Жоғары оқу орнында студенттер тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Кіріспе
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі – қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның бағдары – «дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру» [1], шебер сөйлейтін, шешен мамандарды дайындау.
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында айтылғандай, жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде [2]. Осы ретте мұғалімдер даярлайтын жоғары оқу орындары алдында үлкен де салмақты міндеттер тұр. Бұл міндеттердің шешімі студеттерге мемлекеттік стандартқа, оқу бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім берумен ғана шектелмейді. Жоғары мектепті бітірушілер болашақ кәсібін терең түсінетін, меңгерген білімін мазмұнды, дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер жеткізе алатындай, тіл байлығы мол маман болып шығуы тиіс. Сондықтан жоғары оқу орнында оқытылатын қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы студенттерді өз ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру маңызды мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ қазақ тілі маманы терең кәсіби білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, пікірін жүйелі түрде жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан тұлға болуы тиіс.
Қазіргі қазақ тілінің салаларын оқыту барысында студенттің кәсіби-әдістемелік даярлығын қалыптастыру тіл дамыту мәселесін де басты назарда ұстауды қажет етеді. Сөздердің грамматикалық сыр-сипатын, сөз тұлғаларының модельдерін дұрыс танып, талдай алатын, яғни меңгерген білімін іс жүзінде орынды пайдаланатын студент тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп жеткізе алады. Бұл студенттің қазақ тілінің күрделі морфологиялық құрылымын тіл дамыту жұмыстары негізінде меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы студент тілін дамытуды бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында айтылғандай, жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде [2]. Осы ретте мұғалімдер даярлайтын жоғары оқу орындары алдында үлкен де салмақты міндеттер тұр. Бұл міндеттердің шешімі студеттерге мемлекеттік стандартқа, оқу бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім берумен ғана шектелмейді. Жоғары мектепті бітірушілер болашақ кәсібін терең түсінетін, меңгерген білімін мазмұнды, дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер жеткізе алатындай, тіл байлығы мол маман болып шығуы тиіс. Сондықтан жоғары оқу орнында оқытылатын қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы студенттерді өз ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру маңызды мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ қазақ тілі маманы терең кәсіби білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, пікірін жүйелі түрде жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан тұлға болуы тиіс.
Қазіргі қазақ тілінің салаларын оқыту барысында студенттің кәсіби-әдістемелік даярлығын қалыптастыру тіл дамыту мәселесін де басты назарда ұстауды қажет етеді. Сөздердің грамматикалық сыр-сипатын, сөз тұлғаларының модельдерін дұрыс танып, талдай алатын, яғни меңгерген білімін іс жүзінде орынды пайдаланатын студент тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп жеткізе алады. Бұл студенттің қазақ тілінің күрделі морфологиялық құрылымын тіл дамыту жұмыстары негізінде меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы студент тілін дамытуды бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеу қажеттігі туындап отыр.
1 Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Ана тілі. 15.02.2001. -№ 7. -1 б.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. 26.12.2003. -№ 332. -333 б.
3 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. -Алматы: Сөздік – Словарь, 2005. -272 б.
4 Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. –Алматы: Мектеп, 1989. -95 б.
5 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Оқу-әдістемелік шығармалар. -Алматы: Жазушы, 1988. -314 б.
6 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. -Алматы: Ана тілі, 1992. -448 б.
7 Шонанұлы Т. Білім кеңесінің програмы және 1-басқышта ана тілі. Жаңа мектеп, -1929. -№ 9. -18-22-б.
8 Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. -Алматы, 1959. -99 б.
9 Жиенбаев С. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Қазақстан мемлекеттік баспасы, 1946. -115 б.
10 Бегалиев Ғ. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасының мәселелері. -Алматы: ОҚБ, 1956. -190 б.
11 Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Педагог.ғыл.докт...дисс.автореф. –Алматы: Абай атындағы АлМУ, 1994. -62 б.
12 Әбдікәрім Т. «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Педагог.ғыл.докт...дисс.автореф. –Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2007. -48 б.
13 Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту әдістемесі. –Алматы: Ротапринт КазНИИЭО АПК, 1998. -29 б.
14 Жапбаров А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың әдіснамалық және әдістемелік негіздері (V-ІХ сыныптар). Педагог.ғыл.докт... дисс.авторефер. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты, 2004. -50 б.
15 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. –Алматы: Ғылым, 1984. -181 б.
16 Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. -Алматы: Жазушы, 1992. -269 б.
17 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –Алматы: Санат, 1997. -256 б.
18 Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий. -М.: Народное образование, 1998. –С. 816.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. 26.12.2003. -№ 332. -333 б.
3 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. -Алматы: Сөздік – Словарь, 2005. -272 б.
4 Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. –Алматы: Мектеп, 1989. -95 б.
5 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Оқу-әдістемелік шығармалар. -Алматы: Жазушы, 1988. -314 б.
6 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. -Алматы: Ана тілі, 1992. -448 б.
7 Шонанұлы Т. Білім кеңесінің програмы және 1-басқышта ана тілі. Жаңа мектеп, -1929. -№ 9. -18-22-б.
8 Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. -Алматы, 1959. -99 б.
9 Жиенбаев С. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Қазақстан мемлекеттік баспасы, 1946. -115 б.
10 Бегалиев Ғ. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасының мәселелері. -Алматы: ОҚБ, 1956. -190 б.
11 Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Педагог.ғыл.докт...дисс.автореф. –Алматы: Абай атындағы АлМУ, 1994. -62 б.
12 Әбдікәрім Т. «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Педагог.ғыл.докт...дисс.автореф. –Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2007. -48 б.
13 Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту әдістемесі. –Алматы: Ротапринт КазНИИЭО АПК, 1998. -29 б.
14 Жапбаров А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың әдіснамалық және әдістемелік негіздері (V-ІХ сыныптар). Педагог.ғыл.докт... дисс.авторефер. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты, 2004. -50 б.
15 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. –Алматы: Ғылым, 1984. -181 б.
16 Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. -Алматы: Жазушы, 1992. -269 б.
17 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –Алматы: Санат, 1997. -256 б.
18 Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий. -М.: Народное образование, 1998. –С. 816.
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА СТУДЕНТТЕР ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
(қазіргі қазақ тілінің морфология саласы бойынша)
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі –
қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның
бағдары – дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен
ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті
мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру [1], шебер сөйлейтін, шешен
мамандарды дайындау.
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде
жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
айтылғандай, жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау
сапасын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде [2]. Осы ретте мұғалімдер
даярлайтын жоғары оқу орындары алдында үлкен де салмақты міндеттер тұр. Бұл
міндеттердің шешімі студеттерге мемлекеттік стандартқа, оқу
бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім берумен ғана шектелмейді.
Жоғары мектепті бітірушілер болашақ кәсібін терең түсінетін, меңгерген
білімін мазмұнды, дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер жеткізе алатындай, тіл
байлығы мол маман болып шығуы тиіс. Сондықтан жоғары оқу орнында оқытылатын
қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы студенттерді өз ойларын жүйелі,
түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру маңызды мәселе болып
табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ қазақ тілі маманы терең кәсіби
білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, пікірін жүйелі түрде
жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан тұлға болуы тиіс.
Қазіргі қазақ тілінің салаларын оқыту барысында студенттің кәсіби-
әдістемелік даярлығын қалыптастыру тіл дамыту мәселесін де басты назарда
ұстауды қажет етеді. Сөздердің грамматикалық сыр-сипатын, сөз тұлғаларының
модельдерін дұрыс танып, талдай алатын, яғни меңгерген білімін іс жүзінде
орынды пайдаланатын студент тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп жеткізе
алады. Бұл студенттің қазақ тілінің күрделі морфологиялық құрылымын тіл
дамыту жұмыстары негізінде меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан қазіргі
қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы студент тілін дамытуды
бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Студент тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет арқылы нәтижелі
жүргізіледі, өйткені тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы түсінісу дегенді
нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге жеткен,
өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік
ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы, адамдар
қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді [3, 211-б.].Тіл дамытудағы мақсат
– қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету.
Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде оқытуда, үйретуд грамматика
қарым-қатысты жүзеге асыратын тетік қызметін атқарады. Олай болса,
студенттің ғылым саласынан игерген білімін тілдік қатынаста тиімді, орынды
пайдалана білуге дағдыландыру – қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған
өзекті мәселе.
Халық тілінің қайнар бұлағы – шешендік сөздер, бейнелі сөздер, мақал-
мәтелдер арқылы студенттердің сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары
арқылы іске асады. Ғасырлар бойы жинақталған тіліміздің байлығы студенттің
ана тілін қастерлеп, тілдегі ұлттық рухты терең тануына мүмкіндік береді.
Қазіргі қазақ тілінің морфология саласынан теориялық білім берумен қатар
тіл дамытуды басты назарда ұстап, оны оқытуды тұтас әдістемелік жүйе
ретінде зерделеу – қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі маңызды мәселелердің
қатарына жатады.
Қазіргі заман жағдайында жоғары білім беру жүйесі университет
қабырғасында алған білім, білік пен дағды-машықтың негізінде дербес,
әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізу мақсатын көздеп отыр. Бұл
мақсаттың түпкі шешімі студенттің игерген базалық білімін мазмұнды да
дәлелді етіп, әсерлі сөз орамдарымен жеткізе білуіне келіп тіреледі.
Сондықтан жоғары мектепте студенттің қазақ тілінің салалары бойынша
меңгеретін білімдері ауызша да, жазбаша да әдемі сөйлеуге дағдыландыратын
тіл дамыту жұмыстарымен ұштасқанда ғана нәтижелі болады. Олай болса,
студенттің тілін дамытуды кәсіби біліктіліктің негізгі көрсеткіші ретінде
дәйектеу зерттеудің өзектілігін нақтылай түседі.
Жоғары мектепте өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп жатқан жағдайына
бейімделген жаңа үлгідегі мамандар даярлауда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдермен
жүргізілуі басты меже болуы тиіс. Сондықтан оқытуды ұйымдастыруда
студенттің сөйлеу белсенділігін арттыратын, өз ойын ашық айтуға, пікір
алысуға жетелейтін әдіс түрлерін қолдану тіл дамыту мәселесінің дұрыс
шешілуіне жағдай жасайды. Бұл студенттің қазақ тілінің морфология саласынан
меңгеретін теориялық білімі мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте жүзеге
асуының қажеттілігін айқындай түседі. Алайда, ғылым салалары мен тіл дамыту
арасында тұрақты әрі табиғи байланыс болуға тиіс. Бұл өскелең жаңа өмір
мұқтаждығы деген [4, 77-б.] тұжырым күні бүгінге дейін өз дәрежесінде
шешімін таппай келеді. Жоғары оқу орнында оқитын студенттер арасында тілдік
нормаға сәйкес сөйлей алмайтындары кездеседі. Оның басты себептері –
жоғары оқу орнында (қазақ тілі мен әдебиет мамандығы) қазіргі қазақ тілінің
морфология саласын оқытуда тіл дамыту жұмыстарына өз мәнінде көңіл
бөлінбеген, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдарында да тіл дамыту
мәселесі нақтыланбаған. Бұл жоғары мектепте тіл дамытуды ғылым салаларын
оқытумен байланыстыра зерттеудің әдістемедегі өзекті мәселе екендігін
анықтай түседі.
Қорыта айтқанда, жоғарыдағы тұжырымдар болашақта мектептің белді тұлғасы
болатын бүгінгі студенттің ғылыми білімді сапалы меңгеруі мен сөйлеу
шеберлігінің тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін анықтаудың
өзекті екенін дәлелдей түседі.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология
саласы арқылы студенттер тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін
тұжырымдау, қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде жаңа технологияға сай тіл
дамытудың әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы
дәйектеу.
Зерттеу нысаны – жоғары оқу орнының қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде
қазіргі қазақ тілінің морфология саласы арқылы студенттер тілін дамыту
үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология
саласы арқылы студенттер тілін дамыту әдістемесі.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқытуда
студенттер тілін дамытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық
негіздерін дәлелдеу;
- морфологияны оқыту арқылы студенттер тілін дамыту мәселесінің
ұстанымдарын белгілеу;
- қазіргі қазақ тілінің морфология саласын жаңа технология негізінде
оқыту барысында студенттер тілін дамытудың ғылыми әдіс-тәсілдерін анықтау;
- морфология саласы арқылы студенттердің сөздік қорын байытудың
жолдарын анықтау;
- студент тілін дамытатын кешенді жұмыс түрлерін айқындау;
- студент тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін
пайдаланып, студент белсенділігін арттыратын іскерлік ойындар, ойбөліс,
ойталқы әдістеріне бағытталған тапсырмалар жүйесін жасау;
- студент тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер морфологияны оқыту арқылы студенттер
тілін дамыту белгілі бір жүйемен үздіксіз жүргізіліп, оларды шебер, жүйелі
сөйлеуге дағдыландыру кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде
ұйымдастырылса; оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін
білім нәтижелері студенттердің кәсіби сөйлеу шеберлігін дамытуға
негізделсе, онда студенттердің тілін дамытудың, сөздік қорын байытудың
нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі, өйткені морфология саласын оқыту
арқылы ойлана шебер сөйлейтін, қазіргі заман талаптарына сай, бәсекеге тұра
алатын, қабілетті жеке тұлғаны тәрбиелеу, қалыптастыру жүзеге асады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орнында ғылым салаларын оқыту тіл
дамытумен тығыз бірлікте жүргізілгенде, студент қоғамдық-әлеуметтік ортада
ойын еркін жеткізуге, әдеби нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Ғылыми еңбекте педагогика, психология,
лингвистика және қазақ тілін оқыту, орыс тілін оқыту, шет тілін оқыту
әдістемесінің жаңалықтары, оқытудың жаңа технологиялары туралы ғылыми-
әдістемелік еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары негіз болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау, салыстыру,
сипаттау, жүйелеу, жинақтау, талдау, тұжырымдау, талқылау, қорыту,
эксперименттік әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту
арқылы тіл дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі тереңдетіліп, оның басты
мақсаты студенттің шебер сөйлеуін дамыту нәтижесінде кәсіби сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру екені дәлелденді;
– қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша морфологияны оқыту барысында
студенттер тілін дамытудың әдістемелік жүйесін сараптау арқылы студенттерді
кәсіби шебер сөйлеуге үйретудің ұстанымдары ғылыми тұрғыда негізделді;
– студенттің болашақ кәсіби мамандығына сәйкес сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру бағытындағы тіл дамытудың жаңа әдістемелік жүйесі ұсынылды.
Студенттің өзін жеке тұлға деп сезінуін қалыптастыру, белсенділігін
күшейту, қызығушылығын арттырудың маңызы зор екені айқындалды;
– студент тілін дамытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер нақтыланып, олардың
түрлері, қолдану жолдары белгіленді;
– студент тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі үлкен қызмет атқаратындығы
анықталды;
– морфологияны оқытуда би-шешендер сөздерінің үлгісі арқылы студенттер
тілін дамытудың ұтымдылығы дәлелденді;
– студенттерді ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол жұмыстардың
студенттердің жазба тілін дамытуда маңызды екендігі анықталды;
– студенттің кәсіби тілін дамытуда, қалыптастыруда іскерлік ойындар,
ойбөліс, ойталқының белсенді әдіс ретіндегі мүмкіндігі тәжірибе арқылы
дәлелденді;
– жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы студенттер тілін
дамытудың ғылыми-әдістемелік жүйесі эксперимент арқылы тексеріліп,
дәлелденді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2000-2003жж.) морфологияны оқыту арқылы студенттің
тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындау үшін педагогикалық,
психологиялық, лингвистикалық, әдістемелік, шешендік мәселелері бойынша
ғылыми еңбектерге талдау жасалды. Тақырып бойынша бақылау тәжірибесін
өткізу үшін оқу материалдары жинақталды.
Екінші кезеңде (2003-2005жж.) жинақталған ғылыми деректер мен
әдістемелік материалдар тәжірибеде пайдаланыла бастады. Осыған сәйкес
студенттердің тілін дамытудың жүйелі әдістемесі жасалды, тіл дамытуға
арналған жаттығулар мен тапсырмалар түрлері нақтыланды, студенттер тілін
дамытудың тиімді жолдары, амал-тәсілдері қалыптастырушы эксперимент арқылы
сынақтан өткізілді.
Үшінші кезеңде (2005-2008жж.) оқу экспериментінің жалғасуымен, яғни
алынған нәтижелер тексеріліп, талданып, ғылыми-әдістемелік тұжырымдар
жасалды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді оқыту
әдістемесін толықтырады, осы мәселеде оны байытуға жаңа үлес болып
қосылады. Зерттеу жұмысы жоғары оқу орындарында келешекте түрлі мамандық
бойынша жүргізілетін тіл дамыту жұмысының әдістемесіне теориялық-
әдістемелік негіз қызметін атқарады. Ғылыми еңбек жоғары оқу орындарында
мамандардың тілін дамыту әдістемесінің дамып, жетілуіне әсер етеді,
мәселенің дамуына жол ашып, үлгі болады.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысын жоғары оқу орындарында
арнайы курс оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Еңбектегі
өзекті мәселелер әдістеме саласы бойынша оқулық, оқу құралдарын жазуға
септігін тигізеді. Сонымен бірге, әдістеме ілімі бойынша зерттеу ісімен
айналысып жүрген аспиранттар, ізденушілер, магистранттар, оқытушылар
пайдалана алады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған
теориялық қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы
танылады. Зерттеудің мақсат-міндеттері мен оның жүйесіне сәйкес алынған
зерттеу әдістері, көрсетілген нәтижелері жоғары оқу орнының қазақ тілі мен
әдебиеті бөлімінде тиімді қолданылуына негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– жоғары мектепте морфологияны оқыту арқылы студент тілін дамыту қазақ
тілі маманын даярлаудың сапасын арттыруға, білікті, іскер маман даярлауға
мүмкіндік береді;
– морфологияны оқыту барысында студенттер тілін дамыту жұмысында
оқытудың жаңа әдістерін қолдану қажет. Тіл дамытуда қатысымдық әдіс,
көрнекілік әдіс, саяхат әдісі т.б. әдістерді кіріктіре пайдалануға
мүмкіндік мол;
– студенттердің кәсіби шебер сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
бағытталған әдістемелік жүйе дидактикалық ұстанымдармен қатар, тіл
дамытудың арнайы ұстанымдары арқылы жүргізілсе, нәтиже сапалы болады;
– тіл дамыту жұмыстарын түрлендіріп отыру студенттердің сөйлеу
шеберлігін жетілдіруге ықпал етеді;
– морфологияны оқытуда студенттерді ғылым жаңалықтарымен таныстыру
олардың сөз шеберлігін қалыптастыруға бағытталуы тиіс;
– жоғары оқу орнында тіл дамыту тіл білімінің барлық саласымен
байланысты болғандықтан, тіл дамытуды тіл теориясымен де, практикалық
сабақпен де байланысты жүргізуге болады;
– морфологияны оқытуда студенттердің тілін билердің шешен сөздерінің
үлгісімен, ғылыми жұмысқа баулу барысында, іскерлік ойын, ойбөліс, ойталқы
арқылы дамыту жақсы нәтиже береді;
– морфологияны оқыту барысындағы тіл дамыту жұмысын білім беру, тәрбие
жұмысымен байланысты жүргізу қажет;
– білікті, іскер әрі сауатты, шебер сөйлейтін, қазіргі заманның талабына
сәйкес ісіне сөзі сай маман дайындау тіл дамытудағы кешенді жұмыстар арқылы
іске асады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны,
тұжырымдары, нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда жасалған баяндамаларда талқыланған.
Зерттеу жұмысының мазмұны, тұжырымдары шетелдік басылымдарда–Жөнге
ұлттары (Қытай), Кыргыз аграрлык университетинин жарчысында (Бишкек),
Педагогик таьлим (Ташкент) және Қадағалау мен аттестаттау Комитеті бекіткен
тізімдегі республикалық басылымдарда: Ізденіс, Ұлт тағылымы, Ұлағат,
Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақстан кәсіпкері, Қазақстан мектебі
журналдары мен Қайнар университетінің, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың
хабаршыларында жарық көрді.
Диссертация жұмысы Абай атындағы ҚазҰПУ-дың қазіргі қазақ тілінің
теориясы мен әдістемесі кафедрасының және диссертациялық кеңес жанынан
құрылған әдістемелік семинардың кеңейтілген мәжілісінде талқыланған.
Диссертация бойынша 1 монография, 6 мемлекеттік білім стандарттары, 8
типтік оқу бағдарламалары, 3 оқулық, 10 оқу құралы, 5 оқу-әдістемелік
құрал, 41 ғылыми мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, төрт тараудан және
қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері,
жетекші идея мен зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы көрсетіліп, қорғауға
ұсынылатын қағидалар мен еңбектің теориялық, практикалық маңызы
тұжырымдалған.
Қазақ тілін оқыту жүйесіндегі тіл дамыту мәселесінің теориялық
негіздері деп аталатын бірінші тарау үш тармақтан тұрады: 1. Қазақ тілін
оқытуда тіл дамыту әдістемесінің бастау көздері. 2. Оқыту жүйесіндегі тіл
дамыту мәселесінің зерттелу жағдайы. 3. Жоғары оқу орнында қазіргі қазақ
тілінің морфология саласы арқылы студенттер тілін дамытудың мазмұны мен
арнайы ұстанымдары. Мұнда тіл дамыту мәселесінің зерттелуі мен оның бастау
көздері ретінде Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы еңбектеріне тақырып
тұрғысынан сараптама жасалды, сондай-ақ студенттер тілін дамытудың мазмұны
және ұстанымдары жайында баяндалады.
Ы.Алтынсариннің еңбектерінде тіл дамытуға ерекше көңіл бөлінген [5].
Ағартушы әр сөз табына қатысты сөздерді меңгерту оқушылардың грамматикалық
ережелерді дұрыс түсінуге септігі тиетіндігін, әрі сөздік қорлары толығып,
тілі дамитындығын, сөздік қорды байытуда қызықты әңгіме айту, сөйлесудің
маңыздылығына назар аударған. Жоғары оқу орындарында жаттығу мәтіндерінің
теориялық тақырыптарға сай болуымен қатар, тәрбиелік жағына да көңіл
бөлінуі тиіс. Ы.Алтынсарин оқулықтарынан басталған мәтінге қойылатын талап
жоғары мектеп оқулықтарына да негіз болады.
А.Байтұрсынов та бұл мәселеге көңіл бөлді, яғни ғалым оқулықтарында
тілдің теориялық жағын меңгертумен қатар, тіл дамыту жұмыстары да
қамтылған. Мысалы, Тіл–құралдың бірінші бөлімінде Зат есім тақырыбына
қатысты жаттығуларда мақал-мәтел сөйлемдерінен зат есімдерді табу, астын
сызу деген тапсырмалар көрсетілген [6]. Мұндай тапсырмаларды беруде
әдіскердің оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруін ғана емес,
тіліміздің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді оқып, есте сақтаулары арқылы
сөздік қорларын толықтыруын көздегені анық байқалады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазған
әдіскер ғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы. Ол оқулық түзуде де, әдістемелік
мақалаларында да тіл дамытуға ерекше мән берді. Ғалым 1929 жылы Жаңа
мектеп журналының № 9 санында жарияланған Білім кеңесінің програмы және 1-
ші басқышта ана тілі атты мақаласында сауаттандыру жұмысының маңызына,
сауат ашу әдістеріне, тіл ширату жұмыстарының түрлеріне тоқталған [7].
Т.Шонанұлы тіл ширатудағы бала әңгімесі, оқытушының әңгімесі,
әңгімелесу, класс пен мектеп жиылысына араласу, өлең мен тақпақ, сахна
ойыны, оқушының баяндамасы секілді әдістердің әрқайсысының ерекшелігін
қысқаша сипаттай келіп, мұғалімдерге нақты әдістемелік кеңестер берген.
Ғалымның осылайша бастауыш мектепте тіл ширату жұмысының жүйелі жүргізілуі
қажеттігі жайындағы пікірлері оның Тіл дамыту оқулықтарын жазуына басты
себеп болды.
1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып, жаппай
сауатсыздықты жою мақсатында жұмыстар жүргізілгені анық. Бұл кезеңнің
көшбасшысы болған С.Аманжолов, Қ.Жұбанов еңбектерінде грамматикалық
тақырыпты меңгертумен бірге алған білімді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға
дағдыландыруға да көңіл бөлінді. Ш.Х.Сарыбаев та қазақ тілінің сабақтары
арқылы тіл дамыту жұмыстарын ескерген. Мәселен, әдіскер еңбектеріндегі
сұрау-жауап арқылы пысықтау – оқушыны сөйлеуге мәжбүр ететін, оны
ойландыратын, белсенділігін арттыратын тәсіл [8, 23-б.].
С.Жиенбаев тіл дамыту жұмысын: 1) сөз қорын молайту, 2) сөйлем құрау, 3)
кітап оқуға байланысты жұмыстар [9, 17-б.] деп үшке бөліп қарастырып,
олардың әрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін нақты көрсеткен. Сонда,
ғалым айтып отырған оқушының сөздік қорын молайтудың оқу, мазмұндау
үрдісінде жаңа сөздермен, терминдермен танысу, сөздікпен жұмыс жүргізу
арқылы жүзеге асатындығы студент тілін дамытуға да қатысы бар. Өйткені
студенттердің қазақ тілінің қай саласынан болсын тақырып ыңғайына қарай
жаңа сөздер үйренулері, тілдік терминдерді меңгерулері олардың тіл
байлығының толығуының, кәсіби тілде шебер, жүйелі сөйлеуге дағдылануының
негізгі шарты деуге болады. Алайда тіл дамыту жұмысы сөздік қорды
толықтырумен аяқталмайды. С.Жиенбаев пікірінше, сол естіген, ұғынған жаңа
сөздерді қатыстыра отырып, сөйлемді дұрыс құрап дағдылану, өз ойын жүйелеп,
дәлелдеп айта білумен, онда да тек қана айта білу емес, эпитет, теңеулермен
көркемдеп сөйлей білгенде ғана жүзеге асады. Студент тілін дамытуда бұл
пікірдің де орны ерекше, өйткені тәжірибе барысында студенттерді сөздерді
дұрыс, орынды қолданып, сөйлеу шеберлігіне дағдыландыруда шешендік сөз
үлгілерін, бейнелі сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдалану басты назарда
болды. Олай болса, әдіскер ғалым пікірінің бүгінгі оқыту үдерісінде,
әсіресе студенттер тілін дамыту ісінде өміршеңдігін байқауға болады.
Ғ.Бегалиев қазақ тілі әдістемесінде бірінші болып сөздік мәселесін
көтеріп, сөздікпен байланысты жұмыстың сегіз түрін көрсеткен [10, 21-б.].
Бұл айтылғандардан бастауыш сыныптарда тіл дамыту мәселесінің ғылыми
негізі қаланғаны анықталды. Оны дамытуды кейінгі буын ғалымдар жалғастырды,
ол – заңды құбылыс.
С.Рахметова Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері атты зерттеуінде тіл дамыту бойынша ауызша, жазбаша
тіл дамыту әдістемесі, сөз және сөйлемдермен жұмыс жүргізу жолдары,
байланыстырып сөйлеу әдістемесі мәселелерін зерделеген. Ғалым бастауыш
сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау
және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделікті өтілетін сауат ашу,
грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл
дамыту жұмысы біршама жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [11, 65-б.].
Т.Әбдікәрімова Бастауыш класта текспен жұмыс істеу арқылы тіл
дамыту атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыстың барлық түрін талдай
отырып, тіл дамыту мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның Әліппе
мен Ана тілі оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері
мәселесі бойынша докторлық зерттеуінде мәтін арқылы тіл дамытудың
әдіснамалық негіздерін – 1) оқылым әрекеті арқылы оқушы тілін дамыту, 2)
мәтіннің оқушы сөздік қорын байытуы, 3) айтылым және тыңдалым әрекеті
арқылы оқушының тілін дамыту, 4) суретпен жұмыс арқылы шығармашылықты
дамыту [12, 38-33-б.],-деп талдай келіп, бастауыш сынып оқушыларының тілін
мәтін арқылы дамыту мәселесін оқытудың жаңа технологиясы бойынша
зерделеген.
Бастауыш мектептегі тіл дамыту мәселесі Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева,
М.Ермекбаев т.б. ғалымдар еңбектерінде де қарастырылған.
Қазақ орта мектебінде ана тілін оқыту әдістемесінің болмауы оқушыларға
білім беруде көп қиындық келтірді. Мұғалімдерге Педагогика ғылымдарының
Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкерлері
шығарып тұрған әдістемелік нұсқаулары, мақалалары жәрдемші болды. Рас,
Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев кезінде де олардың әдістемелік
еңбектері негізінен бастауыш сыныптарға арналғанымен, орта мектепте қазақ
тілін оқыту туралы мақалалары жарияланып тұрды. Орта мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі 1965 жылы Д.Әлімжанов пен И.Мамановтың авторлығымен жарық
көрді. Б.Құлмағамбетова, И.Ұйықбаев, Х.Арғынов, А.Ошкаров, А.Ысқақов,
М.Нұрғалиева, А.Исабаев секілді ғалымдар да орта мектепте қазақ тілін оқыту
әдістемесіне үлкен үлес қосты. Орта мектептегі тіл дамыту жұмысына көп
көңіл бөлген ғалым-әдіскердің бірі – Б.Кәтембаева. Оның Тіл ұстарту
жұмыстары бойынша әдістемелік нұсқаулар атты еңбегінде оқушылардың тілін
ширатудың амал-тәсілдері мен жүргізілетін жұмыс түрлері қарастырылды.
Орта мектептегі тіл дамыту мәселесіне арналған бірінші зерттеу жұмысы-
Н.Құрманованың Методика развития речи при изучении имени прилагательного в
6 классе казахской школы деген тақырыптағы еңбегі. Ғалым еңбегінде сын
есімнің тіл арқылы қатысымда атқаратын қызметін жоғары бағалап, оның ойдың
дамуына игі әсерін де дәлелдеген. Сондай-ақ сын есімді оқытумен байланысты
тіл дамыту жаттығуларының жүйесін қолданған, онда түрлі жағдайлар
қамтылған, пікірлесім түрлері т.б.жұмыстар арқылы оқушының сөйлеу әрекетін
күшейту көзделген.
Н.Құрманова сөз тіркесін оқытудағы тіл дамыту әдістемесіне арнап еңбек
шығарды [13]. Автордың тілде ең жиі қолданылатын тілдік синтаксистік
бірліктердің бір түрі сөз тіркесін оқытуда тіл дамытуды арнайы зерттегені
мәселенің маңыздылығына байланысты және ол мұғалімдер үшін үлкен көмек
болды. Зерттеуші Қазақ мектебінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту
технологиясының ғылыми әдістемелік негіздері атты зерттеуінде де тіл
дамыту мәселесіне көңіл бөлген. Сондай-ақ З.Саламатованың, Б.Жахинаның,
А.Жанәбілованың зерттеулерінде оқушы тілін дамыту жағдайлары қарастырылды.
А.Жапбаров Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың
әдіснамалық және әдістемелік негіздері деген тақырыптағы еңбегінде тіл
дамыту мәселесінің жүйелі түрде зерттелмеуіне байланысты осы мәселенің
терминдерінің әлі анықталмағанын дұрыс көрсеткен: ... қазақ тілін оқытуда
тіл дамытудың мәні мен мазмұны толық ашылмады. Тіл дамыту жұмысы жүйе
ретінде қаралмады, оның бағыттары, бөлімдері нақты жіктелмеді. Тіпті
бөлімдер жұмыс түріне қарай: Тіл байлығын арттыру, Тіл стильдерімен
жұмыс, Сөздік жұмысы, Өз ойын жеткізуге байланысты сөйлем құрау т.б.
немесе Тіл дамыту, Тіл ұстарту, Байланыстырып сөйлеу деп әр түрлі
аталып келді [14, 8-б.]. Ғалым пікірімен келісу орынды, өйткені термин
алалығы күшті екені рас және тіл дамыту термині қазір орнығып келеді деуге
болады, сондықтан ол толық қабылданғаны, қалыптасқаны дұрыс. Әдіскер ғалым
еңбегінде сөз мағынасын меңгеруге байланысты таным, ұғым мәселелеріне де
қатысты орынды пікір айтылған. Зерттеуші сөйлеудің лексикалық икемділігі,
дағдысы және сөздік қорды байыту мәселесін арнайы қарастырған. Осы мәселеде
автор тіл дамытуды үш деңгейге бөліп, сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
дамытудың ұстанымдары мен жүйесін белгілеген.
Соңғы кезде жоғары оқу орнына шешендіктану пәнін ұсынған, ол пәнді
оқытқан, оқытудың қажеттілігін дәлелдеген зерттеу еңбектері жазыла бастады.
Сол еңбектердің бірі – Б.Қалимұқашеваның Студенттерге шешендік өнерді
үйрету әдістемесі деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы. Бұл
зерттеуде студент тілін дамыту ғана емес, шешен сөйлеуге үйрету қажеттілігі
және студенттерді шешендік өнерге үйретуге болатыны зерделенген.
Жоғары білім жүйесінде шешендіктануды оқыту мәселесін арнайы зерттеген
А.Қыдыршаев Шешендіктануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері атты
докторлық диссертациясында жоғары оқу орындарының гуманитарлық бөлімдерінде
студенттерді шешендікке баулудың ғылыми-әдістемелік мәселелерін
қарастырған. Ал Г.Қосымова қазақ шешендіктануының тарихын, арналарын көне
түркі жазбаларын бастап зерттеп, шешендік өнердің қайта жаңғырығуы қоғамдық
қажеттілік екендігін атап көрсеткен.
Әдістеме тұрғысынан аз зерттелген сала – жоғары мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі. Осы тың жатқан мәселені зерттеу З.Бейсенбаева еңбегінен
басталады деуге болады. Ғалым Жоғары оқу орнында сөзжасам пәнін оқытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері атты тақырыптағы зерттеуінде сөзжасамды оқыту
технологиясы мәселесін ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйеніп шешкен, яғни
сөзжасамды оқытуда модульдік технологияны қолданған. Жоғары мектеп
әдістемесіне арналған зерттеудің бірі – Ж.Сүлейменованың Қазіргі қазақ
тілі морфологиясын жоғары мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
атты докторлық диссертациясында студенттің білім алудағы белсенділігін
арттыру мәселесіне ерекше мән берілген.
Студенттерді кәсіби тілде шебер сөйлеуге үйрету белгілі бір ұстанымдарға
сүйенеді. Олай болса, тіл дамыту жұмыстарының жүйелі ұйымдастырылуының
нәтижесінде студент дұрыс, анық сөйлеуге, ойын толық жеткізе білуге
дағдылану үшін ұстанымдар басшылыққа алынады, яғни жан-жақты жүргізілетін
тіл дамыту жұмыстары белгілі қағидаларға сүйенеді. С.Рахметова бастауыш
сынып оқушыларының тілін дамытудың өзіне тән қағидалары бар екендігін, яғни
балалардың сөздік қорын дамыту, оларға жаңа сөздерді үйрету жұмыстары сөз
мағынасын ол бейнелейтін болмыспен салыстыру ұстанымы арқылы жүргізіліп
келе жатқанына тоқталып, себебі белгілі бір ұғымға телінбеген сөз есте
сақталмайды, тез ұмытылады. Демек, бастауыш кластарда оқушылардың тілін
дамыту жұмыстарын жүргізу кезінде, негізінен, осы принцип басшылыққа
алынады [11, 123-б.], - деп көрсеткен.
А.Жапбаров орта мектеп оқушыларының тілін дамытудың төмендегідей
ұстанымдарын ұсынған:
– сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы;
– қатысымдық ұстаным;
– жағдайға, ахуалға лайық, ыңғайлылық (ситуациялық) ұстанымы;
– сөйлеу әрекеттерін кешенді жүргізу ұстанымы;
– әдеби тіл нормасын сақтау ұстанымы [14, 17-18-б.].
Жоғарыда аталған ұстанымдары басшылыққа ала отырып, диссертацияда
студенттер тілін дамытудың арнаулы ұстанымдары төмендегіше топтастырылды.
Қатысымдық ұстаным. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы тіл
арқылы болатындығы белгілі. Ал қатысымдық ұстаным тілдік материалдарды
таңдауды, қатысым жағдаятын нақтылауды анықтайды, яғни ауызша, жазбаша
тұрғыдағы қатысымды жүзеге асыру үшін қандай біліктер қажеттігін, қандай
құралдар арқылы тілдің қатысымдық қызметін меңгеруді қамтамасыз етуді
айқындайды. Ұстанымның бұл түрі сондай-ақ қатысымдық жағдаятты туғызатын
шарттардың сақталуын талап етеді. Сөйтіп, студент пен оқытушы, студент пен
студент арасындағы қатысымның нәтижелі болуына мүмкіндік береді.
Студент жоғары оқу орнында кәсіби шебер сөйлеуге үйренбесе, өз ойын
басқаға толық, жүйелі жеткізе алмаса, онда тілдің қатысымдық қызметін дұрыс
меңгермегені болып есептеледі. Сондықтан студент қазақ тілінің қай
саласынан болсын теориялық білім алғанда, игерген білімін тілдік қатынас
үшін пайдалана білуге дағдылануы тиіс. Осы ретте студентке тілдік
қатысымның ауызша, жазбаша түрлері семинар, СӨЖ, тіл үйірмелерінде
меңгертіледі. Тілдің қатысымдық қызметін ұғындыратын жұмыс түрлері дұрыс
ұйымдастырылса, студенттің жүйелі де тілдік нормаларға сәйкес сөйлеуіне
жағдай жасалады. Тілдік қатысымға дағдыландыратын жұмыстар студенттерді
қызықтыратындай, теориялық білімге де, тіл дамыту мақсатына да сәйкес
келетіндей болуы тиіс. Тілдік жаттығулар мен тапсырмалар қатысымдық бағытта
ұйымдастырылуы қажет. Студент ауызша да, жазбаша да тілдік бірліктерді
сөйлесімде, тілдік қатынаста дұрыс қолдана білгенде ғана қатысымдық
біліктілік жүзеге асады. Ал әрбір студенттің тілдік қатынаста белсенділік
танытуы оқытушының қатысымдық жағдаятты дұрыс ұйымдастыруына байланысты.
Сонымен, қатысымдық ұстанымның негізгі шарттары мынадай: тілдік қатынас
туғызатын жағдайды таңдай білу; теориялық білім мен тіл дамытуды қатар
жүргізу; тілдік қатысымға студенттердің белсенді қатысуларын қамтамасыз
ету; жаттығу, тапсырмаларды қатысымдық мақсатқа сай дұрыс таңдай білу.
Тіл дамытудың дифференциация мен интеграция ұстанымы. Ғалымдар тілдік
әрекеттің әрқайсысының өзіндік тәсілдері, ерекшеліктері бар екендігін
айтады. Мысалы, ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің айырмашылықтары т.б.
Студент тілін дамытуда оның сөйлеу тіліне яғни мәдениетті сөйлеуіне
тереңірек көңіл бөліп, түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады. Сол сияқты
жазбаша тілге қатысты жұмыс түрлеріне баса назар аударылады. Студент тілін
дамытуда бұл екі мәселе тығыз бірлікте алынып, интеграция жолымен де
жүргізіледі. Болашақ қазақ тілі мен әдебиетінің маманы екі пәнді де
оқытатындықтан, тіл дамыту жұмысын көркем әдебиетпен байланыстырып, яғни
әдеби шығармаларды пайдаланып, интеграция жолымен жүргізілген жұмыстар
нәтижелі болады. Олай болса, дифференциация мен интеграция ұстанымы сөйлеу
әрекетінің ерекшеліктерін ескеріп, олардың әрқайсысының айырмашылықтарына
қарай тереңдетіліп жүргізіледі, ал тіл дамытуда тілдік бірліктер мен әдеби
шығармаларды қатар қолдану тиімді болады.
Белсенділік ұстанымы. Студенттер тілін дамыту, ең алдымен, олардың
өздерінің белсенділіктеріне байланысты. Өйткені әр студент өзінің сөйлеу
мәдениетін арттыруға, болашақ кәсіби шеберлігін жетілдіруге талпынбаса,
белсенділік танытпаса, сөздік қорын толықтырып, жүйелі, мазмұнды сөйлеуге
үйрене алмайды. Белсенділік таным процесінің басты сипаты ретінде белгілі
бір жағдайлар арқылы іске асырылады. Студенттің шебер сөйлеу белсенділігі
оның тілге деген сезімінің оянуына байланысты. Ондай қызығушылықты туғызуда
сабақ кезінде тіл дамыту мақсатына сәйкес ұйымдастырылған жұмыстардың
жүйелілігі, тартымдылығы басты рөл атқарады. Оқытушының студентті көркем де
шешен сөйлеуге ынталандыратын түрлі әдістерді орынды пайдалана білуінің
ықпалы күшті. Сабақта және сабақтан тыс кезде ұйымдастырылатын тіл дамыту
мақсатындағы жұмыстар студенттердің эмоционалды белсенділігін оятатындай
деңгейде болуы тиіс. Іскерлік ойындар, ойталқы, ойбөліс секілді әдістерді
тиімді пайдаланғанда, студент белсенділігі арта түсетіндігі тәжірибеде
анықталды.
Тіл дамытудың тіл салаларымен байланысы ұстанымы. Тіл дамыту тіл
білімінің салаларымен байланысты жүргізіледі, тіл білімінің теориялары тіл
дамытуға негіз болады. Тіл дамытуды басқаша айтсақ, тілдік бірліктерді
дұрыс қолдану дағдысы деуге болар еді. Демек, тілдік бірліктерді сөйлеуде
дұрыс, орынды қолдана білу қажет Бұл тіл дамытудың тіл білімінің
салаларымен байланысын дәлелдейді.
Кешенді ұстаным. Тіл дамыту – қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі өте
күрделі мәселе. Өйткені тіл дамытудың өзіндік мазмұны, оқыту құралдары,
студент тілі дамуының деңгейін бағалау өлшемдері болуы қажет.
Жоғары оқу орнында студенттерге теориялық білім берумен қатар олардың
сөйлеу тілінің сапасын арттыру кешенді жүргізілген жұмыстар арқылы іске
асады. Сондықтан тіл дамыту бағыттары кешенді жұмыстар бойынша жүргізілуі
қажет. Ондай жұмыстар морфологиялық жаттығулар, іскерлік ойындар, ойталқы,
ойбөліс, шығармашылық т.б. тапсырмалар кешенді түрде орындалса ғана
нәтижелі болады. Мұндай тапсырмалар студенттің өзінің сөйлеген сөзіне мән
беріп, сөзінің мазмұндылығы, баяндауының жүйелілігі, мәнерлілігі, сөздік
қорының байлығы, бейнелі сөздерді пайдалануы секілді шеберліктерді игеруіне
ықпал етеді. Сөйтіп, студент тілдік қатынас кезінде тілдік құралдарды
таңдап, жүйелі сөйлеуге төселеді. Студенттің жеке тұлға ретіндегі
мәдениеті, ой-өрісі, дүниетанымы әдеби тілде сауатты сөйлей білуі –
болашақта жақсы маман болуының кепілі. Ол өз ойын жүйелі де сенімді түрде
жеткізе білуге, пікірін дәлелдей білуге дағдылануы қажет. Бұл талаптардың
бәрі тіл дамыту жұмыстары кешенді жүргізілгенде ғана жүзеге асады. Олай
болса, кешенді ұстанымның шарттарын былайша тұжырымдауға болады: ауызша,
жазбаша тіл дамыту мақсатын көздеуі тиіс; кешенді жұмыс түрлері
толықтырылып отырылуы қажет; кешенді жұмыстар үздіксіз тіл салаларын
оқытуда тіл дамытумен бірлікте жүргізілуі керек; кешенді жұмыстар сөздік
қорды байытудың басты тәсілі болуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы. Белгілі ғалым М.Балақаев тілдік
нормаға тілдегі бірізділік, тіл материалдарын нормалау деген сөз, белгілі
бір тәртіп, заңдылыққа бағындыру [15, 137-б.], - деген анықтама бере
келіп, тілдік бірліктердің ерекшеліктерін әр адамның терең түсіне білуі
әдеби тіл нормасының бұзылмауына ықпал ететіндігін де ескерткен. Студент
тілін дамытуда тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы басшылыққа алынуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру сабақта және сабақтан тыс жүргізілетін
жұмыстардың бірізділігінен, жүйелілігінен көрінеді. Сондай-ақ бұл ұстаным
басқа ұстанымдармен тығыз бірлікте анықталады. Әсіресе тілдік норманы
қалыптастыру ұстанымы кешенді ұстаным арқылы ашылады. Себебі кешенді
жұмыстар кезіндегі тіл дамытуда тілдік нормалар басты негіз бола алады.
Тілі жетілген, әр сөздің стильдік қызметіне мән беретін, сөйлеу шеберлігі
қалыптасқан студент өз ойын жазба түрде де жүйелі жеткізе алатын болады.
Сонымен, тілдік норманы қалыптастыру ұстанымының шарттарына мыналарды
жатқызуға болады: сөйлесімде де, жазылымда да тіл нормаларын сақтау – тіл
дамытудың басты тірегі; тілдік жүйе мен тілдік норманы үнемі назарда ұстау
керек; сөздің стильдік қызметіне, эстетикалық сипатына мән беру қажет.
Жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы студенттер тілін дамытудың
ғылыми-әдіснамалық негіздері атты екінші тарау төрт тармаққа жіктеледі:
1.Тіл дамыту әдістемесінің лингвистикалық негізі. 2.Жоғары
оқу орнында тіл дамыту әдістемесінің психологиялық негізі.
3.Жоғары оқу орнында тіл дамыту әдістемесінің педагогикалық негізі.
4.Жоғары оқу орнында студент тілін дамытудың шешендіктану негізі.
Жоғары оқу орындарында тіл ғылымы салаларынан теориялық білім беріліп,
қазақ тілі мен әдебиеті мамандары дайындалады, бірақ сол болашақ мамандарды
шебер сөйлеуге үйрету, төселдіруге мән берілмейді. Осы орайда Б.Хасанұлының
Лингвистиканың, қазақша айтқанда, тіл білімінің арқауы – тіл [16, 44-б.],
- деген пікірі өте орынды айтылған. Олай болса, болашақ жас маман
лингвистиканы, тіл білімін меңгерумен бірге, оның арқауы–тілді де жетік
меңгеруі тиіс. Ол жоғары оқу орнының жоспарынан орын алуы керек.
Б.Хасанұлының оқу бағдарламасында ана тілі жөнінде арнайы бап
кездеспейді деген ренішінің орынды екенін мойындаймыз. Студенттің ана
тілін дамыту бағдарламадан орын алса, сөйлегенде, жазғанда ойын жеткізуге
қиналатын студент болмас еді. Бұдан студент тіл теориясын біліп қана
қоймай, оны сөйлеуде қолдана білуі керек деген қорытынды шығады. Олай
болса, студентке тіл теориясын үйрету қандай қажет болса, ол білімді
тәжірибеде қолдануға дағдыландыру да сондай қажет.
Қазіргі кезде тіл дамыту мәселесіне ерекше мән беріліп отыр. Рас, ол
мәселе тек қазір ғана көтеріліп отырған жоқ, оның өзіндік тарихы бар. Тіл
дамытудың жоғары сатысы – тіл мәдениеті, мәдениетті сөйлеу. Тіл мәдениетін
арнайы зерттеген ғалым – М.Балақаев. Ол Өнер-білімге қанық адамдардың
екпінді еңбегі нәтижелі болу үшін, тіл жұмсау дағдысы да соған сәйкес болу
керек... бастауыш, орта мектепті, тіпті жоғары оқу орнын бітірген жастар
да: -Ал, мен де тіл мәдениетін жете меңгеріп шықтым, -дей алмайды. Өйткені,
оған жету төте жол емес, асқар асулары бар қиын жол, оның байлығы–біртегіс
жеңіл-желпі байлықтар емес, ғасырлар бойы даму, жетілу тарихында ескілік
пен жаңалық ұласқан... байлықтар [4, 233-б.],- деп, оның асылын таңдап
қолдана білу керек деп санайды. Ол үшін тіл өнеріне жастайынан әуестік,
ынта қалыптасуы қажет екендігін айтқан. М.Балақаев мәдениетті, әдеби тілде
сөйлеу білімді, мәдениетті адам межесі деп есептейді. Тіл мәдениетінің
нормалары сөз байлығы мен олардың мағыналарында, грамматика мен оның
құрылымында, стилистика мен стильдер тармақтарында, орфоэпия мен
орфографияда және пунктуация мен әріптердің орналасу тәртібінде деп,
олардың бәрінің тіл мәдениетіне, тіл дамытуға қатысын ескерткен. Олай
болса, тек грамматиканы оқыту арқылы, тек сөздік қорды байыту арқылы шебер
сөйлеуді қалыптастыру мүмкін емес. Бай сөздік қорды грамматикалық
заңдылықтар бойынша қолдана білуге үйрету арқылы әсерлі, әдемі сөйлеуді
қалыптастыруға болады.
Демек, жоғары оқу орнында тіл теориясын, заңдылықтарын үйретумен бірге,
оны тәжірибеде қалай пайдалана білуді де қалыптастыру қажет. Бұдан әдеби
тілде сөйлеуге үйрену – екі жақты құбылыс екені анықталды. Осымен
байланысты тіл дамыту жоғарыда М.Балақаев көрсеткендей, тіл білімінің
барлық саласымен байланысты. Сондықтан да тіл дамытудың ғылыми негізі
лингвистика яғни тіл білімі болып саналады.
Морфология – грамматиканың үлкен саласы, сондықтан ол қамтитын
мәселелердің барлығы тіл дамытуға қатысты. Өйткені морфологияның нысандары
– олардың тілде қолданылу заңдылықтарының қорытындысы. Тіл дамыту сөйлеуде
тіл заңдылықтарын дұрыс сақтап, тіліміздің морфологиялық заңдылықтары
бойынша сөйлеуді қалыптастыруды көздейді. Сондықтан тіл дамыту жұмысы
грамматикалық заңдылықтармен байланысты жүргізілуі тиіс. Морфологияны
оқытуда студенттер тілін дамыту жұмыстарында сөз мағыналары, сөз тіркесі,
сөйлем, мәтін туралы тіл білімінің дәлелденген тұжырымдары басты рөл
атқарады. Осыған орай морфологиялық тұлғаларды студент тілін дамыту
мақсатына сай сөйлеу тәжірибесінде қолдануға септігі тиер білім мазмұнын
нақтылау көзделді. Студенттер тілін морфологияны оқыту арқылы дамытуда
олардың сөз мағыналарын жетік біліп, сөйлеу кезінде дұрыс пайдалануға
дағдыландыру, сөздік қорларын байыту – ең басты жұмыс. Сондықтан
морфологияны оқыту арқылы тіл дамытуда лексикология ғылымының жетістіктері
басшылыққа алынды.
Морфологияны оқыту арқылы тіл дамыту жұмыстарын жүргізгенде жаттығу
материалдарында фразалық тіркестер, мақал-мәтелдер, бейнелі сөздер кеңінен
қолданылды. Мысалы, сөздің грамматикалық мағынасына қатысты практикалық
сабақта мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы сөздердің лексикалық және
грамматикалық мағыналарын тапқызу студенттің грамматикалық мағынаны
түсінуіне әрі сөз байлығын арттыруға мүмкіндік береді. Немесе, берілген
сөздерді (мысалы, ерлік, тәрбие, жүрек, ел, батыр т.б.) грамматикалық
көрсеткіштер арқылы түрлендіріп, сол сөздер туралы мақалдарды тауып жазғызу
да студенттің морфологиялық тұлғаларды ажырата отырып, сөздік қорының
жетілуіне әсер етеді. Шешен билер сөздерінен үзінділер алып, ондағы әр
сөздің грамматикалық мағыналары қай сөз табына қатысты екендігін айтқызуда
да грамматикалық тапсырманы орындаумен қатар, билер сөзінің мәніне көңіл
аудару студент тілінің толығуына әсер етеді. Студенттер мұндай
тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері
туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел, шешендік сөздер арқылы сөздік
қорларын толықтыруға ықпалы болды.Тәжірибеде морфологиялық тақырыптардың
әрқайсысына қатысты жаттығу, тапсырмаларда синоним, антоним, омоним
сөздерді, ауыспалы мағынадағы сөздерді көбірек қолданып, жаттығу
мәтіндеріндегі сөздерге морфологиялық талдау жасата отырып және ретіне
қарай ол сөздермен мағыналас, қарсы мағынадағы немесе омоним болып келетін
сөздерді тапқыздырту секілді жұмыстар жүргізілді. Осындай бағыттағы
тапсырмалар антоним сөздерге де қатысты жүргізілді. Ғалымдар Ә.Болғанбайұлы
мен Ғ.Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты
оқулығында Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен,
бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз
табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса
тіптен кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне–көп сын
есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті
кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың
қасы [17, 121-б.],-деп көрсеткен. Ал Н.Оралбай сапалық сын есімдердің тағы
бір қасиеті олар бір-бірімен антонимдік қатар құрайды, бұл қасиет қатыстық
сын есімдерде жоқ екендігін, яғни сын есімнің нақты қай тобында антонимдік
қатар болатындығын айтқан. Бұдан сөз таптарының ішінде, негізінен, сын
есімдерде антонимдік қатарлар жиі кездесетіндігі, ал қалған сөз таптарында
сиректеу болатындығы байқалды. Мұны төмендегі сызбадан көруге болады:
1-кесте – Сөз таптарының антонимдер жасауға қатысы
Антонимдер жасалатын сөз таптары
Сын есім кең-тар, ыстық-суық, үлкен-кіші, жуан-жіңішке т.б.
Етістік қону-ұшу, шашу-жинау, ашу-жабу, кіру-шығу т.б.
Зат есім рақат-бейнет, өң-түс, пайда-зиян, жаз-қыс т.б.
Үстеу ерте-кеш, ақырын-шапшаң, жоғары-төмен, әрі-бері т.б.
Жалпы тілдің сөздік қоры байлығының бір көрсеткіші – синоним сөздер.
Синоним сөздерді көп білу жеке адамның да сөздік қорының бір ұтымды
көрсеткіші болып табылады. Сондықтан студент тілін дамыту үшін морфологияны
оқыту үдерісінде синонимдерді тақырыппен байланыстыра отырып, сөздік қорды
жетілдіруге назар аудару керек. Ол үшін синонимдердің ерекшеліктерін
морфологиялық тұлғалармен байланыстыра қарастыру қажет. Синонимдердің ең
басты ерекшелігі – олар қанша сөзден тұрса да бір ұғымды білдіріп, бір ғана
сөз табына қатысты болады.Синонимнің осы ерекшелігіне сәйкес оларды өздері
қатысты сөз таптарына қарай пайдалану қажет. Оны төмендегі кестеден анық
көруге болады:
2-кесте – Синонимдердің сөз табына қатысы
Сөз таптары Синонимдер
1. Зат есім той, мейрам, мереке, думан, тамаша;
ас, тамақ, дәм, тағам, ауқат, ас-су;
атақ, даңқ, ат, мерей, дәреже, мәртебе, лауазым,
мансап;
ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең,
2. Сын есім рай.
аласа, тапал, тәпелтек, тайпақ, талпақ;
3. Етістік ақылды, есті, милы, ақылман, интеллектуалды.
мерекелеу, тойлау;
абыржу, сасқалақтау, сасу, дағдару;
4. Сан есім азайту, алу, кеміту, шегеру, қысқарту.
5. Есімдік үш, үшеу; төрт, төртеу; он мың, түмен.
әлдебір, қайсыбір, небір;
әлдекім, әлдебіреу, біреу;
6. Үстеу барлық, барша, бар, бәрі, күллі, түгел
әп-сәтте, іле-шала, жалма-жан;
ақырында, аяғында, түбінде, соңында, ақырда;
7. Еліктеуіш алға, ілгері, жоғары.
сөз
алба-жұлба, алба-далба, жалба-жұлба;
жырым-жырым, жұлым-жұлым, өрім-өрім, далба-дұлба,
8. Одағай далба-жұлба, дал-дал, дал-дұл, пәре-пәре, жұлма-жұлма.
апыр-ай, апыр-ау, апырым-ай, апырым-ау, ойпыр-ай,
9. Шылау ойпырым-ай, япыр-ай, япыр-ау, япырым-ай, япырым-ау
алайда, бірақ, дегенмен, сонда да, әйткенмен, әйтсе де,
сөйткенмен
Бұл кестеден тіліміздегі синоним сөздердің дәрежелері бірдей болмаса да,
барлық сөз табына қатысты екенін көруге болады. Сабақта синонимдерді әр сөз
табына қатысты пайдаланатындай тапсырмалар арқылы студенттердің
синонимдерді сөйлегенде қолдана білу шеберлігін қалыптастыру мақсат етілді.
Тіл дамыту жұмысы тілдің барлық саласына қатысты. Сөйлемдегі сөздердің
екпінін, ритмикасын, интонациясын сақтамай сөйлеу де ойды жеткізуге кедергі
жасайды.Сондықтан тіл білімінің фонетика саласының да жетістіктерін
морфологияны оқытуда студент тілін дамытуда пайдалануға
болады.Қолданыстағы дыбыстар өзгерісін дұрыс ажырату, дыбыстарды дұрыс
айтуды қалыптастыру тіл дамыту жұмыстары арқылы жүзеге асады.
Сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін ең жиі қолданылатын көрсеткіш –
септік жалғау. Септік жалғаудың әрқайсысының өз мағынасы, сөзде алатын орны
және олардың мағынасын толықтыратын көрсеткіштер де бар. Олардың бәрінің
қашан, қалай қолданылатыны оқулықта көрсетілген. Тек оны меңгеріп, сөйлеуде
қолдануға жаттығу керек. Сөздердің тұлғасын түрлендіретін, сөз бен сөзді
байланыстыратын морфологиялық көрсеткіштердің (бірліктердің) теориясын
біліп, оған сүйену – тіл дамытудың негізі.
Морфологияда сын есімнің мағыналық топтарын білудің де тіл дамытуда
өзіндік орны бар. Заттың белгісін дәл білдіру үшін, оның грамматикадағы
берілу жолдарын жақсы біліп, оны сөйлеуде қолдана білу керек. Ол дағды тіл
дамыту кезінде қалыптасады.
Етістік – грамматикалық категорияларға, грамматикалық формаларға бай сөз
табы және етістік формалар әр сөйлемде қолданылады. Сөйлеуде жиі
қолданылатын, пікірлесімнен кең орын алатын етістік формаларының теориясын
білу, оны сөйлеуде дұрыс қолдана білу мәдениетті, әдеби тілде сөйлеу үшін
өте қажет.Демек, студент морфологиядағы әр сөз табының мағынасын да,
түрленуін де, қосымшаларының қолданылу орнын, жолын біліп қана қоймай,
дұрыс қолдану дағдысын да қалыптастыруы қажет.
Сөзді білгенмен, ойды білдіруде сөздерді бір-бірімен байланыстырып,
сөйлем құрай алмаса, ойды басқаға жеткізу қиын. Олай болса, морфологияны
синтаксиспен байланыстыра оқытуда да тіл дамытуға көңіл бөлінуі керек.
Морфология көрсеткіштері қай сөзбен, қалай қолданылғанда, қандай орында
қолданылуы синтаксис заңдылықтарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(қазіргі қазақ тілінің морфология саласы бойынша)
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі –
қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның
бағдары – дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен
ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті
мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру [1], шебер сөйлейтін, шешен
мамандарды дайындау.
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде
жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
айтылғандай, жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау
сапасын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде [2]. Осы ретте мұғалімдер
даярлайтын жоғары оқу орындары алдында үлкен де салмақты міндеттер тұр. Бұл
міндеттердің шешімі студеттерге мемлекеттік стандартқа, оқу
бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім берумен ғана шектелмейді.
Жоғары мектепті бітірушілер болашақ кәсібін терең түсінетін, меңгерген
білімін мазмұнды, дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер жеткізе алатындай, тіл
байлығы мол маман болып шығуы тиіс. Сондықтан жоғары оқу орнында оқытылатын
қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы студенттерді өз ойларын жүйелі,
түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру маңызды мәселе болып
табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ қазақ тілі маманы терең кәсіби
білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, пікірін жүйелі түрде
жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан тұлға болуы тиіс.
Қазіргі қазақ тілінің салаларын оқыту барысында студенттің кәсіби-
әдістемелік даярлығын қалыптастыру тіл дамыту мәселесін де басты назарда
ұстауды қажет етеді. Сөздердің грамматикалық сыр-сипатын, сөз тұлғаларының
модельдерін дұрыс танып, талдай алатын, яғни меңгерген білімін іс жүзінде
орынды пайдаланатын студент тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп жеткізе
алады. Бұл студенттің қазақ тілінің күрделі морфологиялық құрылымын тіл
дамыту жұмыстары негізінде меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан қазіргі
қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы студент тілін дамытуды
бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Студент тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет арқылы нәтижелі
жүргізіледі, өйткені тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы түсінісу дегенді
нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге жеткен,
өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік
ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы, адамдар
қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді [3, 211-б.].Тіл дамытудағы мақсат
– қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету.
Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде оқытуда, үйретуд грамматика
қарым-қатысты жүзеге асыратын тетік қызметін атқарады. Олай болса,
студенттің ғылым саласынан игерген білімін тілдік қатынаста тиімді, орынды
пайдалана білуге дағдыландыру – қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған
өзекті мәселе.
Халық тілінің қайнар бұлағы – шешендік сөздер, бейнелі сөздер, мақал-
мәтелдер арқылы студенттердің сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары
арқылы іске асады. Ғасырлар бойы жинақталған тіліміздің байлығы студенттің
ана тілін қастерлеп, тілдегі ұлттық рухты терең тануына мүмкіндік береді.
Қазіргі қазақ тілінің морфология саласынан теориялық білім берумен қатар
тіл дамытуды басты назарда ұстап, оны оқытуды тұтас әдістемелік жүйе
ретінде зерделеу – қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі маңызды мәселелердің
қатарына жатады.
Қазіргі заман жағдайында жоғары білім беру жүйесі университет
қабырғасында алған білім, білік пен дағды-машықтың негізінде дербес,
әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізу мақсатын көздеп отыр. Бұл
мақсаттың түпкі шешімі студенттің игерген базалық білімін мазмұнды да
дәлелді етіп, әсерлі сөз орамдарымен жеткізе білуіне келіп тіреледі.
Сондықтан жоғары мектепте студенттің қазақ тілінің салалары бойынша
меңгеретін білімдері ауызша да, жазбаша да әдемі сөйлеуге дағдыландыратын
тіл дамыту жұмыстарымен ұштасқанда ғана нәтижелі болады. Олай болса,
студенттің тілін дамытуды кәсіби біліктіліктің негізгі көрсеткіші ретінде
дәйектеу зерттеудің өзектілігін нақтылай түседі.
Жоғары мектепте өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп жатқан жағдайына
бейімделген жаңа үлгідегі мамандар даярлауда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдермен
жүргізілуі басты меже болуы тиіс. Сондықтан оқытуды ұйымдастыруда
студенттің сөйлеу белсенділігін арттыратын, өз ойын ашық айтуға, пікір
алысуға жетелейтін әдіс түрлерін қолдану тіл дамыту мәселесінің дұрыс
шешілуіне жағдай жасайды. Бұл студенттің қазақ тілінің морфология саласынан
меңгеретін теориялық білімі мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте жүзеге
асуының қажеттілігін айқындай түседі. Алайда, ғылым салалары мен тіл дамыту
арасында тұрақты әрі табиғи байланыс болуға тиіс. Бұл өскелең жаңа өмір
мұқтаждығы деген [4, 77-б.] тұжырым күні бүгінге дейін өз дәрежесінде
шешімін таппай келеді. Жоғары оқу орнында оқитын студенттер арасында тілдік
нормаға сәйкес сөйлей алмайтындары кездеседі. Оның басты себептері –
жоғары оқу орнында (қазақ тілі мен әдебиет мамандығы) қазіргі қазақ тілінің
морфология саласын оқытуда тіл дамыту жұмыстарына өз мәнінде көңіл
бөлінбеген, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдарында да тіл дамыту
мәселесі нақтыланбаған. Бұл жоғары мектепте тіл дамытуды ғылым салаларын
оқытумен байланыстыра зерттеудің әдістемедегі өзекті мәселе екендігін
анықтай түседі.
Қорыта айтқанда, жоғарыдағы тұжырымдар болашақта мектептің белді тұлғасы
болатын бүгінгі студенттің ғылыми білімді сапалы меңгеруі мен сөйлеу
шеберлігінің тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін анықтаудың
өзекті екенін дәлелдей түседі.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология
саласы арқылы студенттер тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін
тұжырымдау, қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде жаңа технологияға сай тіл
дамытудың әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы
дәйектеу.
Зерттеу нысаны – жоғары оқу орнының қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде
қазіргі қазақ тілінің морфология саласы арқылы студенттер тілін дамыту
үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология
саласы арқылы студенттер тілін дамыту әдістемесі.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқытуда
студенттер тілін дамытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық
негіздерін дәлелдеу;
- морфологияны оқыту арқылы студенттер тілін дамыту мәселесінің
ұстанымдарын белгілеу;
- қазіргі қазақ тілінің морфология саласын жаңа технология негізінде
оқыту барысында студенттер тілін дамытудың ғылыми әдіс-тәсілдерін анықтау;
- морфология саласы арқылы студенттердің сөздік қорын байытудың
жолдарын анықтау;
- студент тілін дамытатын кешенді жұмыс түрлерін айқындау;
- студент тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін
пайдаланып, студент белсенділігін арттыратын іскерлік ойындар, ойбөліс,
ойталқы әдістеріне бағытталған тапсырмалар жүйесін жасау;
- студент тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер морфологияны оқыту арқылы студенттер
тілін дамыту белгілі бір жүйемен үздіксіз жүргізіліп, оларды шебер, жүйелі
сөйлеуге дағдыландыру кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде
ұйымдастырылса; оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін
білім нәтижелері студенттердің кәсіби сөйлеу шеберлігін дамытуға
негізделсе, онда студенттердің тілін дамытудың, сөздік қорын байытудың
нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі, өйткені морфология саласын оқыту
арқылы ойлана шебер сөйлейтін, қазіргі заман талаптарына сай, бәсекеге тұра
алатын, қабілетті жеке тұлғаны тәрбиелеу, қалыптастыру жүзеге асады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орнында ғылым салаларын оқыту тіл
дамытумен тығыз бірлікте жүргізілгенде, студент қоғамдық-әлеуметтік ортада
ойын еркін жеткізуге, әдеби нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Ғылыми еңбекте педагогика, психология,
лингвистика және қазақ тілін оқыту, орыс тілін оқыту, шет тілін оқыту
әдістемесінің жаңалықтары, оқытудың жаңа технологиялары туралы ғылыми-
әдістемелік еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары негіз болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау, салыстыру,
сипаттау, жүйелеу, жинақтау, талдау, тұжырымдау, талқылау, қорыту,
эксперименттік әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– жоғары оқу орнында қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту
арқылы тіл дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі тереңдетіліп, оның басты
мақсаты студенттің шебер сөйлеуін дамыту нәтижесінде кәсіби сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру екені дәлелденді;
– қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша морфологияны оқыту барысында
студенттер тілін дамытудың әдістемелік жүйесін сараптау арқылы студенттерді
кәсіби шебер сөйлеуге үйретудің ұстанымдары ғылыми тұрғыда негізделді;
– студенттің болашақ кәсіби мамандығына сәйкес сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру бағытындағы тіл дамытудың жаңа әдістемелік жүйесі ұсынылды.
Студенттің өзін жеке тұлға деп сезінуін қалыптастыру, белсенділігін
күшейту, қызығушылығын арттырудың маңызы зор екені айқындалды;
– студент тілін дамытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер нақтыланып, олардың
түрлері, қолдану жолдары белгіленді;
– студент тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі үлкен қызмет атқаратындығы
анықталды;
– морфологияны оқытуда би-шешендер сөздерінің үлгісі арқылы студенттер
тілін дамытудың ұтымдылығы дәлелденді;
– студенттерді ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол жұмыстардың
студенттердің жазба тілін дамытуда маңызды екендігі анықталды;
– студенттің кәсіби тілін дамытуда, қалыптастыруда іскерлік ойындар,
ойбөліс, ойталқының белсенді әдіс ретіндегі мүмкіндігі тәжірибе арқылы
дәлелденді;
– жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы студенттер тілін
дамытудың ғылыми-әдістемелік жүйесі эксперимент арқылы тексеріліп,
дәлелденді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2000-2003жж.) морфологияны оқыту арқылы студенттің
тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындау үшін педагогикалық,
психологиялық, лингвистикалық, әдістемелік, шешендік мәселелері бойынша
ғылыми еңбектерге талдау жасалды. Тақырып бойынша бақылау тәжірибесін
өткізу үшін оқу материалдары жинақталды.
Екінші кезеңде (2003-2005жж.) жинақталған ғылыми деректер мен
әдістемелік материалдар тәжірибеде пайдаланыла бастады. Осыған сәйкес
студенттердің тілін дамытудың жүйелі әдістемесі жасалды, тіл дамытуға
арналған жаттығулар мен тапсырмалар түрлері нақтыланды, студенттер тілін
дамытудың тиімді жолдары, амал-тәсілдері қалыптастырушы эксперимент арқылы
сынақтан өткізілді.
Үшінші кезеңде (2005-2008жж.) оқу экспериментінің жалғасуымен, яғни
алынған нәтижелер тексеріліп, талданып, ғылыми-әдістемелік тұжырымдар
жасалды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді оқыту
әдістемесін толықтырады, осы мәселеде оны байытуға жаңа үлес болып
қосылады. Зерттеу жұмысы жоғары оқу орындарында келешекте түрлі мамандық
бойынша жүргізілетін тіл дамыту жұмысының әдістемесіне теориялық-
әдістемелік негіз қызметін атқарады. Ғылыми еңбек жоғары оқу орындарында
мамандардың тілін дамыту әдістемесінің дамып, жетілуіне әсер етеді,
мәселенің дамуына жол ашып, үлгі болады.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысын жоғары оқу орындарында
арнайы курс оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Еңбектегі
өзекті мәселелер әдістеме саласы бойынша оқулық, оқу құралдарын жазуға
септігін тигізеді. Сонымен бірге, әдістеме ілімі бойынша зерттеу ісімен
айналысып жүрген аспиранттар, ізденушілер, магистранттар, оқытушылар
пайдалана алады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған
теориялық қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы
танылады. Зерттеудің мақсат-міндеттері мен оның жүйесіне сәйкес алынған
зерттеу әдістері, көрсетілген нәтижелері жоғары оқу орнының қазақ тілі мен
әдебиеті бөлімінде тиімді қолданылуына негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– жоғары мектепте морфологияны оқыту арқылы студент тілін дамыту қазақ
тілі маманын даярлаудың сапасын арттыруға, білікті, іскер маман даярлауға
мүмкіндік береді;
– морфологияны оқыту барысында студенттер тілін дамыту жұмысында
оқытудың жаңа әдістерін қолдану қажет. Тіл дамытуда қатысымдық әдіс,
көрнекілік әдіс, саяхат әдісі т.б. әдістерді кіріктіре пайдалануға
мүмкіндік мол;
– студенттердің кәсіби шебер сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
бағытталған әдістемелік жүйе дидактикалық ұстанымдармен қатар, тіл
дамытудың арнайы ұстанымдары арқылы жүргізілсе, нәтиже сапалы болады;
– тіл дамыту жұмыстарын түрлендіріп отыру студенттердің сөйлеу
шеберлігін жетілдіруге ықпал етеді;
– морфологияны оқытуда студенттерді ғылым жаңалықтарымен таныстыру
олардың сөз шеберлігін қалыптастыруға бағытталуы тиіс;
– жоғары оқу орнында тіл дамыту тіл білімінің барлық саласымен
байланысты болғандықтан, тіл дамытуды тіл теориясымен де, практикалық
сабақпен де байланысты жүргізуге болады;
– морфологияны оқытуда студенттердің тілін билердің шешен сөздерінің
үлгісімен, ғылыми жұмысқа баулу барысында, іскерлік ойын, ойбөліс, ойталқы
арқылы дамыту жақсы нәтиже береді;
– морфологияны оқыту барысындағы тіл дамыту жұмысын білім беру, тәрбие
жұмысымен байланысты жүргізу қажет;
– білікті, іскер әрі сауатты, шебер сөйлейтін, қазіргі заманның талабына
сәйкес ісіне сөзі сай маман дайындау тіл дамытудағы кешенді жұмыстар арқылы
іске асады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны,
тұжырымдары, нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда жасалған баяндамаларда талқыланған.
Зерттеу жұмысының мазмұны, тұжырымдары шетелдік басылымдарда–Жөнге
ұлттары (Қытай), Кыргыз аграрлык университетинин жарчысында (Бишкек),
Педагогик таьлим (Ташкент) және Қадағалау мен аттестаттау Комитеті бекіткен
тізімдегі республикалық басылымдарда: Ізденіс, Ұлт тағылымы, Ұлағат,
Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақстан кәсіпкері, Қазақстан мектебі
журналдары мен Қайнар университетінің, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың
хабаршыларында жарық көрді.
Диссертация жұмысы Абай атындағы ҚазҰПУ-дың қазіргі қазақ тілінің
теориясы мен әдістемесі кафедрасының және диссертациялық кеңес жанынан
құрылған әдістемелік семинардың кеңейтілген мәжілісінде талқыланған.
Диссертация бойынша 1 монография, 6 мемлекеттік білім стандарттары, 8
типтік оқу бағдарламалары, 3 оқулық, 10 оқу құралы, 5 оқу-әдістемелік
құрал, 41 ғылыми мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, төрт тараудан және
қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері,
жетекші идея мен зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы көрсетіліп, қорғауға
ұсынылатын қағидалар мен еңбектің теориялық, практикалық маңызы
тұжырымдалған.
Қазақ тілін оқыту жүйесіндегі тіл дамыту мәселесінің теориялық
негіздері деп аталатын бірінші тарау үш тармақтан тұрады: 1. Қазақ тілін
оқытуда тіл дамыту әдістемесінің бастау көздері. 2. Оқыту жүйесіндегі тіл
дамыту мәселесінің зерттелу жағдайы. 3. Жоғары оқу орнында қазіргі қазақ
тілінің морфология саласы арқылы студенттер тілін дамытудың мазмұны мен
арнайы ұстанымдары. Мұнда тіл дамыту мәселесінің зерттелуі мен оның бастау
көздері ретінде Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы еңбектеріне тақырып
тұрғысынан сараптама жасалды, сондай-ақ студенттер тілін дамытудың мазмұны
және ұстанымдары жайында баяндалады.
Ы.Алтынсариннің еңбектерінде тіл дамытуға ерекше көңіл бөлінген [5].
Ағартушы әр сөз табына қатысты сөздерді меңгерту оқушылардың грамматикалық
ережелерді дұрыс түсінуге септігі тиетіндігін, әрі сөздік қорлары толығып,
тілі дамитындығын, сөздік қорды байытуда қызықты әңгіме айту, сөйлесудің
маңыздылығына назар аударған. Жоғары оқу орындарында жаттығу мәтіндерінің
теориялық тақырыптарға сай болуымен қатар, тәрбиелік жағына да көңіл
бөлінуі тиіс. Ы.Алтынсарин оқулықтарынан басталған мәтінге қойылатын талап
жоғары мектеп оқулықтарына да негіз болады.
А.Байтұрсынов та бұл мәселеге көңіл бөлді, яғни ғалым оқулықтарында
тілдің теориялық жағын меңгертумен қатар, тіл дамыту жұмыстары да
қамтылған. Мысалы, Тіл–құралдың бірінші бөлімінде Зат есім тақырыбына
қатысты жаттығуларда мақал-мәтел сөйлемдерінен зат есімдерді табу, астын
сызу деген тапсырмалар көрсетілген [6]. Мұндай тапсырмаларды беруде
әдіскердің оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруін ғана емес,
тіліміздің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді оқып, есте сақтаулары арқылы
сөздік қорларын толықтыруын көздегені анық байқалады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазған
әдіскер ғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы. Ол оқулық түзуде де, әдістемелік
мақалаларында да тіл дамытуға ерекше мән берді. Ғалым 1929 жылы Жаңа
мектеп журналының № 9 санында жарияланған Білім кеңесінің програмы және 1-
ші басқышта ана тілі атты мақаласында сауаттандыру жұмысының маңызына,
сауат ашу әдістеріне, тіл ширату жұмыстарының түрлеріне тоқталған [7].
Т.Шонанұлы тіл ширатудағы бала әңгімесі, оқытушының әңгімесі,
әңгімелесу, класс пен мектеп жиылысына араласу, өлең мен тақпақ, сахна
ойыны, оқушының баяндамасы секілді әдістердің әрқайсысының ерекшелігін
қысқаша сипаттай келіп, мұғалімдерге нақты әдістемелік кеңестер берген.
Ғалымның осылайша бастауыш мектепте тіл ширату жұмысының жүйелі жүргізілуі
қажеттігі жайындағы пікірлері оның Тіл дамыту оқулықтарын жазуына басты
себеп болды.
1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып, жаппай
сауатсыздықты жою мақсатында жұмыстар жүргізілгені анық. Бұл кезеңнің
көшбасшысы болған С.Аманжолов, Қ.Жұбанов еңбектерінде грамматикалық
тақырыпты меңгертумен бірге алған білімді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға
дағдыландыруға да көңіл бөлінді. Ш.Х.Сарыбаев та қазақ тілінің сабақтары
арқылы тіл дамыту жұмыстарын ескерген. Мәселен, әдіскер еңбектеріндегі
сұрау-жауап арқылы пысықтау – оқушыны сөйлеуге мәжбүр ететін, оны
ойландыратын, белсенділігін арттыратын тәсіл [8, 23-б.].
С.Жиенбаев тіл дамыту жұмысын: 1) сөз қорын молайту, 2) сөйлем құрау, 3)
кітап оқуға байланысты жұмыстар [9, 17-б.] деп үшке бөліп қарастырып,
олардың әрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін нақты көрсеткен. Сонда,
ғалым айтып отырған оқушының сөздік қорын молайтудың оқу, мазмұндау
үрдісінде жаңа сөздермен, терминдермен танысу, сөздікпен жұмыс жүргізу
арқылы жүзеге асатындығы студент тілін дамытуға да қатысы бар. Өйткені
студенттердің қазақ тілінің қай саласынан болсын тақырып ыңғайына қарай
жаңа сөздер үйренулері, тілдік терминдерді меңгерулері олардың тіл
байлығының толығуының, кәсіби тілде шебер, жүйелі сөйлеуге дағдылануының
негізгі шарты деуге болады. Алайда тіл дамыту жұмысы сөздік қорды
толықтырумен аяқталмайды. С.Жиенбаев пікірінше, сол естіген, ұғынған жаңа
сөздерді қатыстыра отырып, сөйлемді дұрыс құрап дағдылану, өз ойын жүйелеп,
дәлелдеп айта білумен, онда да тек қана айта білу емес, эпитет, теңеулермен
көркемдеп сөйлей білгенде ғана жүзеге асады. Студент тілін дамытуда бұл
пікірдің де орны ерекше, өйткені тәжірибе барысында студенттерді сөздерді
дұрыс, орынды қолданып, сөйлеу шеберлігіне дағдыландыруда шешендік сөз
үлгілерін, бейнелі сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдалану басты назарда
болды. Олай болса, әдіскер ғалым пікірінің бүгінгі оқыту үдерісінде,
әсіресе студенттер тілін дамыту ісінде өміршеңдігін байқауға болады.
Ғ.Бегалиев қазақ тілі әдістемесінде бірінші болып сөздік мәселесін
көтеріп, сөздікпен байланысты жұмыстың сегіз түрін көрсеткен [10, 21-б.].
Бұл айтылғандардан бастауыш сыныптарда тіл дамыту мәселесінің ғылыми
негізі қаланғаны анықталды. Оны дамытуды кейінгі буын ғалымдар жалғастырды,
ол – заңды құбылыс.
С.Рахметова Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері атты зерттеуінде тіл дамыту бойынша ауызша, жазбаша
тіл дамыту әдістемесі, сөз және сөйлемдермен жұмыс жүргізу жолдары,
байланыстырып сөйлеу әдістемесі мәселелерін зерделеген. Ғалым бастауыш
сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау
және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделікті өтілетін сауат ашу,
грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл
дамыту жұмысы біршама жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [11, 65-б.].
Т.Әбдікәрімова Бастауыш класта текспен жұмыс істеу арқылы тіл
дамыту атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыстың барлық түрін талдай
отырып, тіл дамыту мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның Әліппе
мен Ана тілі оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері
мәселесі бойынша докторлық зерттеуінде мәтін арқылы тіл дамытудың
әдіснамалық негіздерін – 1) оқылым әрекеті арқылы оқушы тілін дамыту, 2)
мәтіннің оқушы сөздік қорын байытуы, 3) айтылым және тыңдалым әрекеті
арқылы оқушының тілін дамыту, 4) суретпен жұмыс арқылы шығармашылықты
дамыту [12, 38-33-б.],-деп талдай келіп, бастауыш сынып оқушыларының тілін
мәтін арқылы дамыту мәселесін оқытудың жаңа технологиясы бойынша
зерделеген.
Бастауыш мектептегі тіл дамыту мәселесі Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева,
М.Ермекбаев т.б. ғалымдар еңбектерінде де қарастырылған.
Қазақ орта мектебінде ана тілін оқыту әдістемесінің болмауы оқушыларға
білім беруде көп қиындық келтірді. Мұғалімдерге Педагогика ғылымдарының
Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкерлері
шығарып тұрған әдістемелік нұсқаулары, мақалалары жәрдемші болды. Рас,
Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев кезінде де олардың әдістемелік
еңбектері негізінен бастауыш сыныптарға арналғанымен, орта мектепте қазақ
тілін оқыту туралы мақалалары жарияланып тұрды. Орта мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі 1965 жылы Д.Әлімжанов пен И.Мамановтың авторлығымен жарық
көрді. Б.Құлмағамбетова, И.Ұйықбаев, Х.Арғынов, А.Ошкаров, А.Ысқақов,
М.Нұрғалиева, А.Исабаев секілді ғалымдар да орта мектепте қазақ тілін оқыту
әдістемесіне үлкен үлес қосты. Орта мектептегі тіл дамыту жұмысына көп
көңіл бөлген ғалым-әдіскердің бірі – Б.Кәтембаева. Оның Тіл ұстарту
жұмыстары бойынша әдістемелік нұсқаулар атты еңбегінде оқушылардың тілін
ширатудың амал-тәсілдері мен жүргізілетін жұмыс түрлері қарастырылды.
Орта мектептегі тіл дамыту мәселесіне арналған бірінші зерттеу жұмысы-
Н.Құрманованың Методика развития речи при изучении имени прилагательного в
6 классе казахской школы деген тақырыптағы еңбегі. Ғалым еңбегінде сын
есімнің тіл арқылы қатысымда атқаратын қызметін жоғары бағалап, оның ойдың
дамуына игі әсерін де дәлелдеген. Сондай-ақ сын есімді оқытумен байланысты
тіл дамыту жаттығуларының жүйесін қолданған, онда түрлі жағдайлар
қамтылған, пікірлесім түрлері т.б.жұмыстар арқылы оқушының сөйлеу әрекетін
күшейту көзделген.
Н.Құрманова сөз тіркесін оқытудағы тіл дамыту әдістемесіне арнап еңбек
шығарды [13]. Автордың тілде ең жиі қолданылатын тілдік синтаксистік
бірліктердің бір түрі сөз тіркесін оқытуда тіл дамытуды арнайы зерттегені
мәселенің маңыздылығына байланысты және ол мұғалімдер үшін үлкен көмек
болды. Зерттеуші Қазақ мектебінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту
технологиясының ғылыми әдістемелік негіздері атты зерттеуінде де тіл
дамыту мәселесіне көңіл бөлген. Сондай-ақ З.Саламатованың, Б.Жахинаның,
А.Жанәбілованың зерттеулерінде оқушы тілін дамыту жағдайлары қарастырылды.
А.Жапбаров Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың
әдіснамалық және әдістемелік негіздері деген тақырыптағы еңбегінде тіл
дамыту мәселесінің жүйелі түрде зерттелмеуіне байланысты осы мәселенің
терминдерінің әлі анықталмағанын дұрыс көрсеткен: ... қазақ тілін оқытуда
тіл дамытудың мәні мен мазмұны толық ашылмады. Тіл дамыту жұмысы жүйе
ретінде қаралмады, оның бағыттары, бөлімдері нақты жіктелмеді. Тіпті
бөлімдер жұмыс түріне қарай: Тіл байлығын арттыру, Тіл стильдерімен
жұмыс, Сөздік жұмысы, Өз ойын жеткізуге байланысты сөйлем құрау т.б.
немесе Тіл дамыту, Тіл ұстарту, Байланыстырып сөйлеу деп әр түрлі
аталып келді [14, 8-б.]. Ғалым пікірімен келісу орынды, өйткені термин
алалығы күшті екені рас және тіл дамыту термині қазір орнығып келеді деуге
болады, сондықтан ол толық қабылданғаны, қалыптасқаны дұрыс. Әдіскер ғалым
еңбегінде сөз мағынасын меңгеруге байланысты таным, ұғым мәселелеріне де
қатысты орынды пікір айтылған. Зерттеуші сөйлеудің лексикалық икемділігі,
дағдысы және сөздік қорды байыту мәселесін арнайы қарастырған. Осы мәселеде
автор тіл дамытуды үш деңгейге бөліп, сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
дамытудың ұстанымдары мен жүйесін белгілеген.
Соңғы кезде жоғары оқу орнына шешендіктану пәнін ұсынған, ол пәнді
оқытқан, оқытудың қажеттілігін дәлелдеген зерттеу еңбектері жазыла бастады.
Сол еңбектердің бірі – Б.Қалимұқашеваның Студенттерге шешендік өнерді
үйрету әдістемесі деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы. Бұл
зерттеуде студент тілін дамыту ғана емес, шешен сөйлеуге үйрету қажеттілігі
және студенттерді шешендік өнерге үйретуге болатыны зерделенген.
Жоғары білім жүйесінде шешендіктануды оқыту мәселесін арнайы зерттеген
А.Қыдыршаев Шешендіктануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері атты
докторлық диссертациясында жоғары оқу орындарының гуманитарлық бөлімдерінде
студенттерді шешендікке баулудың ғылыми-әдістемелік мәселелерін
қарастырған. Ал Г.Қосымова қазақ шешендіктануының тарихын, арналарын көне
түркі жазбаларын бастап зерттеп, шешендік өнердің қайта жаңғырығуы қоғамдық
қажеттілік екендігін атап көрсеткен.
Әдістеме тұрғысынан аз зерттелген сала – жоғары мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі. Осы тың жатқан мәселені зерттеу З.Бейсенбаева еңбегінен
басталады деуге болады. Ғалым Жоғары оқу орнында сөзжасам пәнін оқытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері атты тақырыптағы зерттеуінде сөзжасамды оқыту
технологиясы мәселесін ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйеніп шешкен, яғни
сөзжасамды оқытуда модульдік технологияны қолданған. Жоғары мектеп
әдістемесіне арналған зерттеудің бірі – Ж.Сүлейменованың Қазіргі қазақ
тілі морфологиясын жоғары мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
атты докторлық диссертациясында студенттің білім алудағы белсенділігін
арттыру мәселесіне ерекше мән берілген.
Студенттерді кәсіби тілде шебер сөйлеуге үйрету белгілі бір ұстанымдарға
сүйенеді. Олай болса, тіл дамыту жұмыстарының жүйелі ұйымдастырылуының
нәтижесінде студент дұрыс, анық сөйлеуге, ойын толық жеткізе білуге
дағдылану үшін ұстанымдар басшылыққа алынады, яғни жан-жақты жүргізілетін
тіл дамыту жұмыстары белгілі қағидаларға сүйенеді. С.Рахметова бастауыш
сынып оқушыларының тілін дамытудың өзіне тән қағидалары бар екендігін, яғни
балалардың сөздік қорын дамыту, оларға жаңа сөздерді үйрету жұмыстары сөз
мағынасын ол бейнелейтін болмыспен салыстыру ұстанымы арқылы жүргізіліп
келе жатқанына тоқталып, себебі белгілі бір ұғымға телінбеген сөз есте
сақталмайды, тез ұмытылады. Демек, бастауыш кластарда оқушылардың тілін
дамыту жұмыстарын жүргізу кезінде, негізінен, осы принцип басшылыққа
алынады [11, 123-б.], - деп көрсеткен.
А.Жапбаров орта мектеп оқушыларының тілін дамытудың төмендегідей
ұстанымдарын ұсынған:
– сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы;
– қатысымдық ұстаным;
– жағдайға, ахуалға лайық, ыңғайлылық (ситуациялық) ұстанымы;
– сөйлеу әрекеттерін кешенді жүргізу ұстанымы;
– әдеби тіл нормасын сақтау ұстанымы [14, 17-18-б.].
Жоғарыда аталған ұстанымдары басшылыққа ала отырып, диссертацияда
студенттер тілін дамытудың арнаулы ұстанымдары төмендегіше топтастырылды.
Қатысымдық ұстаным. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы тіл
арқылы болатындығы белгілі. Ал қатысымдық ұстаным тілдік материалдарды
таңдауды, қатысым жағдаятын нақтылауды анықтайды, яғни ауызша, жазбаша
тұрғыдағы қатысымды жүзеге асыру үшін қандай біліктер қажеттігін, қандай
құралдар арқылы тілдің қатысымдық қызметін меңгеруді қамтамасыз етуді
айқындайды. Ұстанымның бұл түрі сондай-ақ қатысымдық жағдаятты туғызатын
шарттардың сақталуын талап етеді. Сөйтіп, студент пен оқытушы, студент пен
студент арасындағы қатысымның нәтижелі болуына мүмкіндік береді.
Студент жоғары оқу орнында кәсіби шебер сөйлеуге үйренбесе, өз ойын
басқаға толық, жүйелі жеткізе алмаса, онда тілдің қатысымдық қызметін дұрыс
меңгермегені болып есептеледі. Сондықтан студент қазақ тілінің қай
саласынан болсын теориялық білім алғанда, игерген білімін тілдік қатынас
үшін пайдалана білуге дағдылануы тиіс. Осы ретте студентке тілдік
қатысымның ауызша, жазбаша түрлері семинар, СӨЖ, тіл үйірмелерінде
меңгертіледі. Тілдің қатысымдық қызметін ұғындыратын жұмыс түрлері дұрыс
ұйымдастырылса, студенттің жүйелі де тілдік нормаларға сәйкес сөйлеуіне
жағдай жасалады. Тілдік қатысымға дағдыландыратын жұмыстар студенттерді
қызықтыратындай, теориялық білімге де, тіл дамыту мақсатына да сәйкес
келетіндей болуы тиіс. Тілдік жаттығулар мен тапсырмалар қатысымдық бағытта
ұйымдастырылуы қажет. Студент ауызша да, жазбаша да тілдік бірліктерді
сөйлесімде, тілдік қатынаста дұрыс қолдана білгенде ғана қатысымдық
біліктілік жүзеге асады. Ал әрбір студенттің тілдік қатынаста белсенділік
танытуы оқытушының қатысымдық жағдаятты дұрыс ұйымдастыруына байланысты.
Сонымен, қатысымдық ұстанымның негізгі шарттары мынадай: тілдік қатынас
туғызатын жағдайды таңдай білу; теориялық білім мен тіл дамытуды қатар
жүргізу; тілдік қатысымға студенттердің белсенді қатысуларын қамтамасыз
ету; жаттығу, тапсырмаларды қатысымдық мақсатқа сай дұрыс таңдай білу.
Тіл дамытудың дифференциация мен интеграция ұстанымы. Ғалымдар тілдік
әрекеттің әрқайсысының өзіндік тәсілдері, ерекшеліктері бар екендігін
айтады. Мысалы, ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің айырмашылықтары т.б.
Студент тілін дамытуда оның сөйлеу тіліне яғни мәдениетті сөйлеуіне
тереңірек көңіл бөліп, түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады. Сол сияқты
жазбаша тілге қатысты жұмыс түрлеріне баса назар аударылады. Студент тілін
дамытуда бұл екі мәселе тығыз бірлікте алынып, интеграция жолымен де
жүргізіледі. Болашақ қазақ тілі мен әдебиетінің маманы екі пәнді де
оқытатындықтан, тіл дамыту жұмысын көркем әдебиетпен байланыстырып, яғни
әдеби шығармаларды пайдаланып, интеграция жолымен жүргізілген жұмыстар
нәтижелі болады. Олай болса, дифференциация мен интеграция ұстанымы сөйлеу
әрекетінің ерекшеліктерін ескеріп, олардың әрқайсысының айырмашылықтарына
қарай тереңдетіліп жүргізіледі, ал тіл дамытуда тілдік бірліктер мен әдеби
шығармаларды қатар қолдану тиімді болады.
Белсенділік ұстанымы. Студенттер тілін дамыту, ең алдымен, олардың
өздерінің белсенділіктеріне байланысты. Өйткені әр студент өзінің сөйлеу
мәдениетін арттыруға, болашақ кәсіби шеберлігін жетілдіруге талпынбаса,
белсенділік танытпаса, сөздік қорын толықтырып, жүйелі, мазмұнды сөйлеуге
үйрене алмайды. Белсенділік таным процесінің басты сипаты ретінде белгілі
бір жағдайлар арқылы іске асырылады. Студенттің шебер сөйлеу белсенділігі
оның тілге деген сезімінің оянуына байланысты. Ондай қызығушылықты туғызуда
сабақ кезінде тіл дамыту мақсатына сәйкес ұйымдастырылған жұмыстардың
жүйелілігі, тартымдылығы басты рөл атқарады. Оқытушының студентті көркем де
шешен сөйлеуге ынталандыратын түрлі әдістерді орынды пайдалана білуінің
ықпалы күшті. Сабақта және сабақтан тыс кезде ұйымдастырылатын тіл дамыту
мақсатындағы жұмыстар студенттердің эмоционалды белсенділігін оятатындай
деңгейде болуы тиіс. Іскерлік ойындар, ойталқы, ойбөліс секілді әдістерді
тиімді пайдаланғанда, студент белсенділігі арта түсетіндігі тәжірибеде
анықталды.
Тіл дамытудың тіл салаларымен байланысы ұстанымы. Тіл дамыту тіл
білімінің салаларымен байланысты жүргізіледі, тіл білімінің теориялары тіл
дамытуға негіз болады. Тіл дамытуды басқаша айтсақ, тілдік бірліктерді
дұрыс қолдану дағдысы деуге болар еді. Демек, тілдік бірліктерді сөйлеуде
дұрыс, орынды қолдана білу қажет Бұл тіл дамытудың тіл білімінің
салаларымен байланысын дәлелдейді.
Кешенді ұстаным. Тіл дамыту – қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі өте
күрделі мәселе. Өйткені тіл дамытудың өзіндік мазмұны, оқыту құралдары,
студент тілі дамуының деңгейін бағалау өлшемдері болуы қажет.
Жоғары оқу орнында студенттерге теориялық білім берумен қатар олардың
сөйлеу тілінің сапасын арттыру кешенді жүргізілген жұмыстар арқылы іске
асады. Сондықтан тіл дамыту бағыттары кешенді жұмыстар бойынша жүргізілуі
қажет. Ондай жұмыстар морфологиялық жаттығулар, іскерлік ойындар, ойталқы,
ойбөліс, шығармашылық т.б. тапсырмалар кешенді түрде орындалса ғана
нәтижелі болады. Мұндай тапсырмалар студенттің өзінің сөйлеген сөзіне мән
беріп, сөзінің мазмұндылығы, баяндауының жүйелілігі, мәнерлілігі, сөздік
қорының байлығы, бейнелі сөздерді пайдалануы секілді шеберліктерді игеруіне
ықпал етеді. Сөйтіп, студент тілдік қатынас кезінде тілдік құралдарды
таңдап, жүйелі сөйлеуге төселеді. Студенттің жеке тұлға ретіндегі
мәдениеті, ой-өрісі, дүниетанымы әдеби тілде сауатты сөйлей білуі –
болашақта жақсы маман болуының кепілі. Ол өз ойын жүйелі де сенімді түрде
жеткізе білуге, пікірін дәлелдей білуге дағдылануы қажет. Бұл талаптардың
бәрі тіл дамыту жұмыстары кешенді жүргізілгенде ғана жүзеге асады. Олай
болса, кешенді ұстанымның шарттарын былайша тұжырымдауға болады: ауызша,
жазбаша тіл дамыту мақсатын көздеуі тиіс; кешенді жұмыс түрлері
толықтырылып отырылуы қажет; кешенді жұмыстар үздіксіз тіл салаларын
оқытуда тіл дамытумен бірлікте жүргізілуі керек; кешенді жұмыстар сөздік
қорды байытудың басты тәсілі болуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы. Белгілі ғалым М.Балақаев тілдік
нормаға тілдегі бірізділік, тіл материалдарын нормалау деген сөз, белгілі
бір тәртіп, заңдылыққа бағындыру [15, 137-б.], - деген анықтама бере
келіп, тілдік бірліктердің ерекшеліктерін әр адамның терең түсіне білуі
әдеби тіл нормасының бұзылмауына ықпал ететіндігін де ескерткен. Студент
тілін дамытуда тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы басшылыққа алынуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру сабақта және сабақтан тыс жүргізілетін
жұмыстардың бірізділігінен, жүйелілігінен көрінеді. Сондай-ақ бұл ұстаным
басқа ұстанымдармен тығыз бірлікте анықталады. Әсіресе тілдік норманы
қалыптастыру ұстанымы кешенді ұстаным арқылы ашылады. Себебі кешенді
жұмыстар кезіндегі тіл дамытуда тілдік нормалар басты негіз бола алады.
Тілі жетілген, әр сөздің стильдік қызметіне мән беретін, сөйлеу шеберлігі
қалыптасқан студент өз ойын жазба түрде де жүйелі жеткізе алатын болады.
Сонымен, тілдік норманы қалыптастыру ұстанымының шарттарына мыналарды
жатқызуға болады: сөйлесімде де, жазылымда да тіл нормаларын сақтау – тіл
дамытудың басты тірегі; тілдік жүйе мен тілдік норманы үнемі назарда ұстау
керек; сөздің стильдік қызметіне, эстетикалық сипатына мән беру қажет.
Жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы студенттер тілін дамытудың
ғылыми-әдіснамалық негіздері атты екінші тарау төрт тармаққа жіктеледі:
1.Тіл дамыту әдістемесінің лингвистикалық негізі. 2.Жоғары
оқу орнында тіл дамыту әдістемесінің психологиялық негізі.
3.Жоғары оқу орнында тіл дамыту әдістемесінің педагогикалық негізі.
4.Жоғары оқу орнында студент тілін дамытудың шешендіктану негізі.
Жоғары оқу орындарында тіл ғылымы салаларынан теориялық білім беріліп,
қазақ тілі мен әдебиеті мамандары дайындалады, бірақ сол болашақ мамандарды
шебер сөйлеуге үйрету, төселдіруге мән берілмейді. Осы орайда Б.Хасанұлының
Лингвистиканың, қазақша айтқанда, тіл білімінің арқауы – тіл [16, 44-б.],
- деген пікірі өте орынды айтылған. Олай болса, болашақ жас маман
лингвистиканы, тіл білімін меңгерумен бірге, оның арқауы–тілді де жетік
меңгеруі тиіс. Ол жоғары оқу орнының жоспарынан орын алуы керек.
Б.Хасанұлының оқу бағдарламасында ана тілі жөнінде арнайы бап
кездеспейді деген ренішінің орынды екенін мойындаймыз. Студенттің ана
тілін дамыту бағдарламадан орын алса, сөйлегенде, жазғанда ойын жеткізуге
қиналатын студент болмас еді. Бұдан студент тіл теориясын біліп қана
қоймай, оны сөйлеуде қолдана білуі керек деген қорытынды шығады. Олай
болса, студентке тіл теориясын үйрету қандай қажет болса, ол білімді
тәжірибеде қолдануға дағдыландыру да сондай қажет.
Қазіргі кезде тіл дамыту мәселесіне ерекше мән беріліп отыр. Рас, ол
мәселе тек қазір ғана көтеріліп отырған жоқ, оның өзіндік тарихы бар. Тіл
дамытудың жоғары сатысы – тіл мәдениеті, мәдениетті сөйлеу. Тіл мәдениетін
арнайы зерттеген ғалым – М.Балақаев. Ол Өнер-білімге қанық адамдардың
екпінді еңбегі нәтижелі болу үшін, тіл жұмсау дағдысы да соған сәйкес болу
керек... бастауыш, орта мектепті, тіпті жоғары оқу орнын бітірген жастар
да: -Ал, мен де тіл мәдениетін жете меңгеріп шықтым, -дей алмайды. Өйткені,
оған жету төте жол емес, асқар асулары бар қиын жол, оның байлығы–біртегіс
жеңіл-желпі байлықтар емес, ғасырлар бойы даму, жетілу тарихында ескілік
пен жаңалық ұласқан... байлықтар [4, 233-б.],- деп, оның асылын таңдап
қолдана білу керек деп санайды. Ол үшін тіл өнеріне жастайынан әуестік,
ынта қалыптасуы қажет екендігін айтқан. М.Балақаев мәдениетті, әдеби тілде
сөйлеу білімді, мәдениетті адам межесі деп есептейді. Тіл мәдениетінің
нормалары сөз байлығы мен олардың мағыналарында, грамматика мен оның
құрылымында, стилистика мен стильдер тармақтарында, орфоэпия мен
орфографияда және пунктуация мен әріптердің орналасу тәртібінде деп,
олардың бәрінің тіл мәдениетіне, тіл дамытуға қатысын ескерткен. Олай
болса, тек грамматиканы оқыту арқылы, тек сөздік қорды байыту арқылы шебер
сөйлеуді қалыптастыру мүмкін емес. Бай сөздік қорды грамматикалық
заңдылықтар бойынша қолдана білуге үйрету арқылы әсерлі, әдемі сөйлеуді
қалыптастыруға болады.
Демек, жоғары оқу орнында тіл теориясын, заңдылықтарын үйретумен бірге,
оны тәжірибеде қалай пайдалана білуді де қалыптастыру қажет. Бұдан әдеби
тілде сөйлеуге үйрену – екі жақты құбылыс екені анықталды. Осымен
байланысты тіл дамыту жоғарыда М.Балақаев көрсеткендей, тіл білімінің
барлық саласымен байланысты. Сондықтан да тіл дамытудың ғылыми негізі
лингвистика яғни тіл білімі болып саналады.
Морфология – грамматиканың үлкен саласы, сондықтан ол қамтитын
мәселелердің барлығы тіл дамытуға қатысты. Өйткені морфологияның нысандары
– олардың тілде қолданылу заңдылықтарының қорытындысы. Тіл дамыту сөйлеуде
тіл заңдылықтарын дұрыс сақтап, тіліміздің морфологиялық заңдылықтары
бойынша сөйлеуді қалыптастыруды көздейді. Сондықтан тіл дамыту жұмысы
грамматикалық заңдылықтармен байланысты жүргізілуі тиіс. Морфологияны
оқытуда студенттер тілін дамыту жұмыстарында сөз мағыналары, сөз тіркесі,
сөйлем, мәтін туралы тіл білімінің дәлелденген тұжырымдары басты рөл
атқарады. Осыған орай морфологиялық тұлғаларды студент тілін дамыту
мақсатына сай сөйлеу тәжірибесінде қолдануға септігі тиер білім мазмұнын
нақтылау көзделді. Студенттер тілін морфологияны оқыту арқылы дамытуда
олардың сөз мағыналарын жетік біліп, сөйлеу кезінде дұрыс пайдалануға
дағдыландыру, сөздік қорларын байыту – ең басты жұмыс. Сондықтан
морфологияны оқыту арқылы тіл дамытуда лексикология ғылымының жетістіктері
басшылыққа алынды.
Морфологияны оқыту арқылы тіл дамыту жұмыстарын жүргізгенде жаттығу
материалдарында фразалық тіркестер, мақал-мәтелдер, бейнелі сөздер кеңінен
қолданылды. Мысалы, сөздің грамматикалық мағынасына қатысты практикалық
сабақта мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы сөздердің лексикалық және
грамматикалық мағыналарын тапқызу студенттің грамматикалық мағынаны
түсінуіне әрі сөз байлығын арттыруға мүмкіндік береді. Немесе, берілген
сөздерді (мысалы, ерлік, тәрбие, жүрек, ел, батыр т.б.) грамматикалық
көрсеткіштер арқылы түрлендіріп, сол сөздер туралы мақалдарды тауып жазғызу
да студенттің морфологиялық тұлғаларды ажырата отырып, сөздік қорының
жетілуіне әсер етеді. Шешен билер сөздерінен үзінділер алып, ондағы әр
сөздің грамматикалық мағыналары қай сөз табына қатысты екендігін айтқызуда
да грамматикалық тапсырманы орындаумен қатар, билер сөзінің мәніне көңіл
аудару студент тілінің толығуына әсер етеді. Студенттер мұндай
тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері
туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел, шешендік сөздер арқылы сөздік
қорларын толықтыруға ықпалы болды.Тәжірибеде морфологиялық тақырыптардың
әрқайсысына қатысты жаттығу, тапсырмаларда синоним, антоним, омоним
сөздерді, ауыспалы мағынадағы сөздерді көбірек қолданып, жаттығу
мәтіндеріндегі сөздерге морфологиялық талдау жасата отырып және ретіне
қарай ол сөздермен мағыналас, қарсы мағынадағы немесе омоним болып келетін
сөздерді тапқыздырту секілді жұмыстар жүргізілді. Осындай бағыттағы
тапсырмалар антоним сөздерге де қатысты жүргізілді. Ғалымдар Ә.Болғанбайұлы
мен Ғ.Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты
оқулығында Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен,
бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз
табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса
тіптен кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне–көп сын
есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті
кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың
қасы [17, 121-б.],-деп көрсеткен. Ал Н.Оралбай сапалық сын есімдердің тағы
бір қасиеті олар бір-бірімен антонимдік қатар құрайды, бұл қасиет қатыстық
сын есімдерде жоқ екендігін, яғни сын есімнің нақты қай тобында антонимдік
қатар болатындығын айтқан. Бұдан сөз таптарының ішінде, негізінен, сын
есімдерде антонимдік қатарлар жиі кездесетіндігі, ал қалған сөз таптарында
сиректеу болатындығы байқалды. Мұны төмендегі сызбадан көруге болады:
1-кесте – Сөз таптарының антонимдер жасауға қатысы
Антонимдер жасалатын сөз таптары
Сын есім кең-тар, ыстық-суық, үлкен-кіші, жуан-жіңішке т.б.
Етістік қону-ұшу, шашу-жинау, ашу-жабу, кіру-шығу т.б.
Зат есім рақат-бейнет, өң-түс, пайда-зиян, жаз-қыс т.б.
Үстеу ерте-кеш, ақырын-шапшаң, жоғары-төмен, әрі-бері т.б.
Жалпы тілдің сөздік қоры байлығының бір көрсеткіші – синоним сөздер.
Синоним сөздерді көп білу жеке адамның да сөздік қорының бір ұтымды
көрсеткіші болып табылады. Сондықтан студент тілін дамыту үшін морфологияны
оқыту үдерісінде синонимдерді тақырыппен байланыстыра отырып, сөздік қорды
жетілдіруге назар аудару керек. Ол үшін синонимдердің ерекшеліктерін
морфологиялық тұлғалармен байланыстыра қарастыру қажет. Синонимдердің ең
басты ерекшелігі – олар қанша сөзден тұрса да бір ұғымды білдіріп, бір ғана
сөз табына қатысты болады.Синонимнің осы ерекшелігіне сәйкес оларды өздері
қатысты сөз таптарына қарай пайдалану қажет. Оны төмендегі кестеден анық
көруге болады:
2-кесте – Синонимдердің сөз табына қатысы
Сөз таптары Синонимдер
1. Зат есім той, мейрам, мереке, думан, тамаша;
ас, тамақ, дәм, тағам, ауқат, ас-су;
атақ, даңқ, ат, мерей, дәреже, мәртебе, лауазым,
мансап;
ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең,
2. Сын есім рай.
аласа, тапал, тәпелтек, тайпақ, талпақ;
3. Етістік ақылды, есті, милы, ақылман, интеллектуалды.
мерекелеу, тойлау;
абыржу, сасқалақтау, сасу, дағдару;
4. Сан есім азайту, алу, кеміту, шегеру, қысқарту.
5. Есімдік үш, үшеу; төрт, төртеу; он мың, түмен.
әлдебір, қайсыбір, небір;
әлдекім, әлдебіреу, біреу;
6. Үстеу барлық, барша, бар, бәрі, күллі, түгел
әп-сәтте, іле-шала, жалма-жан;
ақырында, аяғында, түбінде, соңында, ақырда;
7. Еліктеуіш алға, ілгері, жоғары.
сөз
алба-жұлба, алба-далба, жалба-жұлба;
жырым-жырым, жұлым-жұлым, өрім-өрім, далба-дұлба,
8. Одағай далба-жұлба, дал-дал, дал-дұл, пәре-пәре, жұлма-жұлма.
апыр-ай, апыр-ау, апырым-ай, апырым-ау, ойпыр-ай,
9. Шылау ойпырым-ай, япыр-ай, япыр-ау, япырым-ай, япырым-ау
алайда, бірақ, дегенмен, сонда да, әйткенмен, әйтсе де,
сөйткенмен
Бұл кестеден тіліміздегі синоним сөздердің дәрежелері бірдей болмаса да,
барлық сөз табына қатысты екенін көруге болады. Сабақта синонимдерді әр сөз
табына қатысты пайдаланатындай тапсырмалар арқылы студенттердің
синонимдерді сөйлегенде қолдана білу шеберлігін қалыптастыру мақсат етілді.
Тіл дамыту жұмысы тілдің барлық саласына қатысты. Сөйлемдегі сөздердің
екпінін, ритмикасын, интонациясын сақтамай сөйлеу де ойды жеткізуге кедергі
жасайды.Сондықтан тіл білімінің фонетика саласының да жетістіктерін
морфологияны оқытуда студент тілін дамытуда пайдалануға
болады.Қолданыстағы дыбыстар өзгерісін дұрыс ажырату, дыбыстарды дұрыс
айтуды қалыптастыру тіл дамыту жұмыстары арқылы жүзеге асады.
Сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін ең жиі қолданылатын көрсеткіш –
септік жалғау. Септік жалғаудың әрқайсысының өз мағынасы, сөзде алатын орны
және олардың мағынасын толықтыратын көрсеткіштер де бар. Олардың бәрінің
қашан, қалай қолданылатыны оқулықта көрсетілген. Тек оны меңгеріп, сөйлеуде
қолдануға жаттығу керек. Сөздердің тұлғасын түрлендіретін, сөз бен сөзді
байланыстыратын морфологиялық көрсеткіштердің (бірліктердің) теориясын
біліп, оған сүйену – тіл дамытудың негізі.
Морфологияда сын есімнің мағыналық топтарын білудің де тіл дамытуда
өзіндік орны бар. Заттың белгісін дәл білдіру үшін, оның грамматикадағы
берілу жолдарын жақсы біліп, оны сөйлеуде қолдана білу керек. Ол дағды тіл
дамыту кезінде қалыптасады.
Етістік – грамматикалық категорияларға, грамматикалық формаларға бай сөз
табы және етістік формалар әр сөйлемде қолданылады. Сөйлеуде жиі
қолданылатын, пікірлесімнен кең орын алатын етістік формаларының теориясын
білу, оны сөйлеуде дұрыс қолдана білу мәдениетті, әдеби тілде сөйлеу үшін
өте қажет.Демек, студент морфологиядағы әр сөз табының мағынасын да,
түрленуін де, қосымшаларының қолданылу орнын, жолын біліп қана қоймай,
дұрыс қолдану дағдысын да қалыптастыруы қажет.
Сөзді білгенмен, ойды білдіруде сөздерді бір-бірімен байланыстырып,
сөйлем құрай алмаса, ойды басқаға жеткізу қиын. Олай болса, морфологияны
синтаксиспен байланыстыра оқытуда да тіл дамытуға көңіл бөлінуі керек.
Морфология көрсеткіштері қай сөзбен, қалай қолданылғанда, қандай орында
қолданылуы синтаксис заңдылықтарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz