Жеке адамға қарсы қылмыстар
КІРІСПЕ 3
1. Жеке адамға және өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы, түрлері мен ерекшеліктері 7
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 7
1.2 Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 12
1.3 Адам өлтіру;негізгі құрам және ауырлататын түрлері 17
1.4 Адам өлтірудің жеңілдетілген түрлері 41
1.5 Абайсызда кісі өлтіру 54
1.6 Адамды өзін өзі өлтіруге дейін жеткізу 55
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
және түрлері 58
2.1 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 58
2.2 Денсаулыққа қасақана зиян келтіру 63
2.3 Азаптау 73
2.4 Денсаулыққа жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру 74
2.5 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде және қылмыс
жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру 75
2.6 Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру және қорқыту 75
2.7 Соз ауруын жұқтыру 77
2.8 Заңсыз аборт жасау 78
2.9 Науқасқа көмек көрсетпеу және қауіпті жағдайда
қалдыру 80
3. Жыныстық қылмыстар 84
ҚОРЫТЫНДЫ 90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 93
1. Жеке адамға және өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы, түрлері мен ерекшеліктері 7
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 7
1.2 Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 12
1.3 Адам өлтіру;негізгі құрам және ауырлататын түрлері 17
1.4 Адам өлтірудің жеңілдетілген түрлері 41
1.5 Абайсызда кісі өлтіру 54
1.6 Адамды өзін өзі өлтіруге дейін жеткізу 55
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
және түрлері 58
2.1 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 58
2.2 Денсаулыққа қасақана зиян келтіру 63
2.3 Азаптау 73
2.4 Денсаулыққа жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру 74
2.5 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде және қылмыс
жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру 75
2.6 Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру және қорқыту 75
2.7 Соз ауруын жұқтыру 77
2.8 Заңсыз аборт жасау 78
2.9 Науқасқа көмек көрсетпеу және қауіпті жағдайда
қалдыру 80
3. Жыныстық қылмыстар 84
ҚОРЫТЫНДЫ 90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 93
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағдарланған мемлекет ретінде орнықтырған елімізде адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылады. Осы тұрғыда тұлғаның мәртебесі адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы, олардың заңсыз шектелмеуі, абсолютті деп танылуы, әркімге тумысынан тиісті болып, олардан ешкім айыра алмайтындығына негізделеді.
Жаңа уақыт адамның құқығы мен бостандығы дүниеге өзімен бірге келетінін негіздейтін табиғи құқық идеяларының пайда болуымен сипатталады. Әртүрлі теориялық құрылымдар тұлға мен мемлекет қайшылығын еңсеру қажеттігін негіздеді. Адам құқықтары мен бостандықтарына артықшылық беру қағидаттарын жария ету “адам-мемлекет” мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан түсінік беруден үзілді-кесілді бас тартуды білдіреді. Тоталитарлық жүйе кезінде адам орасан зор мемлекеттік машинаның титімдей бір бөлігіне айналды (бұл әсіресе Сталиннің жеке басына табыну жылдары айрықша байқалады). Адам мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін жаратылған, олардың қатынастарының ендігі басты қағидасы осындай. “Қымбат қазына” ұғымы конституциялық мәтінге енгеннен кейін іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып, құқықтық санатқа да айналады және қоғам мүшелерінің баршасы үшін- мемлекет билігі қолында барларға да, жоқтарға да міндетті ереже болып табылады.
Мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасының қағидалары, яғни олардың адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олардың абсолюттігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің бірлгін білдіреді.
Жаңа уақыт адамның құқығы мен бостандығы дүниеге өзімен бірге келетінін негіздейтін табиғи құқық идеяларының пайда болуымен сипатталады. Әртүрлі теориялық құрылымдар тұлға мен мемлекет қайшылығын еңсеру қажеттігін негіздеді. Адам құқықтары мен бостандықтарына артықшылық беру қағидаттарын жария ету “адам-мемлекет” мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан түсінік беруден үзілді-кесілді бас тартуды білдіреді. Тоталитарлық жүйе кезінде адам орасан зор мемлекеттік машинаның титімдей бір бөлігіне айналды (бұл әсіресе Сталиннің жеке басына табыну жылдары айрықша байқалады). Адам мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін жаратылған, олардың қатынастарының ендігі басты қағидасы осындай. “Қымбат қазына” ұғымы конституциялық мәтінге енгеннен кейін іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып, құқықтық санатқа да айналады және қоғам мүшелерінің баршасы үшін- мемлекет билігі қолында барларға да, жоқтарға да міндетті ереже болып табылады.
Мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасының қағидалары, яғни олардың адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олардың абсолюттігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің бірлгін білдіреді.
1. Сапарбаев Д.С. “Конституционно-правовые основы защиты прав и свобод человека РК”.Алматы. 1999 г. 18 бет.
2. Мюллерсон Р.А. “Право человека: идей, нормы, реальность”. М-Юрид.лит. 1999 г. 52 бет.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30- тамыз, 1998 жылғы 07 қазандағы№284-1,2007жылғы 21 мамырдағы №254-111 өзгерістері мен толықтырулары енгізілген.4-бет.
4.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы.ЮРИСТ,2007.-3-бет.
5. Под редакции Академика РАЕН В.В. Лазарева. “Общая теория право и государства”. Юрист. Москва. 1997 г. 408 бет.
6. Қазақстан республикасы Жоғарғы сотының *Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы*2007 жылғы 11 мамырдағы №1 Нормативтік қаулысы 2-бет.
7.Судакова Р.Н. Правовые аспекты борьбы с организованной преступностью // Правовые формирования новой нацинальной правовой системы Респуюлики Казахстан: Тез.доклконф. – Алматы, 1993 – с. 50
8.Никифоров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной собственности в СССР. – Москва: изд.АН СССР, 1954. – 176 с.
9.Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении.-Москва: Юрид. лит, 1974. – 208 с.
10.Тюлебеков Б.К. Правовые, организационно-технические аспекты оперативно-розыскной деятельности по выявлению и разоблачению организованных преступных групп // борьбы с организованной преступностью с коррупцией. – Алматы: Ғылым, 1997, - 161 с.
11.Борчашвили И.Ш. Проблемы квалификации женщин чужого имущества // Проблемы совершенствования правоохранительной деятельности в Республике Казахстан в условиях перехода к рыночным отношениям: материалы науч.теорет-практ.конф. 9-10 декабря 1996. – Караганда, 1996.-47-48 с.
12.Бисенов Б.С. Актуальные проблемы борьбы с организованной преступностью и коррупцией. // Борьба с организованной преступностью и коррупцией. Часть 1 – Алматы: Ғалым, 1996. – 154 с.
13.Муздакбай М. Определение правового понятия организованной преступностью и коррупцией. Алматы: Ғылым, 1996. – 345 с.
14.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулылар жинағы.93-бет.
15.Комментарий к УК РФ. Особенная часть./Под.ред. Ю.И.Скуратова.М.1996.16-17-беттер.
16. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Ерекше бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы,2000ж. 31-бет.
17.Жижиленко А.А. Преступение против личности.М-Л,1927,40-41 беттер.
18.Гуревич Л.И. Борьба с телесными повреждениями по уголовному праву. Автореферат . канд.дисс.М.,1950, 8-9 беттер.
19. Владимировский Н.В. Определение степени тяжести телесных повреждений , Социалистическая законность, 1953, № 10, 23 бет.
20.Федоров М.И. К вопросу об оценке тяжести телесных повреждений . Ученые и записки Пермского госуниверситета Т.11, вып.4, кн.2, 1957, 198 бет.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж.30- тамыз, 1998 жылғы 07 қазандағы,2007 жылғы 21мамырдағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
22. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997жыл 16-шілде, Алматы, Баспа. 2000ж.,2008 жылдың мамыр айының 1-ші жұлдызына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
23. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі. 1997жылы 13 желтоқсан, Алматы. Жеті жарғы.2000ж, 2008 жылдың мамыр айының 1-ші жұлдызына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
24. «Қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы « Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы 1995 жыл 17 наурыз
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2001 жылғы 13 желтоқсан №19 «Соттардың қылмыстық істерді қосымша тергеу жүргізу үшін қайтару туралы».
26. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2002 жылғы 6 желтоқсан № 25 « Қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу жариялығы принципін соттардың сақтауы туралы».
27. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004жылғы 26 қарашадағы №16 нормативтік қаулысы « Қылмыстық істер бойынша сот сараптамасы туралы».
28.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004жылғы 26 қарашадағы №17нормативтік қаулысы «Соттардың қылмыстық істерді қысқартылған тәртіппен қарауы туралы»
29. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003жылғы 19 желтоқсандағы №13 нормативтік қаулысы «Қылмыстық істерді апелляциялық тәртіппен қарау тәжірибесі туралы»
30. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.04.2002 жылғы «Кәмелетке толмағандары қылмыстық іс-әрекетке және қоғамға жат әрекеттерге тарту қылмыстары туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысы
31. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.05.2007 жылғы «Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы» №1 Нормативтік қаулысы
32. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.05.2007 жылғы «Зорлау және өзге де нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерімен байланысты қылмыстарды саралаудың кейбір мәселелері туралы» №4 Нормативтік қаулысы
33. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Жалпы бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1999.ж
34. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Ерекше бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы,2000ж.
35.Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы; «Жеті жарғы», отв.ред. проф. Рогов И.И,доц.Баймурзин Г.И 1988г.
36.Комментарий к Уголовному кодексу РеспубликиКазахстан.Алматы,Баспа.под.ред;проф.И.И.Рогова,доц.С.М.Рахметова.1999г.
37.Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации, отв. ред., В.И.Радченко,
38.Уголовное право Российской Федерации, общая часть, отв. ред. Б.В.Здравомыслов, М, Юристъ 1996 г.
39. Советское уголовное право - Часть общая, изд. МГУ, 1974 г.
40. Советское уголовное право - Часть общая,М.«Юридическая лите-ратура», 1982 г.М.., Вердикт, 1994.
41.Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. П/р. И.И Рогова и С.М. Рахметова. Алматы., 1999.
42.Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. П/р. И.Ш. Борчашвили и Г.К. Рахимжановой. Караганда., 1999.
43.Постановления Пленумов Верховного Суда Республики Казахстан. (Приложение к курсу ,,Уголовное права РК,,) Учебное издание. 1996г.
44.Хрестоматия по всеобщей истории государства и права. П/р. З.М. Черниловского. М.,1998.
45.Философский словарь. Под редакцией И.Т. Фролова. М., 1986.
46.Уголовное право. Особенная часть. П/р. Н.И. Ветрова и Ю.И. Ляпунова. М.,1998.
47.Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Часть 1. П/р. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. Алматы.,2000.
48.М.Мукашев ,, Права человека в уголовном процессе,, Журнал Мир закона.
49.Курс советского уголовного права. Часть Особенная. Т.3. Л.., 1973.
50.Уголовное права. Часть общая. П/р. И.И Рогова и М.А. Сарсембаева. Алматы., 1998.
51.Г.Ф. Поленов. Схемы по уголовному праву Республики Казахстан. Алматы., 1998.
52.Г.Ф. Поленов. Уголовное права Республики Казахстан. Алматы., 1999.
53.Турецский Н.Н. Необходимая оборона. Правовые аспекты. Алматы., 2000.
54.История государства и права зарубежных стран. П/р. О.А. Жидкова и Н.А Крашенинниковой. Часть 1,2. Москва., 1997-98.
55.Трошин Д.М. Методологические проблемы современной науки. М., 1966.
56.Бородин С.В. Квалификация преступления против жизни. М., 1977.
57.Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация и наказание по Российскому праву. М.,1994.
58.Бородин С.В., Гаухман Л.Д. Преступление против личности по уголовному кодексу Российской Федерации. Вып. 1. М.,1996.
59.Загородников Н.И. Преступления против здоровья. М., 1969.
60.Уголовная ответственность за посягательства на жизнь граждан. Под. ред. Н.И. Ветрова, Ю.И. Ляпунова. М.,1996.
2. Мюллерсон Р.А. “Право человека: идей, нормы, реальность”. М-Юрид.лит. 1999 г. 52 бет.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30- тамыз, 1998 жылғы 07 қазандағы№284-1,2007жылғы 21 мамырдағы №254-111 өзгерістері мен толықтырулары енгізілген.4-бет.
4.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы.ЮРИСТ,2007.-3-бет.
5. Под редакции Академика РАЕН В.В. Лазарева. “Общая теория право и государства”. Юрист. Москва. 1997 г. 408 бет.
6. Қазақстан республикасы Жоғарғы сотының *Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы*2007 жылғы 11 мамырдағы №1 Нормативтік қаулысы 2-бет.
7.Судакова Р.Н. Правовые аспекты борьбы с организованной преступностью // Правовые формирования новой нацинальной правовой системы Респуюлики Казахстан: Тез.доклконф. – Алматы, 1993 – с. 50
8.Никифоров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной собственности в СССР. – Москва: изд.АН СССР, 1954. – 176 с.
9.Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении.-Москва: Юрид. лит, 1974. – 208 с.
10.Тюлебеков Б.К. Правовые, организационно-технические аспекты оперативно-розыскной деятельности по выявлению и разоблачению организованных преступных групп // борьбы с организованной преступностью с коррупцией. – Алматы: Ғылым, 1997, - 161 с.
11.Борчашвили И.Ш. Проблемы квалификации женщин чужого имущества // Проблемы совершенствования правоохранительной деятельности в Республике Казахстан в условиях перехода к рыночным отношениям: материалы науч.теорет-практ.конф. 9-10 декабря 1996. – Караганда, 1996.-47-48 с.
12.Бисенов Б.С. Актуальные проблемы борьбы с организованной преступностью и коррупцией. // Борьба с организованной преступностью и коррупцией. Часть 1 – Алматы: Ғалым, 1996. – 154 с.
13.Муздакбай М. Определение правового понятия организованной преступностью и коррупцией. Алматы: Ғылым, 1996. – 345 с.
14.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулылар жинағы.93-бет.
15.Комментарий к УК РФ. Особенная часть./Под.ред. Ю.И.Скуратова.М.1996.16-17-беттер.
16. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Ерекше бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы,2000ж. 31-бет.
17.Жижиленко А.А. Преступение против личности.М-Л,1927,40-41 беттер.
18.Гуревич Л.И. Борьба с телесными повреждениями по уголовному праву. Автореферат . канд.дисс.М.,1950, 8-9 беттер.
19. Владимировский Н.В. Определение степени тяжести телесных повреждений , Социалистическая законность, 1953, № 10, 23 бет.
20.Федоров М.И. К вопросу об оценке тяжести телесных повреждений . Ученые и записки Пермского госуниверситета Т.11, вып.4, кн.2, 1957, 198 бет.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж.30- тамыз, 1998 жылғы 07 қазандағы,2007 жылғы 21мамырдағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
22. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997жыл 16-шілде, Алматы, Баспа. 2000ж.,2008 жылдың мамыр айының 1-ші жұлдызына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
23. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі. 1997жылы 13 желтоқсан, Алматы. Жеті жарғы.2000ж, 2008 жылдың мамыр айының 1-ші жұлдызына дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
24. «Қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы « Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы 1995 жыл 17 наурыз
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2001 жылғы 13 желтоқсан №19 «Соттардың қылмыстық істерді қосымша тергеу жүргізу үшін қайтару туралы».
26. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2002 жылғы 6 желтоқсан № 25 « Қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу жариялығы принципін соттардың сақтауы туралы».
27. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004жылғы 26 қарашадағы №16 нормативтік қаулысы « Қылмыстық істер бойынша сот сараптамасы туралы».
28.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004жылғы 26 қарашадағы №17нормативтік қаулысы «Соттардың қылмыстық істерді қысқартылған тәртіппен қарауы туралы»
29. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003жылғы 19 желтоқсандағы №13 нормативтік қаулысы «Қылмыстық істерді апелляциялық тәртіппен қарау тәжірибесі туралы»
30. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.04.2002 жылғы «Кәмелетке толмағандары қылмыстық іс-әрекетке және қоғамға жат әрекеттерге тарту қылмыстары туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысы
31. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.05.2007 жылғы «Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы» №1 Нормативтік қаулысы
32. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11.05.2007 жылғы «Зорлау және өзге де нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерімен байланысты қылмыстарды саралаудың кейбір мәселелері туралы» №4 Нормативтік қаулысы
33. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Жалпы бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1999.ж
34. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Ерекше бөлімі) Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы,2000ж.
35.Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы; «Жеті жарғы», отв.ред. проф. Рогов И.И,доц.Баймурзин Г.И 1988г.
36.Комментарий к Уголовному кодексу РеспубликиКазахстан.Алматы,Баспа.под.ред;проф.И.И.Рогова,доц.С.М.Рахметова.1999г.
37.Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации, отв. ред., В.И.Радченко,
38.Уголовное право Российской Федерации, общая часть, отв. ред. Б.В.Здравомыслов, М, Юристъ 1996 г.
39. Советское уголовное право - Часть общая, изд. МГУ, 1974 г.
40. Советское уголовное право - Часть общая,М.«Юридическая лите-ратура», 1982 г.М.., Вердикт, 1994.
41.Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. П/р. И.И Рогова и С.М. Рахметова. Алматы., 1999.
42.Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. П/р. И.Ш. Борчашвили и Г.К. Рахимжановой. Караганда., 1999.
43.Постановления Пленумов Верховного Суда Республики Казахстан. (Приложение к курсу ,,Уголовное права РК,,) Учебное издание. 1996г.
44.Хрестоматия по всеобщей истории государства и права. П/р. З.М. Черниловского. М.,1998.
45.Философский словарь. Под редакцией И.Т. Фролова. М., 1986.
46.Уголовное право. Особенная часть. П/р. Н.И. Ветрова и Ю.И. Ляпунова. М.,1998.
47.Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Часть 1. П/р. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. Алматы.,2000.
48.М.Мукашев ,, Права человека в уголовном процессе,, Журнал Мир закона.
49.Курс советского уголовного права. Часть Особенная. Т.3. Л.., 1973.
50.Уголовное права. Часть общая. П/р. И.И Рогова и М.А. Сарсембаева. Алматы., 1998.
51.Г.Ф. Поленов. Схемы по уголовному праву Республики Казахстан. Алматы., 1998.
52.Г.Ф. Поленов. Уголовное права Республики Казахстан. Алматы., 1999.
53.Турецский Н.Н. Необходимая оборона. Правовые аспекты. Алматы., 2000.
54.История государства и права зарубежных стран. П/р. О.А. Жидкова и Н.А Крашенинниковой. Часть 1,2. Москва., 1997-98.
55.Трошин Д.М. Методологические проблемы современной науки. М., 1966.
56.Бородин С.В. Квалификация преступления против жизни. М., 1977.
57.Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация и наказание по Российскому праву. М.,1994.
58.Бородин С.В., Гаухман Л.Д. Преступление против личности по уголовному кодексу Российской Федерации. Вып. 1. М.,1996.
59.Загородников Н.И. Преступления против здоровья. М., 1969.
60.Уголовная ответственность за посягательства на жизнь граждан. Под. ред. Н.И. Ветрова, Ю.И. Ляпунова. М.,1996.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық-құқықтық
пәндер кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы:Жеке адамға қарсы қылмыстар
Орындаған:күндізгі бөлімнің
4-курс,
ЗҚТ-417 тобының
студенті
Алибекова.Э.Т
Жетекші: з.ғ.к.Мергенбаев Е.
Рецензент:
Қорғауға жіберілді
___________________
_______________2008ж.
Түркістан- 2008 ж.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
3
1. Жеке адамға және өмірге қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы, түрлері мен ерекшеліктері
7
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 7
1.2 Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 12
1.3 Адам өлтіру;негізгі құрам және ауырлататын түрлері 17
1.4 Адам өлтірудің жеңілдетілген түрлері
41
1.5 Абайсызда кісі өлтіру
54
1.6 Адамды өзін өзі өлтіруге дейін жеткізу
55
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
және түрлері
58
2.1 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 58
2.2 Денсаулыққа қасақана зиян келтіру
63
2.3 Азаптау
73
2.4 Денсаулыққа жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру 74
2.5 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде және қылмыс
жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру 75
2.6 Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру және қорқыту 75
2.7 Соз ауруын жұқтыру
77
2.8 Заңсыз аборт жасау
78
2.9 Науқасқа көмек көрсетпеу және қауіпті жағдайда
қалдыру
80
3. Жыныстық қылмыстар
84
ҚОРЫТЫНДЫ
90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 93
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік бағдарланған мемлекет ретінде орнықтырған елімізде
адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылады.
Осы тұрғыда тұлғаның мәртебесі адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының мызғымастығы, олардың заңсыз шектелмеуі, абсолютті деп
танылуы, әркімге тумысынан тиісті болып, олардан ешкім айыра алмайтындығына
негізделеді.
Жаңа уақыт адамның құқығы мен бостандығы дүниеге өзімен бірге
келетінін негіздейтін табиғи құқық идеяларының пайда болуымен сипатталады.
Әртүрлі теориялық құрылымдар тұлға мен мемлекет қайшылығын еңсеру
қажеттігін негіздеді. Адам құқықтары мен бостандықтарына артықшылық беру
қағидаттарын жария ету “адам-мемлекет” мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан
түсінік беруден үзілді-кесілді бас тартуды білдіреді. Тоталитарлық жүйе
кезінде адам орасан зор мемлекеттік машинаның титімдей бір бөлігіне айналды
(бұл әсіресе Сталиннің жеке басына табыну жылдары айрықша байқалады). Адам
мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін жаратылған, олардың қатынастарының
ендігі басты қағидасы осындай. “Қымбат қазына” ұғымы конституциялық мәтінге
енгеннен кейін іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып, құқықтық санатқа
да айналады және қоғам мүшелерінің баршасы үшін- мемлекет билігі қолында
барларға да, жоқтарға да міндетті ереже болып табылады.
Мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасының қағидалары, яғни
олардың адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған,
олардың абсолюттігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
теңдігін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің бірлгін білдіреді.
Адам құқығы кепілдігінің бірден-бір бастауы, қайнар көзі- ҚР
Конституциясы. Ата заң азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді. Адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. ҚР Конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, - деп
жарияланған.Осыған орай ҚР барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық
құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. ҚР Қылмыстық кодексінің
2-бабында адам мен азаматтың құқықтары; бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. ҚР барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әруақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің
бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде жеке адамға қарсы
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының ІІМ
статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1997 жылы 148053 қылмыс
тіркелсе, ал 1998 жылы - 173858; 1999 жылы – 200873; 2000 жылы – 206006;
2001 – жылы 201796; 2002 – жылы 183913; 2003 жылы – 183977; 2004 жылы
–165401; 2005 ж – 142100; 2006 ж – 139431; 2007 ж - 150790 қылмыс
тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының
мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 6 жылда 2002 ж-18928;
2003 ж-22185; 2004 ж-24712; 2005 ж-20641; 2006 ж-20518; 2007 ж-17066 жеке
адамға қарсы қылмыстар тіркелген.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2004 жылғы дейін
өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Ал жеке адамға қарсы
қылмыстар 2005 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.
Профессор Е.І. Каиржанов “Социалистік қағидадан аяқ астынан бас тарту және
елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған құқықтық
жүйені түпкілікті реформалауды талап етеді” деген. Соның бір көрінісі
ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі қазіргі әлеуметтік-
қоғамдық, экономикалық жағдайларға сәйкестікке келтіруде. Елімізде
қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау, құқық қорғау
органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында соңғы жылдарда
Республика Президентінің бірнеше Жарлықтары мен ҚР Жоғарғы сотының
Нормативтік қаулылары шықты. Мемлекет басшысының осындай Жарлықтарының
ішінен атап айтар болсақ: “Коррупциямен және ұйымдасқан түрдегі
қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары жөніндегі” 1992 жылғы 17
наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы
күрес жөніндегі Кеңес құру туралы” 1994 жылғы 11 ақпандағы Президенттің
Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы” 1994 ж. 11 ақпандағы
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Заңдылық пен құқық
тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9
маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Сыбайлас
жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық
комиссия құру туралы” 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту
жөніндегі шұғыл шаралар туралы” 1995 ж. 17 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының “Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
кейбір қылмыстарды саралау туралы”2007 жылғы 11 мамырдағы №1 Нормативтік
қаулысы, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының “Зорлау және өзге де
нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерімен байланысты қылмыстарды
саралаудың кейбір мәселелері туралы”2007 жылғы 11 мамырдағы №4 Нормативтік
қаулысы. Осы аталған Нормативтік құқықтық актілермен қатар және басқа да
авторлардың еңбектерінің ғылыми және практикалық маңызы зор екендігі
күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам үшін қауіпті
құбылыс болып табылатын жеке адамға қарсы қылмыстарға қылмыстық-құқықтық
тұрғыдан талдау ,күресті дұрыс әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.
Жұмыстың мақсаты, қылмыстық құқықтық заңдылықты және оны қолдану
тәжірибесін жетілдіру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда болған теориялық
мәселелерді толығымен зерттеу және ол үшін ұтымды әрі дұрыс бағытта шешім
көрсету болып табылады. Қойылған мақсаттар жұмыстың міндеттерін де
білдіреді және олардың қатарына мыналар жатады:
1. жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасын бере отырып нақты
мазмұнын ашып көрсету.
2. жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлерін және қылмыстық іс-
әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау.
3. жеке адамға қарсы қылмыстарды дұрыс саралау.
4. Адам өлтіруге арнайы түсінік беру.
5. жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлеріне түсінік беріп және
объективтік, субъективтік тұрғыдағы ерекшеліктерін көрсете отырып
сипаттама жасау.
Осы мақсаттарды орындау үшін жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлерін
қарастыратын өткен және бүгінгі уақыттардағы заңдылықтардың құрылысы және
осы бағыттағы қылмыстылықпен күресу бойынша жүргізілген сот – тергеу
тәжірибесі материалдары, сонымен қатар осы мәселе бойынша бұрын жүргізілген
теориялық ойлар, пікірлердің құндылығы мен кемшіліктері бағаланды және
жұмыстың жазылуы барысында құнды пікірлер еленіп, кей пікірлердің
күмәнділігі ескерілді.
Осы жұмыстың теориялық негізі ретінде осы тақырыпқа тікелей қатысты
жазылған ғылыми еңбектермен ,оқулық әдебиеттер алынды. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулылары
қолданылды.
1. Жеке адамға және өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы, түрлері
мен ерекшеліктері
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең басты құндылық ретіндегі
идеяларды жүзеге асырудың маңызды шарттарының бірі – табиғи құқық
тұжырымдамасы мен оны Конституцияда бекітудің сәйкес келуі. Бұл тұжырымның
мағынасы құқықтар мен бостандықтар мемлекеттің тарапынан берілмейді, ол
адамзаттың қасиеті ретінде оған туған кезінен тән.[1.18 б .].
Табиғи құқықты түсіну – адам құқығымен салыстырғанда мемлекеттің
екінші орында екенін білдіреді, осыған орай мемлекеттің және оның барлық
ұйымдары мен мекемелері адамдардың бас бостандығын қамтамасыз етуі керек.[
2. 52 б. ]. 1995 ж. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы: “адам
құқықтар мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған” – деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес табиғи құқықтарға
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік және т.б. белгілеріне қарамастан беріледі. Бұл
құқықтар мен бостандықтарға ешқандай мемлекеттік шекаралар, ұлттық,
нәсілдік, таптық бөлулер кедергі жасай алмайды.
Сондықтан табиғи құқықтар жалпы адамзаттық болып қарастырылады.
Осыдан Қазақстан Республикасы Конституциясында тек азаматтардың құқықтары
емес, адамның құқықтары мен бостандықтары туралы айтылады, әр адам
азаматтан жоғары тұрады.
Табиғи құқық теориясынан адамның құндылығы табиғаттың өзімен
анықталған және оның танылмауы немесе адамнан алынып қойылуы мүмкін
еместігі шығар. Яғни құқықтар мен бостандықтарды мемлекет немесе т.б.
берген емес, ол адамға тумысынан берілген және одан ажырамайды, адамзат
болғандығы үшін тән екендігін білдіреді. Сондықтан Конституцияда құқықтар
мен бостандықтар ешкім айыра алмайтындығы бекітілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқық мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не органдарының,
не лауазымды адамдарының заңымен көзделгенінен өзгерген жағдайда оны
айыруына, шектеуіне құқық жоқ.
2. Конституция құқықтары мен бостандықтары теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
Конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда нық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығының теңдiгi бұған олардың бәрiнiңде иелiгiн бiлдiредi. Әрине адам
құқығы мен бостандығын екiншi бiреу бұзған жағдайда заңды қорғау, яғни
басқа адамдардың ар-намысымен мен қадір-қасиетін құрметтеу жөніндегі
міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізінде көрсетеді.
Біріншіден, адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын тек заң ғана шектеуі
мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы (Президенттің
нормативтік жарлықтармен, Үкіметтің қаулысымен, Министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және атқару органдарының
нормативтік актілерімен) адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын шектеуге
болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтары Конституциялық құрылысты сақтау, қоғамдық тәртіпті, адам
құқығы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен ізеттілігін қорғау үшін
қажеттілік деңгейде шектеуі мүмкін. Бұл арада әңгіме, шын мәнінде адам мен
азаматтың құқығы мен бостандығын шектеуден гөрі, мемлекет пен адамның
мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол сұғушылықтан қорғау
туралы болып отыр.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. ҚР Конституциясының ІІ-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған.
Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары, - деп жарияланған. [ 3.4 б. ].Осыған орай
ҚР барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық құқықта адамды қорғауды
өзінің міндеті деп санайды. ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен
азаматтың құқықтары; бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты
міндет ретінде көрініс тапқан.[ 4. 3 б.]. ҚР барлық заңдары жеке адамды
қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әруақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің
бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған. Осы тарауға кіретін
барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке адамның дұрыс іс-қызметін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей
объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынадай
түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру; жаңа туған сәбиді
анасының өлтіруі; жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру; қажетті
қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру; қылмыс жасаған адамды
ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру;
абайсызда кісі өлтіру; өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру;
денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру; денсаулыққа қасақана
жеңіл зиян келтіру; денсаулыққа жан күйзелісі (аффект) жағдайында зиян
келтіру; қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян
келтіру; қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру;
денсаулыққа абайсызда зиян келтіру; ұрып-соғу; азаптау; қорқыту; ауыстырып
салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр
ету; соз ауруларын жұқтыру; адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ)
жұқтыру; медицина қызметкерінің кәсіптік міндеттері тиісінше орындамауы;
заңсыз аборт жасау; науқасқа көмек көрсетпеу; қауіпті жағдайда қалдыру.
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау; бас
бостандығынан заңсыз айыру; психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру;
адамдарды пайдалану үшін азғырып – көндіру.
Жеке адамның ар – намысына және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: Жала
жабу; қорлау.
Жыныстық қылмыстар: Зорлау; нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану; он
алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу және нәпсіқұмарлық
сипаттағы өзге де іс - әрекеттер; жыныстық қатынас жасауға, еркек пен
еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас
жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс - әрекеттерге мәжбүр
ету; жас балаларды азғындату.
Қоғамдық ортада адамның жеке басына қарсы қылмыстар кең тарауда
Қазіргі таңда, бұрынғы жылдарға қарағанда жеке басқа қол сұғушылық, соған
байланысты адам өлтіру, адам өлтіру, соз ауруын жұқтыру, ұрып - соғу,
науқасқа көмек көрсетпеу, заңсыз аборт жасау, зорлау сияқты, адамның
өмірімен денсаулығана төнетін қауіп - қатерлер саны көбейіп кетті. Осы
орайда Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын
қорғау Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығына сәйкес, Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексі 1998 жылдың 1 - қантарынан бастап заңды
күшіне енді.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы оның жасаған
қылмысына қарай анықталады.
Әркімнің өмір сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен
бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкімнің өз бетінше
адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Осындай әрекеттердің көбею себебінен „Адамның жеке басына қарсы
қылмыстар ” қоғамда ерекше орын алып отыр. Бір адамның қылмыс жасауы
арқылы бірнеше адамның құқықтары бұзылады. Ал, бұл жалғыз адамның басына
байланысты мәселе болғанымен мемлекеттің болашақ ұрпағына үлкен әсерін
тигізетіні рас.
Қазіргі таңда ақпараттық-бұқаралық техналогияның дамуына байланысты
әртүрлі бейне фильмдердің көрсетілуіне байланысты кәмелетке толмаған
жасөспірімдердің де қылмысы үлкен орын алуда. Сонымен қатар бұрын біздің
елімізде болмаған түрлі аурулар қатары күннен күнге өршіп, тіпті өлімге
дейін апарып жатыр.
Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтары конституциялық
құрлысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтарымен бостандықтарын,
халықтың денсаулығымен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана
және тек заң актілерімен шектеледі.
Қазақстан республикасы конституциясының 1 - бабы адам, оның өмірі
құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. Бұрынғы Қаз
ССР Қылмыстық Кодексіне қарағанда бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің Жеке адамға қарсы қылмыстар Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі
содан басталады.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына,
бостандығына, ар намысы мен қадір қасиетіне қастандық жасауға бағытталған
қауіпті іс - әректтер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Бұл текті
қылмыстар жасалынғанда адамға елеулі зиян келеді не оның өміріне,
денсаулығына, заңды құқықтарымен бостандығына қауіп төнеді . Осындай
қылмыстардың топтық обьектісі-адамның жеке басы, ал тікелей обьектісі -
оның өмірі, денсаулығы, ар - намысы қадыр қасиеті.
Сонымен жеке адамға қарсы қылмыстарға заң шығарушы жеке адамға қарсы
қылмыстары үшін жауаптылық көзделген жаңа құрамдар енгізілген, оларда
қоғамға қауіпті мұндай іс әрекеттердің қылмыстық - құқықтық нышандарға
нақтыланған, сот практикасына сүйене отырып нақты қылмыстық сот әрекет үшін
қылмыстық жаза түрі қарастырылған.
1.2 Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Адамның ең маңызды табиғи құқығы - өмір сүру құқығы. Ол Қазақстан
Республикасы Конституциясының 15 бабында көрініс табады. Адамның өмірі – ең
қымбат құндылық. Ешкімнің де адамды өмірінен айыруға хақысы жоқ.
Өмір сүру құқығы – бұл адамдардың табиғи және ажырамас құқығы болып
табылады. Бұл құқықты қамтамасыз етпей басқа құқықтар мен бостандықтар
туралы сөз қозғау бекер.
Адам құқықтары мен бостандықтарын жария ететін алғашқы құжаттар Адам
құқығының жалпыға бірдей Декларациясы және Азаматтық, саяси, экономикалық-
әлеуметтік Пактілерде бұл құқықты ең жоғары бағалап бекіткен. Өмір сүру
құқығы қоғамдық салада қалыптасқан барлық басқа құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізі болып саналады.
Адамның өмір сүру құқығы - әлемдік өркениеттің шексіз құндылығы, егер
адам өлген жағдайда оның басқа құқықтары өзінің мән-мағынасын жояды.[5. 408
б. ] .Өмір сүру құқығы. Бұл әр адамды оның өміріне жасаған қаскөйліктен
қорғауға кепілдік беру міндетін мемелекет өз мойнына алады дегенді
білдіреді. Оның үстіне ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Қазақ ССР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің
заңдылық анықтамасы бермеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
жаңа Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі
белгіленген. Кісі өлтіру,яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза
келтіру деп ҚК-тің 96-бабында тура көрсетілген. Осыған орай
абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп танылмайды.Бірақ
топтық және тікелей объект белгісіне сәйкес бұл қылмыс құрамы
(абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс үшін жауаптылық
көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам
өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң
жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін
бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының
денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің
жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы
айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті
болып танылады. Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге
бөлінеді.Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут
шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің
салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе оданда көбірек минутқа
созылады. Өлудің соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі
қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның
басқа органдары мен тіндерінің өмір шендік белгілері біразға
жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады.
Яғни адам өмірінің соңғы сәті-биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен
заңсыз айырумен көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен
айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің
арасындағы себептік байланыстың болуының айқындау қажет.Адам өлтіру
негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі
осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қарудың,
өзгеде заттардың пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқада
әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады.Адам өлтіру
сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы
мүмкін. Әдетте жүрек-қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін
адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру
әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда
адам жүйесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің
нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі
одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін.
Бұл негізінен мынандай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді
өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола
тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрсада әрекетсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді. Кінәлінің
өлімінің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң
тараптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған
нәрестелерін немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалуы үшін өзгеде шараларды
қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи
қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын
олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер
жасауы мүмкін. Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі
қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады.Өмірден айыруға
тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың-өлімнің болмай
қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық
ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет
жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін
жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған
өліммен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арсындағы себептік
байланыстың болу негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында
себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана
жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру
үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет
болған кезде кінәлі адам нақты келтірілген зиян үшін ғана жауап
береді ( мысалы, денсаулыққа зиян келтірілгені үшін ). Адам өлтіру-
материалдық құрамға жататын қылмыс. Адам өлтірудің субъективті жағы-
ҚК-тің 96-бабына сәйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Адам
өлтіру кезінде қасақаналық және сол сияқты жанама болуда мүмкін.
Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне қол
сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге соқтыруы
мүмкін екендігіне немесе қалай да өмірге әкелетіндігін біледі
және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды.Жанама қасақаналықпен
адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне
қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы
түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайлылық танытады.
Сонғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең
таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбандардан басқа бөгде
адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі белгілі бір құрбанға қатысты
адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға
қатысты-жанама ниетте әрекет етеді. Тікелей және жанама
қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың іс жүзінде үлкен
маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті ол өлімінің
болатынын сезітінің, оның болуын тілегендігін, бірақ оның ерінен тыс
себептер бойынша ол болмай қалғандығын бойынша анықталады. Мұндай
кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселен шешкенде соттар жасалған
қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың
тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипатымен
оқшаулауын (мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақаттау),
кінәлінің қылмыстық әрекеті тоқтатуы себебін, сондай-ақ кінәлінің
қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез-құлқын (тәртібін),
оның жәбірленушімен ара қатынасын ескеруі тиіс. Жәбірленушінің
өміріне әкеп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып табылатын өмірлік
маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден
айыруға тіикелей ниеттің бар екендігін айғақтайды.Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлуге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды
және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіруі ниетінде
болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан
ату әдетте адам өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық
болған кезде кінәлі өлімнің болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің
өлімінің міндетті түрде болуын қаламайтындығын да ескеру керек
мұндай жағдайда. Оның ниетті баламалы түрде болуы мүмкін, оның
шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа ауыр зи ян
келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болумауын
міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар
бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайларда ол адам өлтіруге
оқталғандығы үшін жауапқа тартылу тиіс. Адамды өлтірумен алдын ала
қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам өлтіру ниетінің бар
екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен осындай қатер
тудыруды айтқан. Адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс
бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген
қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сыртай ұқсас кейбір әрекеттермен
қоса айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы
сөздер кінәлінің шын мәніндегі анық тілеген білдірмейді. Адам
өлтірумен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе
өзгеде сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен
немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекеттермен
байланысты болатындығын тәжірибие көрсетіп отыр. Адам өлтіруге
жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек. Адам өлтіруге
жанама қасақаналық кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің
нақты болу мүмкіндігін шамалайды.Кінәлі зардаптың қалайда болмайтынын
шамалаған жағдайда сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола
алады. Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылық,
заңда көрсетілгендей еріктілік кезең бойынша анықталады. Егер адам
өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал
жанама ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы
түрде жол береді не өлімнің болына немқұрайды қарайды. Тілемейді
деген терминді Өлтіргісі келмейді деген мағынада емес, Тікелей
тілемейді деген мағынада түсіну керек. Саналы түрде жол береді
деген – кінәлі өлімді өз іс-әрекетінің нитижесі ретінде қабылдайды
дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірдің субъектісі 14-жасқа толған жеке тұлға
болып табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетілген жағдайларда
адам өлтірудің субъектісі 16-жасқа толған адамдар болып табылады.
1.3 Адам өлтіру: негізгі құрам және ауырлататын түрлері
ҚР Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің негізгі құрамы мен ауырлататын
жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа біріктірілген. Негізгі құрам –
бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-баптың 1-тармағы) жатпайтын құрам.
Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы) мынадай адам өлтіру түрлері жатады:
қызғаныштан, төбелес кезінде немесе ұрыс – керіс үстінде (бұзақылық
себептер болмағанда),жәбірленушінің заңсыз әрекеттеріне байланысты, жеке
қарым – қатынас негізінде туындаған кек алумен байланысты болған адам
өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру – ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында
көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу
қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе
қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналастырылған, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және
объективті жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективтік жаққа және
субъектіге қатыстылары келтіріледі.Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын
жағдайлары ҚР Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай орналастырылған болса,
сол бойынша қарастырылады.
а) екі немесе одан көп адамды өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының а
тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе одан көп адамды өмірінен
айырған жағдайда болады . Мұндайда кінәлінің екі немесе одан көп адамды
өлтіру ниетінің болғандығы, яғни бірыңғай қасақана ниетінің болғандығын
анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде болады.
Мынадай жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді, содан
соң біршама уақыт өткеннен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды
өлтіреді. Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің
болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды өлтіру себептері
бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін – кек алу мақсатында, ал
екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге –
екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін
пайда болды. Осы жағдайларда кінәлінің әрекеті осы а тармақшасымен
сараланады.
Егер екі немесе одан көп адамды өлтіру ниеті бола тұра бір адам
өлтірілсе және екіншісінің өміріне қастандық жасалған болса, мұнда екі
немесе одан көп адамды өлтіру аяқталмағандықтан, кінәлінің әрекеті ҚК-тің
24-бабының 3-тармағы және 96-бабының 2-тармағының а тармақшасы бойынша
саралануы тиіс.
б) адамның қызметтің іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру
(ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының б тармақшасы).
Мұндай адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын
олардың қызметтік немесе қоғамдық борышын орындауына кедергі келтіру
мақсаттарында, немесе олардан осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында
жүзеге асырылады. ҚР Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы Адамның
өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы № 1
Нормативтік қаулысында кезкелген адамның қызмет аясына жататын жұмысын
қызметтік борышты орындау, ал қоғамдық борышты орындау деп – арнайы
жүктелетін қоғамдық міндеттердің орындалуын айтады. Сондай – ақ қоғам
немесе жеке адамның мүддесіне бола (заңды бұзуға жол бермеу,дайындалып
жатқан немесе жасалған қылмыс туралы өкімат органдарына хабарлау және
т.б.) жасалған басқа әрекеттер де қоғамдық міндеттер болып танылады.[6. 2
б. ]. Қылмысты саралау үшін жәбірленушінің қызметтік немесе қоғамдық іс -
әрекет жасағаннан бері өткен уақытының маңызы шамалы. Ең бастысы кінәлінің
адам өлтіруі олардың осындай функцияларды атқаруына байланысты болады.
Адам өлтірудің осы түрі бойынша жәбірленушілер болып қызметтік немесе
қоғамдық функция атқарған адамның өзі немесе олардың жақын туыстары болуы
мүмкін. Жақын туыстардың түсінігі ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-
бабының 24-тармағында берілген. Олар – ата-аналары, балалары, асырап
алушылары, асырап алынғандар, бірге тұрған және бірге тумаған туыс аға-
інілері мен апа-сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
Егер қызметтік немесе қоғамдық борышын орындаумен байланысты олардың
өзін немесе жақын туыстарын өлтіргені үшін заңда арнаулы бап көзделген
болса, онда кінәлінің әрекеті осы арнаулы норма бойынша саралануға жатады
(ҚК-тің 167,340-баптары).
в) дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен
бірдей адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру (ҚК-
тің 96-бабы, 2-тармағының в тармақшасы).
Жас шамасының өте кішілігіне немесе кәрілігіне немесе кәрілігіне,
дене мүшелерінің кемістігіне, аурулығына, соның ішінде жүйке ауруына
шалдығу, ақыл-есінен уақытша айрылу немесе ақыл – есінің әлсіреуімен
байланысты болған, оның дене мүшелерінің немесе психикалық жай – күйінің
салдарынан кінәліге қарсылық көрсете алмаған немесе оны өмірінен айыруға
жасаған әрекетінің сипатын түсінбеу жағдайын жәбірленуші адамның
дәрменсіздік жай – күйі деп түсіну керек. Мұнай жай – күй алкогольден, сол
сияқты есірткіден мас болудың және жүйкеге қатты әсер ететін дәрілік
препараттарды немесе улы заттарды қабылдаудан болуы мүмкін. Саралау үшін
жәбірленушіні мұндай жағдайға кімнің душар еткендігінің, бұған қандай себеп
болғандығының ешбір мәні жоқ.
Адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру ұрлау не
кепілге алу Процесінде жәбірленушіні өмірінен айырған немесе аталған
қылмысты жасыру мақсатында адам өлтіру болған кезде орын алады. Адамды
ұрлау түсінігі (ҚК-тің 125-бабында) және кепілдікке алу (234-бапта)
берілген.
Адамды ұрлау және кепілге алу қасақана өлтірумен ұштасқан жағдайда,
не адам өлтіру осы істеген қылмыстарды жасыру әдісі болса мұндай әрекеттер
дербес қылмыс құрамын құрайтындықтан, кінәлінің әрекеттері қылмыстың
жиынтығы бойынша сараланады (ҚК-тің 125,96-бабы, 2-тармағының в
тармақшасы, 234,96-бабы, 2-тармағының в тармақшасы).
Ұрланған немесе кепілге алынған адамды өлтірудің осы қарастырылған
нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар қылмыстық кодекстің 96-бабтың екінші
бөлігінің бірші тармағына біріктірілген, мұндай адамды өлтіру қылмыстық
кодекстің 96-бабтың 2-бөлігінің В тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-
бап бойынша сараланады.ҚК 96-баптың 2-бөлігінін осы карастырылып отырған
тармағы қолданылғанда, жәбірленушінің ұрланган кезде немесе бірнеше уақыт
өткеннен кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96- баптың екінші В тармағы
ұрланған немесе кепілге алынған адамның өлтіргендігін ғана емес, сонымен
қатар адамды ұрлауға немесе кепілге алуға байланысты басқа адамдардың
өлтіргендігі қамтиды, мысалы кепілді босатуға тырысқан немесе ұрлауға
кедергі келтірген адамды өлтіру.
г) жүкті екендігі кінәліге белгілі әйелді өлтіру (ҚК-тің 96-бабының 2-
тармағының г тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің айрықша жағдайына орай
көтеріңкі қоғамдық қауіптілікпен сипатталады. Осы құрамның болуы үшін ең
алдымен екі міндетті белгінің болуы шарт. Жәбірленуші кез – келген
ұзақтықтағы жүктілік жағдайында болуы және ол туралы айыпкердің білуі
керек. Белгілі деген термин айыпкер жәбірленушінің жүкті екендігінен
хабардар болғандығын білдіреді. Бұл жағдайда осы жайдың толық растығына
оның күмәнінің болған – болмағандығы маңызды емес, ең бастысы ол
жәбірленушінің жүкті екендігі туралы жәбірленушінің өзінен немесе бұл
туралы басқалар арқылы хабардар болады. Бұл жерде оның жүктілік мерзімі,
ұрықтың өміршең еместігі, әйелдің жүкті екендігі жөнінде тиісті емдеу
мекемелерінде есепте тұрған-тұрмағандығының оған қатысы жоқ.
Егер айыпкер жүктілік жөнінде қателесіп, жүкті емес әйелді жүкті әйел
екен деп өлтірсе, онда оның әрекеті қылмыстық ниеттің бағытына қарай осы
тұрғыдағы қылмысқа оқталғандық ретінде сараланады (ҚК-тің 24 бабы, 3-
тармағы,96-бабы, 2-тармағының в тармақшасы).
Бұл қылмыс үшін жауаптылықтың қатаң болу себептері мұндай жағдайда
тек әйелді ғана өлтіріп коймайды, бойына жан біткен, бірақ әлі өмірге
келмеген ұрпақты да өлтіреді.
Бұл тармақты қолданудың бірден-бір шарты әйелдің жүкті екендігін
айыпты білуге тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы №1
Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы ,
Нормативтік қаулыда былай белгіленген: өлтірген кезде әйелдің жүкті екенін
айыптының білуі жеткілікті, бұл жағдайда іштегі баланың қанша айылық
екендігі, оның қалай өсіп келе жатқандығы, ұрықтың өміршеңдігі, әйелдің
тиісті дәрігерлік мекемеде өзінің жүктілігін тіркеткен, тіркетпегендігі
және т.с.с.қылмысты саралау үшін маңызы жоқ.
Айыпты адам әйелдің жүктілігін сырт пошымына, әйелдің өз сөзінен
немесе медициналық құжаттармен танысу арқылы біле алады.Ол қалай болғанда
да жүктілік анық белгілі болуға тиіс .Әйелдің жүкті екендігін білмеген адам
бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды және де, қылмысты осы тармақпен
саралау үшін іштегі баланың әйелге қастандық жасау нәтижесінде одан бұрын
өлгендігінің заңдық маңызы жоқ.
Жүкті әйелді өлтіргенде айыптыда жәбірленушінің қатысты тікелей ретте,
жанама ниетте болуы мүмкін. Өлтіру себептері әртүрлі болғанымен, олардың
қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы айта кететін болсақ жүкті әйелді
қызғаныштан өлтірген адам Қылмыстық кодекстің 96-баптың Г тармағы бойынша
жауапқа тартылады.
д) аса қатыгездікпен жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының
д тармақшасы).
Адам өлтірудің өзі қатыгездік әрекет. Осы тармақ бойынша әрекетті
саралау үшін айрықша қатыгездік талап етіледі. Бұл жөнінде, ең алдымен адам
өлтіру әдісі айғақтама болады. Адамды өмірінен айыру жәбірленушіні айрықша
қорлау мен қинауға байланысты әдіспен жасалады: көптеген жарақат салу,
тірідей өттеу, алдын ала, біртіндеп дене мүшелерін кесу, азапты әсер ететін
уды қолдану, ұзақ уақытқа судан, жылудан айыру және басқалар.
Айрықша қатыгездікпен адам өлтіруге, сондай-ақ жәбірленушіні оған
жақын адамдардың: балаларының, ата-аналарының, қалындығының және т.б.
көзінше, кінәлінің өз әрекеті арқылы оларды ерекше күйзеліс пен қайғы-
қасіретке әкелетінін біле тұрып, өлтіруі де жатқызылады.
Жәбірленушіге туыс адамдар ғана емес, қалыптасқан өзара қарым-
қатынастағы сыйлас адамдар да (заңды некеде жоқ ерлі-зайыптылар, жігіт пен
қалыңдық, қамқоршылар мен бағып-қағуға алғандар, солардың қолындағылар,
т.б.) оның жақындары деп танылуы мүмкін.
Соныменқатар аса қатыгездікті мынадай мән-жайлар сипаттайды:
Өлтіру тәсілі, жәбірленушінің денесіне көптеген жарақат салу, көму,
ас-су бермеу, уландырып, қинау, қышқылмен күйдіру тағы басқа сол сияқты.
Өлтірер алдында немесе өлтіргенде садистік қылық көрсету:
қинау,зорлау,жанын күйзелту.
Жәбірленушінің жақындарының көзінше өлтіру, оларды күйзелту.
Аса қатыгездікті нысандары болу үшін айыпкер өлтірер алдында немесе
өлтіріп жатқан кезде жәбірленушіні қинайды, жанын күйзелтеді, не алдын ала
әдейі қинап өлтіреді. Қинап өлтіру бұл аса қатыгездіктің белгісі ,ол
әрекетті Қылмыстық кодекстің 96-бабы 2-бөлігінің Д тармағымен саралауға
негіз болады.
Сонымен қатар, бұл Нормативтік қаулыда жәбірленушіні оның
жақындарының көз алдында өлтіру де аса қатыкездіке жатқызылған . Себебі,
айыпкер өз әрекетімен жәбірленушінің жақыңдарына күйзеліс тудырады, олардын
жанын ауыртады.
Осындай жағдайда айыпкердің субьективтік қатынасы жәбірленушіні
өлтіруге ғана емес, оның өлтірілуіне айғақ болған жақындарын да күйзелтуге
бағытталған тікелей ниетпен айқындалады. Жақын адамдарға тек туыстық
қатынастағы адамдар ғана емес, басқадай қарым-қатынастар арқылы
жақындасқан адамдар да жатады, некеге отырмаған ерлі зайыптылар, әлі
үйленбеген қалындықпен күйеу бала, асырап алғандар, қамқорына алғандар тағы
басқалары сияқты. Аса қатыгездікпен өлтіргенде, айыпкер өзінің іс-
әрекетінде асақатыгездік сипат бар екендігін түсінуге, соны қалауға немесе
оған саналы түрде жол беруге тиіс. Жоғарыда айтылғандай, аса қатыгездік тек
обьективтік әрекеттермен ғана емес сонымен қатар айыпкердің психикалық
қатынасымен де сипаталады.
Аса қатыгездік жасаудың себептері әр түрлі болады: кек, қызғаныш ,бас
пайда, тағы басқа ,олар қылмысты Қылмыстық кодекстін 96-бабының 2-
бөлігінің д тармағы бойынша саралауға әсер етпейді .Адам өлтірудің бұл
түрінде айыпкердің нақты бір адмды өлтіруге тікелей ниет болғандығы. Басқа
адмдарды өлтіру немесе олардың денсаулығына зақым келтіру жанама ниет болып
саналады. Егер көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен бір адамды
өлтіру көптеген адамның өліміне алып келсе, айыпкердің әрекетін Қылмыстық
кодекстің 96-бабының 2-бөлігінің А, Е тармағы және Қылмыстық кодекстің
деңсаулыққа зақым келтіргендік үшін жауаптылық көзделген тиісті бабы
бойынша сараланады.
е) көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру (ҚК-
тің 96-бабы, 2-тармағының е тармақщасы).
Адам өлтірудің осы түрін жасаған кезде кінәлі бір адамның ғана емес,
көпшіліктің өміріне қауіп тудыратын тәсілді қолданады. Мұндай тәсілдерге
адамдар көп болатын жерлерде жарылыс, өрт қою, су қаптату т.б. жатады. Кей
жағдайларда көптеген адамдардың өміріне қауіп келтіру атылатын қаруды, улы
заттарды, жарылғыш заттарды қолдану арқылы да жүзеге асырылады.
Көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілге кінәлінің белгілі бір адамды
өлтіру мақсатымен ол тұрған топқа қарай мылтық атуы, немесе айдап келе
жатқан автокөлігін топ ішінде тұрған сол адамға қарай зор жылдамдықпен
бұрып, басып өтпекші болу әрекеттері де жатады. Мұндай ретте кінәлінің
әрекетін дұрыс саралауға кісі өлтіру үшін таңдап алынған қылмысты істеу
тәсілі мен қару қолданудың орнын дұрыс анықтаудың маңызы айрықша. ҚК-тің 96-
бабы 2-тармағының е тармақшасымен жауапқа тарту үшін кінәлінің ниеті
нақты бір адамды өлтіруге бағытталғанын, оны өлтіру үшін көп адамдардың
өміріне қауіпті тәсіл қолданылып отырылғанын, нәтижесінде басқа адамның
өмірі мен денсаулығына нақты зиян келтірілетінін сезетінін анықтау
қажет.Осындай істелген іс-әрекетті көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен
жасалған деп тану үшін, нақты кісіні өлтіру кезінде қауіпті жағдайда қалған
басқа адамдарға зиян келгеніне немесе келмегеніне қарамастан жүзеге
асырылады.
Егер осындай жалпыға қауіпті тәсілді қолдану нәтижесінде адам
өлімінен басқа адамға қасақана дене жарақаты келтірілсе, онда кінәлінің
әрекеті нақты жағдайларға байланысты қылмыстардың жиынтығы бойынша
сараланады.
ж) ұйымдасқан топ жасаған адам өлтіру (Қк-тің 96-бабы 2-тармағының
“ж”тармақшасы).
Адамды өлтіруді адамдар тобы немесе ұйымдасқан тобтың жүзеге
асыруы. ҚК 31-бабына сәйкес, бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні
бұрын біріккен топ адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп саналады.Адам
өлтірудің бұл түрі қоғам үшін өте қауіпті.
Р.Н.Судакованың “Ұйымдасқан топ ұйымдасқан қылмыстылықтың бастапқы
көрінісі болып табылады” ,- деген бағалауы көңілге қонымды .[ 7. 18 б.].
Ұйымдасқан топта қылмысқа қатысушылықтың басқа нысандары тәрізді,
Қ.К. 27 бабындағы қылмысқа қатысудың түсінігіндегі белгілерден басқа, тек
өзіне тән ерекше белгілерге ие бола алады. Ұйымдасқан топтың белгілері
мыналар болып табылады. а) екі немесе одан көп адамның қатысуы; ә) қылмысты
бірлескен түрде жүргізуі; б) қасақана қылмыстарды қасақана түрде жасауы; в)
алдын-ала келісімнің болуы; г) тұрақтылығы. Ұйымдасқан топтың барлық
қатысушыларын қылмысты бірге орындаушылар ретінде бағалайтын ғалымдар,
“қылмысты бірге орындаушы ретінде қатысу” деген белгіні де қосады.
Б.М.Нұрғалиев ұйымдасқан қылмыстық топтың міндетті және қосымша
белгілерін келтіреді. Міндетті белгілерін 7 пункттен қараса, ал қосымша
белгілерді 17 пункттен құрайды. Бұл пункттердің жартысына жуығы қылмыстық-
құқықтық белгілерді білдірсе, ал қалғандары, яғни көпшілігі криминологиялық
белгілерді білдіреді. Бірақ жұмысымыз қылмыстық-құқықтық сипатқа ие
болғандықтан, оған тоқталып жатпаймыз. Бірақ ұйымдасқан топты қосымша
сипаттайтын белгілерге көңіл бөлмей, тек негізгі белгілерімен шектелеміз.
Себебі осы белгілердің өзі ұйымдасқан топты қылмыстық-құқықтық сипатта
түсінігін толық ашып бере алады. Сонымен қатар, ұйымдасқан қылмыстық топ
мәселесіне ой жүгірткен кей зерттеушілер, мұндай топта кем дегенде үш адам
болуы керек дейді. Мұндай көзқарасқа келісу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық-құқықтық
пәндер кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы:Жеке адамға қарсы қылмыстар
Орындаған:күндізгі бөлімнің
4-курс,
ЗҚТ-417 тобының
студенті
Алибекова.Э.Т
Жетекші: з.ғ.к.Мергенбаев Е.
Рецензент:
Қорғауға жіберілді
___________________
_______________2008ж.
Түркістан- 2008 ж.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
3
1. Жеке адамға және өмірге қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы, түрлері мен ерекшеліктері
7
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 7
1.2 Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 12
1.3 Адам өлтіру;негізгі құрам және ауырлататын түрлері 17
1.4 Адам өлтірудің жеңілдетілген түрлері
41
1.5 Абайсызда кісі өлтіру
54
1.6 Адамды өзін өзі өлтіруге дейін жеткізу
55
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
және түрлері
58
2.1 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 58
2.2 Денсаулыққа қасақана зиян келтіру
63
2.3 Азаптау
73
2.4 Денсаулыққа жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру 74
2.5 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде және қылмыс
жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру 75
2.6 Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру және қорқыту 75
2.7 Соз ауруын жұқтыру
77
2.8 Заңсыз аборт жасау
78
2.9 Науқасқа көмек көрсетпеу және қауіпті жағдайда
қалдыру
80
3. Жыныстық қылмыстар
84
ҚОРЫТЫНДЫ
90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 93
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік бағдарланған мемлекет ретінде орнықтырған елімізде
адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылады.
Осы тұрғыда тұлғаның мәртебесі адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының мызғымастығы, олардың заңсыз шектелмеуі, абсолютті деп
танылуы, әркімге тумысынан тиісті болып, олардан ешкім айыра алмайтындығына
негізделеді.
Жаңа уақыт адамның құқығы мен бостандығы дүниеге өзімен бірге
келетінін негіздейтін табиғи құқық идеяларының пайда болуымен сипатталады.
Әртүрлі теориялық құрылымдар тұлға мен мемлекет қайшылығын еңсеру
қажеттігін негіздеді. Адам құқықтары мен бостандықтарына артықшылық беру
қағидаттарын жария ету “адам-мемлекет” мәселесіне құрсаулық жүйе тұрғысынан
түсінік беруден үзілді-кесілді бас тартуды білдіреді. Тоталитарлық жүйе
кезінде адам орасан зор мемлекеттік машинаның титімдей бір бөлігіне айналды
(бұл әсіресе Сталиннің жеке басына табыну жылдары айрықша байқалады). Адам
мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін жаратылған, олардың қатынастарының
ендігі басты қағидасы осындай. “Қымбат қазына” ұғымы конституциялық мәтінге
енгеннен кейін іс жүзінде адамгершілік санат бола отырып, құқықтық санатқа
да айналады және қоғам мүшелерінің баршасы үшін- мемлекет билігі қолында
барларға да, жоқтарға да міндетті ереже болып табылады.
Мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасының қағидалары, яғни
олардың адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған,
олардың абсолюттігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
теңдігін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің бірлгін білдіреді.
Адам құқығы кепілдігінің бірден-бір бастауы, қайнар көзі- ҚР
Конституциясы. Ата заң азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді. Адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. ҚР Конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, - деп
жарияланған.Осыған орай ҚР барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық
құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. ҚР Қылмыстық кодексінің
2-бабында адам мен азаматтың құқықтары; бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. ҚР барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әруақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің
бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде жеке адамға қарсы
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасының ІІМ
статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1997 жылы 148053 қылмыс
тіркелсе, ал 1998 жылы - 173858; 1999 жылы – 200873; 2000 жылы – 206006;
2001 – жылы 201796; 2002 – жылы 183913; 2003 жылы – 183977; 2004 жылы
–165401; 2005 ж – 142100; 2006 ж – 139431; 2007 ж - 150790 қылмыс
тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының
мәліметтері бойынша, бүкіл Республика көлемінде соңғы 6 жылда 2002 ж-18928;
2003 ж-22185; 2004 ж-24712; 2005 ж-20641; 2006 ж-20518; 2007 ж-17066 жеке
адамға қарсы қылмыстар тіркелген.
Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2004 жылғы дейін
өсіп, кейінгі жылдары қарқыны сәл төмендеген. Ал жеке адамға қарсы
қылмыстар 2005 жылға дейін өсіп, одан кейінгі жылдары азайыңқыраған.
Профессор Е.І. Каиржанов “Социалистік қағидадан аяқ астынан бас тарту және
елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған құқықтық
жүйені түпкілікті реформалауды талап етеді” деген. Соның бір көрінісі
ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі қазіргі әлеуметтік-
қоғамдық, экономикалық жағдайларға сәйкестікке келтіруде. Елімізде
қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау, құқық қорғау
органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында соңғы жылдарда
Республика Президентінің бірнеше Жарлықтары мен ҚР Жоғарғы сотының
Нормативтік қаулылары шықты. Мемлекет басшысының осындай Жарлықтарының
ішінен атап айтар болсақ: “Коррупциямен және ұйымдасқан түрдегі
қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары жөніндегі” 1992 жылғы 17
наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы
күрес жөніндегі Кеңес құру туралы” 1994 жылғы 11 ақпандағы Президенттің
Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы” 1994 ж. 11 ақпандағы
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Заңдылық пен құқық
тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9
маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Сыбайлас
жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Республикалық
комиссия құру туралы” 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту
жөніндегі шұғыл шаралар туралы” 1995 ж. 17 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының “Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
кейбір қылмыстарды саралау туралы”2007 жылғы 11 мамырдағы №1 Нормативтік
қаулысы, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының “Зорлау және өзге де
нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерімен байланысты қылмыстарды
саралаудың кейбір мәселелері туралы”2007 жылғы 11 мамырдағы №4 Нормативтік
қаулысы. Осы аталған Нормативтік құқықтық актілермен қатар және басқа да
авторлардың еңбектерінің ғылыми және практикалық маңызы зор екендігі
күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам үшін қауіпті
құбылыс болып табылатын жеке адамға қарсы қылмыстарға қылмыстық-құқықтық
тұрғыдан талдау ,күресті дұрыс әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.
Жұмыстың мақсаты, қылмыстық құқықтық заңдылықты және оны қолдану
тәжірибесін жетілдіру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда болған теориялық
мәселелерді толығымен зерттеу және ол үшін ұтымды әрі дұрыс бағытта шешім
көрсету болып табылады. Қойылған мақсаттар жұмыстың міндеттерін де
білдіреді және олардың қатарына мыналар жатады:
1. жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасын бере отырып нақты
мазмұнын ашып көрсету.
2. жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлерін және қылмыстық іс-
әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау.
3. жеке адамға қарсы қылмыстарды дұрыс саралау.
4. Адам өлтіруге арнайы түсінік беру.
5. жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлеріне түсінік беріп және
объективтік, субъективтік тұрғыдағы ерекшеліктерін көрсете отырып
сипаттама жасау.
Осы мақсаттарды орындау үшін жеке адамға қарсы қылмыстардың түрлерін
қарастыратын өткен және бүгінгі уақыттардағы заңдылықтардың құрылысы және
осы бағыттағы қылмыстылықпен күресу бойынша жүргізілген сот – тергеу
тәжірибесі материалдары, сонымен қатар осы мәселе бойынша бұрын жүргізілген
теориялық ойлар, пікірлердің құндылығы мен кемшіліктері бағаланды және
жұмыстың жазылуы барысында құнды пікірлер еленіп, кей пікірлердің
күмәнділігі ескерілді.
Осы жұмыстың теориялық негізі ретінде осы тақырыпқа тікелей қатысты
жазылған ғылыми еңбектермен ,оқулық әдебиеттер алынды. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулылары
қолданылды.
1. Жеке адамға және өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы, түрлері
мен ерекшеліктері
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең басты құндылық ретіндегі
идеяларды жүзеге асырудың маңызды шарттарының бірі – табиғи құқық
тұжырымдамасы мен оны Конституцияда бекітудің сәйкес келуі. Бұл тұжырымның
мағынасы құқықтар мен бостандықтар мемлекеттің тарапынан берілмейді, ол
адамзаттың қасиеті ретінде оған туған кезінен тән.[1.18 б .].
Табиғи құқықты түсіну – адам құқығымен салыстырғанда мемлекеттің
екінші орында екенін білдіреді, осыған орай мемлекеттің және оның барлық
ұйымдары мен мекемелері адамдардың бас бостандығын қамтамасыз етуі керек.[
2. 52 б. ]. 1995 ж. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы: “адам
құқықтар мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған” – деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес табиғи құқықтарға
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік және т.б. белгілеріне қарамастан беріледі. Бұл
құқықтар мен бостандықтарға ешқандай мемлекеттік шекаралар, ұлттық,
нәсілдік, таптық бөлулер кедергі жасай алмайды.
Сондықтан табиғи құқықтар жалпы адамзаттық болып қарастырылады.
Осыдан Қазақстан Республикасы Конституциясында тек азаматтардың құқықтары
емес, адамның құқықтары мен бостандықтары туралы айтылады, әр адам
азаматтан жоғары тұрады.
Табиғи құқық теориясынан адамның құндылығы табиғаттың өзімен
анықталған және оның танылмауы немесе адамнан алынып қойылуы мүмкін
еместігі шығар. Яғни құқықтар мен бостандықтарды мемлекет немесе т.б.
берген емес, ол адамға тумысынан берілген және одан ажырамайды, адамзат
болғандығы үшін тән екендігін білдіреді. Сондықтан Конституцияда құқықтар
мен бостандықтар ешкім айыра алмайтындығы бекітілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқық мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не органдарының,
не лауазымды адамдарының заңымен көзделгенінен өзгерген жағдайда оны
айыруына, шектеуіне құқық жоқ.
2. Конституция құқықтары мен бостандықтары теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
Конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда нық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығының теңдiгi бұған олардың бәрiнiңде иелiгiн бiлдiредi. Әрине адам
құқығы мен бостандығын екiншi бiреу бұзған жағдайда заңды қорғау, яғни
басқа адамдардың ар-намысымен мен қадір-қасиетін құрметтеу жөніндегі
міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізінде көрсетеді.
Біріншіден, адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын тек заң ғана шектеуі
мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы (Президенттің
нормативтік жарлықтармен, Үкіметтің қаулысымен, Министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және атқару органдарының
нормативтік актілерімен) адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын шектеуге
болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтары Конституциялық құрылысты сақтау, қоғамдық тәртіпті, адам
құқығы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен ізеттілігін қорғау үшін
қажеттілік деңгейде шектеуі мүмкін. Бұл арада әңгіме, шын мәнінде адам мен
азаматтың құқығы мен бостандығын шектеуден гөрі, мемлекет пен адамның
мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол сұғушылықтан қорғау
туралы болып отыр.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. ҚР Конституциясының ІІ-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған.
Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары, - деп жарияланған. [ 3.4 б. ].Осыған орай
ҚР барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық құқықта адамды қорғауды
өзінің міндеті деп санайды. ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен
азаматтың құқықтары; бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты
міндет ретінде көрініс тапқан.[ 4. 3 б.]. ҚР барлық заңдары жеке адамды
қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әруақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің
бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған. Осы тарауға кіретін
барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке адамның дұрыс іс-қызметін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей
объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынадай
түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру; жаңа туған сәбиді
анасының өлтіруі; жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру; қажетті
қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру; қылмыс жасаған адамды
ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру;
абайсызда кісі өлтіру; өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру;
денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру; денсаулыққа қасақана
жеңіл зиян келтіру; денсаулыққа жан күйзелісі (аффект) жағдайында зиян
келтіру; қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян
келтіру; қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру;
денсаулыққа абайсызда зиян келтіру; ұрып-соғу; азаптау; қорқыту; ауыстырып
салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр
ету; соз ауруларын жұқтыру; адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ)
жұқтыру; медицина қызметкерінің кәсіптік міндеттері тиісінше орындамауы;
заңсыз аборт жасау; науқасқа көмек көрсетпеу; қауіпті жағдайда қалдыру.
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау; бас
бостандығынан заңсыз айыру; психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру;
адамдарды пайдалану үшін азғырып – көндіру.
Жеке адамның ар – намысына және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: Жала
жабу; қорлау.
Жыныстық қылмыстар: Зорлау; нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану; он
алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу және нәпсіқұмарлық
сипаттағы өзге де іс - әрекеттер; жыныстық қатынас жасауға, еркек пен
еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас
жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс - әрекеттерге мәжбүр
ету; жас балаларды азғындату.
Қоғамдық ортада адамның жеке басына қарсы қылмыстар кең тарауда
Қазіргі таңда, бұрынғы жылдарға қарағанда жеке басқа қол сұғушылық, соған
байланысты адам өлтіру, адам өлтіру, соз ауруын жұқтыру, ұрып - соғу,
науқасқа көмек көрсетпеу, заңсыз аборт жасау, зорлау сияқты, адамның
өмірімен денсаулығана төнетін қауіп - қатерлер саны көбейіп кетті. Осы
орайда Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын
қорғау Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығына сәйкес, Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексі 1998 жылдың 1 - қантарынан бастап заңды
күшіне енді.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы оның жасаған
қылмысына қарай анықталады.
Әркімнің өмір сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен
бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкімнің өз бетінше
адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Осындай әрекеттердің көбею себебінен „Адамның жеке басына қарсы
қылмыстар ” қоғамда ерекше орын алып отыр. Бір адамның қылмыс жасауы
арқылы бірнеше адамның құқықтары бұзылады. Ал, бұл жалғыз адамның басына
байланысты мәселе болғанымен мемлекеттің болашақ ұрпағына үлкен әсерін
тигізетіні рас.
Қазіргі таңда ақпараттық-бұқаралық техналогияның дамуына байланысты
әртүрлі бейне фильмдердің көрсетілуіне байланысты кәмелетке толмаған
жасөспірімдердің де қылмысы үлкен орын алуда. Сонымен қатар бұрын біздің
елімізде болмаған түрлі аурулар қатары күннен күнге өршіп, тіпті өлімге
дейін апарып жатыр.
Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтары конституциялық
құрлысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтарымен бостандықтарын,
халықтың денсаулығымен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана
және тек заң актілерімен шектеледі.
Қазақстан республикасы конституциясының 1 - бабы адам, оның өмірі
құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. Бұрынғы Қаз
ССР Қылмыстық Кодексіне қарағанда бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің Жеке адамға қарсы қылмыстар Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі
содан басталады.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына,
бостандығына, ар намысы мен қадір қасиетіне қастандық жасауға бағытталған
қауіпті іс - әректтер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Бұл текті
қылмыстар жасалынғанда адамға елеулі зиян келеді не оның өміріне,
денсаулығына, заңды құқықтарымен бостандығына қауіп төнеді . Осындай
қылмыстардың топтық обьектісі-адамның жеке басы, ал тікелей обьектісі -
оның өмірі, денсаулығы, ар - намысы қадыр қасиеті.
Сонымен жеке адамға қарсы қылмыстарға заң шығарушы жеке адамға қарсы
қылмыстары үшін жауаптылық көзделген жаңа құрамдар енгізілген, оларда
қоғамға қауіпті мұндай іс әрекеттердің қылмыстық - құқықтық нышандарға
нақтыланған, сот практикасына сүйене отырып нақты қылмыстық сот әрекет үшін
қылмыстық жаза түрі қарастырылған.
1.2 Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Адамның ең маңызды табиғи құқығы - өмір сүру құқығы. Ол Қазақстан
Республикасы Конституциясының 15 бабында көрініс табады. Адамның өмірі – ең
қымбат құндылық. Ешкімнің де адамды өмірінен айыруға хақысы жоқ.
Өмір сүру құқығы – бұл адамдардың табиғи және ажырамас құқығы болып
табылады. Бұл құқықты қамтамасыз етпей басқа құқықтар мен бостандықтар
туралы сөз қозғау бекер.
Адам құқықтары мен бостандықтарын жария ететін алғашқы құжаттар Адам
құқығының жалпыға бірдей Декларациясы және Азаматтық, саяси, экономикалық-
әлеуметтік Пактілерде бұл құқықты ең жоғары бағалап бекіткен. Өмір сүру
құқығы қоғамдық салада қалыптасқан барлық басқа құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізі болып саналады.
Адамның өмір сүру құқығы - әлемдік өркениеттің шексіз құндылығы, егер
адам өлген жағдайда оның басқа құқықтары өзінің мән-мағынасын жояды.[5. 408
б. ] .Өмір сүру құқығы. Бұл әр адамды оның өміріне жасаған қаскөйліктен
қорғауға кепілдік беру міндетін мемелекет өз мойнына алады дегенді
білдіреді. Оның үстіне ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Қазақ ССР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің
заңдылық анықтамасы бермеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
жаңа Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі
белгіленген. Кісі өлтіру,яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза
келтіру деп ҚК-тің 96-бабында тура көрсетілген. Осыған орай
абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп танылмайды.Бірақ
топтық және тікелей объект белгісіне сәйкес бұл қылмыс құрамы
(абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс үшін жауаптылық
көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам
өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң
жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін
бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының
денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің
жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы
айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті
болып танылады. Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге
бөлінеді.Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут
шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің
салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе оданда көбірек минутқа
созылады. Өлудің соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі
қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның
басқа органдары мен тіндерінің өмір шендік белгілері біразға
жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады.
Яғни адам өмірінің соңғы сәті-биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен
заңсыз айырумен көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен
айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің
арасындағы себептік байланыстың болуының айқындау қажет.Адам өлтіру
негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі
осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қарудың,
өзгеде заттардың пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқада
әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады.Адам өлтіру
сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы
мүмкін. Әдетте жүрек-қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін
адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру
әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда
адам жүйесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің
нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі
одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін.
Бұл негізінен мынандай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді
өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола
тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрсада әрекетсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді. Кінәлінің
өлімінің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң
тараптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған
нәрестелерін немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалуы үшін өзгеде шараларды
қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи
қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын
олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер
жасауы мүмкін. Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі
қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады.Өмірден айыруға
тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың-өлімнің болмай
қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық
ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет
жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін
жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған
өліммен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арсындағы себептік
байланыстың болу негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында
себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана
жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру
үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет
болған кезде кінәлі адам нақты келтірілген зиян үшін ғана жауап
береді ( мысалы, денсаулыққа зиян келтірілгені үшін ). Адам өлтіру-
материалдық құрамға жататын қылмыс. Адам өлтірудің субъективті жағы-
ҚК-тің 96-бабына сәйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Адам
өлтіру кезінде қасақаналық және сол сияқты жанама болуда мүмкін.
Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне қол
сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге соқтыруы
мүмкін екендігіне немесе қалай да өмірге әкелетіндігін біледі
және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды.Жанама қасақаналықпен
адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне
қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы
түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайлылық танытады.
Сонғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең
таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбандардан басқа бөгде
адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі белгілі бір құрбанға қатысты
адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға
қатысты-жанама ниетте әрекет етеді. Тікелей және жанама
қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың іс жүзінде үлкен
маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті ол өлімінің
болатынын сезітінің, оның болуын тілегендігін, бірақ оның ерінен тыс
себептер бойынша ол болмай қалғандығын бойынша анықталады. Мұндай
кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселен шешкенде соттар жасалған
қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың
тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипатымен
оқшаулауын (мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақаттау),
кінәлінің қылмыстық әрекеті тоқтатуы себебін, сондай-ақ кінәлінің
қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез-құлқын (тәртібін),
оның жәбірленушімен ара қатынасын ескеруі тиіс. Жәбірленушінің
өміріне әкеп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып табылатын өмірлік
маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден
айыруға тіикелей ниеттің бар екендігін айғақтайды.Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлуге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды
және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіруі ниетінде
болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан
ату әдетте адам өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық
болған кезде кінәлі өлімнің болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің
өлімінің міндетті түрде болуын қаламайтындығын да ескеру керек
мұндай жағдайда. Оның ниетті баламалы түрде болуы мүмкін, оның
шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа ауыр зи ян
келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болумауын
міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар
бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайларда ол адам өлтіруге
оқталғандығы үшін жауапқа тартылу тиіс. Адамды өлтірумен алдын ала
қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам өлтіру ниетінің бар
екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен осындай қатер
тудыруды айтқан. Адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс
бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген
қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сыртай ұқсас кейбір әрекеттермен
қоса айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы
сөздер кінәлінің шын мәніндегі анық тілеген білдірмейді. Адам
өлтірумен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе
өзгеде сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен
немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекеттермен
байланысты болатындығын тәжірибие көрсетіп отыр. Адам өлтіруге
жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек. Адам өлтіруге
жанама қасақаналық кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің
нақты болу мүмкіндігін шамалайды.Кінәлі зардаптың қалайда болмайтынын
шамалаған жағдайда сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола
алады. Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылық,
заңда көрсетілгендей еріктілік кезең бойынша анықталады. Егер адам
өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал
жанама ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы
түрде жол береді не өлімнің болына немқұрайды қарайды. Тілемейді
деген терминді Өлтіргісі келмейді деген мағынада емес, Тікелей
тілемейді деген мағынада түсіну керек. Саналы түрде жол береді
деген – кінәлі өлімді өз іс-әрекетінің нитижесі ретінде қабылдайды
дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірдің субъектісі 14-жасқа толған жеке тұлға
болып табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетілген жағдайларда
адам өлтірудің субъектісі 16-жасқа толған адамдар болып табылады.
1.3 Адам өлтіру: негізгі құрам және ауырлататын түрлері
ҚР Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің негізгі құрамы мен ауырлататын
жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа біріктірілген. Негізгі құрам –
бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-баптың 1-тармағы) жатпайтын құрам.
Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы) мынадай адам өлтіру түрлері жатады:
қызғаныштан, төбелес кезінде немесе ұрыс – керіс үстінде (бұзақылық
себептер болмағанда),жәбірленушінің заңсыз әрекеттеріне байланысты, жеке
қарым – қатынас негізінде туындаған кек алумен байланысты болған адам
өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру – ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында
көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу
қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе
қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналастырылған, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және
объективті жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективтік жаққа және
субъектіге қатыстылары келтіріледі.Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын
жағдайлары ҚР Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай орналастырылған болса,
сол бойынша қарастырылады.
а) екі немесе одан көп адамды өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының а
тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе одан көп адамды өмірінен
айырған жағдайда болады . Мұндайда кінәлінің екі немесе одан көп адамды
өлтіру ниетінің болғандығы, яғни бірыңғай қасақана ниетінің болғандығын
анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде болады.
Мынадай жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді, содан
соң біршама уақыт өткеннен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды
өлтіреді. Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің
болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды өлтіру себептері
бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін – кек алу мақсатында, ал
екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге –
екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін
пайда болды. Осы жағдайларда кінәлінің әрекеті осы а тармақшасымен
сараланады.
Егер екі немесе одан көп адамды өлтіру ниеті бола тұра бір адам
өлтірілсе және екіншісінің өміріне қастандық жасалған болса, мұнда екі
немесе одан көп адамды өлтіру аяқталмағандықтан, кінәлінің әрекеті ҚК-тің
24-бабының 3-тармағы және 96-бабының 2-тармағының а тармақшасы бойынша
саралануы тиіс.
б) адамның қызметтің іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру
(ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының б тармақшасы).
Мұндай адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын
олардың қызметтік немесе қоғамдық борышын орындауына кедергі келтіру
мақсаттарында, немесе олардан осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында
жүзеге асырылады. ҚР Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы Адамның
өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы № 1
Нормативтік қаулысында кезкелген адамның қызмет аясына жататын жұмысын
қызметтік борышты орындау, ал қоғамдық борышты орындау деп – арнайы
жүктелетін қоғамдық міндеттердің орындалуын айтады. Сондай – ақ қоғам
немесе жеке адамның мүддесіне бола (заңды бұзуға жол бермеу,дайындалып
жатқан немесе жасалған қылмыс туралы өкімат органдарына хабарлау және
т.б.) жасалған басқа әрекеттер де қоғамдық міндеттер болып танылады.[6. 2
б. ]. Қылмысты саралау үшін жәбірленушінің қызметтік немесе қоғамдық іс -
әрекет жасағаннан бері өткен уақытының маңызы шамалы. Ең бастысы кінәлінің
адам өлтіруі олардың осындай функцияларды атқаруына байланысты болады.
Адам өлтірудің осы түрі бойынша жәбірленушілер болып қызметтік немесе
қоғамдық функция атқарған адамның өзі немесе олардың жақын туыстары болуы
мүмкін. Жақын туыстардың түсінігі ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-
бабының 24-тармағында берілген. Олар – ата-аналары, балалары, асырап
алушылары, асырап алынғандар, бірге тұрған және бірге тумаған туыс аға-
інілері мен апа-сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
Егер қызметтік немесе қоғамдық борышын орындаумен байланысты олардың
өзін немесе жақын туыстарын өлтіргені үшін заңда арнаулы бап көзделген
болса, онда кінәлінің әрекеті осы арнаулы норма бойынша саралануға жатады
(ҚК-тің 167,340-баптары).
в) дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен
бірдей адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру (ҚК-
тің 96-бабы, 2-тармағының в тармақшасы).
Жас шамасының өте кішілігіне немесе кәрілігіне немесе кәрілігіне,
дене мүшелерінің кемістігіне, аурулығына, соның ішінде жүйке ауруына
шалдығу, ақыл-есінен уақытша айрылу немесе ақыл – есінің әлсіреуімен
байланысты болған, оның дене мүшелерінің немесе психикалық жай – күйінің
салдарынан кінәліге қарсылық көрсете алмаған немесе оны өмірінен айыруға
жасаған әрекетінің сипатын түсінбеу жағдайын жәбірленуші адамның
дәрменсіздік жай – күйі деп түсіну керек. Мұнай жай – күй алкогольден, сол
сияқты есірткіден мас болудың және жүйкеге қатты әсер ететін дәрілік
препараттарды немесе улы заттарды қабылдаудан болуы мүмкін. Саралау үшін
жәбірленушіні мұндай жағдайға кімнің душар еткендігінің, бұған қандай себеп
болғандығының ешбір мәні жоқ.
Адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру ұрлау не
кепілге алу Процесінде жәбірленушіні өмірінен айырған немесе аталған
қылмысты жасыру мақсатында адам өлтіру болған кезде орын алады. Адамды
ұрлау түсінігі (ҚК-тің 125-бабында) және кепілдікке алу (234-бапта)
берілген.
Адамды ұрлау және кепілге алу қасақана өлтірумен ұштасқан жағдайда,
не адам өлтіру осы істеген қылмыстарды жасыру әдісі болса мұндай әрекеттер
дербес қылмыс құрамын құрайтындықтан, кінәлінің әрекеттері қылмыстың
жиынтығы бойынша сараланады (ҚК-тің 125,96-бабы, 2-тармағының в
тармақшасы, 234,96-бабы, 2-тармағының в тармақшасы).
Ұрланған немесе кепілге алынған адамды өлтірудің осы қарастырылған
нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар қылмыстық кодекстің 96-бабтың екінші
бөлігінің бірші тармағына біріктірілген, мұндай адамды өлтіру қылмыстық
кодекстің 96-бабтың 2-бөлігінің В тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-
бап бойынша сараланады.ҚК 96-баптың 2-бөлігінін осы карастырылып отырған
тармағы қолданылғанда, жәбірленушінің ұрланган кезде немесе бірнеше уақыт
өткеннен кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96- баптың екінші В тармағы
ұрланған немесе кепілге алынған адамның өлтіргендігін ғана емес, сонымен
қатар адамды ұрлауға немесе кепілге алуға байланысты басқа адамдардың
өлтіргендігі қамтиды, мысалы кепілді босатуға тырысқан немесе ұрлауға
кедергі келтірген адамды өлтіру.
г) жүкті екендігі кінәліге белгілі әйелді өлтіру (ҚК-тің 96-бабының 2-
тармағының г тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің айрықша жағдайына орай
көтеріңкі қоғамдық қауіптілікпен сипатталады. Осы құрамның болуы үшін ең
алдымен екі міндетті белгінің болуы шарт. Жәбірленуші кез – келген
ұзақтықтағы жүктілік жағдайында болуы және ол туралы айыпкердің білуі
керек. Белгілі деген термин айыпкер жәбірленушінің жүкті екендігінен
хабардар болғандығын білдіреді. Бұл жағдайда осы жайдың толық растығына
оның күмәнінің болған – болмағандығы маңызды емес, ең бастысы ол
жәбірленушінің жүкті екендігі туралы жәбірленушінің өзінен немесе бұл
туралы басқалар арқылы хабардар болады. Бұл жерде оның жүктілік мерзімі,
ұрықтың өміршең еместігі, әйелдің жүкті екендігі жөнінде тиісті емдеу
мекемелерінде есепте тұрған-тұрмағандығының оған қатысы жоқ.
Егер айыпкер жүктілік жөнінде қателесіп, жүкті емес әйелді жүкті әйел
екен деп өлтірсе, онда оның әрекеті қылмыстық ниеттің бағытына қарай осы
тұрғыдағы қылмысқа оқталғандық ретінде сараланады (ҚК-тің 24 бабы, 3-
тармағы,96-бабы, 2-тармағының в тармақшасы).
Бұл қылмыс үшін жауаптылықтың қатаң болу себептері мұндай жағдайда
тек әйелді ғана өлтіріп коймайды, бойына жан біткен, бірақ әлі өмірге
келмеген ұрпақты да өлтіреді.
Бұл тармақты қолданудың бірден-бір шарты әйелдің жүкті екендігін
айыпты білуге тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы №1
Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы ,
Нормативтік қаулыда былай белгіленген: өлтірген кезде әйелдің жүкті екенін
айыптының білуі жеткілікті, бұл жағдайда іштегі баланың қанша айылық
екендігі, оның қалай өсіп келе жатқандығы, ұрықтың өміршеңдігі, әйелдің
тиісті дәрігерлік мекемеде өзінің жүктілігін тіркеткен, тіркетпегендігі
және т.с.с.қылмысты саралау үшін маңызы жоқ.
Айыпты адам әйелдің жүктілігін сырт пошымына, әйелдің өз сөзінен
немесе медициналық құжаттармен танысу арқылы біле алады.Ол қалай болғанда
да жүктілік анық белгілі болуға тиіс .Әйелдің жүкті екендігін білмеген адам
бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды және де, қылмысты осы тармақпен
саралау үшін іштегі баланың әйелге қастандық жасау нәтижесінде одан бұрын
өлгендігінің заңдық маңызы жоқ.
Жүкті әйелді өлтіргенде айыптыда жәбірленушінің қатысты тікелей ретте,
жанама ниетте болуы мүмкін. Өлтіру себептері әртүрлі болғанымен, олардың
қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы айта кететін болсақ жүкті әйелді
қызғаныштан өлтірген адам Қылмыстық кодекстің 96-баптың Г тармағы бойынша
жауапқа тартылады.
д) аса қатыгездікпен жасалған адам өлтіру (ҚК-тің 96-бабы, 2-тармағының
д тармақшасы).
Адам өлтірудің өзі қатыгездік әрекет. Осы тармақ бойынша әрекетті
саралау үшін айрықша қатыгездік талап етіледі. Бұл жөнінде, ең алдымен адам
өлтіру әдісі айғақтама болады. Адамды өмірінен айыру жәбірленушіні айрықша
қорлау мен қинауға байланысты әдіспен жасалады: көптеген жарақат салу,
тірідей өттеу, алдын ала, біртіндеп дене мүшелерін кесу, азапты әсер ететін
уды қолдану, ұзақ уақытқа судан, жылудан айыру және басқалар.
Айрықша қатыгездікпен адам өлтіруге, сондай-ақ жәбірленушіні оған
жақын адамдардың: балаларының, ата-аналарының, қалындығының және т.б.
көзінше, кінәлінің өз әрекеті арқылы оларды ерекше күйзеліс пен қайғы-
қасіретке әкелетінін біле тұрып, өлтіруі де жатқызылады.
Жәбірленушіге туыс адамдар ғана емес, қалыптасқан өзара қарым-
қатынастағы сыйлас адамдар да (заңды некеде жоқ ерлі-зайыптылар, жігіт пен
қалыңдық, қамқоршылар мен бағып-қағуға алғандар, солардың қолындағылар,
т.б.) оның жақындары деп танылуы мүмкін.
Соныменқатар аса қатыгездікті мынадай мән-жайлар сипаттайды:
Өлтіру тәсілі, жәбірленушінің денесіне көптеген жарақат салу, көму,
ас-су бермеу, уландырып, қинау, қышқылмен күйдіру тағы басқа сол сияқты.
Өлтірер алдында немесе өлтіргенде садистік қылық көрсету:
қинау,зорлау,жанын күйзелту.
Жәбірленушінің жақындарының көзінше өлтіру, оларды күйзелту.
Аса қатыгездікті нысандары болу үшін айыпкер өлтірер алдында немесе
өлтіріп жатқан кезде жәбірленушіні қинайды, жанын күйзелтеді, не алдын ала
әдейі қинап өлтіреді. Қинап өлтіру бұл аса қатыгездіктің белгісі ,ол
әрекетті Қылмыстық кодекстің 96-бабы 2-бөлігінің Д тармағымен саралауға
негіз болады.
Сонымен қатар, бұл Нормативтік қаулыда жәбірленушіні оның
жақындарының көз алдында өлтіру де аса қатыкездіке жатқызылған . Себебі,
айыпкер өз әрекетімен жәбірленушінің жақыңдарына күйзеліс тудырады, олардын
жанын ауыртады.
Осындай жағдайда айыпкердің субьективтік қатынасы жәбірленушіні
өлтіруге ғана емес, оның өлтірілуіне айғақ болған жақындарын да күйзелтуге
бағытталған тікелей ниетпен айқындалады. Жақын адамдарға тек туыстық
қатынастағы адамдар ғана емес, басқадай қарым-қатынастар арқылы
жақындасқан адамдар да жатады, некеге отырмаған ерлі зайыптылар, әлі
үйленбеген қалындықпен күйеу бала, асырап алғандар, қамқорына алғандар тағы
басқалары сияқты. Аса қатыгездікпен өлтіргенде, айыпкер өзінің іс-
әрекетінде асақатыгездік сипат бар екендігін түсінуге, соны қалауға немесе
оған саналы түрде жол беруге тиіс. Жоғарыда айтылғандай, аса қатыгездік тек
обьективтік әрекеттермен ғана емес сонымен қатар айыпкердің психикалық
қатынасымен де сипаталады.
Аса қатыгездік жасаудың себептері әр түрлі болады: кек, қызғаныш ,бас
пайда, тағы басқа ,олар қылмысты Қылмыстық кодекстін 96-бабының 2-
бөлігінің д тармағы бойынша саралауға әсер етпейді .Адам өлтірудің бұл
түрінде айыпкердің нақты бір адмды өлтіруге тікелей ниет болғандығы. Басқа
адмдарды өлтіру немесе олардың денсаулығына зақым келтіру жанама ниет болып
саналады. Егер көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен бір адамды
өлтіру көптеген адамның өліміне алып келсе, айыпкердің әрекетін Қылмыстық
кодекстің 96-бабының 2-бөлігінің А, Е тармағы және Қылмыстық кодекстің
деңсаулыққа зақым келтіргендік үшін жауаптылық көзделген тиісті бабы
бойынша сараланады.
е) көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру (ҚК-
тің 96-бабы, 2-тармағының е тармақщасы).
Адам өлтірудің осы түрін жасаған кезде кінәлі бір адамның ғана емес,
көпшіліктің өміріне қауіп тудыратын тәсілді қолданады. Мұндай тәсілдерге
адамдар көп болатын жерлерде жарылыс, өрт қою, су қаптату т.б. жатады. Кей
жағдайларда көптеген адамдардың өміріне қауіп келтіру атылатын қаруды, улы
заттарды, жарылғыш заттарды қолдану арқылы да жүзеге асырылады.
Көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілге кінәлінің белгілі бір адамды
өлтіру мақсатымен ол тұрған топқа қарай мылтық атуы, немесе айдап келе
жатқан автокөлігін топ ішінде тұрған сол адамға қарай зор жылдамдықпен
бұрып, басып өтпекші болу әрекеттері де жатады. Мұндай ретте кінәлінің
әрекетін дұрыс саралауға кісі өлтіру үшін таңдап алынған қылмысты істеу
тәсілі мен қару қолданудың орнын дұрыс анықтаудың маңызы айрықша. ҚК-тің 96-
бабы 2-тармағының е тармақшасымен жауапқа тарту үшін кінәлінің ниеті
нақты бір адамды өлтіруге бағытталғанын, оны өлтіру үшін көп адамдардың
өміріне қауіпті тәсіл қолданылып отырылғанын, нәтижесінде басқа адамның
өмірі мен денсаулығына нақты зиян келтірілетінін сезетінін анықтау
қажет.Осындай істелген іс-әрекетті көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен
жасалған деп тану үшін, нақты кісіні өлтіру кезінде қауіпті жағдайда қалған
басқа адамдарға зиян келгеніне немесе келмегеніне қарамастан жүзеге
асырылады.
Егер осындай жалпыға қауіпті тәсілді қолдану нәтижесінде адам
өлімінен басқа адамға қасақана дене жарақаты келтірілсе, онда кінәлінің
әрекеті нақты жағдайларға байланысты қылмыстардың жиынтығы бойынша
сараланады.
ж) ұйымдасқан топ жасаған адам өлтіру (Қк-тің 96-бабы 2-тармағының
“ж”тармақшасы).
Адамды өлтіруді адамдар тобы немесе ұйымдасқан тобтың жүзеге
асыруы. ҚК 31-бабына сәйкес, бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні
бұрын біріккен топ адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп саналады.Адам
өлтірудің бұл түрі қоғам үшін өте қауіпті.
Р.Н.Судакованың “Ұйымдасқан топ ұйымдасқан қылмыстылықтың бастапқы
көрінісі болып табылады” ,- деген бағалауы көңілге қонымды .[ 7. 18 б.].
Ұйымдасқан топта қылмысқа қатысушылықтың басқа нысандары тәрізді,
Қ.К. 27 бабындағы қылмысқа қатысудың түсінігіндегі белгілерден басқа, тек
өзіне тән ерекше белгілерге ие бола алады. Ұйымдасқан топтың белгілері
мыналар болып табылады. а) екі немесе одан көп адамның қатысуы; ә) қылмысты
бірлескен түрде жүргізуі; б) қасақана қылмыстарды қасақана түрде жасауы; в)
алдын-ала келісімнің болуы; г) тұрақтылығы. Ұйымдасқан топтың барлық
қатысушыларын қылмысты бірге орындаушылар ретінде бағалайтын ғалымдар,
“қылмысты бірге орындаушы ретінде қатысу” деген белгіні де қосады.
Б.М.Нұрғалиев ұйымдасқан қылмыстық топтың міндетті және қосымша
белгілерін келтіреді. Міндетті белгілерін 7 пункттен қараса, ал қосымша
белгілерді 17 пункттен құрайды. Бұл пункттердің жартысына жуығы қылмыстық-
құқықтық белгілерді білдірсе, ал қалғандары, яғни көпшілігі криминологиялық
белгілерді білдіреді. Бірақ жұмысымыз қылмыстық-құқықтық сипатқа ие
болғандықтан, оған тоқталып жатпаймыз. Бірақ ұйымдасқан топты қосымша
сипаттайтын белгілерге көңіл бөлмей, тек негізгі белгілерімен шектелеміз.
Себебі осы белгілердің өзі ұйымдасқан топты қылмыстық-құқықтық сипатта
түсінігін толық ашып бере алады. Сонымен қатар, ұйымдасқан қылмыстық топ
мәселесіне ой жүгірткен кей зерттеушілер, мұндай топта кем дегенде үш адам
болуы керек дейді. Мұндай көзқарасқа келісу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz