ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі жағдайы
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі жағдайы және оны талдау.
2.2. Ауыл шаруашылығындағы менеджмент және оның тиімділігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі жағдайы және оны талдау.
2.2. Ауыл шаруашылығындағы менеджмент және оның тиімділігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Ауыл шаруашылығы нарықтық бағытқа қарай реформалау өнеркәсіптегі секілді жан-жақты жүйелі қайта құруларды жүргізумен абйланысты. Оның бастапқы мәресі жаңа әлеуметтік-экономикалық негізде ауыл шаруашылығын дамыту жолдарын негіздеу болып табылады. Ол - дамыған нарықтық экономиканың көп уақыты тиімді жүйесі құрылуының алғышарты. Мемлекеттік меншікті жеке және ұжымдық меншіктерге айналдыру жолымен жаңа құрылымды жасау аграрлық секторда өзінің ерекшеліктеріне ме. Бұл жағдайды республикада 1991-2003 жылдар аралығында жүзеге асырылған іс-шаралар нәтижесі дәлелдейді. Ауыл шаруашылығы экономикасында қызмет ететін агроқұрылымдар нарықтық қатынастарға көшу барысында елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда басталған жекешелендіру процесі ауыл шаруашылығы саласын айналып өтпеді. Мемлекеттік кэсіпорындар саны едәуір азайып, фермерлік шаруашылықтары саны едәуір ұлғайды. Ауыл шаруашылығы құрылымының саны негізінен шаруа қожалыктарының санына байланысты өсіп отыр. Мәселен, шаруа қожалығының саны 1991 жылы 3 333 бірлік болса, 2003 жылы олардың саны 121722-ге жетті, немесе 36 есеге ұлғайды. Қазақстандағы барлығы 2 120 кеңшардар жэне 430 ұжымшарлардың иелігіндегі жерлер мен материалдық базаны мемлекет иелігінен алу нәтижесінде салада қызмет жасайтын субъекітлер ұсақталып, егістік көлемі едэуір азайып кетті. Бұл ауыл шаруашылығында нарықтық типтегі жүйенің қалыптасып, жеке меншік сектордың ұлғаюына алып келді. Ауыл шаруашылығына мемлекеттік кәсіпорындары жекешелендіруді 2-ші кезеңінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде жеке меншікке беріліп, едәуір қысқарып қалды. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы өндірісінде айналысатын субъектілердің 99%-ке жуығы мемлекеттік емес субъектілер болып табылады.
Жоспар
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі жағдайы және оны талдау.
2.2. Ауыл шаруашылығындағы менеджмент және оның тиімділігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы нарықтық бағытқа қарай реформалау өнеркәсіптегі
секілді жан-жақты жүйелі қайта құруларды жүргізумен абйланысты. Оның
бастапқы мәресі жаңа әлеуметтік-экономикалық негізде ауыл шаруашылығын
дамыту жолдарын негіздеу болып табылады. Ол - дамыған нарықтық экономиканың
көп уақыты тиімді жүйесі құрылуының алғышарты. Мемлекеттік меншікті жеке
және ұжымдық меншіктерге айналдыру жолымен жаңа құрылымды жасау аграрлық
секторда өзінің ерекшеліктеріне ме. Бұл жағдайды республикада 1991-2003
жылдар аралығында жүзеге асырылған іс-шаралар нәтижесі дәлелдейді. Ауыл
шаруашылығы экономикасында қызмет ететін агроқұрылымдар нарықтық
қатынастарға көшу барысында елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда
басталған жекешелендіру процесі ауыл шаруашылығы саласын айналып өтпеді.
Мемлекеттік кэсіпорындар саны едәуір азайып, фермерлік шаруашылықтары саны
едәуір ұлғайды. Ауыл шаруашылығы құрылымының саны негізінен шаруа
қожалыктарының санына байланысты өсіп отыр. Мәселен, шаруа қожалығының саны
1991 жылы 3 333 бірлік болса, 2003 жылы олардың саны 121722-ге жетті,
немесе 36 есеге ұлғайды. Қазақстандағы барлығы 2 120 кеңшардар жэне 430
ұжымшарлардың иелігіндегі жерлер мен материалдық базаны мемлекет иелігінен
алу нәтижесінде салада қызмет жасайтын субъекітлер ұсақталып, егістік
көлемі едэуір азайып кетті. Бұл ауыл шаруашылығында нарықтық типтегі
жүйенің қалыптасып, жеке меншік сектордың ұлғаюына алып келді. Ауыл
шаруашылығына мемлекеттік кәсіпорындары жекешелендіруді 2-ші кезеңінде
жүргізілген реформалардың нәтижесінде жеке меншікке беріліп, едәуір
қысқарып қалды. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы өндірісінде айналысатын
субъектілердің 99%-ке жуығы мемлекеттік емес субъектілер болып табылады.
ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі
жағдайы және оны талдау
Ауыл шаруашылығы құрылымдарын әдетте үшке бөліп қарастырады: 1) Ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары; 2) Шаруа қожалықтары; 3)Жеке қосалқы
шаруашылықтар. Ауыл шаруашылығы құрылымындағы елеулі өзгерістер ауыл
шаруашылығы өнімі өндірісне әсерін тигізеді. Соңғы жылдары ауыл шаруашылық
өндірісінің тұрақтану тенденциясын байқаймыз. 2000 жылы жалпы ішкі өнімдегі
ауыл шаруашылық үлесі 8,1%, ал 2001 жылы - 8,7% болды. Ел тарихында алғашқы
рет 1999 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі алдыңғы жылмен салыстырғанда
28%-ке өскен (Қосымша 1). 2000 жылы бұл көрсеткіш алдыңғы жылмен
салыстырғанда 4,2%-ке төмендеп ағымдағы бағаларда 402 млрд.теңгені құрады,
содан соң 2001 жылы - 17,3%, 2002 жылы -2,7-ке өсті. 2003 жылдағы ауыл
шаруашылығының жалпы көлемі алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,4%-ке артық
болды. Бұл ретте еліміздің аграрлық реформалары дұрыс жүргізіліп және
негізінен қолайлы табиғи-климаттық жағдайлардың нәтижесінен оңды
көрсеткіштерге жетіп отырғандығымызды айта кеткен жөн. ҚР статистика
жөніндегі агенттігінің мәлімдемесі бойынша 2004 жылдың жалпы өнім көлемі
2003 жылдың мәліметтерімен салыстырганда 1,4%-ке артып отыр. Еліміз
халқының 43%-і ауылда тұратындығы баршамызға белгілі. Сондықтан біздің ел
аграрлы-индустриалды ел ретінде танылады. Статистикалық комитетін
мәліметіне сәйкес халықтың 35%-і ауыл шаруашылығы, аңшылық жэне орман
шаруашылығында жұмыспен қамтылған. 1999 жылы барлық 6 105,4 мың жұмыспен
қамтылған халықтың 1335,4 мың адамы немесе 21,9%-і ауыл шаруашылығы
салаларында жұмысқа қамтылған екен. Бірте-бірте бұл салада қызмет ететін
халықтың саны ұлғайып, 2003 жылы 6985,2 мың жұмыспен қамтылғандардың 2446,8
мыңы ауыл шаруашылығы саласында жұмыс атқарып келеді. Мәселен, өнеркәсіпте
халықтың - 123,2%-і, құрылыста - 4,7%-і, саудада-14,5%-і жұмыспен
қамтылған. Бұл мәліметтер ауыл шаруашылығының елімізде үлкен маңызы бар
сала екендігін тағы бір рет дәлелдегендей. Кесте 1Жұмыспен қамтылған
халықты экономикалық қызмет түрлері бойынша бөлу.
Соңан қарамастан ауыл шаруашылыңы саласы рентабельділігінің
төмендігіне: оңан мемлекеттік қоладудың жетіспеушілігіне байланысты онда
қызмет ететін жұмыскерлердің орташа айлық атаулы жалақысы басқа салалармен
салыстырғанда өте төмен. Мәселен, 1999 жылы барлық қызмет түрлері бойынша
орташа жалақы республика бойынша 11864 теңгені құраса, ауыл шаруашылығы
қызметкерлері 4600 теңге жалақы алды. Ол орташа республикалық жалақы 23128
теңге көлемінде болса, ауыл шаруашылығы қызметкері 9567 теңге, яғни 41,4%-
ті құрады. Ауыл шаруашылығы саласын экономиканың басқа салаларында жұмыс
істейтін жұмысшыларымен салыстырсақ. Өнеркэсіп кызметкерлері ауыл
шаруашылығы қызметкерлерінен 3 есе артық жалақы алады, оның көлемі 2003
жылы 29 585 теңгені құрады. Кен өндірудегі қызметкерлер 4,8 есе артық
жалақы алады.Құрылыс саласында 2003 жылы орташа жалақы 34473 теңгені
құраса, ол ауыл шаруашылығымен салыстырғанда 3,6 есеге артық.(ауыл
шаруашылығымен салыстырғанда 5,8 есеге артық, білім берумен - 1,5 есе
төмен.
Соған қарамастан ауыл шаруашылығындағы орташа айлық атаулы жалақы
индекстері көңілді қуантады. Мэселен, 2003 жылы барлық қызмет түрлері
бойынша орташа жалақының индексі - 113,8% болса, ауыл шаруашылығы бойынша
орташа жалақының индексі - 117,2%-ті құрады. Бұл көрсеткіш бойынша ауыл
шаруашылығы саласы тек саудадағы индекстен ғана төмен болды, (6-сурет).
Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа айлық атаулы жалақының
индекстері Ауыл шаруашылығы өнімін өндіру құрылысы да өзгерісе ұшырады. 7-
суретте бейнелегендей, шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығы
өнімінің құрылымы біршама өзгерістерге ұшырады. Егер 1991 жылы жалпы
өнімнің 67,5%-ін ауыл шаруашылығы кәсіпорындары өндірсе, 2000 жылы ауыл
шаруашылығы кэсіпорындарының үлес-салмағы 2,5 есеге кысқарып, тек 24,6%-ті
құрады.
Шаруашылык санаттары бойынша ауыл шаруашылығы өнімінің құрылымы
Бұл үрдіс қазіргі таңда да орын алып отыр, 2003 жылы бұл көрсеткіш
22,6%-ті құрады. Шаруа қожалықтары 1991 жылы жалпы өнімнің тек 0,4%-ін
өндірсе, олардың санының көбеюіне байданысты өнімді өндіру үлесі 2000 жылға
қарай 21,8%-ке жетіп, олардың 54,5 есеге өскендігін көреміз. 2003 жылы
шаруа қожалықтары ауыл шаруашылығы өнімінің 27%-ін өндірді. Малды
мемлекетітк меншіктен жеке, яғни қосалқы шаруашылықтарға, жеке тұлғалардың
пайдаланылуына берілуі тұрғындар шаруашылығының ауыл шаруашылығы өнімін
өндіруде елеулі үлес алуына түрткі болды. Мәселен, 1991 жылы түрғындар,
яғни жеке қосалқы шаруашылықтар ауыл шаруашылығы өнімінің 32,1%-ін өндірсе,
2000 жылы бұл көрсеткіш 53,6%-ті құрады. Бұл өсу ауыл шаруашылығындағы
жерлерді пайлар негізінде тұрғындарға бөліп берудің нәтижесі болды. Ал 2003
жылы жеке қосалқы шаруашылықтардың үлесі 2000 жылмен салыстырғанда 53,6%-
тен 50,4%-ке төмендеді. Бүл өзгеріс жеке шаруашылықтардың серіктестіктерге,
шаруа қожалықтарына бірігуіне немесе айналуының нәтижесі болды. Ауыл
шаруашылығы жалпы өнімінің жыл сайынғы нақты көлемінің индекстері ауыл
шаруашылығы саласының едэуір құлдырауға, артынан салалық дағдарысқа душар
болғандығын дәлелдейді. Қазақстан экономикасыныңбарлық салаларында орын
алған дағдарыс, гипперинфляцияның өрістеуі, өнеркәсіптегі
құлдыраулар нәтижесінде ауыл шаруашылығында 1994-1995 жылдары терең
дағдарыс орын алды. Нарықтық экономикаға өту кезінде тиімді ауыл
шаруашылығы өндірісін құру - реформалау мерзімі мен сапасы, шаруашылық
етуші жаңа қүрылымдармен қамтылуы, еңбекке қабілетті ауыл халқын тұрақты
жұмыспен қамтылуы, өндірісті жүргізудің жаңа шарттарына сай шаруашылық және
экономикалық механизмдерді пайдалану сияқты факторларға тэуелді болады.
Жоғарыда аталған өсу себептерінің пайда болуы және тәжірибеде қолданылуы
уақыт бойынша белгілі бір реттілік жасады. Сонымен бірге ауыл шаруашылығы
табиғи жағдайларға қатты тәуелді. Саланың дамуын шектейтін негізгі
проблемалардың бірі өсімдік шаруашылығында өнім шығымдылығының төмендігі
және мал шаруашылығының өнімділігі болды. Себептері: топырақ құнарлығының
нашарлауы, зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің таралуы,
ветеринарлық қызмет көрсетудің және профилактиканың нашарлауы, табынның,
тұқым қорының, саланың материалдық-техникалык базасы жай-күйінің сапалық
нашарлауы, ауыл шаруашылығы өндірісінің индустриялық технологияларының
бұзылуы. Шұғыл континенталдық климат және шектен тыс құрғақшылық, сумен
қамтамасыз етудің нашарлығы, әсіресе оңтүстік аймақтарда аграрлық
өндірістің тәуекелділігін күшейте түседі. Өткен жылдарда аграрлық секторды
реформалау тереңдей түскен жүйелік дағдарыс кезеңінде өтті. Осындай
жағдайда еркін нарық тұжырымдамасы елдің аграрлық секторын дамытуда
бірқатар проблемаларды шеше алмады. Басты мақсатқа-тиімділікке және
тиісінше, діттей отырып, реформалар жүргізілген ауыл шаруашылығы
өндірісінің түсімділігін арттыруға объективті түрде қол жетпеді.
Шаруашылықтарды бөлшектеу нәтижесінде қалыптасқан жер үлесі мен мүліктік
құқықтар мөлшері, көп жағдайда, жоғары тауарлы өндіріс жүргізуге, техниканы
тиімді пайдалануға мүмкіндік бермеді. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне және
материалдық-техникалық ресурстарғаазық-түлікті сатып алу және түпкілікті
бағаларына бағаның қалыптасқан теңсіздігі рентабельділікті төмендетіп,
аграрлык өндірістің шығындылығына алып келді. Өтімді капиталдың болмауы
және өндірістің тиімсіздігі банк кредиттерін қол жетімді етпеді және
сектордың ауыр қаржылық жағдайын одан сайын ұшықтырып жіберді. Аграрлық
секторда өндірілген қосымша өнімнен орасан үлес алатын делдалдық
құрылымдар, жергілікті монополистер өткізу мен жабдықтау жүйесінде барған
сайын көбірек орын ала бастады. Осы жылдары объективті тұрғыда шектеулі
болған аграрлық секторды мемлекетітк қоладудың колданылған жүйесі өндіріске
ынталандырушылық әсер ете алмады-бөлінген қаражат тиімсіз пайдаланылды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі, нарықтық инфрақұрылымның, көлік
коммуникацияларының мешеулігі өнімді өткізу, соның ішінде экспортқа өткізу
мүмкіндігін шектеді. Соңғы кезге дейін ішкі нарықты қорғаудың айқын
жүйесінің болмауы отандық өнімді неғұрлым арзандау импорттық өнімнің
ығыстыруына алып келді, мұның өзі өндірісті тұншықтырудың қосымша факторына
айналды. Аграрлық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі еңбекақы төлеудің төмен
деңгейімен ғана ұсталуда. Едәуір дәрежеде мұның өзі отандық жэне шетелдік
ұқсас өнімдердің арасында орын алып отырған еңбекті және материалды көп
қажетсінетін айырмашылықты өтейді. Сұраныстың қысқаруына байланысты,
аграрлық сектордың өндіріс қуаттары артык болып қалды. Аграрлық сектордағы
жұмыспен қамтуды эволюциялық емес, түбегейлі қысқарту жұмыссыздықтың етек
алуына және халықтың ауылдан кетуіне алып келді. Нәтижесінде, аграрлық
сектордың экономикалық баянсыздығы үздіксіз құбылысқа айналып келеді. Ауыл
қоғамдағы әлеуметтік шиеленістің ошағы болып отыр. Бүл жағдайлар қайта құру
басталғанда афосектордың өнеркәсіппен салыстырғанда терең дағдарыста
болғандығын негіздейді. Ол келесі 2 негізгі себеппен түсіндіріледі: 1-ден,
аталған өндіріс секторы жүйелі реформалардың басталуынан бұрын үлкен
қарызға батты. Ол сатып алуды мемлекет үздіксіз бақылаудан ауыл шаруашылығы
өнімдеріне бағаның төмендігінен алдыңғы жылдардың шығындары есебінен
жиналды. Дәл осы уақыттарда өндірістік ресурстарға бағалар ырықтандырылған
болатын. Бұл саланың қайта жаңғыруына бөгет болды. Ауыл шаруашылығы
құрылымдары иелігде ликвидті кұралдардың болмауынан несие алуға қабілетсіз
болып, өндірістік ресурстарды сатып алуға ақшасы болмай, бартерлік келісім-
шарттардың кеңюіне алып келді. 2-ден, нарықтық қатынастар жағдайында
өндірістің өсуіне жағдай жасайтын меншік түрлері мен тиімді басқаруды
қалыптастыру мақсатында шаруашылықтарды қайта құру мен реформалау
шараларының оңды нәтижелерге, бірқатар жақсы бастамаларға қарамастан олар
дұрыс ұйымдастырылмады. Жүргізілген зерттеулер көреткендей, аталған
сферадағы көптеген шаруашылықтар бірқатар жылдар бойы қауқарсыз, өндіріс
деңгейі төмен болды. Кеңшарлар және ұжымшарларды кооперативті шаруашылық
жүргізуші субъектілерге айналдыру меншікті басқару мен бақылау құрылымыда
елеулі өзгерістерді әкелмеді. Осыдан да республика 1991-ден 1998 жылдар
аралығында ауыл шаруашылығы өндірісі 55%-ке төмендеді, ал астық өндірісі 30
млн. тоннадан жеке жылдарда 12 млн.тоннаға қысқарды. Бұл, негізінен көп
агроқұрылымдардың өзін-өзі қамтамасыз ете алмағандығынан олардың болашағы
күмәнді болды. 1992-1997 жылдар кезеңінде 1991 жылы өз құрамында болған
2120 кеңшар, 430 ұжымшарлардың қайта құрылудың бірнеше кезеңінен өтті. 1997
жылы сәуірде ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес өндірістік кооперативтер
меншігін үлестер мен пайларға қайта бөлу жұмыстары жүргізілді. Осы шарамен
бірге серіктестіктерді құруды нығайту тенденциясы орын алды. Бір өндірістік
кооперативтертен 3-5 серіктестік құрылды. Қазіргі дейін агроқүрылымның бұл
түрі санының едәуір көптігіне қарамастан өзінің тиімді қызметімен көріне
алмады. Сондықтан басқару органдары нарықтық жағдайдың дамуына ауыл
шаруашылығының тиімділігін арттыруға мүдделі болатын аграрлық
кәсіпорындарды қалыптастыруға жағдай жасауы қажет. Шет ел эксперттерінің
пікірінше, қазіргі кезде Қазакстандағы шаруашылықтар немесе кұрылымдардың
өміршеңдігіне 2 фактор кері әсерін тигізеді. 1-ден, өндірістік ресурстарды
иемдену жэне өндірілген өнімді өткізудің жоғары шығындылығы. 2-ден, капитал
рыногының дамымағандығы, ол өз кезегінде инвесторлардың шаруашылықтарды
дамыту процесіне қатысуға маңызды дәрежеде мүмкіндігін шектейді. Сонымен
қатар еліміздің ауыл шаруашылығына төнетін қатерлер де жоқ емес:
Әлемдік азық-түлік нарығындағы жоғары бәсекелесітк және протекционизм,
сауда қатынастарының реттелмеуі. Шетел импорттаушыларының тарапынан
жүргізілетін жосықсық бәсекелесітк және отандық өнімердің ішкі нарықтан
ығыстырылуы. Әлемдегі ықтимал азық-түлік нарықтарына тиімді көлік
жолдарының болмауы. Республиканың оңтүтік аймақтарының шектес
мемлекеттердің су ресурстарына тәуелділігі. Ішкі нарық ауқымының
шектеулілігі және шашыраңқы орналасуы, ТМД елдерінің дәстүрлі өткізу
нарықтарының сатып алу қабілетінің төмендігі. Жалпы алғанда ауыл
шаруашылығы дағдарысқа баяу ұшырайды, ал дағдарысқа түссе, одан шығу өте
ұзақ процесті қамтитын ерекше сала болып табылады. Сондықтан да болар, 2003
жылдан басталған аграрлық реформалар, үлкен көлемдегі мемлекеттік қаржылар
бірден эффект бермей отыр. Бірақ соған қарамастан 2001 жылдан бері қарай
ауыл шаруашылығы жалпы өнімі алдыңғы жылмен салыстырғанда өсіп отыр.
Республикамыздың агроөнеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы жэне
экономикалык дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-
әлеуметтік тұрақтылықты камтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Ішкі
және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттар туралы Қазақстан халкына
жолдауында Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев: "Ауыл дегеніміз - сайып
келегнде, халықтың түрмыс-салты, мәдениетіміздің, дэстүрісіздің, әдет-
ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдық және
элеуметітк фактордың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды
талап етеді",-деп атап көрсетті. Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке
ынталандыру тетіктерін жете пйадаланбағандықтан аграрлық салады терең
дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бір-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді
және жертелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге
асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, алдымен нарықтық қатынастарға
көшу тактикасындағы орын алған қатерліктерді атап өту керек.
Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің
стратегиялық бағатын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды.
Әуелі көптеген бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан шаруашылықпен
айналысу мен еңбек ету психологиясын жеке меншік өрістеген жағдайға
бейімдеу революциялық емес эволюциялық процесс екені ескерілмейді. Әсіресе,
мал шаруашылығын дамытуда жеріглікті халықтың еңбек ету "философиясы
ескерілмейді", эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге дайын емес ортаға
"секіріспен ауыстырылды". Агроөнеркәсіп кешенінің 1-ші жэне 3- ші сала
кәсіпорындарының монополиялық жағдайында бағаны біржақтылы босату,
жекешендірудегі ұйымдық-экономикалық және құқықтық ретсіздік, жергілікті
жерлердегі бетімен кетушілік ұдайы өндіріс процесінің бұзылуына, қоғамдағы
дағдарыстық жағдай мен әлеуметтік шиеленісудің күшіне алып келеді.
Нәтижесінде ауыл шаруашылығында дағдарысты жағдай қалыптасты. Алайда соңғы
жылдардағы АӨК-не мемлекетітк қолдаудың елеулігі бұл салада оң өзгерістерге
алып келгендігін көре аламыз. Алдағы бөлімде атап өткеніміздей, дамыған
елдерде АӨК-ті субсидиялау 70%-ке жетеді, ал біздің елімізде бұл көрсеткіш,
яғни мемлекет тарапынан аграрлық сфераға қолдау көрсету жылдан жылға
ұлғаюда (9-сурет). 1996-1998 жылдардағы бюджеттен бөлінген қаржылар 19,2
млрд. құраса, казіргі кезде, яғни 2004 жылы бұл сомма 2,5 есеге дерлік
ұлғайып 48,8 млрд. теңгені құрап отыр. 2004 жылы мемлекеттік қолдау 2003
жылмен салыстырғанда 23,9%-ке өсіп отыр. Ауыл шаруашылығына мемлекетітк
бюджеттен бөлінген қаржылар көлемі (млрд.теңге).
Қолдау келесі жылы ағымдағы жылмен салыстырғанда 17,8%-ке өсіп 57,5
млрд.теңге көлемінде болуы жоспарланып отыр. Бұл көрсетілген көрсеткіштер
елімізде 2002 жылы 5 маусымда Президент Жарлығымен бекітілген Мемлекеттік
азық-түлік бағдарламасын қаржыландыруды қамтиды. Бұл көрсеткіштер бүкіл
аграрлық сфераға емес, аталған бағдарламаны іске асыруға бөлінген және
бөлінуі көзделеді. Ал енді ауыл шаруашылығы өнімдерінің құрылымына үңілсек,
онда 1991 жылы өсімдік шаруашылығы 35%-ті құраса, 2003 жылға қарай ауыл
шаруашылығы жалпы өнімінде өсімдік шаруашылығының үлес-салмағы 58,1%-ті
құрады. (3-кесте).
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің құрылмына үңілсек, 1991 жылы мал
шаруашылығының үлесі 65% болса, ол 1995 жылға карай күрт төмендеп тек 44%
болды. Одан соң 1998 жылы өсімдік шаруашылығы өнімдерінің қүны күрт
төмендеп 41%-ті құрады, ал мал өнімі-59%-ті құрады. 2000 жылдан бері қарай
мал шаруашылығының ауыл шаруашылығы жалпы өнімнің үлес салмағында бірте-
бірте төмендеу үрдісіне ие болып отыр. 2002 жылы мал шаруашылығы өнімінің
үлесі-42%-ті құрады.
Барлық санаттағы шаруашылықтардың өндіріс салалары бойынша ауыл шаруашылығы
өнімдерінің құрылымы.
Ең алдымен бұл өзгеріс мал шаруашылығы өнімінің күрт азайып кетуімен
түсіндіріледі . Өсімдік шаруашылыгы өнімдерінің ішінде маңызы орынды
алатыны - дәнді-дақылдар, соның ішінде: бидай. Бидайдың жемісті шыгымының
нэтижесінде елімізідң ауыл шаруашылығы дами түседі. Құрғақшылық егінді
азайтып, ауыл шаруашылығы өнімінің қысқаруына алып келеді. Ол жағдай 1998
жылы орын алған боалтын. Ал 1999 жылы қолайлы климаттың әсерінен егін
шаруашылығы дақылдары жақсы жеміс берді, сөйтіп жалпы алғанда ауыл
шаруашылығы жалпы өнімінің нақты көлемінің индексі бұрын болмаған өсуге қол
жеткізді. (128%).
1991 жылы барлық шаруашылық санаттар бойынша негізгі ауыл шаруашылық
дақылдарының егіс көлемі 34935 мың гектар құраған болса, оның 22752,5 мың
гектары немесе 65%-і дәнді-дақылдар, 11371,9 мың гектары немесе 33%-і - мал
азығы дақылдары құрады. Экономикалық реформа барысында егістік көлемі
едәуір қысқарып, 2003 жылы егіс йөлемі 17454,2 мың гектарды құрады немесе
1991 жылмен салыстырғанда 2 есеге қысқарды.
Тек 2002 жылы егіс көлемі 5,8%-ке ұлғайып, ол негізінен дәнді -
дақылдар, мал азығы дақылдарының есебінен болды. Бұл ретте мал азығы
дақылдарының егіс көлемі 1991 жылы 11371,9 мың гектарды құраса, ол 2003
жылы 4,7 есеге азайып, 2399,3 мың гектарды құрады.
2.2. Ауыл шаруашылығындағы менеджмент және оның тиімділігі
Тиімділік проблемасы - тауар өндірушінің мүддесі үшін тұтыну құнын
өндіру барысында ресурстарды барынша үнемдеу; бұл жағдайда кәсіпкер
қызметін өзінің тәуекеліне жэне ұйымдық-кұқықтық нормативтік кесімдер
белгілейтін шектегі мүліктік жауапкершілікке сүйене отырып жүзеге асырады.
Ол, яғни тиімділік, ұлғаймалы ұдайы өндірісті ойдағыдай жүргізудің негізгі
алғышарты ретінде көрінеді және ресурстарды таңдау, өндіріс резервтерін
анықтау, сондай-ақ тұтастай өндірістік кұрылымдар мен жекелеген буындардың
жұмыс істеуін бағалау кезінде баламалы нұсқауларды айқындау үшін кәсіпкер
пайдаланатын сапалық бағалаушы көрсеткіш болып табылады. Ауыл
шаруашылығының тиімділігі жерді және басқа ресурстарды пайдалану деңгейін,
ұлғаймалы өңдірістің нақты болу мүмқіндігін бейнелейді. Тиімділікті қол
жеткен нәтиженің ресурс өлшеміне қатынасы ретінде қабылдау ауылшаруашылық
кәсіпорындары тауарлы өнімнің белгіленген көлемін өндіруге бағдарланатын
реформаға дейінгі кезеңге тән болатын. Ауыл шаруашылығының агроөнеркәсіп
кешенінің) тиімділігін зерттегенде оны бернелік және ұйымдық қосалкы
жүйелерден тұратын күрделі, көпнысаналы, ашық жүйе деп түсінетін пайымды
басшылыққа алу керек. Бернелік қосалқы жүйелер агроөнеркесіптік өндірістің
мазмұнын білдірсе, ұйымдық жүйелер олардың бейнелену нысанын білдіреді.
Ауыл шаруашылығының бернелік қосалқы жүйелері тиімділіктің тиісті түрлеріне
ие. Технологиялык тиімділік өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылуының
тиімділігін бейнелейді. Технологиялык тиімділік: нормативтік жэне нақтылы
деп те бөлінеді.
Нормативтік технологиялық тиімділік орташа ауа райы жағдайларына
арналған технологиялық тиімділіктің ғылыми негізделген нормативтік
деңгейлерін білдіретін өнім өндірудің технологиялық карталарында
бейнеленеді. Технологиялық тиімділік деңгейі, егіншілік пен мал шаруашылығы
жүйелерін игеру дэрежесі ретінде, нақты мәліметтерді тиісті нормативтік
көрсеткіштермен салыстыру арқылы анықталады, ал бұл көрсеткіштер ретінде
өнім өндіру деңгейі пайдаланылады. Технологиялық тиімділік көрсеткіштері
ауылшаруашылық өнімін өндіру, өңдеу, тасымалдау жене сақтау процесін
бағалауға кеңінен қолданылады. Аграрлық өндірістің технологиялық
тиімділігінің өлшемі — агроөнеркәсіп өндірісін жүргізу жүйесін игеру
дәрежесі, ол тиісті көрсеткіштермен сипатталады. Экономикалық тиімділік -
экономикалық үрдістерді іске асыру деңгейін бейнелейді, ол өндірістің
тиімділігі мен өнім өткізуді сипаттайтын абсолютті құндық және салыстырмалы
көрсеткіштер жүйесі арқылы өлшенеді. Экономикалық тиімділік өлшемі -
ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін өзін өзі қаржыландыру
мүмкіндігі. Әлеуметтік тиімділік дегеніміз - ең әуелі шаруашылық жағынан
игерілген белгілі бір аумаққа қатынастар ортақтығы бар ауылдық жердегі
халықтың жиынтығын білдіретін әлеуметтік-аумақтық қауымдастықтың әлеуметтік
жай-күйі, дамуы. Ол кәсіпорын, фермер қожалығы ұжымының әлеуметтік дамуымен
тікелей байланысты, ал бұл - ауыр қол еңбегінің кемуі (жойылуы);
кауіпсіздік техникасының қамтамасыз етілуі; жұмыс орындарын ұйымдастырудың
жақсаруы; кәсіпорын жұмыскерлерінің, соның ішінде жастардың кәсіби
даярлығын, жалпы білімі мен мәдени деңгейін арттыруға көмек көрсету;
жұмыскерлерге және олардың отбасы мүшелеріне медициналық қызмет көрсету мен
тұрғын үй жағдайын жақсарту; дене тәрбиесі мен спортты дамыту, соғыс пен
еңбек ардагерлеріне қамқорлық көрсету деген сөз. Әлеуметтік тиімділік
көбінесе кәсіпорынның әлеуметтік әлеуетіне байланысты, ал бұл әлеуеттің өзі
өндірістің элеуметтік элементтері мен инфрақұрылымның жиынтығын жэне тиісті
кадрлық қамтамасыз етуді білдіреді. Кәсіпорынның нақтылы жэне қажетті
әлеуметтік әлеуетін ажырата білу керек. Әлеуметтік тиімділік әлеуметтік-
аумақтық қауымдастықтың дамуындағы нормативтік деңгейіне жету дәрежесімен
өлшенеді, яғни бұл халықтың түрмыс деңгейінің демографиялық, экономикалық
жэне әлеуметтік көрсеткіштері. Экологиялык, тиімділік табиги жэне
материалдық ресурстарды пайдалану деңгейімен, экологиялылықты арттырумен
және өндірілген өнімнің табиғат сыйымдылығын кемітумен, халықтың тұрмысын
жақсартумен, экологиялық-экономикалық тиімділікті арттырумен сипатталады.
Экологиялық тиімділік өлшемі — қоршаған ортаның азып-тозуына жол
бермеу, оны жақсарту, өндірістің экологиялығын арттыру. Ауыл шаруашылық
ендірісіндегі тиімділіктің мұндай анықтамасы қоғамдық қатынастардың, меншік
нысандарының түбегейлі жаңғыруына, сондай-ак өндірісті баскарудағы
өзгерістерге, яғни аймақтар бойынша және тұтас республика көлемінде шаруа
қожалықтарын, ішкі шаруашылық буындарын қоса алғанда басқару құрылымдарын
қалыптастыруға деген мейлінше жаңа көзкарасқа байланысты туып отыр. Тауар
өндірушілер шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысанын өз беттерімен
таңдау, өздерінің өндірістік-қаржылық қызмстлі жоспарлау, өндірген
өнімдерін жэне табыстарын өз білгендерімен жұмсау құқығына ие болды. Осыған
байланысты шаруашылык жүргізудің тиімді нысандарын қалыптастыру кезінде
өндірісті дамытудың мынадай жергілікті ерекшеліктерін ескеру қажет: табиғи
ерекшеліктер, өндірістің негізгі құралы — жер болуы ауылшаруашылық өнімін
өндірудің маусымдылығы, демек, табыс алудың тұрақсыздығы, т.т. сондықтан
шаруашылық жүргізу нысанын тандауда еріктілік принципін сақтау, оларды
қалыптастыруға мамандануды және аумақтық ерекшеліктерді және тағысын
тағыларды ескере отырып саралау тұрғысынан қарау қажеттігі туады. Мұндай
көзқарас өндірістің бірсыпыра негізгі элементтерін тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді, олар: жер, еңбек және материалдық-техникалык ресурстар,
өндірісті кэсіпорын деңгейінде кооперациялау және интеграциялау, сондай-ақ
нарықтық шаруашылық жүргізуші басқа субъектілерімен қарым-қатынас. Осындай
әдіснамалық тәсілге сүйеніп, аграрлық секторда ауыл шаруашылық
күрылымдарының мынадай түрлері қалыптасты: шаруа қожалықтары, ауыл
шаруашылык өндірістік кооперативтер, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар —
бұлар негізінен шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қалыптасып отыр.
Бұлардың бәрі жарғы мен қүрылтай шартының негізінде жұмыс істейді. Бұлардың
қосалқы басқару органдары: өндірістік ауыл шаруашылық кооперативтері мен
серіктестік үшін — жалпы жиналыс акционерлік қогамдар үшін — акционерлердің
жалпы жиналысы және қадағалаушы кеңес. Шаруашылық жүргізудің ер алуан
нысандарының қалыптасуы кәсіпорын деңгейінде және сыртқары деңгейде
экономикалык қарым-қатынасты жетідціруді, яғни ауыл шаруашылық өнімін
өндіру, өңдеу, өткізу кезінде кооперациялану мен интеграциялануды талап
етті.
Нарыққа өту жағдайында экономиканың аграрлық секторына кооперация мен
интеграцияның өркен жағының қажеттігі бірқатар ерекшеліктерге байланысты,
олар, мәселен:
➢ меншік нысанының ауысуы;
➢ өндірістік жене жер қатынастарының өзгеруі;
➢ шаруашылық қызметін басқару жүйесі.
Меншікті ұтымды пайдаланудың толып жатқан жолдары бар. Әйтсе де
неғүрлым қолайлысы, әдетте, айқындаушы екі факторға сүйенеді, олар:
Табысқа бастайтын іс-әрекетті ұйымдастыруға қажетті капитал көлемі;
меншік иесінің қолында бар капиталдың нақты шамасы. Осы көрсеткіштердің
арақатынасын ескере отырып, осы жағдайда өндірісті ұйымдастыруға қолайлы
нұсқа тандап алынады. Айталық әңгіме ұлғаймалы ұдайы өндірісті
ұйымдастыруға жеткілікті жеке капитал туралы болып отыр дейік. Бұл жағдайда
оның негізінде жеке кәсіпорын құрылады. Егер жеке-дара капитал ұлғаймалы
ұдайы өндіріске жетпейтін болса, онда меншік иелері капитаддарын
біріктіріп, өндірістік кооперативтер, ассоциациялар, акционерлік қоғамдар,
серіктестіктер, т.б. қүрады. Сойтіп, алуан үлгідегі ауылшаруашылық
кәсіпорындары: өз еңбегі мен жалдамалы еңбекті пайдаланатын жеке меншік
кәсіпорындар және әдетте зандық тұлға мәртебесі бар, өз еңбегін
пайдаланатын ірі кәсіпорындар пайда болады. Жеке-дара еңбек қызметі
өндірісті ірілендіру мүмкіндігін шектейді.
Қорытынды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жанынан мемлекеттік мекеме
-Агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы қамсыздандыруды реттеу жөніндегі
агенттік құру; ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін камсыздандыруды
мемлекеттік тұрғыдан қолданудың тэртібі мен шарттарын әзірлеп, үкімет
деңгейінде бекіту; өнімді қамсыздандыру жөніндегі жарнаның 50 %-ін
республикалық бюджет есебінен өтеу; қамсыздандыру жарнасының жалпы
сомасынан ауыл шаруашылық камсыздандырушы сақтык қорын қүру; өнім құнының
70 %-і мөлшерінде залалды өтеуді камтамасыз ету; ауыл шаруашылық дақылдарын
қамсыздандыру жөніндегі тәуекелдерді міндетті түрде қайта қамсыздандыруды
жүргізу тәртібін белгілеу. "Ауыл шаруашылық өнімін сатып алу туралы" Заң
мемлекеттің астыққа, мақтаға монополиясын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл үшін
мемлекет оларды ауыл шаруашылық тауар өндірушілерден сатып алады да сыртқы
жэне ішкі рынокта ауыл шаруашылық құрылымдары мен мемлекетке ұлымды
бағалармен өткізеді. Осының барлығы түптеп келгенде нарықтың қалыптасуы
жағдайында ауыл шаруашылығында менеджментті жетілдіруді, сол арқылы халықты
ауыл шаруашылық өнімдерімен толық қамтамасыз етуді, осы саладағы
бәсекелестікті орнықтыруды көздейді. Ол үшін ауыл шаруашылық өндірісін
басқарудың ұйымдық нысандарын - еңбекті бөлу, өндірісті кооперациялау мен
интеграциялау, салалық және салааралық басқаруды оңтайлы үйлестіру қажет.
Сонымен бірге ауыл шаруашылығындағы менеджменттің тиімділігін арттыру үшін
- өндірістік шығындарды азайтуға, еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға бет
бұрып, өндірістің жаңа басқару тетіктерін батыл енгізген жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Агробизнестің экономикалық негіздері А.Сейдахметов. А. 2001ж
2. Агробизнестің экономикалық негіздері Р.Расулов. А. 1999ж.
3. Агробизнесті ұйымдастыру Авторлар жиыны. А.2001ж
4. Агробизнес теория тәжірибесі. М.Оспанов. А.1999ж
Онда еңбек резервтері бола бермейді, мұның өзі шаруашылық және
технологиялық мәселелерді шешуді қиындатады. Қазақстан жағдайында шаруа
қожалығы өзінің табиғаты жағынан -шағын кәсіпорын, оның көлемі фермердің
өзінің және оның отбасы мушелерінің күш-мүмкіндіктерімен шектеулі,
сондықтан ол қазіргі жағдайда өндірістің неғұрлым жылдам өсуін қамтамасыз
ете алмайды. Ол кепілді өнім беру көзі ретінде өлдеқайда сенімсіз, өйткені
олар ең алдымен өз қажеттері үшін азық-түлік өндіріп, табыс алуға бағыт
ұстайды. Еңбек мүмкіндіктерін ескере отырып және аман қалуды ойлаи мұндай
шаруашылықтар өндіріс көлемін қысқартуға мәжбүр болады. Сөйтіп, өндірістік
менеджменттің жетілдірілмеуі экономиканың аграрлық секторында шаруашылық
жүргізудің экономикалық тетігін дамытуға кері өсерін тигізеді. Онда өрбір
ауыл шаруашылық кәсіпорны деңгейіндегі менеджмент ескерілмеді.
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстандағы халық саны жағынан ең көп
-облыс саналады. 2004 жылы 1-қаңтардағы облыс территориясы 117,3 мың щаршы
километрді құрады. Халық саны - 2 150,4 мың адам. Жер рельефы негізінен
жазық болып келеді. Солтүстігінде Бетпақдала шөлі, оңтүстігінде Мойынқұм
шөлі орналасқан. Оңтүстік - батысында Қызылқұм және Шардара жазығы жатыр.
Климат континенталды, қыс жұмсақ әрі жылы, жаз жауын - шашынды болып
келеді. Мұнда құрылыс материалдары, темір, полиметалл кендерінің кен
орындары бар. Климаттық жағдайдың қолайлылығына байланысты облыстың ауыл
шаруашылышыгы саласы жақсы дамыған. Облыстың ауыл шаруашыльғы ауыл
шаруашыльғы өнімі жалпы республикалық көлемінін 14,1 %-ін камтамасыз етіп
отыр. Облыста 10,3 млн. гектар ауыл шаруашылығы алқабы, оның ішінде 0,8
млн. гектар егістік жерлер. Облыс ауыл шаруашыльғында қызмет ететін
субъектілер саны жылдан-жылға ұлғаю үстінде, әсіресе шаруа қожалықтарының
саны қарқынды өсуде. Мәселен, 1991 жылы облсыта 1479 агроқұрылым әрекет
етсе, ол бірте-бірте саны өсіп 2000 жылы 34 856 құрылымға жетті. Бұл 9
жылдың ішінде ауыл шарүашылығында жұмыс істейтін құрылымдарының саны 24
есеге көбейгендігін көрсетіп отыр. Ал 2004 жылы облыста барлығы 70 836
агроқұрылым әрекет етсе, ол 2000 жылғымен салыстырғанда 2 есеге, 2003
жылмен салыстырғанда 39 %-ке артып отыр. Бұл осу, негізінен шаруа
қожалықтар санынын өсуіне байланысты болып отыр. 1991 жылы 852 шаруа
кожалығы әрекет етсе, 2000 жылы 39 есеге артып, 33437 бірлікті құрады.
2004 жылы 2 өсеге дерлік көбейіп 67 121 бірлікті құрады. Бұл үрдіс жалпы
мемлекеттік саясатты негізінде жүзеге асырылды. Жүртшылық және қосалқы
шаруашылыктар саны да едәуір ұлғайды. Егер 1991 жылы жұртшылык және косалкы
шаруашылықтар 214 970 бірлікті құраса, 2004 жылдың қорытындысы бойынша
олардың саны 339 143 бірлікке жетіп, алдыңғы жылмен салыстырғанда 2,4 %-ке
өсті. Жалпы жұртшылық қосалкы шаруашылықтар саны біркалыпты есу үрдісіне ие
болып отыр, яғни 2001 жылы қосалқы шаруашылыктар 330 345 бірлік болса, 2002
жылы 0,6 %-ке кеміп, 328 254 бірлікті құрады. Бұл өзгеріс 2002 жылдан
шаруакожалықтарына берілген салык жеңілдіктерінен болуы мүмкін. Мәселен,
жеке шаруашылықтар біріге отырып шаруа қожалықтарын құруы мүмкін.
2005 жылдың 1-ші каңтарындағы мәлімет бойынша шаруашылық санаттары
бойынша жұмыс істейтін ауыл шаруашыльк құрылымдарының барлығы 61 047
бірлікті құрады. Олардың 35,4 %-і - Мақтааралда, 12,5 %-і -Сарыағашта жұмыс
істейді. Агроқұрылымдар санының 98 %-і - шаруа қожалықтары. Нарықтық
қатынастардың дамуына байланысты меншік формалары түрлендірілді. Шаруашылық
серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер секілді
шаруашылық етуші субъектілер көбейе бастады. Облыста 1 133 ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарымен бірге 368 серіктестік, 6 акционерлік қоғамдар, 627
өндірістік кооперативтер жұмыс істейді.
Шаруа қожалықтарының басым бөлігі Мақтаарал ауданында кызмет етеді.
Онда барлық шаруа қожалықтарының 36 %-і жұмыс істейді. Ең аз шаруа қожалығы
жұмыс істейтін Шымкент қаласы болып отыр, бұл процесті айтпасақ та
түсінікті, себебі, қала халкы ауыл шаруашылығынан гөрі басқа салада жұмыс
істегенді жөн санайды. Мақтаарал ауданының сонында Сарыағаш ауданы алып
отыр. Онда 7 573 шаруа қожалығы жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы 99,9 % жеке
сектордың иелігінде. Облыста тек 12 мемлекеттік шаруашылығы жұмыс істейді.
Оның 5 шаруашылығы Сарыағашта орналасқан. Қазығұрт ауданында — 2,
Түркістан, Арыс қалаларында және Сайрам ауданында бір-бірден мемлекеттік
шаруашылық жұмыс атқарады.
Акционерлік қоғамдардың 3-і Мақтаарал ауданында орналасқан және 40
өндірістік кооперативтер орналасқан.
Кесте 10.2005 жылдың 1-ші қаңтарындағы шаруашылық санаттары бойынша жұмыс
істейтін ауыл шаруашылық құрылымдарының бары
Ауыл Соның ішінде:
шаруашы Ауыл Олардан Шаруа
салмағы,
%-пен
1991 1
9
9
5
Кесте 14
Облыс бойынша 1991-1995-2000-2004 жылдардағы ауыл шаруашылық
дақылдарының түсімділігі
Дақыл түрі
Картоп 79,4 59,5 101,1 126,0 123,9 132,5 138,1 1,7 есе 104
Кекөніс 122,5 101,7 137,1 157.6 164,6 174,8 181,5 1,5 есе 103
Бақша 124,6 66,5 124,1 121,9 135,8 147,6 158,2 123,0 107 Жеміс-
жидек 12,1 17,9 41,6 34,3 35 34,8 48 4 есе 138 Жүзім 51,7
77,4 79,1 51,7 39,1 46,6 80 1,5 есе 172
Ауыл шаруашылығындағы саланың бірі - мал шаруашылығы.2004 жылы ауыл
шаруашыльғында өндірілген 84 млрд. теңге өнімнің 29 млрд теңгесі мал
шаруашыльғының үлесінде.Қазір 595 мың ірі қара, 2млн. 882 мың қой, 108 мың
жылқы, 13 мың түйе, 1 млн. 914 мың қүх өсіріліп, өткен жылмен салыстырғанда
мал саны 5-9 пайызга көбейді.Кесте 15Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша
барлық шаруашылық санаттарындағымал мен кұс саны .
1991
жыл 1995 жыл 2000 жыл 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2004 ж.
2003 жылға %-пен Ірі кара мал 464,3 420,6 381,7 412,1 462,2 515,1
560,2 108,8 Соның ішінде: сиырлар 218,5 229,7
214,6 221 237,8 клй мен ешкі 4145, 5 2693,1 1903,1 2025,4
2244,4 2463,9 2737,4 111,1 шошка 182,2 29,6 19 19,3 22,4 29
25 86,1 жылкы 91,1 93,1 87.6 91,9 99,5 108,2 II1,3 102,9
түйе 17,8 15,7 10,4 11,3 12 12,8 13,9 108,7 млн.бас 4,6 1,9
1,3 1,3 1.8 1,9 2 103,8
Республикадағы 14 облыстың ішінде қой санынан бірінші, ал қалған мал
түрлерінен алғашқы үштіктен орын алып отырмыз. Мал басының өсуі оның
сапасын артуы үшін мал тұқымын асылдандыру жұмыстары ұйымдастырылды.
Облыста асыл тұқымды мал өсірумен 58 агроқұрылым айналысуда. Оның 13-1 ірі
қара, 33-і қой, 9-ы түйе, 9-ы жылқы, 3-і шошқа және қүх өсірумен -
шаруашылык шұғылданады. Қазіргі уақытта өсіріліп отырған облыстағы мал
басына есептегенде асыл тұқымды малдың үлесі ірі қараның - 0,7пайызы,
қойдың - 6%, жылқының -1%, түйенің - 17%, шошқаның 6,5 пайызы асыл тұқымды
малдар. Өткен жылы 20 агроқұрылым асыл тұқымды шаруашылыққа үміткер болып,
одан 8-нің құжаттары министрлікке тапсырылды. Өткен 2004 жылы Ауыл
шаруашылығы министрлігінен 141 млн. теңге бөлініп, ол толығымен игерілді.
Әр шаруашылық 2-3 млн. теңге көлемінде қаржыға ие болды. Биылғы жылы
бірінші рет облыстық бюджеттен де қосымша 10 млн. теңге бөлініп, бұл қаржы
асыл тұқымды шаруашылыктарға босатылатын болады.
Малды асылдандыру және оның өнімділігін арттырудың бірден - бір жолы малды
қолдан ұрықтандыру және тұрақты эпизотиялық ахуалды қалыптастыру
болып табылады. Осы мақсатта облыс бойынша 232 пункт жұмыс істеді, оның 56-
ы 2004 жылы ашылған. Барлығы 73 мын бас сиыр қолдан ұрықтанып, ол барлық
аналықтың 29%-н құрады, немесе әр пунктке шаққанда 314 бастан келді.
Облыста жұқпалы ауруды болдырмау және таратпау мақсатында ветеринариялық
талаптарға сай мал соятын, өліксе тастайтын қосымша объектілер ашылды.
Облыс бойынша 103 мал соятын орын, 48 Беккари шұнқыры, 757 өліксе
тастайтын шұңқырлар салынып, 113 тоцазыткыш сатып алынды. Бұл жұмыстар
Түлкібас, Қазығұрт, Төлеби аудандарында дұрыс ұйымдастырылып, күнделікті
халыкка өз қызметтерін көрсетіп келеді. Ветеринариялык жоспар бойынша індет
ауруларына қарсы және тексеру шараларға өткен жылы республикалық 032, 034-
ші бағдарлама бойынша 349 млн. облыстык бюджеттен көкала ауруына 23,5 млн.
теңге бөлініп толық игерілді. Бүгінгі таңға облыста сарып және құрт
аурулары кемімей отыр. Адамдар арасында да бұл аурудың көрсеткіші жоғары
болғандықтан, бұрынғы жылдары 8 ауданның, 18 ауыл округтеріне қолайсыз
ошақтар тізіміне өндірліп, шектеу Қойылды.Келешекте сарып, құрт ауруымен
ауырған малдарды егелерінен сатып алуға жэне арнайы жабдықталған орындарда
сою, заласыздандыру жұмыстарына жергілікті жерде қаржы бөлу арқылы өз
шешімін табу қажет. Асыл түқымды мал басын көбейту, оның сапасын арттыру
және одан алынатын өнімдерді тауар өндірушілерге сату мақсатында 2003 -
2005 делдарға арналған бағдарламада 2005 жылы асыл тұқымды шаруашылық санын
- 80-ге, ұрықтандыру пунктерін- 300-ге жеткізіп, 100 мың сиыр қолдан
ұрықтанатын болады. Астана қаласында өткен ауыл шаруашыльғы
қызметкерлерінің кеңесінде айтылғандай: Ұсақ фермерлерді ірілендіріп, орта
және ірі өндіріс шаруашылықтарын құру жұмысын жалғастырып, ғылыми негізге
бейімдеуді; мал өнімдерін өндіру, дайындау, алғашқы өңдеу, тереңдетіп
өңдеу, сату, мал шаруашылығына сервистік қызмет көрсету салаларын дамыту.
Осыған байланысты асыл тұқымды мал шаруашылығын дамыту,
ветеринариялық іс - шараларды дер кезінде жүргізу, бұрынғы берілген
тапсырмаларды ары карай жалғастыру негізгі бағыт болып табылады. Кесте
16.Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша өндірілген мал шаруашылығының
өнімдері
1991 жыл 1995 жыл 2000 жыл 2001 жыл 2002 жыл
2003 жыл 2004 жыл 2004 ж. 2003 жылға %-пен Ет (тірі салмағ ымен),
196738 159500 1136 498 108266 108488 113091 122975
тонна Сүт, тонна 436415 439353 3831 44 401037
413914 428458 455201 106,2 Жұмыр тқа, мың дана 303140 131085 1110
81 132608 154227 187610 195759 104,3 Қой жүні (накты салмақта),
тонна 13036 9099 3534 3610 3729 4025 44736 111,1
Аграрлық секторды мемлекеттік ретеу шаралары 2003 жылдан бастап
қолға алына бастады. Сол жылдан бастап ауылға көңіл бөлініп каржылай қолдау
көрсетіле басталды. Мемлекеттік қолдау ауыл шаруашылығының барлық
салаларына көрсетіліп отыр. Оның ішіндегі ең тиімдісі - процентсіз
несиелер. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының шегінде республикалық бюджет
есебінен жыл сайын көктемгі егу және егісті жинау жұмыстарын жургізуге
бөлінетін процентсіз несиелердін, көлемі ұлғаюда.(16-кесте). 2001 жылы егіс
көлеміне және оны жинауға республикалық бюджеттен барлығы 61,3 млн. теңге
бөлінсе, 2002 жылы бұл сан 80 млн.-ға жетті. Аграрлық азык-түлік
бағдарламасының қабылдануына байланысты еліміздғң азык-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде бюджеттен бөлінген қаржылар едәуір түрде артты. Оңтүстік
Қазақстан облысына Бағдарламаның бірінші жылы тек республикалық бюджеттен
120 млн. теңге бөлінсе, 2004 жылы бұл қолдау 270 млн. теңгені құрады.Ал,
2005 жылдың 2005 жылға арналған Республикалық бюджет туралы Заңга сэйкес
көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге 513 млн. теңге бөліну
көзделіп отыр. Бұл мәлімет ағымдағы бағалармен есептегенде алдыңғы жылмен
салыстырғанда 1,9 есеге, 2001 жылмен салыстырғанда 8,3 есе артқан.
III. НАРЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІ
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудың ұйымдық нысандарын
қалыптастыру жолдары
Басқару үрдісі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік-қаржы
қызметінің ажырамайтын бөлігі болып табылады, сондықтан оның тиімділігін
бағалау өндіріс тиімділігін ескеру арқылы айқындалуы тиіс. Басқарудың
экономикалық жүйесі оны жүзеге асыруға жұмсалатын шығын деңгейімен
сипатталады, ал бұл шығындар өндірістің жалпы шығындарымен және басқйа да
нөтижелік көрсеткіштермен салыстырылуы қажет.
Аграрлық өндірісті басқару халықты құны арзан азық-түлік түрлерімен
тағамдармен қамтамасыз етуді, тұрмыс дережесін артыруды, азық-түлік
қалыптастырады. Ол экономикаға ықпал етеді, қоғамдық еңбек бөлінісі
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және басқару органдарының қызметін
мамандандыру мен кооперациялау арқылы көрініс табады.
Басқару ауыл шаруашылық кәсіпорындарының ұйымдық-экономикалық және
әлеуметтік қатынастарының нақты бір түрі болуға тиіс.
АӨК қатысты басқарудың мынадай жүйелері дараланады: барлық деңгейдегі
мемлекеттік басқару жүйелерінде атқарылатын қызметтерді бөлу; тауар
өндірушілердің өзара экономикалық мүдделерін қамтамасыз ететін өндірісті
кооперациялау, интеграциялау негізінде салалық және салааралық басқаруды
оңтайлы үйлестіру; АӨК-ні біртұтас тұлға ретінде дамытуды мемлекеттік
реттеу; ауыл шаруашылық өнімін өндірушілердің өндіріс-қаржы қызметіне
мемлекеттік органдарының араласпауы.
Негізгі бір мәселе - басқарудың құрылымы мен бернелерін жетілдіру.
Жоспарлы экономиканы нарықтық экономикаға стихиялық жолмен түрлендіру
іске асырылады: ірі ауыл шаруашылық өндірісі күйреді, белгілі бір дәрежеде
шаруашылық жүргізудің нақты жағдайларын ескерместен өндірістің ұйымдық
құрылымдары күштеп таңылуда.
Ірі тауарлы-аграрлық өндірістің пәрменділігі әлемдік практикада бұрыннан
жақсы екендігі рас.
Мемлекеттік басқару органдарының аграрлық өндірісті дамытудың
мемлекеттік саясатын жасау, заңнамалық кесімдер, мемлекеттік және
мемлекетаралық бағдарламаларды қамтамасыз етудегі мемлекеттің қаржылай
көмегі сияқты бернелерін қайта құру қажет.
Басқару ауыл шаруашылық кооперациясы негізіңце дамитын болады, оның
мазмұны мен құрылымы өндірісті орналастыру, мамандандыру және
интеграциялау, өнімді өткізу рыногы факторларымен, экономикалық мүдделермен
айқындалуы тиіс.
Басқаруды демократияландырудың маңызы зор. Осыған байланысты өзін өзі
басқарудың, басқарушы қызметкерлердің сайланбалылығының басымдығын
заңнамалық негізде бекітіп беру керек.
Нарықтық қатынастар жағдайывда шаруашылық жүргізу мен меншіктің барлық
нысаңдарындағы ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қызметіне
ықпал ету экономикалық әдістер арқылы жүргізілуі шарт.Басқаруды
тұжырымдағанда өндіріс дамуының екі деңгейлі жүйесін: ауыл шаруашылық
кәсіпорны деңгейі мен жалпымемлекеттік деңгейді ескеріп, ең алдымен
экономикалық әдістерді пайдаланған жөн.Кәсіпорын деңгейінде мына бағыттар
бойынша өзін өзі өтеу мен өзін өзі қаржыландыру жөнінде жұмыс атқару
көзделеді: табыстарды бөлу; кәсіпорындар мен мемлекет арасындағы, кәсіпорын
мен оның буындары арасындағы, буындар мен басқа кәсіпорындар арасындағы
экономикалық қарым-қатынастар; буындардың шаруашылық жүргізуінің
экономикалық жағдайларын теңестіру. Мемлекеттік деңгейде менеджмент
жоспарлау, материалдық-техникалық жабдықтау, баға жүйесі, қаржы, несие және
салық саясаты, қамсыздандыру, экономикалық ықпал шаралары арқылы жүзеге
асырылуы тиіс. Аграрлық өндірісте шаруашылық жүргізудің экономикалық
тетігін қалыптастыру кезінде осы факторларды негізге алу ұсынылады, ал ауыл
шаруашылық кәсіпорындары мен оның буындары арасындағы озара байланыс
шарттық қатынастар, өнім мен қызметті сату-сатып алу негізінде, материаддық
жауапкершілік пен ынтылылық қағидаларына сэйкес атқарылуы тиіс. Бұл ретте
ауыл шаруашылығындағы экономикалық және әлеуметтік процестерді басқару
тетігі маңызды рөл атқарады, ал бұлар адамдардың мүдделері мен мінез-құлық
қисындары негізінде қалыптасады. Сондықтан экономикалық процестерді
реттеудің жоспарлық, үлестірмелік тәсілдерінің оңтайлылығынан бас тартпау
керектігі былай тұрсын, тіпті оларды ұдайы жетілдіріп отырған жөн.
Зерттеулер көрсеткендей, бүкіл экономикадағы сияқты, ауыл шаруашылық
өндірісінде де нарықтық қатынастардың пысықталмауы тауар өндірушілердің
талаптарына сай емес, нарықтық басқа шынтуайттап келгенде ауыл шаруашылық
құрылымдары деңгейінде, сондай-ақ аудандық, облыстық және республикалық
деңгейде басқарылудың жойылуына себепші болды.Ауыл шаруашылық тауар
өндірушілер өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, агросервис
қызметінің, мемлекеттің қаржылай көмегінің жетімсіздігі жағдайында
жүргізеді. Сондықтан агроөнеркәсіп кешені кэсіпорындарының арасында
материалдык-техникалық базаны нығайту және ауыл шаруашылық өнімін сақтау,
өңдеу және тасымалдау жөніндегі мамандандырылған ұйымдар қалыптастыру
мәселесінде нысаналы мақсаткерлі әрі жан-жақты байланыс орнату қажет. Ауыл
шаруашылық кәсіпорындары өндірісін басқару құрылымын
айқындаудағы аса маңызды факторлардың бірі - негізгі және косалқы буындарды
аймақтық орналастыру . Демек, ауыл шаруашылық құрылымдарындағы
басқару жүйесі екі бағыт бойынша құрылуы мүмкін: басқарушылық бернелер мен
шешімдерді орталықтандыру арқылы немесе оларды орталықсыздандыру және
кәсіпорындар деңгейінде тек тауар өндірушілер арасындағы өзара қарым-
қатынастарды үйлестіру және оларға кооперативтік негізде қызмет керсету
бернелерін ғана қалдыру арқылы. Бірінші бағыт ұжымдық-үлестік меншік
кәсіпорындарына тән, ал екіншісі заңдық тұлға мәртебесіне ие және
экономикалық жағынан толық дербестігі бар тауар өндірушілер
ассоциацияларында неғұрлым толық көрінеді. Құрылымдық буындар арасындағы
ішкі шаруашылық экономикалық қатынастар өзара мүдделілікке және олардың
түбегейлі өндіріс нәтижесі үшін материалдық жауапкершілігіне сүйенуі тиіс.
Нарықтық қатынастар жағдайында, қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде ауыл
тауар өндірушілерінің дербес еңбек шығындарының қоғамдық қажетті
шығындармен арақатынасына байланысты тауар өндірушілер сараланады да бұл
шығынды азайтуға деген ынтаны туғызады. Сондықтан олар ауыл шаруашылық
өнімдерінің барлық түрлерін өндіруге жұмсалатын жұмыс уақытын үнемдеу
резервтерін үдайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі жағдайы және оны талдау.
2.2. Ауыл шаруашылығындағы менеджмент және оның тиімділігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы нарықтық бағытқа қарай реформалау өнеркәсіптегі
секілді жан-жақты жүйелі қайта құруларды жүргізумен абйланысты. Оның
бастапқы мәресі жаңа әлеуметтік-экономикалық негізде ауыл шаруашылығын
дамыту жолдарын негіздеу болып табылады. Ол - дамыған нарықтық экономиканың
көп уақыты тиімді жүйесі құрылуының алғышарты. Мемлекеттік меншікті жеке
және ұжымдық меншіктерге айналдыру жолымен жаңа құрылымды жасау аграрлық
секторда өзінің ерекшеліктеріне ме. Бұл жағдайды республикада 1991-2003
жылдар аралығында жүзеге асырылған іс-шаралар нәтижесі дәлелдейді. Ауыл
шаруашылығы экономикасында қызмет ететін агроқұрылымдар нарықтық
қатынастарға көшу барысында елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда
басталған жекешелендіру процесі ауыл шаруашылығы саласын айналып өтпеді.
Мемлекеттік кэсіпорындар саны едәуір азайып, фермерлік шаруашылықтары саны
едәуір ұлғайды. Ауыл шаруашылығы құрылымының саны негізінен шаруа
қожалыктарының санына байланысты өсіп отыр. Мәселен, шаруа қожалығының саны
1991 жылы 3 333 бірлік болса, 2003 жылы олардың саны 121722-ге жетті,
немесе 36 есеге ұлғайды. Қазақстандағы барлығы 2 120 кеңшардар жэне 430
ұжымшарлардың иелігіндегі жерлер мен материалдық базаны мемлекет иелігінен
алу нәтижесінде салада қызмет жасайтын субъекітлер ұсақталып, егістік
көлемі едэуір азайып кетті. Бұл ауыл шаруашылығында нарықтық типтегі
жүйенің қалыптасып, жеке меншік сектордың ұлғаюына алып келді. Ауыл
шаруашылығына мемлекеттік кәсіпорындары жекешелендіруді 2-ші кезеңінде
жүргізілген реформалардың нәтижесінде жеке меншікке беріліп, едәуір
қысқарып қалды. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы өндірісінде айналысатын
субъектілердің 99%-ке жуығы мемлекеттік емес субъектілер болып табылады.
ҚР ауыл шаруашылығы экономикасының қазіргі
жағдайы және оны талдау
Ауыл шаруашылығы құрылымдарын әдетте үшке бөліп қарастырады: 1) Ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары; 2) Шаруа қожалықтары; 3)Жеке қосалқы
шаруашылықтар. Ауыл шаруашылығы құрылымындағы елеулі өзгерістер ауыл
шаруашылығы өнімі өндірісне әсерін тигізеді. Соңғы жылдары ауыл шаруашылық
өндірісінің тұрақтану тенденциясын байқаймыз. 2000 жылы жалпы ішкі өнімдегі
ауыл шаруашылық үлесі 8,1%, ал 2001 жылы - 8,7% болды. Ел тарихында алғашқы
рет 1999 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі алдыңғы жылмен салыстырғанда
28%-ке өскен (Қосымша 1). 2000 жылы бұл көрсеткіш алдыңғы жылмен
салыстырғанда 4,2%-ке төмендеп ағымдағы бағаларда 402 млрд.теңгені құрады,
содан соң 2001 жылы - 17,3%, 2002 жылы -2,7-ке өсті. 2003 жылдағы ауыл
шаруашылығының жалпы көлемі алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,4%-ке артық
болды. Бұл ретте еліміздің аграрлық реформалары дұрыс жүргізіліп және
негізінен қолайлы табиғи-климаттық жағдайлардың нәтижесінен оңды
көрсеткіштерге жетіп отырғандығымызды айта кеткен жөн. ҚР статистика
жөніндегі агенттігінің мәлімдемесі бойынша 2004 жылдың жалпы өнім көлемі
2003 жылдың мәліметтерімен салыстырганда 1,4%-ке артып отыр. Еліміз
халқының 43%-і ауылда тұратындығы баршамызға белгілі. Сондықтан біздің ел
аграрлы-индустриалды ел ретінде танылады. Статистикалық комитетін
мәліметіне сәйкес халықтың 35%-і ауыл шаруашылығы, аңшылық жэне орман
шаруашылығында жұмыспен қамтылған. 1999 жылы барлық 6 105,4 мың жұмыспен
қамтылған халықтың 1335,4 мың адамы немесе 21,9%-і ауыл шаруашылығы
салаларында жұмысқа қамтылған екен. Бірте-бірте бұл салада қызмет ететін
халықтың саны ұлғайып, 2003 жылы 6985,2 мың жұмыспен қамтылғандардың 2446,8
мыңы ауыл шаруашылығы саласында жұмыс атқарып келеді. Мәселен, өнеркәсіпте
халықтың - 123,2%-і, құрылыста - 4,7%-і, саудада-14,5%-і жұмыспен
қамтылған. Бұл мәліметтер ауыл шаруашылығының елімізде үлкен маңызы бар
сала екендігін тағы бір рет дәлелдегендей. Кесте 1Жұмыспен қамтылған
халықты экономикалық қызмет түрлері бойынша бөлу.
Соңан қарамастан ауыл шаруашылыңы саласы рентабельділігінің
төмендігіне: оңан мемлекеттік қоладудың жетіспеушілігіне байланысты онда
қызмет ететін жұмыскерлердің орташа айлық атаулы жалақысы басқа салалармен
салыстырғанда өте төмен. Мәселен, 1999 жылы барлық қызмет түрлері бойынша
орташа жалақы республика бойынша 11864 теңгені құраса, ауыл шаруашылығы
қызметкерлері 4600 теңге жалақы алды. Ол орташа республикалық жалақы 23128
теңге көлемінде болса, ауыл шаруашылығы қызметкері 9567 теңге, яғни 41,4%-
ті құрады. Ауыл шаруашылығы саласын экономиканың басқа салаларында жұмыс
істейтін жұмысшыларымен салыстырсақ. Өнеркэсіп кызметкерлері ауыл
шаруашылығы қызметкерлерінен 3 есе артық жалақы алады, оның көлемі 2003
жылы 29 585 теңгені құрады. Кен өндірудегі қызметкерлер 4,8 есе артық
жалақы алады.Құрылыс саласында 2003 жылы орташа жалақы 34473 теңгені
құраса, ол ауыл шаруашылығымен салыстырғанда 3,6 есеге артық.(ауыл
шаруашылығымен салыстырғанда 5,8 есеге артық, білім берумен - 1,5 есе
төмен.
Соған қарамастан ауыл шаруашылығындағы орташа айлық атаулы жалақы
индекстері көңілді қуантады. Мэселен, 2003 жылы барлық қызмет түрлері
бойынша орташа жалақының индексі - 113,8% болса, ауыл шаруашылығы бойынша
орташа жалақының индексі - 117,2%-ті құрады. Бұл көрсеткіш бойынша ауыл
шаруашылығы саласы тек саудадағы индекстен ғана төмен болды, (6-сурет).
Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа айлық атаулы жалақының
индекстері Ауыл шаруашылығы өнімін өндіру құрылысы да өзгерісе ұшырады. 7-
суретте бейнелегендей, шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығы
өнімінің құрылымы біршама өзгерістерге ұшырады. Егер 1991 жылы жалпы
өнімнің 67,5%-ін ауыл шаруашылығы кәсіпорындары өндірсе, 2000 жылы ауыл
шаруашылығы кэсіпорындарының үлес-салмағы 2,5 есеге кысқарып, тек 24,6%-ті
құрады.
Шаруашылык санаттары бойынша ауыл шаруашылығы өнімінің құрылымы
Бұл үрдіс қазіргі таңда да орын алып отыр, 2003 жылы бұл көрсеткіш
22,6%-ті құрады. Шаруа қожалықтары 1991 жылы жалпы өнімнің тек 0,4%-ін
өндірсе, олардың санының көбеюіне байданысты өнімді өндіру үлесі 2000 жылға
қарай 21,8%-ке жетіп, олардың 54,5 есеге өскендігін көреміз. 2003 жылы
шаруа қожалықтары ауыл шаруашылығы өнімінің 27%-ін өндірді. Малды
мемлекетітк меншіктен жеке, яғни қосалқы шаруашылықтарға, жеке тұлғалардың
пайдаланылуына берілуі тұрғындар шаруашылығының ауыл шаруашылығы өнімін
өндіруде елеулі үлес алуына түрткі болды. Мәселен, 1991 жылы түрғындар,
яғни жеке қосалқы шаруашылықтар ауыл шаруашылығы өнімінің 32,1%-ін өндірсе,
2000 жылы бұл көрсеткіш 53,6%-ті құрады. Бұл өсу ауыл шаруашылығындағы
жерлерді пайлар негізінде тұрғындарға бөліп берудің нәтижесі болды. Ал 2003
жылы жеке қосалқы шаруашылықтардың үлесі 2000 жылмен салыстырғанда 53,6%-
тен 50,4%-ке төмендеді. Бүл өзгеріс жеке шаруашылықтардың серіктестіктерге,
шаруа қожалықтарына бірігуіне немесе айналуының нәтижесі болды. Ауыл
шаруашылығы жалпы өнімінің жыл сайынғы нақты көлемінің индекстері ауыл
шаруашылығы саласының едэуір құлдырауға, артынан салалық дағдарысқа душар
болғандығын дәлелдейді. Қазақстан экономикасыныңбарлық салаларында орын
алған дағдарыс, гипперинфляцияның өрістеуі, өнеркәсіптегі
құлдыраулар нәтижесінде ауыл шаруашылығында 1994-1995 жылдары терең
дағдарыс орын алды. Нарықтық экономикаға өту кезінде тиімді ауыл
шаруашылығы өндірісін құру - реформалау мерзімі мен сапасы, шаруашылық
етуші жаңа қүрылымдармен қамтылуы, еңбекке қабілетті ауыл халқын тұрақты
жұмыспен қамтылуы, өндірісті жүргізудің жаңа шарттарына сай шаруашылық және
экономикалық механизмдерді пайдалану сияқты факторларға тэуелді болады.
Жоғарыда аталған өсу себептерінің пайда болуы және тәжірибеде қолданылуы
уақыт бойынша белгілі бір реттілік жасады. Сонымен бірге ауыл шаруашылығы
табиғи жағдайларға қатты тәуелді. Саланың дамуын шектейтін негізгі
проблемалардың бірі өсімдік шаруашылығында өнім шығымдылығының төмендігі
және мал шаруашылығының өнімділігі болды. Себептері: топырақ құнарлығының
нашарлауы, зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің таралуы,
ветеринарлық қызмет көрсетудің және профилактиканың нашарлауы, табынның,
тұқым қорының, саланың материалдық-техникалык базасы жай-күйінің сапалық
нашарлауы, ауыл шаруашылығы өндірісінің индустриялық технологияларының
бұзылуы. Шұғыл континенталдық климат және шектен тыс құрғақшылық, сумен
қамтамасыз етудің нашарлығы, әсіресе оңтүстік аймақтарда аграрлық
өндірістің тәуекелділігін күшейте түседі. Өткен жылдарда аграрлық секторды
реформалау тереңдей түскен жүйелік дағдарыс кезеңінде өтті. Осындай
жағдайда еркін нарық тұжырымдамасы елдің аграрлық секторын дамытуда
бірқатар проблемаларды шеше алмады. Басты мақсатқа-тиімділікке және
тиісінше, діттей отырып, реформалар жүргізілген ауыл шаруашылығы
өндірісінің түсімділігін арттыруға объективті түрде қол жетпеді.
Шаруашылықтарды бөлшектеу нәтижесінде қалыптасқан жер үлесі мен мүліктік
құқықтар мөлшері, көп жағдайда, жоғары тауарлы өндіріс жүргізуге, техниканы
тиімді пайдалануға мүмкіндік бермеді. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне және
материалдық-техникалық ресурстарғаазық-түлікті сатып алу және түпкілікті
бағаларына бағаның қалыптасқан теңсіздігі рентабельділікті төмендетіп,
аграрлык өндірістің шығындылығына алып келді. Өтімді капиталдың болмауы
және өндірістің тиімсіздігі банк кредиттерін қол жетімді етпеді және
сектордың ауыр қаржылық жағдайын одан сайын ұшықтырып жіберді. Аграрлық
секторда өндірілген қосымша өнімнен орасан үлес алатын делдалдық
құрылымдар, жергілікті монополистер өткізу мен жабдықтау жүйесінде барған
сайын көбірек орын ала бастады. Осы жылдары объективті тұрғыда шектеулі
болған аграрлық секторды мемлекетітк қоладудың колданылған жүйесі өндіріске
ынталандырушылық әсер ете алмады-бөлінген қаражат тиімсіз пайдаланылды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі, нарықтық инфрақұрылымның, көлік
коммуникацияларының мешеулігі өнімді өткізу, соның ішінде экспортқа өткізу
мүмкіндігін шектеді. Соңғы кезге дейін ішкі нарықты қорғаудың айқын
жүйесінің болмауы отандық өнімді неғұрлым арзандау импорттық өнімнің
ығыстыруына алып келді, мұның өзі өндірісті тұншықтырудың қосымша факторына
айналды. Аграрлық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі еңбекақы төлеудің төмен
деңгейімен ғана ұсталуда. Едәуір дәрежеде мұның өзі отандық жэне шетелдік
ұқсас өнімдердің арасында орын алып отырған еңбекті және материалды көп
қажетсінетін айырмашылықты өтейді. Сұраныстың қысқаруына байланысты,
аграрлық сектордың өндіріс қуаттары артык болып қалды. Аграрлық сектордағы
жұмыспен қамтуды эволюциялық емес, түбегейлі қысқарту жұмыссыздықтың етек
алуына және халықтың ауылдан кетуіне алып келді. Нәтижесінде, аграрлық
сектордың экономикалық баянсыздығы үздіксіз құбылысқа айналып келеді. Ауыл
қоғамдағы әлеуметтік шиеленістің ошағы болып отыр. Бүл жағдайлар қайта құру
басталғанда афосектордың өнеркәсіппен салыстырғанда терең дағдарыста
болғандығын негіздейді. Ол келесі 2 негізгі себеппен түсіндіріледі: 1-ден,
аталған өндіріс секторы жүйелі реформалардың басталуынан бұрын үлкен
қарызға батты. Ол сатып алуды мемлекет үздіксіз бақылаудан ауыл шаруашылығы
өнімдеріне бағаның төмендігінен алдыңғы жылдардың шығындары есебінен
жиналды. Дәл осы уақыттарда өндірістік ресурстарға бағалар ырықтандырылған
болатын. Бұл саланың қайта жаңғыруына бөгет болды. Ауыл шаруашылығы
құрылымдары иелігде ликвидті кұралдардың болмауынан несие алуға қабілетсіз
болып, өндірістік ресурстарды сатып алуға ақшасы болмай, бартерлік келісім-
шарттардың кеңюіне алып келді. 2-ден, нарықтық қатынастар жағдайында
өндірістің өсуіне жағдай жасайтын меншік түрлері мен тиімді басқаруды
қалыптастыру мақсатында шаруашылықтарды қайта құру мен реформалау
шараларының оңды нәтижелерге, бірқатар жақсы бастамаларға қарамастан олар
дұрыс ұйымдастырылмады. Жүргізілген зерттеулер көреткендей, аталған
сферадағы көптеген шаруашылықтар бірқатар жылдар бойы қауқарсыз, өндіріс
деңгейі төмен болды. Кеңшарлар және ұжымшарларды кооперативті шаруашылық
жүргізуші субъектілерге айналдыру меншікті басқару мен бақылау құрылымыда
елеулі өзгерістерді әкелмеді. Осыдан да республика 1991-ден 1998 жылдар
аралығында ауыл шаруашылығы өндірісі 55%-ке төмендеді, ал астық өндірісі 30
млн. тоннадан жеке жылдарда 12 млн.тоннаға қысқарды. Бұл, негізінен көп
агроқұрылымдардың өзін-өзі қамтамасыз ете алмағандығынан олардың болашағы
күмәнді болды. 1992-1997 жылдар кезеңінде 1991 жылы өз құрамында болған
2120 кеңшар, 430 ұжымшарлардың қайта құрылудың бірнеше кезеңінен өтті. 1997
жылы сәуірде ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес өндірістік кооперативтер
меншігін үлестер мен пайларға қайта бөлу жұмыстары жүргізілді. Осы шарамен
бірге серіктестіктерді құруды нығайту тенденциясы орын алды. Бір өндірістік
кооперативтертен 3-5 серіктестік құрылды. Қазіргі дейін агроқүрылымның бұл
түрі санының едәуір көптігіне қарамастан өзінің тиімді қызметімен көріне
алмады. Сондықтан басқару органдары нарықтық жағдайдың дамуына ауыл
шаруашылығының тиімділігін арттыруға мүдделі болатын аграрлық
кәсіпорындарды қалыптастыруға жағдай жасауы қажет. Шет ел эксперттерінің
пікірінше, қазіргі кезде Қазакстандағы шаруашылықтар немесе кұрылымдардың
өміршеңдігіне 2 фактор кері әсерін тигізеді. 1-ден, өндірістік ресурстарды
иемдену жэне өндірілген өнімді өткізудің жоғары шығындылығы. 2-ден, капитал
рыногының дамымағандығы, ол өз кезегінде инвесторлардың шаруашылықтарды
дамыту процесіне қатысуға маңызды дәрежеде мүмкіндігін шектейді. Сонымен
қатар еліміздің ауыл шаруашылығына төнетін қатерлер де жоқ емес:
Әлемдік азық-түлік нарығындағы жоғары бәсекелесітк және протекционизм,
сауда қатынастарының реттелмеуі. Шетел импорттаушыларының тарапынан
жүргізілетін жосықсық бәсекелесітк және отандық өнімердің ішкі нарықтан
ығыстырылуы. Әлемдегі ықтимал азық-түлік нарықтарына тиімді көлік
жолдарының болмауы. Республиканың оңтүтік аймақтарының шектес
мемлекеттердің су ресурстарына тәуелділігі. Ішкі нарық ауқымының
шектеулілігі және шашыраңқы орналасуы, ТМД елдерінің дәстүрлі өткізу
нарықтарының сатып алу қабілетінің төмендігі. Жалпы алғанда ауыл
шаруашылығы дағдарысқа баяу ұшырайды, ал дағдарысқа түссе, одан шығу өте
ұзақ процесті қамтитын ерекше сала болып табылады. Сондықтан да болар, 2003
жылдан басталған аграрлық реформалар, үлкен көлемдегі мемлекеттік қаржылар
бірден эффект бермей отыр. Бірақ соған қарамастан 2001 жылдан бері қарай
ауыл шаруашылығы жалпы өнімі алдыңғы жылмен салыстырғанда өсіп отыр.
Республикамыздың агроөнеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы жэне
экономикалык дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-
әлеуметтік тұрақтылықты камтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Ішкі
және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттар туралы Қазақстан халкына
жолдауында Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев: "Ауыл дегеніміз - сайып
келегнде, халықтың түрмыс-салты, мәдениетіміздің, дэстүрісіздің, әдет-
ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдық және
элеуметітк фактордың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды
талап етеді",-деп атап көрсетті. Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке
ынталандыру тетіктерін жете пйадаланбағандықтан аграрлық салады терең
дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бір-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді
және жертелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге
асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, алдымен нарықтық қатынастарға
көшу тактикасындағы орын алған қатерліктерді атап өту керек.
Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің
стратегиялық бағатын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды.
Әуелі көптеген бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан шаруашылықпен
айналысу мен еңбек ету психологиясын жеке меншік өрістеген жағдайға
бейімдеу революциялық емес эволюциялық процесс екені ескерілмейді. Әсіресе,
мал шаруашылығын дамытуда жеріглікті халықтың еңбек ету "философиясы
ескерілмейді", эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге дайын емес ортаға
"секіріспен ауыстырылды". Агроөнеркәсіп кешенінің 1-ші жэне 3- ші сала
кәсіпорындарының монополиялық жағдайында бағаны біржақтылы босату,
жекешендірудегі ұйымдық-экономикалық және құқықтық ретсіздік, жергілікті
жерлердегі бетімен кетушілік ұдайы өндіріс процесінің бұзылуына, қоғамдағы
дағдарыстық жағдай мен әлеуметтік шиеленісудің күшіне алып келеді.
Нәтижесінде ауыл шаруашылығында дағдарысты жағдай қалыптасты. Алайда соңғы
жылдардағы АӨК-не мемлекетітк қолдаудың елеулігі бұл салада оң өзгерістерге
алып келгендігін көре аламыз. Алдағы бөлімде атап өткеніміздей, дамыған
елдерде АӨК-ті субсидиялау 70%-ке жетеді, ал біздің елімізде бұл көрсеткіш,
яғни мемлекет тарапынан аграрлық сфераға қолдау көрсету жылдан жылға
ұлғаюда (9-сурет). 1996-1998 жылдардағы бюджеттен бөлінген қаржылар 19,2
млрд. құраса, казіргі кезде, яғни 2004 жылы бұл сомма 2,5 есеге дерлік
ұлғайып 48,8 млрд. теңгені құрап отыр. 2004 жылы мемлекеттік қолдау 2003
жылмен салыстырғанда 23,9%-ке өсіп отыр. Ауыл шаруашылығына мемлекетітк
бюджеттен бөлінген қаржылар көлемі (млрд.теңге).
Қолдау келесі жылы ағымдағы жылмен салыстырғанда 17,8%-ке өсіп 57,5
млрд.теңге көлемінде болуы жоспарланып отыр. Бұл көрсетілген көрсеткіштер
елімізде 2002 жылы 5 маусымда Президент Жарлығымен бекітілген Мемлекеттік
азық-түлік бағдарламасын қаржыландыруды қамтиды. Бұл көрсеткіштер бүкіл
аграрлық сфераға емес, аталған бағдарламаны іске асыруға бөлінген және
бөлінуі көзделеді. Ал енді ауыл шаруашылығы өнімдерінің құрылымына үңілсек,
онда 1991 жылы өсімдік шаруашылығы 35%-ті құраса, 2003 жылға қарай ауыл
шаруашылығы жалпы өнімінде өсімдік шаруашылығының үлес-салмағы 58,1%-ті
құрады. (3-кесте).
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің құрылмына үңілсек, 1991 жылы мал
шаруашылығының үлесі 65% болса, ол 1995 жылға карай күрт төмендеп тек 44%
болды. Одан соң 1998 жылы өсімдік шаруашылығы өнімдерінің қүны күрт
төмендеп 41%-ті құрады, ал мал өнімі-59%-ті құрады. 2000 жылдан бері қарай
мал шаруашылығының ауыл шаруашылығы жалпы өнімнің үлес салмағында бірте-
бірте төмендеу үрдісіне ие болып отыр. 2002 жылы мал шаруашылығы өнімінің
үлесі-42%-ті құрады.
Барлық санаттағы шаруашылықтардың өндіріс салалары бойынша ауыл шаруашылығы
өнімдерінің құрылымы.
Ең алдымен бұл өзгеріс мал шаруашылығы өнімінің күрт азайып кетуімен
түсіндіріледі . Өсімдік шаруашылыгы өнімдерінің ішінде маңызы орынды
алатыны - дәнді-дақылдар, соның ішінде: бидай. Бидайдың жемісті шыгымының
нэтижесінде елімізідң ауыл шаруашылығы дами түседі. Құрғақшылық егінді
азайтып, ауыл шаруашылығы өнімінің қысқаруына алып келеді. Ол жағдай 1998
жылы орын алған боалтын. Ал 1999 жылы қолайлы климаттың әсерінен егін
шаруашылығы дақылдары жақсы жеміс берді, сөйтіп жалпы алғанда ауыл
шаруашылығы жалпы өнімінің нақты көлемінің индексі бұрын болмаған өсуге қол
жеткізді. (128%).
1991 жылы барлық шаруашылық санаттар бойынша негізгі ауыл шаруашылық
дақылдарының егіс көлемі 34935 мың гектар құраған болса, оның 22752,5 мың
гектары немесе 65%-і дәнді-дақылдар, 11371,9 мың гектары немесе 33%-і - мал
азығы дақылдары құрады. Экономикалық реформа барысында егістік көлемі
едәуір қысқарып, 2003 жылы егіс йөлемі 17454,2 мың гектарды құрады немесе
1991 жылмен салыстырғанда 2 есеге қысқарды.
Тек 2002 жылы егіс көлемі 5,8%-ке ұлғайып, ол негізінен дәнді -
дақылдар, мал азығы дақылдарының есебінен болды. Бұл ретте мал азығы
дақылдарының егіс көлемі 1991 жылы 11371,9 мың гектарды құраса, ол 2003
жылы 4,7 есеге азайып, 2399,3 мың гектарды құрады.
2.2. Ауыл шаруашылығындағы менеджмент және оның тиімділігі
Тиімділік проблемасы - тауар өндірушінің мүддесі үшін тұтыну құнын
өндіру барысында ресурстарды барынша үнемдеу; бұл жағдайда кәсіпкер
қызметін өзінің тәуекеліне жэне ұйымдық-кұқықтық нормативтік кесімдер
белгілейтін шектегі мүліктік жауапкершілікке сүйене отырып жүзеге асырады.
Ол, яғни тиімділік, ұлғаймалы ұдайы өндірісті ойдағыдай жүргізудің негізгі
алғышарты ретінде көрінеді және ресурстарды таңдау, өндіріс резервтерін
анықтау, сондай-ақ тұтастай өндірістік кұрылымдар мен жекелеген буындардың
жұмыс істеуін бағалау кезінде баламалы нұсқауларды айқындау үшін кәсіпкер
пайдаланатын сапалық бағалаушы көрсеткіш болып табылады. Ауыл
шаруашылығының тиімділігі жерді және басқа ресурстарды пайдалану деңгейін,
ұлғаймалы өңдірістің нақты болу мүмқіндігін бейнелейді. Тиімділікті қол
жеткен нәтиженің ресурс өлшеміне қатынасы ретінде қабылдау ауылшаруашылық
кәсіпорындары тауарлы өнімнің белгіленген көлемін өндіруге бағдарланатын
реформаға дейінгі кезеңге тән болатын. Ауыл шаруашылығының агроөнеркәсіп
кешенінің) тиімділігін зерттегенде оны бернелік және ұйымдық қосалкы
жүйелерден тұратын күрделі, көпнысаналы, ашық жүйе деп түсінетін пайымды
басшылыққа алу керек. Бернелік қосалқы жүйелер агроөнеркесіптік өндірістің
мазмұнын білдірсе, ұйымдық жүйелер олардың бейнелену нысанын білдіреді.
Ауыл шаруашылығының бернелік қосалқы жүйелері тиімділіктің тиісті түрлеріне
ие. Технологиялык тиімділік өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылуының
тиімділігін бейнелейді. Технологиялык тиімділік: нормативтік жэне нақтылы
деп те бөлінеді.
Нормативтік технологиялық тиімділік орташа ауа райы жағдайларына
арналған технологиялық тиімділіктің ғылыми негізделген нормативтік
деңгейлерін білдіретін өнім өндірудің технологиялық карталарында
бейнеленеді. Технологиялық тиімділік деңгейі, егіншілік пен мал шаруашылығы
жүйелерін игеру дэрежесі ретінде, нақты мәліметтерді тиісті нормативтік
көрсеткіштермен салыстыру арқылы анықталады, ал бұл көрсеткіштер ретінде
өнім өндіру деңгейі пайдаланылады. Технологиялық тиімділік көрсеткіштері
ауылшаруашылық өнімін өндіру, өңдеу, тасымалдау жене сақтау процесін
бағалауға кеңінен қолданылады. Аграрлық өндірістің технологиялық
тиімділігінің өлшемі — агроөнеркәсіп өндірісін жүргізу жүйесін игеру
дәрежесі, ол тиісті көрсеткіштермен сипатталады. Экономикалық тиімділік -
экономикалық үрдістерді іске асыру деңгейін бейнелейді, ол өндірістің
тиімділігі мен өнім өткізуді сипаттайтын абсолютті құндық және салыстырмалы
көрсеткіштер жүйесі арқылы өлшенеді. Экономикалық тиімділік өлшемі -
ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін өзін өзі қаржыландыру
мүмкіндігі. Әлеуметтік тиімділік дегеніміз - ең әуелі шаруашылық жағынан
игерілген белгілі бір аумаққа қатынастар ортақтығы бар ауылдық жердегі
халықтың жиынтығын білдіретін әлеуметтік-аумақтық қауымдастықтың әлеуметтік
жай-күйі, дамуы. Ол кәсіпорын, фермер қожалығы ұжымының әлеуметтік дамуымен
тікелей байланысты, ал бұл - ауыр қол еңбегінің кемуі (жойылуы);
кауіпсіздік техникасының қамтамасыз етілуі; жұмыс орындарын ұйымдастырудың
жақсаруы; кәсіпорын жұмыскерлерінің, соның ішінде жастардың кәсіби
даярлығын, жалпы білімі мен мәдени деңгейін арттыруға көмек көрсету;
жұмыскерлерге және олардың отбасы мүшелеріне медициналық қызмет көрсету мен
тұрғын үй жағдайын жақсарту; дене тәрбиесі мен спортты дамыту, соғыс пен
еңбек ардагерлеріне қамқорлық көрсету деген сөз. Әлеуметтік тиімділік
көбінесе кәсіпорынның әлеуметтік әлеуетіне байланысты, ал бұл әлеуеттің өзі
өндірістің элеуметтік элементтері мен инфрақұрылымның жиынтығын жэне тиісті
кадрлық қамтамасыз етуді білдіреді. Кәсіпорынның нақтылы жэне қажетті
әлеуметтік әлеуетін ажырата білу керек. Әлеуметтік тиімділік әлеуметтік-
аумақтық қауымдастықтың дамуындағы нормативтік деңгейіне жету дәрежесімен
өлшенеді, яғни бұл халықтың түрмыс деңгейінің демографиялық, экономикалық
жэне әлеуметтік көрсеткіштері. Экологиялык, тиімділік табиги жэне
материалдық ресурстарды пайдалану деңгейімен, экологиялылықты арттырумен
және өндірілген өнімнің табиғат сыйымдылығын кемітумен, халықтың тұрмысын
жақсартумен, экологиялық-экономикалық тиімділікті арттырумен сипатталады.
Экологиялық тиімділік өлшемі — қоршаған ортаның азып-тозуына жол
бермеу, оны жақсарту, өндірістің экологиялығын арттыру. Ауыл шаруашылық
ендірісіндегі тиімділіктің мұндай анықтамасы қоғамдық қатынастардың, меншік
нысандарының түбегейлі жаңғыруына, сондай-ак өндірісті баскарудағы
өзгерістерге, яғни аймақтар бойынша және тұтас республика көлемінде шаруа
қожалықтарын, ішкі шаруашылық буындарын қоса алғанда басқару құрылымдарын
қалыптастыруға деген мейлінше жаңа көзкарасқа байланысты туып отыр. Тауар
өндірушілер шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысанын өз беттерімен
таңдау, өздерінің өндірістік-қаржылық қызмстлі жоспарлау, өндірген
өнімдерін жэне табыстарын өз білгендерімен жұмсау құқығына ие болды. Осыған
байланысты шаруашылык жүргізудің тиімді нысандарын қалыптастыру кезінде
өндірісті дамытудың мынадай жергілікті ерекшеліктерін ескеру қажет: табиғи
ерекшеліктер, өндірістің негізгі құралы — жер болуы ауылшаруашылық өнімін
өндірудің маусымдылығы, демек, табыс алудың тұрақсыздығы, т.т. сондықтан
шаруашылық жүргізу нысанын тандауда еріктілік принципін сақтау, оларды
қалыптастыруға мамандануды және аумақтық ерекшеліктерді және тағысын
тағыларды ескере отырып саралау тұрғысынан қарау қажеттігі туады. Мұндай
көзқарас өндірістің бірсыпыра негізгі элементтерін тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді, олар: жер, еңбек және материалдық-техникалык ресурстар,
өндірісті кэсіпорын деңгейінде кооперациялау және интеграциялау, сондай-ақ
нарықтық шаруашылық жүргізуші басқа субъектілерімен қарым-қатынас. Осындай
әдіснамалық тәсілге сүйеніп, аграрлық секторда ауыл шаруашылық
күрылымдарының мынадай түрлері қалыптасты: шаруа қожалықтары, ауыл
шаруашылык өндірістік кооперативтер, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар —
бұлар негізінен шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қалыптасып отыр.
Бұлардың бәрі жарғы мен қүрылтай шартының негізінде жұмыс істейді. Бұлардың
қосалқы басқару органдары: өндірістік ауыл шаруашылық кооперативтері мен
серіктестік үшін — жалпы жиналыс акционерлік қогамдар үшін — акционерлердің
жалпы жиналысы және қадағалаушы кеңес. Шаруашылық жүргізудің ер алуан
нысандарының қалыптасуы кәсіпорын деңгейінде және сыртқары деңгейде
экономикалык қарым-қатынасты жетідціруді, яғни ауыл шаруашылық өнімін
өндіру, өңдеу, өткізу кезінде кооперациялану мен интеграциялануды талап
етті.
Нарыққа өту жағдайында экономиканың аграрлық секторына кооперация мен
интеграцияның өркен жағының қажеттігі бірқатар ерекшеліктерге байланысты,
олар, мәселен:
➢ меншік нысанының ауысуы;
➢ өндірістік жене жер қатынастарының өзгеруі;
➢ шаруашылық қызметін басқару жүйесі.
Меншікті ұтымды пайдаланудың толып жатқан жолдары бар. Әйтсе де
неғүрлым қолайлысы, әдетте, айқындаушы екі факторға сүйенеді, олар:
Табысқа бастайтын іс-әрекетті ұйымдастыруға қажетті капитал көлемі;
меншік иесінің қолында бар капиталдың нақты шамасы. Осы көрсеткіштердің
арақатынасын ескере отырып, осы жағдайда өндірісті ұйымдастыруға қолайлы
нұсқа тандап алынады. Айталық әңгіме ұлғаймалы ұдайы өндірісті
ұйымдастыруға жеткілікті жеке капитал туралы болып отыр дейік. Бұл жағдайда
оның негізінде жеке кәсіпорын құрылады. Егер жеке-дара капитал ұлғаймалы
ұдайы өндіріске жетпейтін болса, онда меншік иелері капитаддарын
біріктіріп, өндірістік кооперативтер, ассоциациялар, акционерлік қоғамдар,
серіктестіктер, т.б. қүрады. Сойтіп, алуан үлгідегі ауылшаруашылық
кәсіпорындары: өз еңбегі мен жалдамалы еңбекті пайдаланатын жеке меншік
кәсіпорындар және әдетте зандық тұлға мәртебесі бар, өз еңбегін
пайдаланатын ірі кәсіпорындар пайда болады. Жеке-дара еңбек қызметі
өндірісті ірілендіру мүмкіндігін шектейді.
Қорытынды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жанынан мемлекеттік мекеме
-Агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы қамсыздандыруды реттеу жөніндегі
агенттік құру; ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін камсыздандыруды
мемлекеттік тұрғыдан қолданудың тэртібі мен шарттарын әзірлеп, үкімет
деңгейінде бекіту; өнімді қамсыздандыру жөніндегі жарнаның 50 %-ін
республикалық бюджет есебінен өтеу; қамсыздандыру жарнасының жалпы
сомасынан ауыл шаруашылық камсыздандырушы сақтык қорын қүру; өнім құнының
70 %-і мөлшерінде залалды өтеуді камтамасыз ету; ауыл шаруашылық дақылдарын
қамсыздандыру жөніндегі тәуекелдерді міндетті түрде қайта қамсыздандыруды
жүргізу тәртібін белгілеу. "Ауыл шаруашылық өнімін сатып алу туралы" Заң
мемлекеттің астыққа, мақтаға монополиясын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл үшін
мемлекет оларды ауыл шаруашылық тауар өндірушілерден сатып алады да сыртқы
жэне ішкі рынокта ауыл шаруашылық құрылымдары мен мемлекетке ұлымды
бағалармен өткізеді. Осының барлығы түптеп келгенде нарықтың қалыптасуы
жағдайында ауыл шаруашылығында менеджментті жетілдіруді, сол арқылы халықты
ауыл шаруашылық өнімдерімен толық қамтамасыз етуді, осы саладағы
бәсекелестікті орнықтыруды көздейді. Ол үшін ауыл шаруашылық өндірісін
басқарудың ұйымдық нысандарын - еңбекті бөлу, өндірісті кооперациялау мен
интеграциялау, салалық және салааралық басқаруды оңтайлы үйлестіру қажет.
Сонымен бірге ауыл шаруашылығындағы менеджменттің тиімділігін арттыру үшін
- өндірістік шығындарды азайтуға, еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға бет
бұрып, өндірістің жаңа басқару тетіктерін батыл енгізген жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Агробизнестің экономикалық негіздері А.Сейдахметов. А. 2001ж
2. Агробизнестің экономикалық негіздері Р.Расулов. А. 1999ж.
3. Агробизнесті ұйымдастыру Авторлар жиыны. А.2001ж
4. Агробизнес теория тәжірибесі. М.Оспанов. А.1999ж
Онда еңбек резервтері бола бермейді, мұның өзі шаруашылық және
технологиялық мәселелерді шешуді қиындатады. Қазақстан жағдайында шаруа
қожалығы өзінің табиғаты жағынан -шағын кәсіпорын, оның көлемі фермердің
өзінің және оның отбасы мушелерінің күш-мүмкіндіктерімен шектеулі,
сондықтан ол қазіргі жағдайда өндірістің неғұрлым жылдам өсуін қамтамасыз
ете алмайды. Ол кепілді өнім беру көзі ретінде өлдеқайда сенімсіз, өйткені
олар ең алдымен өз қажеттері үшін азық-түлік өндіріп, табыс алуға бағыт
ұстайды. Еңбек мүмкіндіктерін ескере отырып және аман қалуды ойлаи мұндай
шаруашылықтар өндіріс көлемін қысқартуға мәжбүр болады. Сөйтіп, өндірістік
менеджменттің жетілдірілмеуі экономиканың аграрлық секторында шаруашылық
жүргізудің экономикалық тетігін дамытуға кері өсерін тигізеді. Онда өрбір
ауыл шаруашылық кәсіпорны деңгейіндегі менеджмент ескерілмеді.
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстандағы халық саны жағынан ең көп
-облыс саналады. 2004 жылы 1-қаңтардағы облыс территориясы 117,3 мың щаршы
километрді құрады. Халық саны - 2 150,4 мың адам. Жер рельефы негізінен
жазық болып келеді. Солтүстігінде Бетпақдала шөлі, оңтүстігінде Мойынқұм
шөлі орналасқан. Оңтүстік - батысында Қызылқұм және Шардара жазығы жатыр.
Климат континенталды, қыс жұмсақ әрі жылы, жаз жауын - шашынды болып
келеді. Мұнда құрылыс материалдары, темір, полиметалл кендерінің кен
орындары бар. Климаттық жағдайдың қолайлылығына байланысты облыстың ауыл
шаруашылышыгы саласы жақсы дамыған. Облыстың ауыл шаруашыльғы ауыл
шаруашыльғы өнімі жалпы республикалық көлемінін 14,1 %-ін камтамасыз етіп
отыр. Облыста 10,3 млн. гектар ауыл шаруашылығы алқабы, оның ішінде 0,8
млн. гектар егістік жерлер. Облыс ауыл шаруашыльғында қызмет ететін
субъектілер саны жылдан-жылға ұлғаю үстінде, әсіресе шаруа қожалықтарының
саны қарқынды өсуде. Мәселен, 1991 жылы облсыта 1479 агроқұрылым әрекет
етсе, ол бірте-бірте саны өсіп 2000 жылы 34 856 құрылымға жетті. Бұл 9
жылдың ішінде ауыл шарүашылығында жұмыс істейтін құрылымдарының саны 24
есеге көбейгендігін көрсетіп отыр. Ал 2004 жылы облыста барлығы 70 836
агроқұрылым әрекет етсе, ол 2000 жылғымен салыстырғанда 2 есеге, 2003
жылмен салыстырғанда 39 %-ке артып отыр. Бұл осу, негізінен шаруа
қожалықтар санынын өсуіне байланысты болып отыр. 1991 жылы 852 шаруа
кожалығы әрекет етсе, 2000 жылы 39 есеге артып, 33437 бірлікті құрады.
2004 жылы 2 өсеге дерлік көбейіп 67 121 бірлікті құрады. Бұл үрдіс жалпы
мемлекеттік саясатты негізінде жүзеге асырылды. Жүртшылық және қосалқы
шаруашылыктар саны да едәуір ұлғайды. Егер 1991 жылы жұртшылык және косалкы
шаруашылықтар 214 970 бірлікті құраса, 2004 жылдың қорытындысы бойынша
олардың саны 339 143 бірлікке жетіп, алдыңғы жылмен салыстырғанда 2,4 %-ке
өсті. Жалпы жұртшылық қосалкы шаруашылықтар саны біркалыпты есу үрдісіне ие
болып отыр, яғни 2001 жылы қосалқы шаруашылыктар 330 345 бірлік болса, 2002
жылы 0,6 %-ке кеміп, 328 254 бірлікті құрады. Бұл өзгеріс 2002 жылдан
шаруакожалықтарына берілген салык жеңілдіктерінен болуы мүмкін. Мәселен,
жеке шаруашылықтар біріге отырып шаруа қожалықтарын құруы мүмкін.
2005 жылдың 1-ші каңтарындағы мәлімет бойынша шаруашылық санаттары
бойынша жұмыс істейтін ауыл шаруашыльк құрылымдарының барлығы 61 047
бірлікті құрады. Олардың 35,4 %-і - Мақтааралда, 12,5 %-і -Сарыағашта жұмыс
істейді. Агроқұрылымдар санының 98 %-і - шаруа қожалықтары. Нарықтық
қатынастардың дамуына байланысты меншік формалары түрлендірілді. Шаруашылық
серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер секілді
шаруашылық етуші субъектілер көбейе бастады. Облыста 1 133 ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарымен бірге 368 серіктестік, 6 акционерлік қоғамдар, 627
өндірістік кооперативтер жұмыс істейді.
Шаруа қожалықтарының басым бөлігі Мақтаарал ауданында кызмет етеді.
Онда барлық шаруа қожалықтарының 36 %-і жұмыс істейді. Ең аз шаруа қожалығы
жұмыс істейтін Шымкент қаласы болып отыр, бұл процесті айтпасақ та
түсінікті, себебі, қала халкы ауыл шаруашылығынан гөрі басқа салада жұмыс
істегенді жөн санайды. Мақтаарал ауданының сонында Сарыағаш ауданы алып
отыр. Онда 7 573 шаруа қожалығы жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы 99,9 % жеке
сектордың иелігінде. Облыста тек 12 мемлекеттік шаруашылығы жұмыс істейді.
Оның 5 шаруашылығы Сарыағашта орналасқан. Қазығұрт ауданында — 2,
Түркістан, Арыс қалаларында және Сайрам ауданында бір-бірден мемлекеттік
шаруашылық жұмыс атқарады.
Акционерлік қоғамдардың 3-і Мақтаарал ауданында орналасқан және 40
өндірістік кооперативтер орналасқан.
Кесте 10.2005 жылдың 1-ші қаңтарындағы шаруашылық санаттары бойынша жұмыс
істейтін ауыл шаруашылық құрылымдарының бары
Ауыл Соның ішінде:
шаруашы Ауыл Олардан Шаруа
салмағы,
%-пен
1991 1
9
9
5
Кесте 14
Облыс бойынша 1991-1995-2000-2004 жылдардағы ауыл шаруашылық
дақылдарының түсімділігі
Дақыл түрі
Картоп 79,4 59,5 101,1 126,0 123,9 132,5 138,1 1,7 есе 104
Кекөніс 122,5 101,7 137,1 157.6 164,6 174,8 181,5 1,5 есе 103
Бақша 124,6 66,5 124,1 121,9 135,8 147,6 158,2 123,0 107 Жеміс-
жидек 12,1 17,9 41,6 34,3 35 34,8 48 4 есе 138 Жүзім 51,7
77,4 79,1 51,7 39,1 46,6 80 1,5 есе 172
Ауыл шаруашылығындағы саланың бірі - мал шаруашылығы.2004 жылы ауыл
шаруашыльғында өндірілген 84 млрд. теңге өнімнің 29 млрд теңгесі мал
шаруашыльғының үлесінде.Қазір 595 мың ірі қара, 2млн. 882 мың қой, 108 мың
жылқы, 13 мың түйе, 1 млн. 914 мың қүх өсіріліп, өткен жылмен салыстырғанда
мал саны 5-9 пайызга көбейді.Кесте 15Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша
барлық шаруашылық санаттарындағымал мен кұс саны .
1991
жыл 1995 жыл 2000 жыл 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2004 ж.
2003 жылға %-пен Ірі кара мал 464,3 420,6 381,7 412,1 462,2 515,1
560,2 108,8 Соның ішінде: сиырлар 218,5 229,7
214,6 221 237,8 клй мен ешкі 4145, 5 2693,1 1903,1 2025,4
2244,4 2463,9 2737,4 111,1 шошка 182,2 29,6 19 19,3 22,4 29
25 86,1 жылкы 91,1 93,1 87.6 91,9 99,5 108,2 II1,3 102,9
түйе 17,8 15,7 10,4 11,3 12 12,8 13,9 108,7 млн.бас 4,6 1,9
1,3 1,3 1.8 1,9 2 103,8
Республикадағы 14 облыстың ішінде қой санынан бірінші, ал қалған мал
түрлерінен алғашқы үштіктен орын алып отырмыз. Мал басының өсуі оның
сапасын артуы үшін мал тұқымын асылдандыру жұмыстары ұйымдастырылды.
Облыста асыл тұқымды мал өсірумен 58 агроқұрылым айналысуда. Оның 13-1 ірі
қара, 33-і қой, 9-ы түйе, 9-ы жылқы, 3-і шошқа және қүх өсірумен -
шаруашылык шұғылданады. Қазіргі уақытта өсіріліп отырған облыстағы мал
басына есептегенде асыл тұқымды малдың үлесі ірі қараның - 0,7пайызы,
қойдың - 6%, жылқының -1%, түйенің - 17%, шошқаның 6,5 пайызы асыл тұқымды
малдар. Өткен жылы 20 агроқұрылым асыл тұқымды шаруашылыққа үміткер болып,
одан 8-нің құжаттары министрлікке тапсырылды. Өткен 2004 жылы Ауыл
шаруашылығы министрлігінен 141 млн. теңге бөлініп, ол толығымен игерілді.
Әр шаруашылық 2-3 млн. теңге көлемінде қаржыға ие болды. Биылғы жылы
бірінші рет облыстық бюджеттен де қосымша 10 млн. теңге бөлініп, бұл қаржы
асыл тұқымды шаруашылыктарға босатылатын болады.
Малды асылдандыру және оның өнімділігін арттырудың бірден - бір жолы малды
қолдан ұрықтандыру және тұрақты эпизотиялық ахуалды қалыптастыру
болып табылады. Осы мақсатта облыс бойынша 232 пункт жұмыс істеді, оның 56-
ы 2004 жылы ашылған. Барлығы 73 мын бас сиыр қолдан ұрықтанып, ол барлық
аналықтың 29%-н құрады, немесе әр пунктке шаққанда 314 бастан келді.
Облыста жұқпалы ауруды болдырмау және таратпау мақсатында ветеринариялық
талаптарға сай мал соятын, өліксе тастайтын қосымша объектілер ашылды.
Облыс бойынша 103 мал соятын орын, 48 Беккари шұнқыры, 757 өліксе
тастайтын шұңқырлар салынып, 113 тоцазыткыш сатып алынды. Бұл жұмыстар
Түлкібас, Қазығұрт, Төлеби аудандарында дұрыс ұйымдастырылып, күнделікті
халыкка өз қызметтерін көрсетіп келеді. Ветеринариялык жоспар бойынша індет
ауруларына қарсы және тексеру шараларға өткен жылы республикалық 032, 034-
ші бағдарлама бойынша 349 млн. облыстык бюджеттен көкала ауруына 23,5 млн.
теңге бөлініп толық игерілді. Бүгінгі таңға облыста сарып және құрт
аурулары кемімей отыр. Адамдар арасында да бұл аурудың көрсеткіші жоғары
болғандықтан, бұрынғы жылдары 8 ауданның, 18 ауыл округтеріне қолайсыз
ошақтар тізіміне өндірліп, шектеу Қойылды.Келешекте сарып, құрт ауруымен
ауырған малдарды егелерінен сатып алуға жэне арнайы жабдықталған орындарда
сою, заласыздандыру жұмыстарына жергілікті жерде қаржы бөлу арқылы өз
шешімін табу қажет. Асыл түқымды мал басын көбейту, оның сапасын арттыру
және одан алынатын өнімдерді тауар өндірушілерге сату мақсатында 2003 -
2005 делдарға арналған бағдарламада 2005 жылы асыл тұқымды шаруашылық санын
- 80-ге, ұрықтандыру пунктерін- 300-ге жеткізіп, 100 мың сиыр қолдан
ұрықтанатын болады. Астана қаласында өткен ауыл шаруашыльғы
қызметкерлерінің кеңесінде айтылғандай: Ұсақ фермерлерді ірілендіріп, орта
және ірі өндіріс шаруашылықтарын құру жұмысын жалғастырып, ғылыми негізге
бейімдеуді; мал өнімдерін өндіру, дайындау, алғашқы өңдеу, тереңдетіп
өңдеу, сату, мал шаруашылығына сервистік қызмет көрсету салаларын дамыту.
Осыған байланысты асыл тұқымды мал шаруашылығын дамыту,
ветеринариялық іс - шараларды дер кезінде жүргізу, бұрынғы берілген
тапсырмаларды ары карай жалғастыру негізгі бағыт болып табылады. Кесте
16.Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша өндірілген мал шаруашылығының
өнімдері
1991 жыл 1995 жыл 2000 жыл 2001 жыл 2002 жыл
2003 жыл 2004 жыл 2004 ж. 2003 жылға %-пен Ет (тірі салмағ ымен),
196738 159500 1136 498 108266 108488 113091 122975
тонна Сүт, тонна 436415 439353 3831 44 401037
413914 428458 455201 106,2 Жұмыр тқа, мың дана 303140 131085 1110
81 132608 154227 187610 195759 104,3 Қой жүні (накты салмақта),
тонна 13036 9099 3534 3610 3729 4025 44736 111,1
Аграрлық секторды мемлекеттік ретеу шаралары 2003 жылдан бастап
қолға алына бастады. Сол жылдан бастап ауылға көңіл бөлініп каржылай қолдау
көрсетіле басталды. Мемлекеттік қолдау ауыл шаруашылығының барлық
салаларына көрсетіліп отыр. Оның ішіндегі ең тиімдісі - процентсіз
несиелер. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының шегінде республикалық бюджет
есебінен жыл сайын көктемгі егу және егісті жинау жұмыстарын жургізуге
бөлінетін процентсіз несиелердін, көлемі ұлғаюда.(16-кесте). 2001 жылы егіс
көлеміне және оны жинауға республикалық бюджеттен барлығы 61,3 млн. теңге
бөлінсе, 2002 жылы бұл сан 80 млн.-ға жетті. Аграрлық азык-түлік
бағдарламасының қабылдануына байланысты еліміздғң азык-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде бюджеттен бөлінген қаржылар едәуір түрде артты. Оңтүстік
Қазақстан облысына Бағдарламаның бірінші жылы тек республикалық бюджеттен
120 млн. теңге бөлінсе, 2004 жылы бұл қолдау 270 млн. теңгені құрады.Ал,
2005 жылдың 2005 жылға арналған Республикалық бюджет туралы Заңга сэйкес
көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге 513 млн. теңге бөліну
көзделіп отыр. Бұл мәлімет ағымдағы бағалармен есептегенде алдыңғы жылмен
салыстырғанда 1,9 есеге, 2001 жылмен салыстырғанда 8,3 есе артқан.
III. НАРЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІ
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісін басқарудың ұйымдық нысандарын
қалыптастыру жолдары
Басқару үрдісі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік-қаржы
қызметінің ажырамайтын бөлігі болып табылады, сондықтан оның тиімділігін
бағалау өндіріс тиімділігін ескеру арқылы айқындалуы тиіс. Басқарудың
экономикалық жүйесі оны жүзеге асыруға жұмсалатын шығын деңгейімен
сипатталады, ал бұл шығындар өндірістің жалпы шығындарымен және басқйа да
нөтижелік көрсеткіштермен салыстырылуы қажет.
Аграрлық өндірісті басқару халықты құны арзан азық-түлік түрлерімен
тағамдармен қамтамасыз етуді, тұрмыс дережесін артыруды, азық-түлік
қалыптастырады. Ол экономикаға ықпал етеді, қоғамдық еңбек бөлінісі
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және басқару органдарының қызметін
мамандандыру мен кооперациялау арқылы көрініс табады.
Басқару ауыл шаруашылық кәсіпорындарының ұйымдық-экономикалық және
әлеуметтік қатынастарының нақты бір түрі болуға тиіс.
АӨК қатысты басқарудың мынадай жүйелері дараланады: барлық деңгейдегі
мемлекеттік басқару жүйелерінде атқарылатын қызметтерді бөлу; тауар
өндірушілердің өзара экономикалық мүдделерін қамтамасыз ететін өндірісті
кооперациялау, интеграциялау негізінде салалық және салааралық басқаруды
оңтайлы үйлестіру; АӨК-ні біртұтас тұлға ретінде дамытуды мемлекеттік
реттеу; ауыл шаруашылық өнімін өндірушілердің өндіріс-қаржы қызметіне
мемлекеттік органдарының араласпауы.
Негізгі бір мәселе - басқарудың құрылымы мен бернелерін жетілдіру.
Жоспарлы экономиканы нарықтық экономикаға стихиялық жолмен түрлендіру
іске асырылады: ірі ауыл шаруашылық өндірісі күйреді, белгілі бір дәрежеде
шаруашылық жүргізудің нақты жағдайларын ескерместен өндірістің ұйымдық
құрылымдары күштеп таңылуда.
Ірі тауарлы-аграрлық өндірістің пәрменділігі әлемдік практикада бұрыннан
жақсы екендігі рас.
Мемлекеттік басқару органдарының аграрлық өндірісті дамытудың
мемлекеттік саясатын жасау, заңнамалық кесімдер, мемлекеттік және
мемлекетаралық бағдарламаларды қамтамасыз етудегі мемлекеттің қаржылай
көмегі сияқты бернелерін қайта құру қажет.
Басқару ауыл шаруашылық кооперациясы негізіңце дамитын болады, оның
мазмұны мен құрылымы өндірісті орналастыру, мамандандыру және
интеграциялау, өнімді өткізу рыногы факторларымен, экономикалық мүдделермен
айқындалуы тиіс.
Басқаруды демократияландырудың маңызы зор. Осыған байланысты өзін өзі
басқарудың, басқарушы қызметкерлердің сайланбалылығының басымдығын
заңнамалық негізде бекітіп беру керек.
Нарықтық қатынастар жағдайывда шаруашылық жүргізу мен меншіктің барлық
нысаңдарындағы ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қызметіне
ықпал ету экономикалық әдістер арқылы жүргізілуі шарт.Басқаруды
тұжырымдағанда өндіріс дамуының екі деңгейлі жүйесін: ауыл шаруашылық
кәсіпорны деңгейі мен жалпымемлекеттік деңгейді ескеріп, ең алдымен
экономикалық әдістерді пайдаланған жөн.Кәсіпорын деңгейінде мына бағыттар
бойынша өзін өзі өтеу мен өзін өзі қаржыландыру жөнінде жұмыс атқару
көзделеді: табыстарды бөлу; кәсіпорындар мен мемлекет арасындағы, кәсіпорын
мен оның буындары арасындағы, буындар мен басқа кәсіпорындар арасындағы
экономикалық қарым-қатынастар; буындардың шаруашылық жүргізуінің
экономикалық жағдайларын теңестіру. Мемлекеттік деңгейде менеджмент
жоспарлау, материалдық-техникалық жабдықтау, баға жүйесі, қаржы, несие және
салық саясаты, қамсыздандыру, экономикалық ықпал шаралары арқылы жүзеге
асырылуы тиіс. Аграрлық өндірісте шаруашылық жүргізудің экономикалық
тетігін қалыптастыру кезінде осы факторларды негізге алу ұсынылады, ал ауыл
шаруашылық кәсіпорындары мен оның буындары арасындағы озара байланыс
шарттық қатынастар, өнім мен қызметті сату-сатып алу негізінде, материаддық
жауапкершілік пен ынтылылық қағидаларына сэйкес атқарылуы тиіс. Бұл ретте
ауыл шаруашылығындағы экономикалық және әлеуметтік процестерді басқару
тетігі маңызды рөл атқарады, ал бұлар адамдардың мүдделері мен мінез-құлық
қисындары негізінде қалыптасады. Сондықтан экономикалық процестерді
реттеудің жоспарлық, үлестірмелік тәсілдерінің оңтайлылығынан бас тартпау
керектігі былай тұрсын, тіпті оларды ұдайы жетілдіріп отырған жөн.
Зерттеулер көрсеткендей, бүкіл экономикадағы сияқты, ауыл шаруашылық
өндірісінде де нарықтық қатынастардың пысықталмауы тауар өндірушілердің
талаптарына сай емес, нарықтық басқа шынтуайттап келгенде ауыл шаруашылық
құрылымдары деңгейінде, сондай-ақ аудандық, облыстық және республикалық
деңгейде басқарылудың жойылуына себепші болды.Ауыл шаруашылық тауар
өндірушілер өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, агросервис
қызметінің, мемлекеттің қаржылай көмегінің жетімсіздігі жағдайында
жүргізеді. Сондықтан агроөнеркәсіп кешені кэсіпорындарының арасында
материалдык-техникалық базаны нығайту және ауыл шаруашылық өнімін сақтау,
өңдеу және тасымалдау жөніндегі мамандандырылған ұйымдар қалыптастыру
мәселесінде нысаналы мақсаткерлі әрі жан-жақты байланыс орнату қажет. Ауыл
шаруашылық кәсіпорындары өндірісін басқару құрылымын
айқындаудағы аса маңызды факторлардың бірі - негізгі және косалқы буындарды
аймақтық орналастыру . Демек, ауыл шаруашылық құрылымдарындағы
басқару жүйесі екі бағыт бойынша құрылуы мүмкін: басқарушылық бернелер мен
шешімдерді орталықтандыру арқылы немесе оларды орталықсыздандыру және
кәсіпорындар деңгейінде тек тауар өндірушілер арасындағы өзара қарым-
қатынастарды үйлестіру және оларға кооперативтік негізде қызмет керсету
бернелерін ғана қалдыру арқылы. Бірінші бағыт ұжымдық-үлестік меншік
кәсіпорындарына тән, ал екіншісі заңдық тұлға мәртебесіне ие және
экономикалық жағынан толық дербестігі бар тауар өндірушілер
ассоциацияларында неғұрлым толық көрінеді. Құрылымдық буындар арасындағы
ішкі шаруашылық экономикалық қатынастар өзара мүдделілікке және олардың
түбегейлі өндіріс нәтижесі үшін материалдық жауапкершілігіне сүйенуі тиіс.
Нарықтық қатынастар жағдайында, қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде ауыл
тауар өндірушілерінің дербес еңбек шығындарының қоғамдық қажетті
шығындармен арақатынасына байланысты тауар өндірушілер сараланады да бұл
шығынды азайтуға деген ынтаны туғызады. Сондықтан олар ауыл шаруашылық
өнімдерінің барлық түрлерін өндіруге жұмсалатын жұмыс уақытын үнемдеу
резервтерін үдайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz