиях и в организациях. Учебное пособие для руководителей и бухгалтера. В 3-х т.М.:Налоги и налоговое планирование, 1997г. 86-91 с.
9. Канто Е.Джеймс Д.. Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк, 1983ж.
10. Байтурсынова А. Фискальная риторика: налоги. // Деловая неделя.-2004г.№3. с.13.
11. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. №4. 144-147 беттер.
12. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2005.№1-2.
13. С.Т.Жакипбеков. Налоговый контроль и пути его совершенствования.-Алматы.: Қаржы – қаражат, 2005. 36-37 беттер.
14. Попов Н. Мобильные группы – эффективный налоговый контроль // Бюллетень бухгалтера.2005-май. №19.с.12.
15. Киртаев Б.М. Налоги как инструмент совершенсвования экономических отношений // Вестник по налогам и инвестициям. 2004.№1. с.44-49.
16. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.01.03.2006ж.
17. А.Мұхаметжанова. Салық түзелмей өндіріс өрге баспайды.// www aikyn.KZ.
Салық механизмі және мемлекеттің салық саясатын іске асырудағы оның рөлі
диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3
1. тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және салық
саясатының негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..6
1. Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
6
3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 24
2 тарау. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы салық механизмінің
негізгі элементтерінің ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..33
2.1. Салықтық жоспарлау мен болжаудың бюджетаралық кірістерді бөлудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..33
2.2. Салықтық реттеу және салық бақылауы салық механизмінің маңызды
элементі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Салық механизмінің бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3 тарау. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмінде кездесетін
мәселелер және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Салық саясатының мәнін ашуға жағдай жасайтын және оның әдістемелік
жағдайы болып салық қатынасы табылады, ал, оның негізі болып мемлекеттің
қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысындағы мемлекет пен шаруашылық
субъектлерінің арасындағы қатынас табылады.
Мемлекет өзінің салық саясатын салық механизмі, оның құралдары мен
элементтері арқылы жүзеге асырады. Ал, салықтар проблемасы ең қиын да
күрделі мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай салық төлеушілердің
заңды құқықтары мен мүдделерін толықтай қорғауды қамтамасыз ететін идеалды
салық механизмі енгізілген деп айтуға әлі ерте. Өз кезегінде салық
төлеушілер қалайда салық төлемеудің амалын ойлап табуға ұмтылады, соның
кесірінен мемлекеттік қазынаға қаражаттар толықтай түспейді. Дегенмен,
мемлекет тарапынан салық механизмін оңтайландыруда жасалып жатқан жұмыстар
да аз емес.
Салықтық механизм – салық теориясындағы ұйымдастыршылық – экономикалық
категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың
объективті процессі болып табылады. Осы процесстегі қатынастар сферасын 3
түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжамдау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизімінің құрылымы мынадай негізгі элементтерден
тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеу мен
алуды құру, салықтарды алу әдісі, және салықтарды уақытылы әрі толық
көлемде түсуіне бақылау жүргізу. Осы процесстер мен кезеңдердің барлығы
салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық
органдары салық арқылы бақылаудың біріңғай жүйесін құруы болып табылады.
Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында
өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмін ұтымды ұйымдастыруға
салық жүйесінің жалпы жай-күйі тікелей байланысты, әр мемлекеттің кіріс
көзі- бюджетке тигізер әсері ді мол.
Бүгін де салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатының үйлестіріліп отыруы қажетті шарт, өйткені мұнда, біріншіден
мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық
экономика өз дамуына іске асырады екен.
Осынау салық механизмі арқылы бүгінгі таңда мақсатты түрдегі
мемлекеттің экономикалық сясаты жүргізіле отырып, қоғамның экономикалық
дамуына экономиканың және қаржылық саясатының стратегиясы мен тактикасы
арқылы кәсіпкерлікпен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметі
де жүргізіледі.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енгізілген салық кодексі салық
жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті.
Салық Кодексінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар,
болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге
салық Кодексінде салықтық әкімшілдендірудің тәртібімен салықтың бақылауы да
жүзеге асырылатын болды. Осы және басқа мәселелер диплом жұмысының
тақырыбына арқау болады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып салық механизмін оңтайландыру
арқылы жүзеге асырылған бюджеттік кіріс бөлігіндегі түсімдердің 2002-2006
жылдардағы деректері бойынша мәліметтер табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында
және салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролін
және алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін
мынадай мәселелерді қарастыру қажет:
- біріншіден салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық
механизмінің экономикалық мәнін, ролі мен маңызын қарастыру;
- салық механизмінің негізгі элементтеріне: салықтық жоспарлау мен
болжамдау, салықтық реттеу, салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;
- мемлекеттік бюджеттік деректері негізінде еліміздің салық жүйесіне –
салық механизмінің негізгі элементі есебінде өз бағасын беріп,
экономикалық талдау жүргізу;
- бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық
механизмінің жаңаша бағыт – бағдарына сипаттама беру.
Диплом жұмысын жазу барысында классик – экономистердің еңбектері, қаржы
және салық салуға байланыста оқу құралдары мен оқулықтар, ғылыми
менпродициалар, Қазақстанда салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен
нормативтік актілер қолданылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды бөлімінен тұрады.
Онда салық механизмінің теориялық және практикалық мәселелері қарастырылып
және оларды жандандыру мәселелері орын алған.
1 тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және салық
саясатының негізі ретінде
1.1.Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен
мақсаттыры
Салық саясаты бюджеттік – қаржылық және ақша – несиелік саясатпен
қосыла отырып қаржы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі
мақсаты салықтардың мәні мен олардың атқаратын функцияларынан туындайды
және жалпы қоғамдық өнімді жалпымемлекеттік қажеттілікке жұмылдырып, оларды
бюджет арқылы қайта бөлуді қарастырады. Осылайша, салықтар өз функциялары
мен міндеттерін бірыңғай бюджеттік процессте жүзеге асыралы. Салық
саясатының негізі әрбір қаржылық жылдағы бюджетті қабылдаған кезде қаланады
және оның жүргізілуі сәйкесінше заңдар мен нормативтік актлерді қабылдаған
кезде қаланады[1].
Бүгін де, қоғамда салық қаржы қатынысының мемлекетінің ақшалай
табысымен құралғанын көрсетеді, оған қатысты келкесі функцияларды
орындалуға тиіс. Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б.
Экономикалық қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске
жатады және объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар
мемлекетке өзіне алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін жиналады.
Сондықтан, салықты болдырмауды мақсат ету, ол өз-өзіңді, яғни, мемлекетті
болдырмау деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы,
капитал салымының көбейуі, сұраныстың, шаруашылық канъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Табысқа салынатын салық ставкасының өзгеруі, мемлекет
капитал салымына қосымша ынталандыруды кемітеді немесе оны дамыта алады, ал
жанама салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекционды сыртқы сауда саясатының таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі нарықта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық ставкасы салалар және аймақтарға диференцацияланады. Олар кешен
және кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан мұнайға және газ
өндіруге салық жоғары, бірақ аз менгерілген, экономикасы дамымаған
аймақтарда төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық ставкасын төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Келесі салаларға капитал ретінде
жұмасалатын табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми
зерттеулер және олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын
ашуға, қоршаған ортаны қорғауға.
Салық салуды реттеу объектлері нақтылануда. Мысалы, кәсіпорын табысының
екі түұріне салық салу дифференцияланады: таратылмаған (кәсіпорындарда
шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған ( дивиденттерге
және акция иелеріне төленетін төлем). Дивиденттер сомасына салынатын салық
көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын салық
ставкасының төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің, оның
таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған,
дивиденттердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы
ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл тенденция
ұзақ уақыттық сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды
отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтереліуінен және оның дивиденттерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босатып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді. Сонымен бірге, салықтар арқылы іскерлік белсенділікті
арттыруға немесе шектеуге болады, кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір
саласын дамытуға мүмкіндік бар және әлемдік нарықтағы оның бәсекелестік
қабілетін оңтайландырылады [2].
Соңғы он жылда инвестициялық сұраныстарды қамтамасыз ету формасын
иеленген, капиталсалуда үлесі 55 пен 85 пайыз арасында ауытқып тұратын
өзін - өзі қаржыландыру болып отыр. Өзін-өзі қаржыландырудың мұндай көлемі
тек қана мемлекеттік салық саясатының арқасында ғана мүмкін болып отыр,
атап айтқанда, үкіметтік органдар қолданған негізгі капиталды жеделтеліген
амортизация бойынша есептен шығару арқасында жүзеге асып отыр.
Салықтар қаржылық қатынастардың жинақталған бөлігін жүзеге асырады, ол
мемлекеттің өзіне қажетті қызметтері - әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты
қорғау, құқық қорғау және өзге де қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті
қаржысын жинаумен байланысты. Мемлекеттік бюджет арқылы мемлекет ақша-
қаражатын бөлуді жұмылдыру жөніндегі қызметін атқарады.
Мемлекеттің фискальдық саясатының негізгі тетігі үкіметтің мақсаттарына
орай, салық ставкаларын өзгерту болып табылады. Фискалдық саясатты жүргізу
елдің заң шығарушы органы үшін маңызды. Себебі, мемлекеттік бюджетті
талқылау мен бекіту арқылы салық салу мен ол қаражатты жұмсауды бақылайды.
Мемлекеттік бюджетке мемлекеттік шығындар мен табыстар жатады. Шығын
мен табыс арасындағы айырмашылық бюджеттік сальдо деп аталады. Мемлекеттік
шығын кірістен көп болса бюджет дефициті пайда болады. Оның орны заимның
көмегімен қайтарылады. Кейнстің ойынша мемлекет дефициттің кейбір түрлеріне
рұқсат етуі тиіс. Егер мемлекет ақша қаражатын, алғаннан гөрі, көп
мөлшерде төлесе қоғамдағы сатып алушылық қабілетінің өсуіне алып келеді.
Адамдар көп мөлшерде сатып алуға, ал кәсіпорындардың көп мөлшерде сатуына
мүмкіндік алады және оның әсерінен жұмыссыздық азаяды. Сол себепті
жұмысбастылық кезеңіндегі бюджет дефициті аса қауіп төндірмейтін жағдай.
Есесіне, көтерілу кезеңінде дифицитті өзіңе көп артып алудан сақтану
керек. Мұндай жағдайда бағаның өсуіне әкеліп соғуы мүмкін. Себебі, ол
жағдайда өндірісті сатып алушылық мүмкіндігінің өсу пропорциясымен бірге
ұлғайту мүмкін емес. Кейнстік мектептің ұсынысы бойынша, мемлекет бюджет
дефицитін төмен конъюктурада қолдану керек, себебі, жұмыссыздыққа қарсы
тұру үшін және де жоғарғы конъюктурада инфляцияға қарсы тұру үшін белсенді
сальдо болуы керек. Сондықтан жыл сайын бюджеттің тепе –тең болуы міндетті
емес, бірақ ұзақ мерзім ішінде ол салыстырмалы түрде теңестірілуі керек.
Осы ережеге жатпайтын, бірақ, осындай инвестициялар үшін өндірістік
қуаттылығы жоғары мемлекеттік меншіктң ұзақ уақыттық өсуі ретінде жасалады.
Мұндай жағдайда көп жылға алдын-ала заимдар беруге де жол беріледі.
Әлемдік тәжірибеде салық пен мемлекеттік шығындардың көмегімен
экономикалық дамуды ынталандырудың тиімді әдістері жақсы таныс. Бұл
біріншіден, салық ставкасына кейнсиандық әдіспен қолдану, ол жинақталған
сұранысқа алып келетін, онымен бір уақытта ЖІӨ өнім және баға деңгейі,
өсіп, яғни инфляцияның өсу қарқыны жеделдейтін, салықты қысқартуды
жобалайды. Сонымен қатар бюджет түсімі қысқарады, соның салдарынан бюджет
дефициті пайда болады немесе өседі. Бюджет дефициті сол жылда бюджет
шығынының кірістен жоғарылау сомасы. Бюджет дифициті ұлттық экономикада
бірқатар өзгерістерді көрсетеді және осы өзгерістердің нәтижесін тіркейді.
Бюджет дефицит себептері әртүрлі болады:
✓ қоғамдық өндірістің кемуі;
✓ қоғамдық өндірістегі шекті шығынның өсуі;
✓ бос ақшаның көп шығарылуы;
✓ әлеуметтік бағдарламалар орындалмауы;
✓ қаржыландыру бойынша шығындардың өсуі;
✓ Көлеңкелі капиталдың үлкен көлемде айналымға түсуі;
✓ Қоғамдық есепке бағынбайтын үлкен өндірістік емес шығындар
✓ Мемлекеттік заимдар;
✓ Салық салуды күшейту;
Кейде үшінші түрі де кездеседі,
✓ айналымда ақша массасының көбеюуі және өзіндік ақша өндіру,
немесе сеньораж (ақша басып шығару).
Бюджет тапшылығы, инфляция, дағдарыс, жұмыссыздық секілді
экономикалық жүйенің бөлінбейтін элементтеріне жататын, жағымсыз
экономикалық категорияларға жатады. Бұған қоса оларыз экономикалық жүйе
біртіндеп дамуға және өздігімен қозғалуға деген мүсмкіндігін жоғалтады.
Бюджет тапшылығынң болмауы экономиканың “тұрақтылығы” емес. Қаржы жүйесінің
өзінің ішінде қандай процесстер жүретінін, қайта өндіру кезеңінің қандай
өзгерістері бюджет тапшылығына жататынын нақты білу керек.
Ұсыныс экономикасы теориясын жақтаушылар жинақталған ұсыныстарға
бағыттайды, олардың пікірінше, ұсыныстың өз сұранысы бар. Олардың ойынша,
жинақталған ұсыныстарға салық ставкасын қысқартудың әсерінен кірістің
ұлғайуына жол ашылады:
1.Тұрғындар табысының, сәйкесінше, жинақ табыстарының өсуіне әкеледі;
1. Кәсіпкерлердің сәйкесінше инвестиция табысының өсуіне, яғни капитал
жинағының өсуіне әкеледі. Осылайша, салық ставкасын қысқарту ұлтық өндіріс
пен табыстың өсуіне алып келеді, ол өз кезегінде бюджетке түсетін салықты
азайтып қана қоймай, бюджет тапшылығын болдырмайды, салықтардың бұдан да
төмен ставкасында салық базасының кеңеюуі есебінен бюджетке түсетін
салықтық түсімдердің өсуін қамтамасыз етеді.
Бірақ қандай да бір саясатты таңдап алу үшін мемлекет алдында тұрған
мақсат пен міндетті білу керек және ұлттық экономиканың алдында тұрған
міндетті анықтап алу қажет. Бірақ, фискалды саясат пен жинақталған
ұсыныстардыдың арасындағы себеп-салдарлық байланыс, “экономикалық
ұсынысты” жақтаушылар жазған, үлкен сақтықпен қарастырылады, өйткені ол
ұзақ уақыттық тиімді әсерге есептелген.
Жалпы фискалды саясаттың негізгі мақсаты инфляция мен жұмыссыздықты жою
болып табылады. Сондықтан экономиканың құлдырау кезінде аталған саясатты
жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Оған кіретіндер:
1. Мемлекет шығындарының өсуі;
2. Салықтың төмендеуі;
3. Біріншісі мен екіншісінің бірін –бірі толықтыруы.
Басқаша айтқанда, көрсетілген пунктте теңестірілген бюджет, фискалды
саясат құлдырау кезеңінде үкімет бюджет дифициті жағына жылжиды. Немесе
керісінше, экономикада шығын инфляциясы болса, ол жағдайға сәйкес шектеуші
фискалдық саясаттың келесі түрлері қолданылады:
1. Мемлекет шығындарының қысқаруы;
2. Салықтың көтерілуі;
3. Бірінші мен екіншінің бірін-бірін толықтырылуы.
Экономиканы реттеуде фискалды саясатты іске асыра отырып, мемлекет
келесі мақсаттарды көздейді:
➢ тұрақты экономикалық өсуде негізгі тауарларға және қызмет түрлеріне
тұрақты бағаны қамтамасыз ету: еңбекке жарамды тұрғындарды толық
жұмыспен қамтамасыз ету;
➢ тұрғындардың минемалды кіріс деңгейін анықтау;
➢ азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін қамтамасыз ету, біріншіден
зейнеткерлерді, инвалиттерді, көп балалыларды;
➢ сыртқы экономикалық қызметтегі теңдік;
Бұл мақсаттарға бір уақытта жету мүмкін емес. Егер баға өсіп бара
жатса, оны қысқарту және реттеу шараларын қолдану керек. Бірақ бағаны
шектеу экономикалық өсуді бәсеңдетеді және жұмысбастылықты азайюына алып
келеді, ал халықты толықтай жұмыспен қамту бағаның жорғарылауына алып
келеді, мұнда немесе жалақыны көп адамдарға төлеу керек, бұған қоса еңбек
нарығында бәсекелестік төмендейді. Тепе-теңдік қарым-қатынасын табу - басты
мемлекеттің экономика саясаты болып табылады[3].
Бюджеттің табыс бөлімін қалыптастырудың көптеген проблемалары бар, оны
шешу көбіне-көп салықтық жүйенің жағдайына байланысты. Кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын жиі күрделендіретін, салық заңдылығының үнемі өзгеруі,
өндіріс үрдісін тұрақсыздандырып, оған жағымсыз әсер етеді. Керісінше,
салық төлеушілердің өз қызметінің қаржылық нәтижелерін болжауға мүмкіндік
беретін, тұрақты салық заңдылығы өндірістің тұрақтануына, инвестициялық
қызметтің дамуына мүмкіндік береді.
Осы уақытқа дейін жыл сайын баланстандырылған бюджет – қаржы саясатының
мақсаты болып саналады. Олар тұрақты ұлттық экономиканың дамуын қамтамасыз
етеді. Бірақ, бұл мәселені жан-жақты талқылауда, мұндай бюджет жағдайы,
антициклды, тұрақтандыратын бағыты бар, мемлекеттің фискалды саясатының
тиімділігін біршама азайтады немесе шектейді. Келесі логикалық тізбекті
қарастырайық: Мысалы экономика ұзақ мерзімді жұмыссыздыққа ұшырайды.
Тұрғындардың табысы кемиді. Ондай жағдайда салық түсімі қысқарады. Бюджетті
жедел теңестіруде ұмтылып, үкімет не салық ставкасын өсіру керек, немесе
мемлекет шығынын азайту қажет немесе, ұтымды қорытындыға жету үшін, осы
екі шараларды қатар қолдану жөн.
Жыл сайын бюджетті теңестіруге ұмтылу қалай инфляцияны ынталандыратынын
көрсететін өзге мысалды қарастырайық. Инфляция жағдайында, ақша пайдасының
арттыру кезінде автоматты түрде салық түсімі жоғарылайды. Осы профицитті
болдырмау үшін мемлекет келесі шараларды іске асыру керек: салық ставкасын
төмендету немесе үкіметтік шығындарын көбейту немесе осы шараларды қатар
қолдану қажет. Осының салдарынан инфляция күшейеді.
Бюджет саясатының екі тұжырымы бар. Ол бойынша, бюджет жыл сайын емес
және экономикалық цикл кезінде теңестіріліп отыру қажет. Берілген тұжырым,
үкімет антициклдық әсерді жүзеге асырады және бір мезгілде бюджетті
теңестіруге ұмтылады. Негізі осы тұжырым өте қолайлы. Өндірістің кемуіне
қарсы тұру үшін, үкімет салықты төмендетеді, сонымен қатар мемлекетік
шығынды ұлғайтады. Яғни, мемлекет өз еркімен уақытша бюджет тапшылығына
барады. Бұдан туындаған бюджеттің жағымды сальдосы құлдырау кезінде
туындаған, тапшылықты жабуға жұмсалады. Осылайша, үкімет жағымды антициклды
саясат жүргізе отырып, біруақытта бюджеттің тепе-теңдігіне қол жеткізеді,
бірақ міндетті түрде жыл сайын емес, мүмкін бірнеше жыл болуы.
Бұл тұжырымды жүзеге асыру кезінде туындайтын ерекше проблема,
экономикалық циклда құлдырау мен көтерілу тереңдігі мен ұзақтығы жағынан
бірдей болмауы мүмкін. Мысалы, ұзақ және терең құлдырау, қысқа көтерілу
кезеңіне айналуы мүмкін. Құлдырау кезінде пайда болған бюджет тапшылығы,
және соған сәйкес мемлекеттік қарыз бұл жағдайда бюджет сальдосының
жағымды өркендеу кезеңімен жабыла қоймайды, осыған орай, циклды бюджет
тапшылығы орын алады.
Бюджет қоғамдық ұдайы өндірістің бағытына және экономикалық өсуді
ынталандыруға әсер етуде маңызды тетік болып табылады. Мемлекеттік шығын
мен салық салу деңгейін өзгерту арқылы үкімет жинақталған көлемді реттей
алады. Сол арқылы экономикалық коньюктураның қысқа мерзімді теңселуіне әсер
етеді.
Бюджеттік механизм ұзақ уақыттық құрылымдық саясаттың маңызды құралы
болып табылады. Ол құрылымдық дамуды жүзеге асыру үшін қолданылады: ғылымды
қажет ететін өндірістерді тез дамыту, ұлттық шаруашылықта ғылыми-
техникалық келешегі бар өзгерістерді, экономикалық қатынастарда артта
қалған аймақтарды көтеру мақсатында.
Бюджеттің дамыған реттеуші рөлі батыс оқымыстыларына оны қаржы
шаруашылығының жоспарының бір түрі ретінде қарауға мүмкіндік береді. Ол
эканомиканы тұрақтандырудың негізі және орнатылған тұрақтандырғыш қызметін
атқарушы болып табылады. Бюджет механизіміне мұндай міндеттің берілуі көп
жағдайда табыс көзінен, оның табыс бөлігін қалыптастыру сипатына және
мемлекеттік шығындардың бағытына тәуелді.
Бюджеттің табыс бөлігін қалыптастыруға атсалысатын, бюджеттің кіріс
бөліміндегі жеке салықтарды салыстырғанда, егер нарықтық экономикасы
дамыған елдерді алып қарайтын болсақ, онда жеке табысқа салынатын салық
40%, әлеуметтік жарналар 30%, корпорация табысына және қосылған құнға
салынатын салық 10%, кедендік баж және өзге де салықтық түсімдер 5 пайызды
құрады, ал Қазақстан Республикасында түсім құрлымы біршама өзгеше. Өмір
сүру деңгейінің салыстырмалы түрде төмендігіне байланысты, жеке табысқа
салынатын салықтан түсетін түсім түсім айтарлықтай аз. Оның орнына,
бюджеттің кіріс бөлімінде кәсіпорын табысын салынатын салық пен кедендік
баж бар.
Тікелей салықты тұтынушыларға аудару қиын. Оның ішінде жерге салық және
өзге де қозғалмайтын мүлікке салынатын салық жеңіл. Олар, жалға алу және
пәтер төлемі, шаруашылық өнімінің бағасына қосылады. Тура салықтар қаржы
ресурстарының бюджетке түсуін жеделдетудің басты құралы болып табылады.
Жанама салық, осы салық салынатын соңғы тұтынушының тауарға және
қызметке сұраныс икемділігінің көрсеткішіне байланысты ауысады. Сұраныс
қаншалықты икемсіз болса, соншалықты салықтың көп бөлігі тұтынушыға
аударылады. Ал, ұсыныс қаншалықты икемсіз болса, соншалықты салықтың аз
бөлігі тұтынушыға аударылады да оның көп бөлігі табыс есебінен өтеледі.
Ұзақмерзімді жоспарда ұсыныс икемділігі өсе береді, және тұтынушыға жанама
салықтардың көп бөлігі аударылады. Сұраныстың жоғары икемділігінде жанама
салықтардың көбеюі тұтынудың азаюйына алып келуі мүмкін, ал ұсыныстың
жоғары икемділігі – таза пайданың қысқаруына алып келеді, ол капитал салу
мен капиталдың басқа салаға аударылуының қысқаруына алып келеді.
Орталық билік органдардың салықтарымен қатар жергілікті билік
органдарының салықтық түсімі маңызды роль атқарады. Осы түсімдердің ішінен
негізгісі жекеменшікке салық, сондай – ақ әр түрлі жанама салықтар (темекі,
спирт сусындары, бензин, т.с.с.). Өйткені, жеке салықтар жергілікті
әкімшіліктің сұранысын қанағаттандырмайтындықтан, көптеген мемлекеттерде
жергілікті билік органдарында орталық үкімет бекіткен субсидиялар жүйесі
жұмыс істейді. Субсидия, дотация түрінде (жергілікті бюджет тапшылығын жабу
үшін), немесе субвенция түрінде (жоспарлы мерекелерді қаржылнадыру
мақсатында). Жалпы алғанда субсидияның табиғаты бойынша, ол орталық билік
органдарының жергілікті бюджетке аударған салықтық түсімнің бір бөлігі.
Мемлекет салық механизмін жалпы шаруашылық коньюктурасына ортақ әсер
ету мақсатында кең қолданады. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет
салықтық жеңілдіктердің көмегімен капитал салуды ынталандырады, тұтынушылық
және инвестициялық тауарларға жинақталған қоғамдық сұранысты ұлғайту үшін
жағывмды жағдай жасайды. Американдық экономист А. Лаффер дәлелдегендей,
салықтың төмендеу нәтижесі экономикалық өсім мен мемлекет кірісінің
ұлғаюына алып келеді. Лаффердің пікірі бойынша, корпорациялық табысқа
салынған салық ставкасының шектен тыс өсуі, соңғысының капитал салуға деген
ынтасын жойып, ғылыми – техникалық прогрессті тежейді, экономиканың өсуі
баяулайды бұлардың барлығы айналып келгенде, мемлекеттік бюджетке түсетін
түсімге кері әсерін тигізеді[4].
Басқаша айтқанда ұзақ мерзімде келешекте шектен тыс жоғары салықтардың
төмендеуі инвестицияның, ақша салымының, жұмысбастылықтың, осыған орай,
салық салуға жататын жинақталған табыс сомасының өсуін қамтамасыз етеді.
Нәтижесінде салық түсімінің сомасы ұлғайып, мемлекет табыс көлемі артады,
тапшылық азайып, инфляция әлсірейді. Лаффер тиімділігі еркін нарықтық
механизмдердің дұрыс қызметінде жүзеге асады.
Қазақстан экономикасы нарықтық экономикаға өтпелі кезеңіне байланысты
байланысты, салық саясатын жүзеге асыруды дамыған мемлекеттердің
классикалық әдісіне салып “қуып жетуге” болмайды.
Сондықтан бюджет табысы саласындағы саясаттың негізінде салық
саясатының болжамдығы, оны игеру мүмкіндігі принципі жатуы керек, ол салық
жүйесіне, оның негізін бұзбай отырып, оны жетілдіруге бағытталған
өзгертулер мен толытырулар енгізу мүмкіндігін жоққа шығармауы керек. Салық
салуды саяси мақсатқа жеткізү үшін қолдануға болмайды. Мысалы, қосылған құн
салығына салықтың төмендеуі, бағаға әсер етпейді, бірақ, бюджет жүйесінің
табысының біршама азаюына алып келді.
Ал, бұл, өз кезегінде банктен қосымша кредит ресурсын талап етіп,
сәйкесінше, керісінше инфляцияны күшейтті. Мемлекеттік бағдарламалар мен
шараларды қаржыландыратын көздердің жетспеуі, қосымша қаржы ресурстарын
іздестіруге әкеледі, осыған орай қазіргі кезде агроөндірістік кешенді
қаржылық қолдауды енгізу туралы ұсыныс дайындалуда.
Бірақ, салық жүйесінің күрделенуі, салық төлеушіге кері әсерін тигізіп,
салық тәртібін сақтауға мүмкіндік бермейді. Сол себептен жаңа салық
түрлерін енгізу керек емес, керісінше бар салықтардың ставкаларына түзету
енгізу керек. Қандай болмасын салық жүйесіне араласу, негізді болуы керек,
ал мұндай араласудың нәтижесі нақты есептелу керек.
Осыған орай, салық саясатының әлеуметтік- экономикалық маңызы,
қоғамдық өмірде тиімді ұйымдастыру факторы ретінде, салық механизмінің
жүйесі арқылы пайда болады, және жалпы табиғатына қарай, Қазақстанның
әлеуметтік дамуының мынандай принципиалды маңызы бар. Салық саясаты – бұл
салық салу аймағында мемлекет жүргізетін шаралар жүйесі. Салық саясатының
мазмұны мен мақсаттары қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысымен,
сонымен қатар нақты қаржылық әдістермен негізделген экономикалық қатынаспен
негізделген.
Салық саясаты экономикалық қатынастармен, оның сипатымен негізделгенін
атап өту керек. Атап айтқанда, экономиканы басқару шаруашылығының жоспарлы
жүйесі жағдайында салықтың көмегімен, сәйкесінше, салық саясатымен,
бюджетке төленетін салық төлемдерінің көпбағыттылығының әсерінен
күрделенген.
Нарықтық қатынас салық саясаты дамуының негізі болып табылады. Салық
саясатының мақсаты мемлекеттің қажеттілігін қаржы ресурстарымен қамтамассыз
ету болып табылады.
Осыған байланысты салық саясатын жүргізу нәтижесінде келесі міндеттер
атқарылады:
заңды және жеке тұлғалардың пайдасының бір бөлігін жалпы
мемлекеттік шығынды жабу үшін жұмсау.
заңды және жеке тұлғалардың табысын реттеу.
Сонымен қатар салық саясатының бағыты төмендегідей болуы керек:
• ұдайы өндіріс процессін қамтамассыз ету; бұл салық
салудың шекарасын, ұлттық табыс көлемінде табыс үлесін
бекітуді білдіреді.
• қосымша табыстардың қалыптасуы. Ол салықты ынталандырушы
мүмкіндіктер, салық элементтерін бағындыру арқылы жүзеге
асады. Салық салуға мұндай әдіспен келу базаның, салық
көзінің кеңеюімен негізделеді, салық төлеушінің пайдасы
көп болса, соғұрлым салық көлемі көп болады;
• Экономикаға белсенді түрде ықпал ету және өндіріспен
бірге мемлекеттік аппаратты қамтамасыз ету үшін
материалдық база құру;
• Кәсіпкерлік қызметті дамыту;
• Ұлттық шаруашылықтың бәсекелестігін және шаруашылық
процесстердің конъюктурасын жеткілікті түрде
қамтамассыз ету;
Осы мақсаттар барысында салық салуды ұйымдастыруда келесі шаралар
қолданады:
• Салық жеңілдігі, есептен шығару, төмендету;
• инвестицияны реттеу;
• амортизацияны жеделдету саясаты;
Соңғы жылдарға дейін Мемлекеттік салық комитетіне және Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік қаржы Министірлігіне салық жинау тәртібі мен
табыстардың бюджетке өз уақытында және толық түсуін қамтамасыз ету үшін,
төлемдер мен салықтарды алудың уақытын қайта-қайта бекітуге тура келді.
Бірақ, салық заңы көптеген өзгерістерге ұшырағанына қарамастан, олар
оның түп тамырын өзгерте алған жоқ, тек кейбір аспектілерін ғана нақтылады.
2003 жылдың басынан бастап іске асырыла бастаған Салық Кодексінде салық
саясаты, шаруашылық субъектілерімен халыққа салық салуды оңтайландыруда
салықты және бажды жинауды жақсарту есебінен, жүзеге асырылады.
Салық жүйесі заң негізінде нақты анықталған салық жүйесін құру жолымен
жүзеге асады.
Осы түсініктердің барлығында, әрбір салық пен алымдар түрлерінің
маңызын қарастырумен немесе операциялық циклдармен, төлем көздерімен немесе
ескеруге тұрарлық өзге де факторлармен байланысты нақты процессті
ұйымдастыруға байланысты спецификалық өзіндік ерекшеліктері бар.
1.2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне
сипаттама
Қазіргі заманғы қоғам дамуының айрықша ерекшелігі, оған мемлекеттің кең
ауқымда ықпал етуі болып табылады. Ал, мемлекеттің орталықтандырылған
барлық қаржылық құралдар кешені ішіндегі экономикалық процесстерді
басқарудың бірде бір тетігі салық саясатын жатқызуға болады.
Салық саясаты дегеніміз – мемлекеттік салық салу саясатында мақсатты
түрде белгілі бір экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық – бақылау
шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық
жиынтық элементтерін іске қосуы керек.
Салық механизмі – қаржы механизмінің құрамдық бөлігі болып табылады
және ол салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзінің
мағынасына байланысты салықтық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін
білдіреді, осылардың көмегімен ауқымды жүйеде болу және қайта бөлу
қатынастарын қамтиды, оның функцияларын орындау үшін мемлекеттің
орталықтандырылған қорын құру және қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуын, шаруашылық субъектілерінің қорлану мен тұтынуын жандандыру болып
табылады.
Орыс тіліндегі түсіндірме сөздігінде “механизм”- машина, құрылғы,
аппаратты іске қосып тұрған ішкі құрылым деп түсіндірілінеді.
Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындары жүйесінің
салықтық қатынастарын мемлекеттің салық саясатын іске қосуын айтуға болады.
Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан
салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды
жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері
кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық
бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың
бөлінуі салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге
асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық заңдар
жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы
қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және
шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмінің
орындау кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады.
Мемлекеттің салықтық салу қатынастары сферасында қалыптасқан қатынасты
салықтық құқық реттеп отырады. Салық салу жөнінде қабылданған нормативтік
актілер, сонымен қатар салық кодексі барлық қызмет көрсету сферасындағы
заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттік меншіктің барлық түрін, табиғат
ресурстарын пайдаланғанда, қосылған құн және басқа да салықтың
жинақтылығын ұлғайту, біргелкі салық саясатын жүргізу үшін қабылданады.
Салықтық механизмге салықтық қатынастарды ұйымдастыру түрлері,
нысандары, тәсілдері жатады. Олардың сандық және сапалық қабілеттіліктерін
анықтайды. Салық механизмі элементтерінің сандық параметрлеріне ставканың
өлшем бірлігін, бюджетке шоғырландырылған, соның негізінде салық
төлеушілерге берілетін жеңілдіктер. Жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін салықтар
арқылы жиналған орталықтандырылған мемлекеттік қорын және салықтардың
жиналу деңгейін жатқызуға болады.
Ал, салық механизмінің сапалық параметрлеріне салықтардың қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін, экономикадағы салықтық басқаруды,
сұраныс пен ұсынысқа, инвестициялық саясатқа әсерін, салықтық түсімдердің
барлық түрлерін және жоспарлы (болжамды) көрсеткіштердің орындалуын
жатқызамыз.
Сандық параметрлер салық механизмінің икемді элементіне жатқызылады.
Оперативтік таңдауға мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басқа уақыт шеңберінде есептелінеді.
Салықтық механизмінің көмегімен мемлекет арқылы оның элементтері
біртұтастырыла отырып, екі қарама-қарсы түсінік пайда болады. Олар: бір
жағынан мемлекет басқаратын орталықтандырылған экономика болса, екінші
жағынан нарықтық және өркениеттік қатынастар болып табылады.
Салық механизмі мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құралы арқылы
орталықтандырылған экономикалық саясатты еркін бәсекеселестік және
кәсіпкерлік жағдайында қоғамның экономикалық дамуының нақты алға қойған
мақсатына сәйкес, экономикалық және қаржы саясатының стратегиялық және
тактикалық бағдарламаларын ұсынады.
Салықтық механизм функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына қатаң түрде қадағалау жасау
және осының негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бірқалыпты өсуін
қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл салық ставкасы және салық дифференциясы, салықтық жеңілдіктер мен
салықтарды пайдалану және т.б.
Салық механизмінің құрылымы келесі элементтерден тұрады:
- салық түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);
- салықтық төлемдерді жоспарлау және болжамдау;
- салықтық құқық және салықтық заңдылықтар;
- салық салу қағидалары;
- салықтарды басқару жүйесі;
- салық элементтері;
- салықты төлеу қабілеттілігі және реттілігі;
- салықтық федерализм;
- салықтық бақылау;
- ақпараттық қамтамасыз ету;
- салықтық есеп қисаптар.
Байқап отырғанымыздай, салық механизмі салықтарды басқарудан бастап,
салықтық есеп қисаптарға дейінгі барлық жиынтық ережелер мен формаларды,
салық салу қатынастарының барлығын өз құрамына кіргізіп отыр. Ол кім,
қашан, қалай, қандай көлемде, қайда салық төленетінін анықтап, салық салуға
не жатады және салықтың қайнар көзі неде, оның объектісінің өлшем бірлігі
қандай айыптық салушылар салықтық құқық бұзушылық үшін және басқа да
салықтық түсімдермен алымдардың теориялық және практикалық мәселелерінен
тұрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі құрылымының және территориялық
қағидасына сәйкес салықтық механизмді республикалық және жергілікті
салықтар жиынтығына бөлуге болады.
Салықтардың қоғамдық өндіріске ықпал етуін қарастыратын болсақ,
олардың атқаратын функциялары бөлініп шығады. Олар: фискалдық, ынталандыру,
реттеу, бөлу, қоғамдық және бағыттаушы. Әр буынға салықтық басқаруда және
салық механизмінде өз элементтері жатқызылған, жақсы да ұтымды
ұйымдастарылған салықтық функциялар нақты түрде, белгілі бір мақсаттарда
бағытталып, тиімді орындалады.
Салық барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет, кірістерінің негізгі көзі –ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтарды
әлеуметтік-экономикалық мәні олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтық қасиетті
борышы-деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында; заңды түрде
белгіленген салықтарды,алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы,әрі міндеті болып табылады-деп жазылған.
Салықтарды ежелден салық жүктемесін салық ауыртпалығын бөлудің екі
қағидасы қалыптасқан;
1.пайдаалынған игіліктер қағидаты.
2. қайыр көрсету төлем қабілеттігі қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын
пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай
өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидатын бұрын А.Смит
ұсынған еді. Олар мынаған саяды;
1) Салық төлеушірің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты).
2) Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын-ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидасы).
3) Әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта жеке әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағида).
4) Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнемділік қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық – зомбылықты жоқ етті,
процесске реттеуді енгізді және А.Смитке салықтар –оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды[5]. Тұңғыш рет Қазақстан
Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың қағидаттары баянды
етілген. Қазақстанның заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы,әділдігі,салық жүйесінің біртұтастылығы ,және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасында сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып
табылады.Жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты
жарналардан,төлем аударымдарынан айырмашылығы болады, бұған әлеуметтік
сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен
тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір,
ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік
құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан алгоритмизациядан
және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларда толық ашыла
түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың
функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы
ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтіке – мәдени шараларды
жүзеге асыруды өамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын тағдау, олардығ мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылды. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табыстың бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2003 жылы – 17,4%, 2005
жылы – 22,6%, 2006 жылы – 22,2% болды (салыстыру үшін: Украинада – 29%,
Ресейде – 33,3%)
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеніңдегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қара әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы
халықтың нақты табыстардың едәуір бөліп қалыптастырудың өзін ақтамаған
қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі
экономикалық ынталықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке
жарамды бөлігініің табыстарын айтарлықта арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық
жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және
берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудң нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін
құрайды.
1991жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатанң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991жылғы желтоқсаннның 25-інен бастап біздің елімізде тұнғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйнсіне құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық 18 жергілікті салықтар мен алымдар
еңгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995жылғы сәуірдің 24-інде
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді
бұрынғы 42 салықтар мен алымдар мен едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі
11 болып қалды[6].
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Ресбупликасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы
№441-1 заңнына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында
Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасынң заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, олардың төлеушілердің. Салықтарды алу әдістеріннің салық
жеңілдіктерінің жиынтығынын болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
1.3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын рөлі
Нарықтық экономиканы мемлекет тарапынан реттей отырып, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың төмендегідей негізгі мақсаттарын ескеріп отыру
қажет:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы экономикалық
қызметте теңдікті қамтамассыз ету;
- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамассыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығына
бір мезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір
балансты табу керек. Мысалға, егер баға өсіп отыратын болса, онда оларды
шектеу мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу экономикалық
өсудің баяулауына және жұмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол сияқты
толақ жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек ақыны
көп адамға төлеу қажет болады және халықтың сұранысы артады. Нарықты
экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып, олардың
оптималды мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей экономикалық
реттегіштердің көмегімен (салық салу, несиелеу т.б.) мемлекет өзінің
функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл мақсаттарда:
жаңа және тапшы өнімдер өндірісіне қаржыландыру, салықтық жеңілдіктер беру;
халықтың тұтыну тауарларын шығаруда несиелік және салықтық жеңілдіктер
беру; нақты тауар массасын өсірмей-ақ мүмкін болатын кәсіпорынның
шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы салықты
ендіру; капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және құқықтық
жағдайы; шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын
қалыптастыру; коммерциялық ақпараттың байланыстық жүйесін құру т.с.с.
шараларды жүргізуге болады. Мұндай түбегейлі экономикалық реформаларды
жүргізуде, бюджеттік-қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды
орын беріледі. Әр түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің
ешқайсысы өндіріске қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі
мүмкін емес. Бұл қаржы-қаражаттарды шоғарландырудың негізгі формасы болып
салықтар табылады. Таза фискалдық қызметімен қатар, негізгі мақсаттардың
бірі – салықтардың, әлеуметтік әділеттілігін қамтамассыз ету, қоғамдық
өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің және
меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тек салықтық
жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты экономикада
салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының роліне ие болады: олар
тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері, әлеуметтік кепілдікті
қамтамассыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі терінде болып қана
қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық субъектілерінің және халықтың
қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік функциясын атқарады.
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда құрастырылуы тиіс:
- олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық
кәсіпорындар мен шаруашылық есеп ұйымдарының теңдігі;
- нақты және тұрақты салық заңымен қамтамасыз етілген кәсіпорындар мен
ұйымдарының мемлекетпен тұрақты және ұзақ мерзімді қаржылармен
қамтамасыз етілуі;
- еңбек ұйымдарының министрліктері тағы басқа орталықтарды
волютаризмінен қорғау, салық төлегеннен кейінгі қаржы ресурстарын
пайдаланудағы негізгі өндіріс бөлімдерінің толық дербестілігі;
- кәсіпорын ұйымдарының ақша-қаражаттар тартудағы және оны тиімді
жұмсаудағы мүддесінің сақталуы;
- кәсіпорындардың өзін-өзі ақтауы, өз қаржылары есебінен ұлғаймалы
ұдайы өндірісті қамтамассыз етуі;
- экономика дамуының басымдылықтарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3
1. тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және салық
саясатының негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..6
1. Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
6
3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 24
2 тарау. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы салық механизмінің
негізгі элементтерінің ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..33
2.1. Салықтық жоспарлау мен болжаудың бюджетаралық кірістерді бөлудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..33
2.2. Салықтық реттеу және салық бақылауы салық механизмінің маңызды
элементі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Салық механизмінің бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3 тарау. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмінде кездесетін
мәселелер және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Салық саясатының мәнін ашуға жағдай жасайтын және оның әдістемелік
жағдайы болып салық қатынасы табылады, ал, оның негізі болып мемлекеттің
қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысындағы мемлекет пен шаруашылық
субъектлерінің арасындағы қатынас табылады.
Мемлекет өзінің салық саясатын салық механизмі, оның құралдары мен
элементтері арқылы жүзеге асырады. Ал, салықтар проблемасы ең қиын да
күрделі мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай салық төлеушілердің
заңды құқықтары мен мүдделерін толықтай қорғауды қамтамасыз ететін идеалды
салық механизмі енгізілген деп айтуға әлі ерте. Өз кезегінде салық
төлеушілер қалайда салық төлемеудің амалын ойлап табуға ұмтылады, соның
кесірінен мемлекеттік қазынаға қаражаттар толықтай түспейді. Дегенмен,
мемлекет тарапынан салық механизмін оңтайландыруда жасалып жатқан жұмыстар
да аз емес.
Салықтық механизм – салық теориясындағы ұйымдастыршылық – экономикалық
категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың
объективті процессі болып табылады. Осы процесстегі қатынастар сферасын 3
түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжамдау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизімінің құрылымы мынадай негізгі элементтерден
тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеу мен
алуды құру, салықтарды алу әдісі, және салықтарды уақытылы әрі толық
көлемде түсуіне бақылау жүргізу. Осы процесстер мен кезеңдердің барлығы
салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық
органдары салық арқылы бақылаудың біріңғай жүйесін құруы болып табылады.
Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында
өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмін ұтымды ұйымдастыруға
салық жүйесінің жалпы жай-күйі тікелей байланысты, әр мемлекеттің кіріс
көзі- бюджетке тигізер әсері ді мол.
Бүгін де салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатының үйлестіріліп отыруы қажетті шарт, өйткені мұнда, біріншіден
мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық
экономика өз дамуына іске асырады екен.
Осынау салық механизмі арқылы бүгінгі таңда мақсатты түрдегі
мемлекеттің экономикалық сясаты жүргізіле отырып, қоғамның экономикалық
дамуына экономиканың және қаржылық саясатының стратегиясы мен тактикасы
арқылы кәсіпкерлікпен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметі
де жүргізіледі.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енгізілген салық кодексі салық
жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті.
Салық Кодексінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар,
болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге
салық Кодексінде салықтық әкімшілдендірудің тәртібімен салықтың бақылауы да
жүзеге асырылатын болды. Осы және басқа мәселелер диплом жұмысының
тақырыбына арқау болады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып салық механизмін оңтайландыру
арқылы жүзеге асырылған бюджеттік кіріс бөлігіндегі түсімдердің 2002-2006
жылдардағы деректері бойынша мәліметтер табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында
және салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролін
және алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін
мынадай мәселелерді қарастыру қажет:
- біріншіден салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық
механизмінің экономикалық мәнін, ролі мен маңызын қарастыру;
- салық механизмінің негізгі элементтеріне: салықтық жоспарлау мен
болжамдау, салықтық реттеу, салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;
- мемлекеттік бюджеттік деректері негізінде еліміздің салық жүйесіне –
салық механизмінің негізгі элементі есебінде өз бағасын беріп,
экономикалық талдау жүргізу;
- бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық
механизмінің жаңаша бағыт – бағдарына сипаттама беру.
Диплом жұмысын жазу барысында классик – экономистердің еңбектері, қаржы
және салық салуға байланыста оқу құралдары мен оқулықтар, ғылыми
менпродициалар, Қазақстанда салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен
нормативтік актілер қолданылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды бөлімінен тұрады.
Онда салық механизмінің теориялық және практикалық мәселелері қарастырылып
және оларды жандандыру мәселелері орын алған.
1 тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және салық
саясатының негізі ретінде
1.1.Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен
мақсаттыры
Салық саясаты бюджеттік – қаржылық және ақша – несиелік саясатпен
қосыла отырып қаржы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі
мақсаты салықтардың мәні мен олардың атқаратын функцияларынан туындайды
және жалпы қоғамдық өнімді жалпымемлекеттік қажеттілікке жұмылдырып, оларды
бюджет арқылы қайта бөлуді қарастырады. Осылайша, салықтар өз функциялары
мен міндеттерін бірыңғай бюджеттік процессте жүзеге асыралы. Салық
саясатының негізі әрбір қаржылық жылдағы бюджетті қабылдаған кезде қаланады
және оның жүргізілуі сәйкесінше заңдар мен нормативтік актлерді қабылдаған
кезде қаланады[1].
Бүгін де, қоғамда салық қаржы қатынысының мемлекетінің ақшалай
табысымен құралғанын көрсетеді, оған қатысты келкесі функцияларды
орындалуға тиіс. Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б.
Экономикалық қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске
жатады және объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар
мемлекетке өзіне алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін жиналады.
Сондықтан, салықты болдырмауды мақсат ету, ол өз-өзіңді, яғни, мемлекетті
болдырмау деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы,
капитал салымының көбейуі, сұраныстың, шаруашылық канъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Табысқа салынатын салық ставкасының өзгеруі, мемлекет
капитал салымына қосымша ынталандыруды кемітеді немесе оны дамыта алады, ал
жанама салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекционды сыртқы сауда саясатының таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі нарықта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық ставкасы салалар және аймақтарға диференцацияланады. Олар кешен
және кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан мұнайға және газ
өндіруге салық жоғары, бірақ аз менгерілген, экономикасы дамымаған
аймақтарда төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық ставкасын төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Келесі салаларға капитал ретінде
жұмасалатын табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми
зерттеулер және олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын
ашуға, қоршаған ортаны қорғауға.
Салық салуды реттеу объектлері нақтылануда. Мысалы, кәсіпорын табысының
екі түұріне салық салу дифференцияланады: таратылмаған (кәсіпорындарда
шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған ( дивиденттерге
және акция иелеріне төленетін төлем). Дивиденттер сомасына салынатын салық
көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын салық
ставкасының төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің, оның
таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған,
дивиденттердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы
ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл тенденция
ұзақ уақыттық сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды
отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтереліуінен және оның дивиденттерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босатып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді. Сонымен бірге, салықтар арқылы іскерлік белсенділікті
арттыруға немесе шектеуге болады, кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір
саласын дамытуға мүмкіндік бар және әлемдік нарықтағы оның бәсекелестік
қабілетін оңтайландырылады [2].
Соңғы он жылда инвестициялық сұраныстарды қамтамасыз ету формасын
иеленген, капиталсалуда үлесі 55 пен 85 пайыз арасында ауытқып тұратын
өзін - өзі қаржыландыру болып отыр. Өзін-өзі қаржыландырудың мұндай көлемі
тек қана мемлекеттік салық саясатының арқасында ғана мүмкін болып отыр,
атап айтқанда, үкіметтік органдар қолданған негізгі капиталды жеделтеліген
амортизация бойынша есептен шығару арқасында жүзеге асып отыр.
Салықтар қаржылық қатынастардың жинақталған бөлігін жүзеге асырады, ол
мемлекеттің өзіне қажетті қызметтері - әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты
қорғау, құқық қорғау және өзге де қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті
қаржысын жинаумен байланысты. Мемлекеттік бюджет арқылы мемлекет ақша-
қаражатын бөлуді жұмылдыру жөніндегі қызметін атқарады.
Мемлекеттің фискальдық саясатының негізгі тетігі үкіметтің мақсаттарына
орай, салық ставкаларын өзгерту болып табылады. Фискалдық саясатты жүргізу
елдің заң шығарушы органы үшін маңызды. Себебі, мемлекеттік бюджетті
талқылау мен бекіту арқылы салық салу мен ол қаражатты жұмсауды бақылайды.
Мемлекеттік бюджетке мемлекеттік шығындар мен табыстар жатады. Шығын
мен табыс арасындағы айырмашылық бюджеттік сальдо деп аталады. Мемлекеттік
шығын кірістен көп болса бюджет дефициті пайда болады. Оның орны заимның
көмегімен қайтарылады. Кейнстің ойынша мемлекет дефициттің кейбір түрлеріне
рұқсат етуі тиіс. Егер мемлекет ақша қаражатын, алғаннан гөрі, көп
мөлшерде төлесе қоғамдағы сатып алушылық қабілетінің өсуіне алып келеді.
Адамдар көп мөлшерде сатып алуға, ал кәсіпорындардың көп мөлшерде сатуына
мүмкіндік алады және оның әсерінен жұмыссыздық азаяды. Сол себепті
жұмысбастылық кезеңіндегі бюджет дефициті аса қауіп төндірмейтін жағдай.
Есесіне, көтерілу кезеңінде дифицитті өзіңе көп артып алудан сақтану
керек. Мұндай жағдайда бағаның өсуіне әкеліп соғуы мүмкін. Себебі, ол
жағдайда өндірісті сатып алушылық мүмкіндігінің өсу пропорциясымен бірге
ұлғайту мүмкін емес. Кейнстік мектептің ұсынысы бойынша, мемлекет бюджет
дефицитін төмен конъюктурада қолдану керек, себебі, жұмыссыздыққа қарсы
тұру үшін және де жоғарғы конъюктурада инфляцияға қарсы тұру үшін белсенді
сальдо болуы керек. Сондықтан жыл сайын бюджеттің тепе –тең болуы міндетті
емес, бірақ ұзақ мерзім ішінде ол салыстырмалы түрде теңестірілуі керек.
Осы ережеге жатпайтын, бірақ, осындай инвестициялар үшін өндірістік
қуаттылығы жоғары мемлекеттік меншіктң ұзақ уақыттық өсуі ретінде жасалады.
Мұндай жағдайда көп жылға алдын-ала заимдар беруге де жол беріледі.
Әлемдік тәжірибеде салық пен мемлекеттік шығындардың көмегімен
экономикалық дамуды ынталандырудың тиімді әдістері жақсы таныс. Бұл
біріншіден, салық ставкасына кейнсиандық әдіспен қолдану, ол жинақталған
сұранысқа алып келетін, онымен бір уақытта ЖІӨ өнім және баға деңгейі,
өсіп, яғни инфляцияның өсу қарқыны жеделдейтін, салықты қысқартуды
жобалайды. Сонымен қатар бюджет түсімі қысқарады, соның салдарынан бюджет
дефициті пайда болады немесе өседі. Бюджет дефициті сол жылда бюджет
шығынының кірістен жоғарылау сомасы. Бюджет дифициті ұлттық экономикада
бірқатар өзгерістерді көрсетеді және осы өзгерістердің нәтижесін тіркейді.
Бюджет дефицит себептері әртүрлі болады:
✓ қоғамдық өндірістің кемуі;
✓ қоғамдық өндірістегі шекті шығынның өсуі;
✓ бос ақшаның көп шығарылуы;
✓ әлеуметтік бағдарламалар орындалмауы;
✓ қаржыландыру бойынша шығындардың өсуі;
✓ Көлеңкелі капиталдың үлкен көлемде айналымға түсуі;
✓ Қоғамдық есепке бағынбайтын үлкен өндірістік емес шығындар
✓ Мемлекеттік заимдар;
✓ Салық салуды күшейту;
Кейде үшінші түрі де кездеседі,
✓ айналымда ақша массасының көбеюуі және өзіндік ақша өндіру,
немесе сеньораж (ақша басып шығару).
Бюджет тапшылығы, инфляция, дағдарыс, жұмыссыздық секілді
экономикалық жүйенің бөлінбейтін элементтеріне жататын, жағымсыз
экономикалық категорияларға жатады. Бұған қоса оларыз экономикалық жүйе
біртіндеп дамуға және өздігімен қозғалуға деген мүсмкіндігін жоғалтады.
Бюджет тапшылығынң болмауы экономиканың “тұрақтылығы” емес. Қаржы жүйесінің
өзінің ішінде қандай процесстер жүретінін, қайта өндіру кезеңінің қандай
өзгерістері бюджет тапшылығына жататынын нақты білу керек.
Ұсыныс экономикасы теориясын жақтаушылар жинақталған ұсыныстарға
бағыттайды, олардың пікірінше, ұсыныстың өз сұранысы бар. Олардың ойынша,
жинақталған ұсыныстарға салық ставкасын қысқартудың әсерінен кірістің
ұлғайуына жол ашылады:
1.Тұрғындар табысының, сәйкесінше, жинақ табыстарының өсуіне әкеледі;
1. Кәсіпкерлердің сәйкесінше инвестиция табысының өсуіне, яғни капитал
жинағының өсуіне әкеледі. Осылайша, салық ставкасын қысқарту ұлтық өндіріс
пен табыстың өсуіне алып келеді, ол өз кезегінде бюджетке түсетін салықты
азайтып қана қоймай, бюджет тапшылығын болдырмайды, салықтардың бұдан да
төмен ставкасында салық базасының кеңеюуі есебінен бюджетке түсетін
салықтық түсімдердің өсуін қамтамасыз етеді.
Бірақ қандай да бір саясатты таңдап алу үшін мемлекет алдында тұрған
мақсат пен міндетті білу керек және ұлттық экономиканың алдында тұрған
міндетті анықтап алу қажет. Бірақ, фискалды саясат пен жинақталған
ұсыныстардыдың арасындағы себеп-салдарлық байланыс, “экономикалық
ұсынысты” жақтаушылар жазған, үлкен сақтықпен қарастырылады, өйткені ол
ұзақ уақыттық тиімді әсерге есептелген.
Жалпы фискалды саясаттың негізгі мақсаты инфляция мен жұмыссыздықты жою
болып табылады. Сондықтан экономиканың құлдырау кезінде аталған саясатты
жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Оған кіретіндер:
1. Мемлекет шығындарының өсуі;
2. Салықтың төмендеуі;
3. Біріншісі мен екіншісінің бірін –бірі толықтыруы.
Басқаша айтқанда, көрсетілген пунктте теңестірілген бюджет, фискалды
саясат құлдырау кезеңінде үкімет бюджет дифициті жағына жылжиды. Немесе
керісінше, экономикада шығын инфляциясы болса, ол жағдайға сәйкес шектеуші
фискалдық саясаттың келесі түрлері қолданылады:
1. Мемлекет шығындарының қысқаруы;
2. Салықтың көтерілуі;
3. Бірінші мен екіншінің бірін-бірін толықтырылуы.
Экономиканы реттеуде фискалды саясатты іске асыра отырып, мемлекет
келесі мақсаттарды көздейді:
➢ тұрақты экономикалық өсуде негізгі тауарларға және қызмет түрлеріне
тұрақты бағаны қамтамасыз ету: еңбекке жарамды тұрғындарды толық
жұмыспен қамтамасыз ету;
➢ тұрғындардың минемалды кіріс деңгейін анықтау;
➢ азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін қамтамасыз ету, біріншіден
зейнеткерлерді, инвалиттерді, көп балалыларды;
➢ сыртқы экономикалық қызметтегі теңдік;
Бұл мақсаттарға бір уақытта жету мүмкін емес. Егер баға өсіп бара
жатса, оны қысқарту және реттеу шараларын қолдану керек. Бірақ бағаны
шектеу экономикалық өсуді бәсеңдетеді және жұмысбастылықты азайюына алып
келеді, ал халықты толықтай жұмыспен қамту бағаның жорғарылауына алып
келеді, мұнда немесе жалақыны көп адамдарға төлеу керек, бұған қоса еңбек
нарығында бәсекелестік төмендейді. Тепе-теңдік қарым-қатынасын табу - басты
мемлекеттің экономика саясаты болып табылады[3].
Бюджеттің табыс бөлімін қалыптастырудың көптеген проблемалары бар, оны
шешу көбіне-көп салықтық жүйенің жағдайына байланысты. Кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын жиі күрделендіретін, салық заңдылығының үнемі өзгеруі,
өндіріс үрдісін тұрақсыздандырып, оған жағымсыз әсер етеді. Керісінше,
салық төлеушілердің өз қызметінің қаржылық нәтижелерін болжауға мүмкіндік
беретін, тұрақты салық заңдылығы өндірістің тұрақтануына, инвестициялық
қызметтің дамуына мүмкіндік береді.
Осы уақытқа дейін жыл сайын баланстандырылған бюджет – қаржы саясатының
мақсаты болып саналады. Олар тұрақты ұлттық экономиканың дамуын қамтамасыз
етеді. Бірақ, бұл мәселені жан-жақты талқылауда, мұндай бюджет жағдайы,
антициклды, тұрақтандыратын бағыты бар, мемлекеттің фискалды саясатының
тиімділігін біршама азайтады немесе шектейді. Келесі логикалық тізбекті
қарастырайық: Мысалы экономика ұзақ мерзімді жұмыссыздыққа ұшырайды.
Тұрғындардың табысы кемиді. Ондай жағдайда салық түсімі қысқарады. Бюджетті
жедел теңестіруде ұмтылып, үкімет не салық ставкасын өсіру керек, немесе
мемлекет шығынын азайту қажет немесе, ұтымды қорытындыға жету үшін, осы
екі шараларды қатар қолдану жөн.
Жыл сайын бюджетті теңестіруге ұмтылу қалай инфляцияны ынталандыратынын
көрсететін өзге мысалды қарастырайық. Инфляция жағдайында, ақша пайдасының
арттыру кезінде автоматты түрде салық түсімі жоғарылайды. Осы профицитті
болдырмау үшін мемлекет келесі шараларды іске асыру керек: салық ставкасын
төмендету немесе үкіметтік шығындарын көбейту немесе осы шараларды қатар
қолдану қажет. Осының салдарынан инфляция күшейеді.
Бюджет саясатының екі тұжырымы бар. Ол бойынша, бюджет жыл сайын емес
және экономикалық цикл кезінде теңестіріліп отыру қажет. Берілген тұжырым,
үкімет антициклдық әсерді жүзеге асырады және бір мезгілде бюджетті
теңестіруге ұмтылады. Негізі осы тұжырым өте қолайлы. Өндірістің кемуіне
қарсы тұру үшін, үкімет салықты төмендетеді, сонымен қатар мемлекетік
шығынды ұлғайтады. Яғни, мемлекет өз еркімен уақытша бюджет тапшылығына
барады. Бұдан туындаған бюджеттің жағымды сальдосы құлдырау кезінде
туындаған, тапшылықты жабуға жұмсалады. Осылайша, үкімет жағымды антициклды
саясат жүргізе отырып, біруақытта бюджеттің тепе-теңдігіне қол жеткізеді,
бірақ міндетті түрде жыл сайын емес, мүмкін бірнеше жыл болуы.
Бұл тұжырымды жүзеге асыру кезінде туындайтын ерекше проблема,
экономикалық циклда құлдырау мен көтерілу тереңдігі мен ұзақтығы жағынан
бірдей болмауы мүмкін. Мысалы, ұзақ және терең құлдырау, қысқа көтерілу
кезеңіне айналуы мүмкін. Құлдырау кезінде пайда болған бюджет тапшылығы,
және соған сәйкес мемлекеттік қарыз бұл жағдайда бюджет сальдосының
жағымды өркендеу кезеңімен жабыла қоймайды, осыған орай, циклды бюджет
тапшылығы орын алады.
Бюджет қоғамдық ұдайы өндірістің бағытына және экономикалық өсуді
ынталандыруға әсер етуде маңызды тетік болып табылады. Мемлекеттік шығын
мен салық салу деңгейін өзгерту арқылы үкімет жинақталған көлемді реттей
алады. Сол арқылы экономикалық коньюктураның қысқа мерзімді теңселуіне әсер
етеді.
Бюджеттік механизм ұзақ уақыттық құрылымдық саясаттың маңызды құралы
болып табылады. Ол құрылымдық дамуды жүзеге асыру үшін қолданылады: ғылымды
қажет ететін өндірістерді тез дамыту, ұлттық шаруашылықта ғылыми-
техникалық келешегі бар өзгерістерді, экономикалық қатынастарда артта
қалған аймақтарды көтеру мақсатында.
Бюджеттің дамыған реттеуші рөлі батыс оқымыстыларына оны қаржы
шаруашылығының жоспарының бір түрі ретінде қарауға мүмкіндік береді. Ол
эканомиканы тұрақтандырудың негізі және орнатылған тұрақтандырғыш қызметін
атқарушы болып табылады. Бюджет механизіміне мұндай міндеттің берілуі көп
жағдайда табыс көзінен, оның табыс бөлігін қалыптастыру сипатына және
мемлекеттік шығындардың бағытына тәуелді.
Бюджеттің табыс бөлігін қалыптастыруға атсалысатын, бюджеттің кіріс
бөліміндегі жеке салықтарды салыстырғанда, егер нарықтық экономикасы
дамыған елдерді алып қарайтын болсақ, онда жеке табысқа салынатын салық
40%, әлеуметтік жарналар 30%, корпорация табысына және қосылған құнға
салынатын салық 10%, кедендік баж және өзге де салықтық түсімдер 5 пайызды
құрады, ал Қазақстан Республикасында түсім құрлымы біршама өзгеше. Өмір
сүру деңгейінің салыстырмалы түрде төмендігіне байланысты, жеке табысқа
салынатын салықтан түсетін түсім түсім айтарлықтай аз. Оның орнына,
бюджеттің кіріс бөлімінде кәсіпорын табысын салынатын салық пен кедендік
баж бар.
Тікелей салықты тұтынушыларға аудару қиын. Оның ішінде жерге салық және
өзге де қозғалмайтын мүлікке салынатын салық жеңіл. Олар, жалға алу және
пәтер төлемі, шаруашылық өнімінің бағасына қосылады. Тура салықтар қаржы
ресурстарының бюджетке түсуін жеделдетудің басты құралы болып табылады.
Жанама салық, осы салық салынатын соңғы тұтынушының тауарға және
қызметке сұраныс икемділігінің көрсеткішіне байланысты ауысады. Сұраныс
қаншалықты икемсіз болса, соншалықты салықтың көп бөлігі тұтынушыға
аударылады. Ал, ұсыныс қаншалықты икемсіз болса, соншалықты салықтың аз
бөлігі тұтынушыға аударылады да оның көп бөлігі табыс есебінен өтеледі.
Ұзақмерзімді жоспарда ұсыныс икемділігі өсе береді, және тұтынушыға жанама
салықтардың көп бөлігі аударылады. Сұраныстың жоғары икемділігінде жанама
салықтардың көбеюі тұтынудың азаюйына алып келуі мүмкін, ал ұсыныстың
жоғары икемділігі – таза пайданың қысқаруына алып келеді, ол капитал салу
мен капиталдың басқа салаға аударылуының қысқаруына алып келеді.
Орталық билік органдардың салықтарымен қатар жергілікті билік
органдарының салықтық түсімі маңызды роль атқарады. Осы түсімдердің ішінен
негізгісі жекеменшікке салық, сондай – ақ әр түрлі жанама салықтар (темекі,
спирт сусындары, бензин, т.с.с.). Өйткені, жеке салықтар жергілікті
әкімшіліктің сұранысын қанағаттандырмайтындықтан, көптеген мемлекеттерде
жергілікті билік органдарында орталық үкімет бекіткен субсидиялар жүйесі
жұмыс істейді. Субсидия, дотация түрінде (жергілікті бюджет тапшылығын жабу
үшін), немесе субвенция түрінде (жоспарлы мерекелерді қаржылнадыру
мақсатында). Жалпы алғанда субсидияның табиғаты бойынша, ол орталық билік
органдарының жергілікті бюджетке аударған салықтық түсімнің бір бөлігі.
Мемлекет салық механизмін жалпы шаруашылық коньюктурасына ортақ әсер
ету мақсатында кең қолданады. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет
салықтық жеңілдіктердің көмегімен капитал салуды ынталандырады, тұтынушылық
және инвестициялық тауарларға жинақталған қоғамдық сұранысты ұлғайту үшін
жағывмды жағдай жасайды. Американдық экономист А. Лаффер дәлелдегендей,
салықтың төмендеу нәтижесі экономикалық өсім мен мемлекет кірісінің
ұлғаюына алып келеді. Лаффердің пікірі бойынша, корпорациялық табысқа
салынған салық ставкасының шектен тыс өсуі, соңғысының капитал салуға деген
ынтасын жойып, ғылыми – техникалық прогрессті тежейді, экономиканың өсуі
баяулайды бұлардың барлығы айналып келгенде, мемлекеттік бюджетке түсетін
түсімге кері әсерін тигізеді[4].
Басқаша айтқанда ұзақ мерзімде келешекте шектен тыс жоғары салықтардың
төмендеуі инвестицияның, ақша салымының, жұмысбастылықтың, осыған орай,
салық салуға жататын жинақталған табыс сомасының өсуін қамтамасыз етеді.
Нәтижесінде салық түсімінің сомасы ұлғайып, мемлекет табыс көлемі артады,
тапшылық азайып, инфляция әлсірейді. Лаффер тиімділігі еркін нарықтық
механизмдердің дұрыс қызметінде жүзеге асады.
Қазақстан экономикасы нарықтық экономикаға өтпелі кезеңіне байланысты
байланысты, салық саясатын жүзеге асыруды дамыған мемлекеттердің
классикалық әдісіне салып “қуып жетуге” болмайды.
Сондықтан бюджет табысы саласындағы саясаттың негізінде салық
саясатының болжамдығы, оны игеру мүмкіндігі принципі жатуы керек, ол салық
жүйесіне, оның негізін бұзбай отырып, оны жетілдіруге бағытталған
өзгертулер мен толытырулар енгізу мүмкіндігін жоққа шығармауы керек. Салық
салуды саяси мақсатқа жеткізү үшін қолдануға болмайды. Мысалы, қосылған құн
салығына салықтың төмендеуі, бағаға әсер етпейді, бірақ, бюджет жүйесінің
табысының біршама азаюына алып келді.
Ал, бұл, өз кезегінде банктен қосымша кредит ресурсын талап етіп,
сәйкесінше, керісінше инфляцияны күшейтті. Мемлекеттік бағдарламалар мен
шараларды қаржыландыратын көздердің жетспеуі, қосымша қаржы ресурстарын
іздестіруге әкеледі, осыған орай қазіргі кезде агроөндірістік кешенді
қаржылық қолдауды енгізу туралы ұсыныс дайындалуда.
Бірақ, салық жүйесінің күрделенуі, салық төлеушіге кері әсерін тигізіп,
салық тәртібін сақтауға мүмкіндік бермейді. Сол себептен жаңа салық
түрлерін енгізу керек емес, керісінше бар салықтардың ставкаларына түзету
енгізу керек. Қандай болмасын салық жүйесіне араласу, негізді болуы керек,
ал мұндай араласудың нәтижесі нақты есептелу керек.
Осыған орай, салық саясатының әлеуметтік- экономикалық маңызы,
қоғамдық өмірде тиімді ұйымдастыру факторы ретінде, салық механизмінің
жүйесі арқылы пайда болады, және жалпы табиғатына қарай, Қазақстанның
әлеуметтік дамуының мынандай принципиалды маңызы бар. Салық саясаты – бұл
салық салу аймағында мемлекет жүргізетін шаралар жүйесі. Салық саясатының
мазмұны мен мақсаттары қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысымен,
сонымен қатар нақты қаржылық әдістермен негізделген экономикалық қатынаспен
негізделген.
Салық саясаты экономикалық қатынастармен, оның сипатымен негізделгенін
атап өту керек. Атап айтқанда, экономиканы басқару шаруашылығының жоспарлы
жүйесі жағдайында салықтың көмегімен, сәйкесінше, салық саясатымен,
бюджетке төленетін салық төлемдерінің көпбағыттылығының әсерінен
күрделенген.
Нарықтық қатынас салық саясаты дамуының негізі болып табылады. Салық
саясатының мақсаты мемлекеттің қажеттілігін қаржы ресурстарымен қамтамассыз
ету болып табылады.
Осыған байланысты салық саясатын жүргізу нәтижесінде келесі міндеттер
атқарылады:
заңды және жеке тұлғалардың пайдасының бір бөлігін жалпы
мемлекеттік шығынды жабу үшін жұмсау.
заңды және жеке тұлғалардың табысын реттеу.
Сонымен қатар салық саясатының бағыты төмендегідей болуы керек:
• ұдайы өндіріс процессін қамтамассыз ету; бұл салық
салудың шекарасын, ұлттық табыс көлемінде табыс үлесін
бекітуді білдіреді.
• қосымша табыстардың қалыптасуы. Ол салықты ынталандырушы
мүмкіндіктер, салық элементтерін бағындыру арқылы жүзеге
асады. Салық салуға мұндай әдіспен келу базаның, салық
көзінің кеңеюімен негізделеді, салық төлеушінің пайдасы
көп болса, соғұрлым салық көлемі көп болады;
• Экономикаға белсенді түрде ықпал ету және өндіріспен
бірге мемлекеттік аппаратты қамтамасыз ету үшін
материалдық база құру;
• Кәсіпкерлік қызметті дамыту;
• Ұлттық шаруашылықтың бәсекелестігін және шаруашылық
процесстердің конъюктурасын жеткілікті түрде
қамтамассыз ету;
Осы мақсаттар барысында салық салуды ұйымдастыруда келесі шаралар
қолданады:
• Салық жеңілдігі, есептен шығару, төмендету;
• инвестицияны реттеу;
• амортизацияны жеделдету саясаты;
Соңғы жылдарға дейін Мемлекеттік салық комитетіне және Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік қаржы Министірлігіне салық жинау тәртібі мен
табыстардың бюджетке өз уақытында және толық түсуін қамтамасыз ету үшін,
төлемдер мен салықтарды алудың уақытын қайта-қайта бекітуге тура келді.
Бірақ, салық заңы көптеген өзгерістерге ұшырағанына қарамастан, олар
оның түп тамырын өзгерте алған жоқ, тек кейбір аспектілерін ғана нақтылады.
2003 жылдың басынан бастап іске асырыла бастаған Салық Кодексінде салық
саясаты, шаруашылық субъектілерімен халыққа салық салуды оңтайландыруда
салықты және бажды жинауды жақсарту есебінен, жүзеге асырылады.
Салық жүйесі заң негізінде нақты анықталған салық жүйесін құру жолымен
жүзеге асады.
Осы түсініктердің барлығында, әрбір салық пен алымдар түрлерінің
маңызын қарастырумен немесе операциялық циклдармен, төлем көздерімен немесе
ескеруге тұрарлық өзге де факторлармен байланысты нақты процессті
ұйымдастыруға байланысты спецификалық өзіндік ерекшеліктері бар.
1.2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне
сипаттама
Қазіргі заманғы қоғам дамуының айрықша ерекшелігі, оған мемлекеттің кең
ауқымда ықпал етуі болып табылады. Ал, мемлекеттің орталықтандырылған
барлық қаржылық құралдар кешені ішіндегі экономикалық процесстерді
басқарудың бірде бір тетігі салық саясатын жатқызуға болады.
Салық саясаты дегеніміз – мемлекеттік салық салу саясатында мақсатты
түрде белгілі бір экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық – бақылау
шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық
жиынтық элементтерін іске қосуы керек.
Салық механизмі – қаржы механизмінің құрамдық бөлігі болып табылады
және ол салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзінің
мағынасына байланысты салықтық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін
білдіреді, осылардың көмегімен ауқымды жүйеде болу және қайта бөлу
қатынастарын қамтиды, оның функцияларын орындау үшін мемлекеттің
орталықтандырылған қорын құру және қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуын, шаруашылық субъектілерінің қорлану мен тұтынуын жандандыру болып
табылады.
Орыс тіліндегі түсіндірме сөздігінде “механизм”- машина, құрылғы,
аппаратты іске қосып тұрған ішкі құрылым деп түсіндірілінеді.
Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындары жүйесінің
салықтық қатынастарын мемлекеттің салық саясатын іске қосуын айтуға болады.
Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан
салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды
жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері
кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық
бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың
бөлінуі салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге
асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық заңдар
жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы
қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және
шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмінің
орындау кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады.
Мемлекеттің салықтық салу қатынастары сферасында қалыптасқан қатынасты
салықтық құқық реттеп отырады. Салық салу жөнінде қабылданған нормативтік
актілер, сонымен қатар салық кодексі барлық қызмет көрсету сферасындағы
заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттік меншіктің барлық түрін, табиғат
ресурстарын пайдаланғанда, қосылған құн және басқа да салықтың
жинақтылығын ұлғайту, біргелкі салық саясатын жүргізу үшін қабылданады.
Салықтық механизмге салықтық қатынастарды ұйымдастыру түрлері,
нысандары, тәсілдері жатады. Олардың сандық және сапалық қабілеттіліктерін
анықтайды. Салық механизмі элементтерінің сандық параметрлеріне ставканың
өлшем бірлігін, бюджетке шоғырландырылған, соның негізінде салық
төлеушілерге берілетін жеңілдіктер. Жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін салықтар
арқылы жиналған орталықтандырылған мемлекеттік қорын және салықтардың
жиналу деңгейін жатқызуға болады.
Ал, салық механизмінің сапалық параметрлеріне салықтардың қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін, экономикадағы салықтық басқаруды,
сұраныс пен ұсынысқа, инвестициялық саясатқа әсерін, салықтық түсімдердің
барлық түрлерін және жоспарлы (болжамды) көрсеткіштердің орындалуын
жатқызамыз.
Сандық параметрлер салық механизмінің икемді элементіне жатқызылады.
Оперативтік таңдауға мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басқа уақыт шеңберінде есептелінеді.
Салықтық механизмінің көмегімен мемлекет арқылы оның элементтері
біртұтастырыла отырып, екі қарама-қарсы түсінік пайда болады. Олар: бір
жағынан мемлекет басқаратын орталықтандырылған экономика болса, екінші
жағынан нарықтық және өркениеттік қатынастар болып табылады.
Салық механизмі мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құралы арқылы
орталықтандырылған экономикалық саясатты еркін бәсекеселестік және
кәсіпкерлік жағдайында қоғамның экономикалық дамуының нақты алға қойған
мақсатына сәйкес, экономикалық және қаржы саясатының стратегиялық және
тактикалық бағдарламаларын ұсынады.
Салықтық механизм функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына қатаң түрде қадағалау жасау
және осының негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бірқалыпты өсуін
қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл салық ставкасы және салық дифференциясы, салықтық жеңілдіктер мен
салықтарды пайдалану және т.б.
Салық механизмінің құрылымы келесі элементтерден тұрады:
- салық түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);
- салықтық төлемдерді жоспарлау және болжамдау;
- салықтық құқық және салықтық заңдылықтар;
- салық салу қағидалары;
- салықтарды басқару жүйесі;
- салық элементтері;
- салықты төлеу қабілеттілігі және реттілігі;
- салықтық федерализм;
- салықтық бақылау;
- ақпараттық қамтамасыз ету;
- салықтық есеп қисаптар.
Байқап отырғанымыздай, салық механизмі салықтарды басқарудан бастап,
салықтық есеп қисаптарға дейінгі барлық жиынтық ережелер мен формаларды,
салық салу қатынастарының барлығын өз құрамына кіргізіп отыр. Ол кім,
қашан, қалай, қандай көлемде, қайда салық төленетінін анықтап, салық салуға
не жатады және салықтың қайнар көзі неде, оның объектісінің өлшем бірлігі
қандай айыптық салушылар салықтық құқық бұзушылық үшін және басқа да
салықтық түсімдермен алымдардың теориялық және практикалық мәселелерінен
тұрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі құрылымының және территориялық
қағидасына сәйкес салықтық механизмді республикалық және жергілікті
салықтар жиынтығына бөлуге болады.
Салықтардың қоғамдық өндіріске ықпал етуін қарастыратын болсақ,
олардың атқаратын функциялары бөлініп шығады. Олар: фискалдық, ынталандыру,
реттеу, бөлу, қоғамдық және бағыттаушы. Әр буынға салықтық басқаруда және
салық механизмінде өз элементтері жатқызылған, жақсы да ұтымды
ұйымдастарылған салықтық функциялар нақты түрде, белгілі бір мақсаттарда
бағытталып, тиімді орындалады.
Салық барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет, кірістерінің негізгі көзі –ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтарды
әлеуметтік-экономикалық мәні олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтық қасиетті
борышы-деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында; заңды түрде
белгіленген салықтарды,алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы,әрі міндеті болып табылады-деп жазылған.
Салықтарды ежелден салық жүктемесін салық ауыртпалығын бөлудің екі
қағидасы қалыптасқан;
1.пайдаалынған игіліктер қағидаты.
2. қайыр көрсету төлем қабілеттігі қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын
пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай
өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидатын бұрын А.Смит
ұсынған еді. Олар мынаған саяды;
1) Салық төлеушірің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты).
2) Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын-ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидасы).
3) Әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта жеке әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағида).
4) Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнемділік қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық – зомбылықты жоқ етті,
процесске реттеуді енгізді және А.Смитке салықтар –оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды[5]. Тұңғыш рет Қазақстан
Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың қағидаттары баянды
етілген. Қазақстанның заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы,әділдігі,салық жүйесінің біртұтастылығы ,және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасында сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып
табылады.Жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты
жарналардан,төлем аударымдарынан айырмашылығы болады, бұған әлеуметтік
сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен
тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір,
ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік
құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан алгоритмизациядан
және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларда толық ашыла
түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың
функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы
ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтіке – мәдени шараларды
жүзеге асыруды өамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын тағдау, олардығ мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылды. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табыстың бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2003 жылы – 17,4%, 2005
жылы – 22,6%, 2006 жылы – 22,2% болды (салыстыру үшін: Украинада – 29%,
Ресейде – 33,3%)
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеніңдегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қара әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы
халықтың нақты табыстардың едәуір бөліп қалыптастырудың өзін ақтамаған
қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі
экономикалық ынталықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке
жарамды бөлігініің табыстарын айтарлықта арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық
жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және
берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудң нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін
құрайды.
1991жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатанң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991жылғы желтоқсаннның 25-інен бастап біздің елімізде тұнғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйнсіне құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық 18 жергілікті салықтар мен алымдар
еңгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995жылғы сәуірдің 24-інде
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді
бұрынғы 42 салықтар мен алымдар мен едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі
11 болып қалды[6].
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Ресбупликасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы
№441-1 заңнына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында
Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасынң заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, олардың төлеушілердің. Салықтарды алу әдістеріннің салық
жеңілдіктерінің жиынтығынын болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
1.3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын рөлі
Нарықтық экономиканы мемлекет тарапынан реттей отырып, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың төмендегідей негізгі мақсаттарын ескеріп отыру
қажет:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы экономикалық
қызметте теңдікті қамтамассыз ету;
- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамассыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығына
бір мезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір
балансты табу керек. Мысалға, егер баға өсіп отыратын болса, онда оларды
шектеу мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу экономикалық
өсудің баяулауына және жұмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол сияқты
толақ жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек ақыны
көп адамға төлеу қажет болады және халықтың сұранысы артады. Нарықты
экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып, олардың
оптималды мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей экономикалық
реттегіштердің көмегімен (салық салу, несиелеу т.б.) мемлекет өзінің
функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл мақсаттарда:
жаңа және тапшы өнімдер өндірісіне қаржыландыру, салықтық жеңілдіктер беру;
халықтың тұтыну тауарларын шығаруда несиелік және салықтық жеңілдіктер
беру; нақты тауар массасын өсірмей-ақ мүмкін болатын кәсіпорынның
шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы салықты
ендіру; капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және құқықтық
жағдайы; шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын
қалыптастыру; коммерциялық ақпараттың байланыстық жүйесін құру т.с.с.
шараларды жүргізуге болады. Мұндай түбегейлі экономикалық реформаларды
жүргізуде, бюджеттік-қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды
орын беріледі. Әр түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің
ешқайсысы өндіріске қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі
мүмкін емес. Бұл қаржы-қаражаттарды шоғарландырудың негізгі формасы болып
салықтар табылады. Таза фискалдық қызметімен қатар, негізгі мақсаттардың
бірі – салықтардың, әлеуметтік әділеттілігін қамтамассыз ету, қоғамдық
өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің және
меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тек салықтық
жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты экономикада
салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының роліне ие болады: олар
тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері, әлеуметтік кепілдікті
қамтамассыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі терінде болып қана
қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық субъектілерінің және халықтың
қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік функциясын атқарады.
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда құрастырылуы тиіс:
- олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық
кәсіпорындар мен шаруашылық есеп ұйымдарының теңдігі;
- нақты және тұрақты салық заңымен қамтамасыз етілген кәсіпорындар мен
ұйымдарының мемлекетпен тұрақты және ұзақ мерзімді қаржылармен
қамтамасыз етілуі;
- еңбек ұйымдарының министрліктері тағы басқа орталықтарды
волютаризмінен қорғау, салық төлегеннен кейінгі қаржы ресурстарын
пайдаланудағы негізгі өндіріс бөлімдерінің толық дербестілігі;
- кәсіпорын ұйымдарының ақша-қаражаттар тартудағы және оны тиімді
жұмсаудағы мүддесінің сақталуы;
- кәсіпорындардың өзін-өзі ақтауы, өз қаржылары есебінен ұлғаймалы
ұдайы өндірісті қамтамассыз етуі;
- экономика дамуының басымдылықтарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz