Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ибрагимова С
Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2014 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға
жіберілді
Азаматтық
құқық және іс
жүргізу кафедрасының
меңгерушісі м.а., аға оқытушы
___________ Қ.А. Тұрлыбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Ибрагимова С
Ғылыми жетекшісі
магистр оқытушы
Көшербаева Г
Түркістан 2014 ж
Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі, есептелуі және
түрлері ... ... ..5
1.2.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 Азаматтық құқықтағы мерзімдерді құқықтық реттеудегі ерекшеліктер
2.1 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .12
2.2 Талап қою
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Азаматтық істерді қараудағы
мерзімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы қоғамдық
өмірдің барлық салаларында жалпы құқықтық және экономикалық, әлеуметтік
даму кезеңін басынан кешіруде. Қазақстанның егеменді ел ретінде орнығу және
даму стратегиясы, экономикалық салада екі маңызды мәсілердің тоқырау
жағдайынан шығу және экономикалық тұрақтандырудың қамтамасыз ету және
реттелініп жатқан шаруашылық ету нарықтың механизмінің орнығуы және тиімді
әрекет ету сияқты мәселердің шешуін көздесе құқықтық тұрғыдан азаматтық
айналымдағы қатынастарды мейілінше заңды шешуді көздеп отыр.
Қазақстан Республикасының Азаматық кодексінде алғаш рет енгізілген
азаматтық құқықтардың объектілері деген арнайы тарау бекітілген бәрімізге
мәлім. Соған орай азаматтық құқықтың объектілер қатарына мүліктік және
мүліктік емес игіліктерді жатқызуға болады. Мүліктік игіліктерге заттар,
ақша соның ішінде шетел валютасын, құнды қағаздар, шығарашылық
интеллектуадық қызметтің объектіге айналған нәтижелері жатады. Материалдық
емес игіліктерге жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, есім алу құқықтары
жатады. Осы объектілерді кез-келген азаматтар Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес иеленуге, пайдануға және билік етуге құқықтары бар.
Құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысы әрқашан
қоғамдық маңыздылыққа ие. Ол қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның әртүрлі заңды
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Құқықтық қарым-
қатынастарға қатыса отырып, субъектілер өздерінің белгілі бір материалдық,
рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырады (тұтыну тауарларын
сатып алады, авторлық құқықтарды иеленеді және т.б.).
Мүліктік емес қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер
ете отырып, құқықтар мен міндеттер құқықтық реттеу мақсатына жетеді.
Мысалы, еңбек қарым-қатынастарының объектісі болып кәсіпорын не мекеме
әкімшілігінің жұмысқа қызметкерлерді қабылдау, олардың еңбегіне ақша төлеу
бойынша әрекеттері табылады. Әкімшіліктің осы әрекеттері еңбек ету құқығын,
жалақы алу құқығын қанағаттандыруға бағытталады.
Диплом жұмысы азаматтық құқықтағы азаматтық құқықтағы мерзімдер ұғымы
мен түрлеріне, азаматтық құқық мерзімдердің ерекшелейтін белгілерге
арналған. Сонымен қатар ерекше ретте талап қою мерзімінің Жан-жақты
мәселеллрін қарастырған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Азаматтық құқық қатынастарды реттеуде
мерзімдердің түсініг мен түрлері туралы, оның маңыздылығы туралы қалыптасу
қағидалары туралы жазу және Қазақстан Респубикасының Азаматтық Кодекстегі
нормаларды талдап анықтау болып табылады.Осы мақсатқа байланысты диплом
жұмысының жоспары құрылған.
Тақырыптың міндеті
-Азаматтық құқықтық мерзімдердің түсінігін, мазмұнын және түрлерін, оларды
ерекшелейтін белгілерді ашып көрсету;
-Азаматтық құқықтық қатынастардың негізгі түрлері заттар, ақша (оның ішінде
шетел валютасы), бағалы қағаздар, мүліктік емес өзіндік құқықтар және
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелерін
байланысты мерзімдерді толық ашып көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, бірнеше
бөлімшелерден, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі, есептелуі және түрлері
Азаматтық құқықтарды және түрлері қорғау уақыт факторымен тығыз
байланысты. Бұзылған құқықты және тағы басқа мәжбүрлі жүзеге асыру
әрекет мүмкіндігі заңмен немесе шартпен көрсетілгендей жасалуы
қажетті құқық қатынастарының пайда болуын, өзгерлуін, тоқтатылуын
азаматтық заң белгілі уақыт кезеңімен немесе сәттермен байланыстырады.
Мерзімді шектеу, тәртібі. Азаматтық заңдылық мерзімді есептеуге
арналған ережелерді кезінен қарастырады. (АК 6т) АК 172б сәйкес, мерзім
күнтізбелік күнмен, уақыт кезеңінің өтуімен, және де оқиғаға сілтеме
отырып анықталады. Күнтізбелік сілтеме, көбінесе, азаматтық
құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау нақты уақытпен
байланысты шарттарда кездеседі, мысалы, 2003 ж. 31 жетоқсанда сот
шешімінде де, сонымен қатар, заңның өзімен анықталуы мүмкін,
мысалы, коммуналдық қызметтерге, салықтық төлемдерге міндетті
сақтандыру үшін кезеңде төлемдар өткізілуі міндетті айдың белгілі бір
күнінде сілтеме жасау жолымен.
Уақты кезеңі болып табылатын мерзімдер, олардың ұзақтығына сілтеме
жасай отырып, жылдармен, ойлармен, апталармен, күндермен немесе
сағаттармен (АК 172 б) ал кейде, одан қысқа кезеңдермен анықталады.
Оқиғағ сілтеме жасай отырып мерзімді анықтаудың ерекшелігі,
азаматтық құқық қатынастарының қатысушылары, оның пайда болуының нақты
күнін алдын ала білмейді. Мысалы, өмірлік асырауында болу шартының
аяқтауын заң, қашан қайтыс болатын белгісіз, сатушының өмірмен
байланыстырады.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталуымен аяқталуын нақты
анықтау маңызды болып табылады. АК 173б. сәйкес, мерзімнің өтуі,
күнтізбелік күннен кейін немесе оқиға болғаннан кейінгі күні
бастамады. Мысалы, мұра қалдырушы 14 қыркуйекте қайтыс болса,
мұрагерлікті қабылдау немесе одан бас тарту белгіленген мерзімнен
кейінгі күні, яғни 15 қыркуйектен басталады. Тура осылай, сағатты және
минутты есептеу мәселесі шешіледі: мерзім келесі уақыт бірлігіннен
бастап есептеледі.
Мерзімнің өтуінің аяқталуы пайдаланып жатқан уақыт бірлігіне
байланысты ажыратылады. Жылдармен есептелетін мерзім, мерзімнің соңғы
жылының күніне және айына сәйкес өтеді. (АК 174 б. 1 тарт) мысалы,
2001ж. 1 сәуірде басталған үш жылдық талаптың ескіру мерзімі 2004 ж. 1
сәуірде аяқталған болып саналады. Кварталдармен, айлармен және
апталармен есептелетін мерзімнің соңғы күні тура осылай шешіледі.
Егер де мерзімнің аяқталуы солайда жоқ сәйкес келсе, онда мерзім
сол айдың соңғы күнінде аяқталған болып еспетеледі. Екі жақпен
келісілген 2 айлық міндеттерді атқару мерзімі 1 қантарлдан бастап
есептелсе, бұл мерзімнің аяқталуы 28 немесе 29 ақпанға түседі. Жарты
аймен есептелетін мерзім, күнмен саналатынмерзім ретінде сол айдың
кунінінң санына байланыссыз 15 күнге тең болып табылар. Мерзімнің
соңғы күні жұмыс істемейтін күнге сәйкес келсе, одан кейінгі жақын
жұмыс күні, мерзім аяқталған болып саналады. (АК 175б)
Егер мерзім қандай да бір әрекеттерді бекітуі үшін жасалса, ол
мерзімнің соңғы күнінің 24 сағатына дейін орындалуына мүмкін. Бірақта,
бұл әрекеттер ұйымда орындалу керек болған жағдайда, ұйымсыз бекітілген
ережелеріне бойынша сәйкес операциялар тоқтатылғанда, мерзім сол
сағатта тоқтатылады.Мысалы, жұмыс күні аяқталады, қойманың жабылуы
т.с.с. Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейін почтаға,
телеграфқа немесе өзге де байланыс мекемесіне тапсырылған жазбаша
мәлімдемелер мен хабарламалар мерзімінде жасалған болып саналады.
Мерзімнің түрлері. Азаматтық құқықта кездесетін көптеген мерзімдер
нақты негіздер бойынша жіктелуі мүмкін. Мерзімнің кіммен бекітілген
байланысты заңдық, шарттық, соттық мерзімдер ажыратылады. Заңдық
мерзімдер заңдарда немесе нормативтік актілерде белгіленген. Мысалы,
заңмен мұрагерлікті қабылдау немесе одан бас тартудың алты айлық
мерзімі бекітілген, толық азаматтық әрекет қабілеттігінің пайда болуы
(АК 17 б), талаптың ескіру мерзімі (АК 178б) және т.б. Жақтардың
келісімімен бекітілген мерзім-шартты деп аталады. Соттық мерзімдер
- бұл сотпен бекітілген мерзімдер. Құқықтық салдарлар бойынша мерзімдер
құқық қалыптастырушы, құқық өзгертуші, құқық тоқтатушы болып бөлінеді.
Жалпы ереже бойынша, атты беру кезі, меншік құқығының пайда болу
кезін анықтайды. Құқық өзгерту мерзімінің басталуы мен өтуі азаматтық
құқықтармен міндеттердің өзгеруіне алып келеді.
Құқық тоқтатушы мерзімдер міндеттер мен құқықтардың тоқтатылуына
әкеп соғады. Егер де мұрагершінің несие берушілері мұрагерліктің
ашылған күнінен бастап алты ай, ішінде өз талабын айтпаса, ол
талаптар күшін жояды.
Мерзімдер сипатына байланысты императивтікжәне диспозитивтік,
абсолюттік анықталған, қатысты анықталған, анықталмаған, жапы және арнайы
және т.б. болып ажыратылады. Императивтік мерзімдер заңмен нақты
анықталған және олар тараптардың келісімімен өзгертілмейді. Оларға,
көбінесе, талаптың қабылдаудың ескіру мерзімі, азаматтық құқықтардың
болу мерзімі жатады. Диспозитивтік мерзімдер, заңдармен қарастырылған,
дегенмен тараптардың келісімімен өзгертуге болатын мерзімдер.
Абсолютті анықталған заңды салдарлармен байланысты уақыт кезеңі.
Оларға, мысалы, күнтізбелік күнмен немесе уақыттың нақты бір
бөлігімен белгіленген мерзімдер. Қатысты анықталған мерзімдер нақты
кезеңмен немесе уақыт сәтімен байланысты, бірақ нақтылықтың аз
болуымен сипатталады.
Анықталмаған мерзімдер – заңмен немесе шартпен уақыты бекітілмеген,
бірақ бұл құқық қатынастарында уақыт шегінің бар болуын болжайды.
Осылайша мүлік уақытша өтеусіз пайдалануға немесе белгісіз мерзімге
жалға берлуі мүмкін.
Жалпы мерзімдер деп азаматтық құқықтың кез-келген субъектісіне қатысты
жалпы мағыналы мерзімдер. Мысалы, сенімхаттың әрекет етуінің жалпы
мерзімі үш жыл (АК 168б). Арнайы мерзімдер – заңда тікелей көрсетілген
жағдайларда әрекет етеді және жалпы мерзімдердің ережелері шектелген.
Мерзімдерді олардың тағайындалуына байланысты, азаматтық құқықтарда
жүзеге асыру мерзімі, азаматтық міндеттерді атқару мерзімі және
азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері, маңызды орын алады.
1.2.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері. Азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі деп – субъективтік құқықтарды иеленушінің
субъективтік құқықтарын жүзеге асыру. Көбінесе ол - заңмен немесе
нормативтік актілермен бекітіледі, бірақ жақтардың келісімен де
қарастырылуы мүмкін. Бұл мерзімдер, өз кезегінде, азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі, талаптық, кепілдік мерзімдер, пайдалану, қызмет,
жүзеге асыру, сақтау, көлік мерзімдері болып бөлінеді.
Азаматтық құқықтардың болу мерзімдері – бұл субъективтік құқықтардың
уақытта әрекет ету мерзімі. Оларды ерекше топқа бөлу, мерзімсіз
құқықтармен, мысалы, меншік құқығы, авторлық құқық, тұрғын үйді
жалдау құқығы т.б. және белгісіз мерзімге әрекет ету құқықтары,
мысалы, белгісіз мерзімге бекітілген жалдау шарты бойынша мүлікті
пайдалану құқығы әрекет ету шектеру уақытпен шектелген субъективтік
құқықтардың бар болуымен байланысты.
Осылай, сенімхат 3 жылдан артық емес мерзімге берлуі мүмкін,
шығармаға патент әрекетінің мерзімі жиырма жылмен шектелген, авторлық
құқық автордың барлық өмірі және оның өлімінен кейін (мерзімсіз
қорғалатын авторлық құқылықтан басқа) әрекет етеді және т.б.
Субъективтік құқықтардың уақытша әрекетін шектеуді еңгізудің
себептері әртүрлі сипатталады, дегенмен, бұл көбінесе тұлғаның
мүдделерінің тұтастай қоғам мүдделерімен сәйкес келуінің
қажеттілігімен қамтамасыз етіледі.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдері ажырату қажет.
Олар, сонымен өкілетті тұлғаға қатаң анықталған ұйымдастыру үшін
өкілетті тұлғаға қатаң анықталған уақыт береді. Дегенмен, егер
құқықтардың мерзімдері осу құқықтардың қалыпты жалғасуын анқтаса,
онда мерзімдер орындалмауы немесе орындалуы қажетті емесе жағдайларда
субъективтік құқықтардың алдын ала тоқтатылуын тағайындайды. Осылай,
тұрғын үйде жалға алушының ұзақ уақыт болмауы, егер де ол жалға алу
шартында көзделген болса, жалға алу шартын тоқтатудың негізі болып
табылады.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдердің айырмашылығы,
өкілетті тұлғамен жүзеге асырылуы қажетті шарттар негізінде болуы
мүмкін субъективтік құқықтарды ғана қарастырады.
Азаматтық құқықта мерзімдерге қатысты пікірлер көп емес. Талаптық
мерзім - өкілетті тұлғаның міндетті тұлғаға олардың арасындағы болған
түсініспеушілікті реттеу мақсатында өзінің бұзылған құқықтарын сотқа
дейін қорғауға құқылы, ол кейінде міндетті мерзім аралығы.. Бұл
ережені ерікті түрде шешілуі мүмкін, бұзылған құқықты қорғау туралы
мәселелержәне тараптар арасында дау болмаған, істің мән жайы анық
болған жағдайларда бұзылған азаматтық құқықтарын қалпына келтіруді
және өндірістік емес процессуалдық шығындарды азайтумен, заң
шығарушының соттық істердің санын қысқартуға тырысуы негізделеді.
Тауарларды ауыстыру туралы немесе кемшіліктерін жою туралы
претензиялық талаптарын жеткізушіге кредитормен кемшіліктерді бекіту
үшін, ұзақ пайдаланушыға немесе сақтауға арналған таруарларға қатысты
заңмен, сонымен қатар, стандарттармен, техникалық жағдайлармен немесе
шартпен одан да ұзақ мерзімдер қарастырылуы мүмкін. Былайша айтқанда,
кепілдік болып табылатын көрсетілген мерзім ішінде бұйымды ауыстыру
және барлық кемшіліктерді өз есебінен жоюға міндеттенеді және
бұйымдық қызметті қарсылықсық орындағаны үшін борышкер кепілденеді.
Заң бойынша, кепілдік мерзімдер бұйымды қабылдау кезенде
байқалмайтын, бірақ оны пайдалану сақтау, өндеу, эксплуатациялау және
т.б. үрдістер кезінде кемшіліктерден қорғау үшін бекітіледі.
Кей жағдайда кепілдік күнтізбелік мерзімге емес, басқа да
тәсілдермен, мысалы, кепіл машинаның километр жүргізуімен беріледі.
Кепілдік – заңмен қарастырылғандай басқа да сипаттағы мерзімдер,
мысалы, пайдалану,сақтау, өндеу, транспорт. Осыған байланысты олар
негізінен жеке топтарға бөлінбейді және әдебиеттерде кепілдік
мерзімдердің түрлері ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты, олар ерекшеліктерге ие бола отырып, ерекше
құқықтың салдарларға әкеліп соғады. Солай, уақыт өте келе пайдалану
қасиетін жоғалтатын тауарларға, химияның тұрмыстық бұйымдарға,
медикаменттерге, иіс су – косметикалық тауарларға, азық-түліктерге
қатысты пайдалану мерзімі бекітіледі. Пайдалану мерзімі өтп кеткен
тауарларды сату тыйым салынады. Тауарлардың пайдалану мерзімі оны
жасаған күннен бастап есептелеу және тауарды пайдаланудың жарамдылығы
уақыт кезеңі мен, немесе күнмен анықталады.
Пайдалану мерзіммен дайындаушы тұтынушыға тауарды мақсатқа сай
пайдалануын қамтамасыз етуге немесе оның кесірінен болған
кемшіліктері үшін жауапкершілікке тартылуға міндетті – тауардың қызмет
мерзімімен ұқсас. Дегенмен, егер де мерзім нормативтік-техникалық
құжаттармен анықталады, онда қызмет мерзімі дайындаушылардың өздерімен
немесе тұтынушылард мен келісе отырып бекітіледі. Тауардың қызмет
мерзімі оны тұтынушыларға сатан күннен бастап есептеледі, ал егер де
оны бекіту мүмкін болмаса, дайынлған күннен бастап.
Әрекеттегі заңдылық бойынша кепілдік мерзімге мағынасы жағынан
сәйкес келмейтін ерекше мағыналы мерзімдер - сақтау, өндеу, санау,
т.б. мерзімдер.
Міндеттерді орындау мерзімдері. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
мерзімдерімен азаматтық міндеттерді орындау мерзімдері тығыз
байланысты. Міндеттерді атқару мерзімі, яғни заңдармен, әкімшілік
актілермен немесе шартпен қарастырылуы мүмкін борышкер белгілі бір
әрекеттерді жасауға міндетті немесе, керісінше орындалуыныңбас тарту
мерзімі.
Міндеттерді орындауды жалпы және жеке мерзім деп бөлеміз. Жалпы
мерзім - міндеттерді орындаудың барлық кезеңін қамтиды. Ондай жалпы
мерзімдер жақтардың келісімімен жеткізу мерзімі болады, мысалы, 2003
ж. жалпы мерзім шегінде азаматтық құқық қатынастарының қатысушылары
міндетті орындаудың жеке мерзімі туралы келісіуне болады. Осылай,
жеткізу кестелерінде тауардың нақтыланатын жеке партияларын
жеткізудің мерзімдері жеткізу шартында жиі ескертіледі. Шартта
жұмыстық және т.б. жеке этаптарын аяқтау мерзімдері қарастырылуы
мүмкін. Борышкер жақтан міндеттерді орындау жалпы мерзімді ғана
орындау емес, сонымен қатар, жақтармен бекітілген аралық мерзімдерді
орындау жатады. Заң міндеттерді алдын ала орындаудың мүмкінділігіне
қатысты жауапкершілігі мерзімінен арнайы ережелерді қамтиды.
2 Азаматтық құқықтағы мерзімдерді құқықтық реттеудегі ерекшеліктер
2.1 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың маңызы
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстің 1-бабында азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып табылады. Көсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режимі бар нормалар мыналар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстін 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстін 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген. Азаматтық құқық қатынастарына Қазақстан
Республикасының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
қатыса алады. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен
белгіленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің азаматы екеніне айғағы бар адамдар
шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда
шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялардың) мамандары, шетелдік
студенттер және т.б. бар. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
азаматтардың құқықтық жағдайы туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің
азаматтығына жататындығына айғағы жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
саналады. (Жарлықтың 2-бабының 2-тармағы) [2].
Шетелдіктердің инвестицияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі
жақты халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен
өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы
ұлт режимін немесе ұлттың режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі.
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасыңан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтык құқық қатынастарына қатысуының
бола алмайтыны көрінеді. Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды
тұлғалардың құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы
27 желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі. Алайда
Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды тұлғалардың
қызметіне шектеулер қойылғанын атап еткен жөн. Атап айтканда, сақтандыру
саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру ұйымдарының
Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы ретіндегі қызметіне
тыйым салынады. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық
құқык қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де
қатысушыларымен тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық
кодекстің 112-бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде
сондай ережелер белгіленген.
Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтың құқық
қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады. Азаматтық
кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда
жалпы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын) нормалармен қатар,
субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар арнаулы нұсқаулар
белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр
жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (Кіріптарлық мәміле) шын
екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы болатыны көзделген.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық заңдарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра
қалдырушының тірі кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар
да басқа мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық
қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық
Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азаматтың меңшік құқығы
деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында" еркін
жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады [3].
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілігің шектеудің екі түрі бар:
1.Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына байланысты.
Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге байланысты
әрекет қабілеттілігін үш түрге белуге болады. Толық жартылай (ішінара) және
шектеулі әрекет қабілеттілігі. Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі
туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ.
Азаматтық кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей. 14 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, бір заң құжаттары өзгеше
көзделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе қорғаштылары
жасайды. Сондықтан да, бірдей ойымызда, 14 жасқа толмаған жас өспірімдердің
әрекет қабілеттілігі жоқ, бірақ аталған жасөспірімдер өздерінің жасына
лайықты жас. Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыруүшін азаматтақ
құқақтың бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол
нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу
бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
заңының мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну
мен оны қолдану азаматтық құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін
болады.
Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да баска нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәнісі барын
түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және оны
колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-сонды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырымдама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңы жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидаларының ролі мен
маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: "Бірінші-ден, ол тікелей әрекет
ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе
бұрынғы заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық
ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтык нормалардың бастапкы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 63,92-
баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң
нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның
өзі егер бұл аталған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге
орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек
заң актілері жүйесінің сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол
заңгерлердің құқықтағы кұқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық кұқық
қағидалары өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық
институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың
конституциялык құқығын азаматтық құқықтар аркылы өзіне тән тәсілдермен
қорғауды нақтылай түседі [4].
Азаматтық құқықтын мынандай принцштері бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4)жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5)азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6)нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7)азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
заңдардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамның азаматгық заңдарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарга қатысушылардың теңдігі қағидасы азаматтық
құкықтың басты қағидаттарының бірі олардың катысушыларының тендігіне
байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың тендік қағидасы
қоғамдық қатынастарды азаматтық-кұқықтық реттеу әдістемесінің өзімен
айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың жағдайы
тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа
қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның
мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық
заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде
субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін тандауға
ерікті; заңды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жок, адамдар азаматтық заңдарда ҚР-ның
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай кұқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік иелерінің
құқын қорғауға байланысты тендік қағидасы тұжырымдалған. Мұның өзі оларға
қатысты құқықтардың бұзылуына карсы қорғану құралын субъектілер бірдей
қолданады дегенді білдіреді.
Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық қағидасы бойынша
меншікті құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат
өмір сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие
болып, оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның
белгілі бір затты иеленуі оны тұтынуын, белгілі бір мақсатына, яғни
керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан ол бұл орайда кызмет ету кұралын
бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен құқық, оның ішінде азаматтык кұқық
азаматқа мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей Федерациясының Азаматгық
кодексінде арнайы былай деп жазылган: "Шетелдің заңды тұлғалары, азаматтары
және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң арқылы реттелетін Ресей
Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы субъектілерінің
ерекшелігі мемлекеттің иммунитеті және оның ерекшеліктері жөніндегі заңмен
айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [5].
Қашан да меншік кұқығы азаматтык құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтык құқық меншіктің кол сүқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұкпаушылық Азаматтық кодекстін, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұктажы үшін мүліктен күштеп айыру
оның кұны тең бағамен есптелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның
бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени
және тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-
тін 253,254, 256-баптары).
Қазіргі кезде заңда меншік құқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұқпаушылық қағидасы қолданылады. Айталық а) жерді пайдалану қүқығы; ә)
шаруашылық жүргізу қүқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық
құқықтар (АК-тің 194—195 баптары). Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі
болуы да мүмкін. Мысалы, "Жер туралы" Заңның 48-бабында жер қатынастары
субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект
ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың
кұқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.
Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен азаматтық
заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі нарықтың, басты
тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-сонды болмаған меншік кұқығын корғаудың
жаңа төсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған
козғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (АК-тің 118-
бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың меншік
құқығын сенімді де жедел үштастырудың жаңа тәсілдері жасалды (АК-тің 129-
140-баптары).
Шарт еркіндігі қағидасы бойынша заң шығарушы меншікті емін-еркін
пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің
өздеріне контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға
әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл қағида нарықтың дамуына және
бәсекеге қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік
қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады.
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды. Азаматтық заңда азаматқа
тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі
келтірілген, оған жататындар: жеке адам өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті,
абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия
мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және
басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық
объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютты құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім бұза
алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасады, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз. Азаматтық заң мүліктік емес өзіндік игіліктерді
азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес
өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.[1]
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілермен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік
құқықтық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп
ажыратылады. Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай
түрлерге бөлуге болады:
а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар
(мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеумметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.);
Азаматтық заңға сәйкес ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық- құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе заңды
тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың
шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап етуге құқылы. Азаматтық заңда теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған [6].
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын
көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді. Іскерлік бедел
тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде
қалыптасқан қоғамдық пікір. Азаматтық заңға сәйкес, сот арқылы мынадай
мағлұматтар, атап айтқанда:
1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2) жауапкер арқылы таратылған;
3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиындығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке
қатысты құқық қатынастардың қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде, радио
және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа бұқаралық
ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың жарияланатындығын
көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде сөйлеген сөздерде,
лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде немесе бір немесе
бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде ондай
кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кезкелген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс
мағлұматтар, радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі
ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде
айтылған хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше
тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін -деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз. [7].
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған. Менің бұл дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау сонымен ата-заңымыздың бірінші
бабында айтылғандай, мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде-адам және оның
өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті, жалпы адам баласына тән
барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте қоя отырып, қорғайды.
Сондықтан да адам баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы
Қазақстан Республикасының қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз
алдына ерекше маңызды болып табылады.
Адам баласы дүниге келеген күннен бастап, яғни сәбидің анасынан
бөлініп шығып, бөінгеннен соң ол осы елдің Адамы ретінде қорғалады,
сондықтан да Қазақстан Республикасы халықаралық, бүкіл халықтық қабылданған
заңдарына байланысты, адам құқықтары мен өмірін, денсаулығын, бас
бостандығы мен қадір қасиетін, жалпы адам баласына тән барлық құбылысын
бірінші кезекте қоя отырып қорғайды. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының ата-заңы да адам баласына тән барлық табиғи берген
денсаулығымен қадір-қасиеті және ар-намысын бірінші кезекке қоя отырып
қорғайды.
Осы ата заңымызға бағыттала отырып, басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілер адамдардың өмірін, денсаулығын, ар намысы мен қадір-
қасиетін бірінші кезекке қояды, оның ішінде Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдары адамдардың бойындағы бар қасиетін құқықтары мен
бостандығына қорғалуына кепілдік береді.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделі мен өмір
салтына, кәсібіне және де мән-жайларына байланысты өзінше ойлап, өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық заңды әрекеттер жүргізгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде куәләндіргенде, сараптама
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда, тұтқындағанда
тағы басқа жағдайларда адамның қадір-қасиетінің мызғымастығын сақтау
жөніндегі міндеттер Қазақстан Республикасы Конституциясында қатаң
белгіленген, қинау, күш қолдану және басқа да адамның қадір-қасиетін
қорлайтын әрекеттер жасауға тыйым салынған [8].
Ар-намыс адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға,
адамның азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі.
Адамның бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, жүріс-тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке қоғамға, айналысына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға
көзқарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты мойындалғанына
байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз - өзінің сипаты мен қабілетін, білім
деңгейін, өмір танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл кез
келген жағдайда өзінің адам екендігін естен шығармау деген мағынаны
білдіреді.
Екі өнегелік санат ар-намыс пен қадір-қасиет өзара байланысты
болып келеді, олар басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның
рухани байлығы болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам
арасындағы белгілі бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді. Онда қоғамдық маңыз
бар және ол азаматтық заңмен қорғалады.
Қазақ елінің данышпан адамдарының бірі, яғни бүкіл қазақ
халқының данышпаны Абай Құнанбаев атамыздың адам баласы жайлы жақсы бір
өсиетті сөзіне тоқталатын болсақ, адам баласының бойындағы ең жақсы
қасиеттерінің бірі- оның ақыл- парасаты мәдениеттілігі, өнегелігі, ар-
намысы мен қадір-қасиеті болып табылады делінген.
Осы сөздің мәнісі қайда жатыр десеңізші, данышпан атамыздың осы қазақ
халқына қалдырған өсиетті сөзінің мәнісін түсіне білгеніміз, соны заң
талабына сай құрметтей білгеніміз жөн болып табылады. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумындағы бірқатар шығарылған қаулыларына
тоқтала кетсек, онда соттардың жұмысындағы кемшіліктерді жою, олар
азаматтардың өмірі мен денсаулығына, адам бойындағы адамгершілік қасиеттері
жайлы, соның ішінде адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне, іскерлік
беделдігіне қарсы жасалған әрекеттер үшін белгіленген заңдарды біркелкі
қолданылуын қамтамассыз ету мақсаты мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумы Қаулы етеді: сол бірқатар қаулылардың ішіндегі адам баласының ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қарсы жасалған заңсыздықтарға тоқтала кетсек,
оның адам баласының моральдық құқықтарының қалай тапталуын, оған қатысқан
адамдардың әрқасысының осы жасаған әрекеттерге қатыстылығы дәрежесіне
қорытынды жасауға негіз болатын басқа да барлық жайларды мұқият зерттеп,
қатысушылардың әрқайсысының іс-әрекетін дәрежелеп жеке-жеке жаза
тағайындауға тиіс болып табылады [9].
Азаматқа немесе заңды тұлғаларға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағұлматтарды теріске
шығару мен бірге олардың таратылуы мен өздеріне келтірілген залалдың немесе
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне кір келтіретін мағұлматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса,
өзі жөнінде сондай мағұлматтарды шындыққа сай келмейді деп тану туралы
талап арызы мен сотқа шағымдануға құқылы болып табылады.
Егерде адамдардың ар-намысына тиген азамат немесе адам анықталса және
ол бұл жағдайды, яғни адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне бағытталып
жасалған қылмыстық әрекеті онша ауыр емес, яғни жеңіл болса, сот тәртіп
бұзушыға сол адамның нәрсесінен өндіріп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл Қылмыстық және Азаматтық іс-жүргізу заңдарында белгіленген
тәртіппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде
немесе үкімінде көзделген әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Қазіргі заманда үлкен бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ибрагимова С
Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2014 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға
жіберілді
Азаматтық
құқық және іс
жүргізу кафедрасының
меңгерушісі м.а., аға оқытушы
___________ Қ.А. Тұрлыбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Ибрагимова С
Ғылыми жетекшісі
магистр оқытушы
Көшербаева Г
Түркістан 2014 ж
Азаматтық құқықтағы құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі, есептелуі және
түрлері ... ... ..5
1.2.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 Азаматтық құқықтағы мерзімдерді құқықтық реттеудегі ерекшеліктер
2.1 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .12
2.2 Талап қою
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Азаматтық істерді қараудағы
мерзімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы қоғамдық
өмірдің барлық салаларында жалпы құқықтық және экономикалық, әлеуметтік
даму кезеңін басынан кешіруде. Қазақстанның егеменді ел ретінде орнығу және
даму стратегиясы, экономикалық салада екі маңызды мәсілердің тоқырау
жағдайынан шығу және экономикалық тұрақтандырудың қамтамасыз ету және
реттелініп жатқан шаруашылық ету нарықтың механизмінің орнығуы және тиімді
әрекет ету сияқты мәселердің шешуін көздесе құқықтық тұрғыдан азаматтық
айналымдағы қатынастарды мейілінше заңды шешуді көздеп отыр.
Қазақстан Республикасының Азаматық кодексінде алғаш рет енгізілген
азаматтық құқықтардың объектілері деген арнайы тарау бекітілген бәрімізге
мәлім. Соған орай азаматтық құқықтың объектілер қатарына мүліктік және
мүліктік емес игіліктерді жатқызуға болады. Мүліктік игіліктерге заттар,
ақша соның ішінде шетел валютасын, құнды қағаздар, шығарашылық
интеллектуадық қызметтің объектіге айналған нәтижелері жатады. Материалдық
емес игіліктерге жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, есім алу құқықтары
жатады. Осы объектілерді кез-келген азаматтар Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес иеленуге, пайдануға және билік етуге құқықтары бар.
Құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысы әрқашан
қоғамдық маңыздылыққа ие. Ол қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның әртүрлі заңды
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Құқықтық қарым-
қатынастарға қатыса отырып, субъектілер өздерінің белгілі бір материалдық,
рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырады (тұтыну тауарларын
сатып алады, авторлық құқықтарды иеленеді және т.б.).
Мүліктік емес қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер
ете отырып, құқықтар мен міндеттер құқықтық реттеу мақсатына жетеді.
Мысалы, еңбек қарым-қатынастарының объектісі болып кәсіпорын не мекеме
әкімшілігінің жұмысқа қызметкерлерді қабылдау, олардың еңбегіне ақша төлеу
бойынша әрекеттері табылады. Әкімшіліктің осы әрекеттері еңбек ету құқығын,
жалақы алу құқығын қанағаттандыруға бағытталады.
Диплом жұмысы азаматтық құқықтағы азаматтық құқықтағы мерзімдер ұғымы
мен түрлеріне, азаматтық құқық мерзімдердің ерекшелейтін белгілерге
арналған. Сонымен қатар ерекше ретте талап қою мерзімінің Жан-жақты
мәселеллрін қарастырған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Азаматтық құқық қатынастарды реттеуде
мерзімдердің түсініг мен түрлері туралы, оның маңыздылығы туралы қалыптасу
қағидалары туралы жазу және Қазақстан Респубикасының Азаматтық Кодекстегі
нормаларды талдап анықтау болып табылады.Осы мақсатқа байланысты диплом
жұмысының жоспары құрылған.
Тақырыптың міндеті
-Азаматтық құқықтық мерзімдердің түсінігін, мазмұнын және түрлерін, оларды
ерекшелейтін белгілерді ашып көрсету;
-Азаматтық құқықтық қатынастардың негізгі түрлері заттар, ақша (оның ішінде
шетел валютасы), бағалы қағаздар, мүліктік емес өзіндік құқықтар және
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелерін
байланысты мерзімдерді толық ашып көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, бірнеше
бөлімшелерден, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі, есептелуі және түрлері
Азаматтық құқықтарды және түрлері қорғау уақыт факторымен тығыз
байланысты. Бұзылған құқықты және тағы басқа мәжбүрлі жүзеге асыру
әрекет мүмкіндігі заңмен немесе шартпен көрсетілгендей жасалуы
қажетті құқық қатынастарының пайда болуын, өзгерлуін, тоқтатылуын
азаматтық заң белгілі уақыт кезеңімен немесе сәттермен байланыстырады.
Мерзімді шектеу, тәртібі. Азаматтық заңдылық мерзімді есептеуге
арналған ережелерді кезінен қарастырады. (АК 6т) АК 172б сәйкес, мерзім
күнтізбелік күнмен, уақыт кезеңінің өтуімен, және де оқиғаға сілтеме
отырып анықталады. Күнтізбелік сілтеме, көбінесе, азаматтық
құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау нақты уақытпен
байланысты шарттарда кездеседі, мысалы, 2003 ж. 31 жетоқсанда сот
шешімінде де, сонымен қатар, заңның өзімен анықталуы мүмкін,
мысалы, коммуналдық қызметтерге, салықтық төлемдерге міндетті
сақтандыру үшін кезеңде төлемдар өткізілуі міндетті айдың белгілі бір
күнінде сілтеме жасау жолымен.
Уақты кезеңі болып табылатын мерзімдер, олардың ұзақтығына сілтеме
жасай отырып, жылдармен, ойлармен, апталармен, күндермен немесе
сағаттармен (АК 172 б) ал кейде, одан қысқа кезеңдермен анықталады.
Оқиғағ сілтеме жасай отырып мерзімді анықтаудың ерекшелігі,
азаматтық құқық қатынастарының қатысушылары, оның пайда болуының нақты
күнін алдын ала білмейді. Мысалы, өмірлік асырауында болу шартының
аяқтауын заң, қашан қайтыс болатын белгісіз, сатушының өмірмен
байланыстырады.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталуымен аяқталуын нақты
анықтау маңызды болып табылады. АК 173б. сәйкес, мерзімнің өтуі,
күнтізбелік күннен кейін немесе оқиға болғаннан кейінгі күні
бастамады. Мысалы, мұра қалдырушы 14 қыркуйекте қайтыс болса,
мұрагерлікті қабылдау немесе одан бас тарту белгіленген мерзімнен
кейінгі күні, яғни 15 қыркуйектен басталады. Тура осылай, сағатты және
минутты есептеу мәселесі шешіледі: мерзім келесі уақыт бірлігіннен
бастап есептеледі.
Мерзімнің өтуінің аяқталуы пайдаланып жатқан уақыт бірлігіне
байланысты ажыратылады. Жылдармен есептелетін мерзім, мерзімнің соңғы
жылының күніне және айына сәйкес өтеді. (АК 174 б. 1 тарт) мысалы,
2001ж. 1 сәуірде басталған үш жылдық талаптың ескіру мерзімі 2004 ж. 1
сәуірде аяқталған болып саналады. Кварталдармен, айлармен және
апталармен есептелетін мерзімнің соңғы күні тура осылай шешіледі.
Егер де мерзімнің аяқталуы солайда жоқ сәйкес келсе, онда мерзім
сол айдың соңғы күнінде аяқталған болып еспетеледі. Екі жақпен
келісілген 2 айлық міндеттерді атқару мерзімі 1 қантарлдан бастап
есептелсе, бұл мерзімнің аяқталуы 28 немесе 29 ақпанға түседі. Жарты
аймен есептелетін мерзім, күнмен саналатынмерзім ретінде сол айдың
кунінінң санына байланыссыз 15 күнге тең болып табылар. Мерзімнің
соңғы күні жұмыс істемейтін күнге сәйкес келсе, одан кейінгі жақын
жұмыс күні, мерзім аяқталған болып саналады. (АК 175б)
Егер мерзім қандай да бір әрекеттерді бекітуі үшін жасалса, ол
мерзімнің соңғы күнінің 24 сағатына дейін орындалуына мүмкін. Бірақта,
бұл әрекеттер ұйымда орындалу керек болған жағдайда, ұйымсыз бекітілген
ережелеріне бойынша сәйкес операциялар тоқтатылғанда, мерзім сол
сағатта тоқтатылады.Мысалы, жұмыс күні аяқталады, қойманың жабылуы
т.с.с. Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейін почтаға,
телеграфқа немесе өзге де байланыс мекемесіне тапсырылған жазбаша
мәлімдемелер мен хабарламалар мерзімінде жасалған болып саналады.
Мерзімнің түрлері. Азаматтық құқықта кездесетін көптеген мерзімдер
нақты негіздер бойынша жіктелуі мүмкін. Мерзімнің кіммен бекітілген
байланысты заңдық, шарттық, соттық мерзімдер ажыратылады. Заңдық
мерзімдер заңдарда немесе нормативтік актілерде белгіленген. Мысалы,
заңмен мұрагерлікті қабылдау немесе одан бас тартудың алты айлық
мерзімі бекітілген, толық азаматтық әрекет қабілеттігінің пайда болуы
(АК 17 б), талаптың ескіру мерзімі (АК 178б) және т.б. Жақтардың
келісімімен бекітілген мерзім-шартты деп аталады. Соттық мерзімдер
- бұл сотпен бекітілген мерзімдер. Құқықтық салдарлар бойынша мерзімдер
құқық қалыптастырушы, құқық өзгертуші, құқық тоқтатушы болып бөлінеді.
Жалпы ереже бойынша, атты беру кезі, меншік құқығының пайда болу
кезін анықтайды. Құқық өзгерту мерзімінің басталуы мен өтуі азаматтық
құқықтармен міндеттердің өзгеруіне алып келеді.
Құқық тоқтатушы мерзімдер міндеттер мен құқықтардың тоқтатылуына
әкеп соғады. Егер де мұрагершінің несие берушілері мұрагерліктің
ашылған күнінен бастап алты ай, ішінде өз талабын айтпаса, ол
талаптар күшін жояды.
Мерзімдер сипатына байланысты императивтікжәне диспозитивтік,
абсолюттік анықталған, қатысты анықталған, анықталмаған, жапы және арнайы
және т.б. болып ажыратылады. Императивтік мерзімдер заңмен нақты
анықталған және олар тараптардың келісімімен өзгертілмейді. Оларға,
көбінесе, талаптың қабылдаудың ескіру мерзімі, азаматтық құқықтардың
болу мерзімі жатады. Диспозитивтік мерзімдер, заңдармен қарастырылған,
дегенмен тараптардың келісімімен өзгертуге болатын мерзімдер.
Абсолютті анықталған заңды салдарлармен байланысты уақыт кезеңі.
Оларға, мысалы, күнтізбелік күнмен немесе уақыттың нақты бір
бөлігімен белгіленген мерзімдер. Қатысты анықталған мерзімдер нақты
кезеңмен немесе уақыт сәтімен байланысты, бірақ нақтылықтың аз
болуымен сипатталады.
Анықталмаған мерзімдер – заңмен немесе шартпен уақыты бекітілмеген,
бірақ бұл құқық қатынастарында уақыт шегінің бар болуын болжайды.
Осылайша мүлік уақытша өтеусіз пайдалануға немесе белгісіз мерзімге
жалға берлуі мүмкін.
Жалпы мерзімдер деп азаматтық құқықтың кез-келген субъектісіне қатысты
жалпы мағыналы мерзімдер. Мысалы, сенімхаттың әрекет етуінің жалпы
мерзімі үш жыл (АК 168б). Арнайы мерзімдер – заңда тікелей көрсетілген
жағдайларда әрекет етеді және жалпы мерзімдердің ережелері шектелген.
Мерзімдерді олардың тағайындалуына байланысты, азаматтық құқықтарда
жүзеге асыру мерзімі, азаматтық міндеттерді атқару мерзімі және
азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері, маңызды орын алады.
1.2.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері. Азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі деп – субъективтік құқықтарды иеленушінің
субъективтік құқықтарын жүзеге асыру. Көбінесе ол - заңмен немесе
нормативтік актілермен бекітіледі, бірақ жақтардың келісімен де
қарастырылуы мүмкін. Бұл мерзімдер, өз кезегінде, азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі, талаптық, кепілдік мерзімдер, пайдалану, қызмет,
жүзеге асыру, сақтау, көлік мерзімдері болып бөлінеді.
Азаматтық құқықтардың болу мерзімдері – бұл субъективтік құқықтардың
уақытта әрекет ету мерзімі. Оларды ерекше топқа бөлу, мерзімсіз
құқықтармен, мысалы, меншік құқығы, авторлық құқық, тұрғын үйді
жалдау құқығы т.б. және белгісіз мерзімге әрекет ету құқықтары,
мысалы, белгісіз мерзімге бекітілген жалдау шарты бойынша мүлікті
пайдалану құқығы әрекет ету шектеру уақытпен шектелген субъективтік
құқықтардың бар болуымен байланысты.
Осылай, сенімхат 3 жылдан артық емес мерзімге берлуі мүмкін,
шығармаға патент әрекетінің мерзімі жиырма жылмен шектелген, авторлық
құқық автордың барлық өмірі және оның өлімінен кейін (мерзімсіз
қорғалатын авторлық құқылықтан басқа) әрекет етеді және т.б.
Субъективтік құқықтардың уақытша әрекетін шектеуді еңгізудің
себептері әртүрлі сипатталады, дегенмен, бұл көбінесе тұлғаның
мүдделерінің тұтастай қоғам мүдделерімен сәйкес келуінің
қажеттілігімен қамтамасыз етіледі.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдері ажырату қажет.
Олар, сонымен өкілетті тұлғаға қатаң анықталған ұйымдастыру үшін
өкілетті тұлғаға қатаң анықталған уақыт береді. Дегенмен, егер
құқықтардың мерзімдері осу құқықтардың қалыпты жалғасуын анқтаса,
онда мерзімдер орындалмауы немесе орындалуы қажетті емесе жағдайларда
субъективтік құқықтардың алдын ала тоқтатылуын тағайындайды. Осылай,
тұрғын үйде жалға алушының ұзақ уақыт болмауы, егер де ол жалға алу
шартында көзделген болса, жалға алу шартын тоқтатудың негізі болып
табылады.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдердің айырмашылығы,
өкілетті тұлғамен жүзеге асырылуы қажетті шарттар негізінде болуы
мүмкін субъективтік құқықтарды ғана қарастырады.
Азаматтық құқықта мерзімдерге қатысты пікірлер көп емес. Талаптық
мерзім - өкілетті тұлғаның міндетті тұлғаға олардың арасындағы болған
түсініспеушілікті реттеу мақсатында өзінің бұзылған құқықтарын сотқа
дейін қорғауға құқылы, ол кейінде міндетті мерзім аралығы.. Бұл
ережені ерікті түрде шешілуі мүмкін, бұзылған құқықты қорғау туралы
мәселелержәне тараптар арасында дау болмаған, істің мән жайы анық
болған жағдайларда бұзылған азаматтық құқықтарын қалпына келтіруді
және өндірістік емес процессуалдық шығындарды азайтумен, заң
шығарушының соттық істердің санын қысқартуға тырысуы негізделеді.
Тауарларды ауыстыру туралы немесе кемшіліктерін жою туралы
претензиялық талаптарын жеткізушіге кредитормен кемшіліктерді бекіту
үшін, ұзақ пайдаланушыға немесе сақтауға арналған таруарларға қатысты
заңмен, сонымен қатар, стандарттармен, техникалық жағдайлармен немесе
шартпен одан да ұзақ мерзімдер қарастырылуы мүмкін. Былайша айтқанда,
кепілдік болып табылатын көрсетілген мерзім ішінде бұйымды ауыстыру
және барлық кемшіліктерді өз есебінен жоюға міндеттенеді және
бұйымдық қызметті қарсылықсық орындағаны үшін борышкер кепілденеді.
Заң бойынша, кепілдік мерзімдер бұйымды қабылдау кезенде
байқалмайтын, бірақ оны пайдалану сақтау, өндеу, эксплуатациялау және
т.б. үрдістер кезінде кемшіліктерден қорғау үшін бекітіледі.
Кей жағдайда кепілдік күнтізбелік мерзімге емес, басқа да
тәсілдермен, мысалы, кепіл машинаның километр жүргізуімен беріледі.
Кепілдік – заңмен қарастырылғандай басқа да сипаттағы мерзімдер,
мысалы, пайдалану,сақтау, өндеу, транспорт. Осыған байланысты олар
негізінен жеке топтарға бөлінбейді және әдебиеттерде кепілдік
мерзімдердің түрлері ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты, олар ерекшеліктерге ие бола отырып, ерекше
құқықтың салдарларға әкеліп соғады. Солай, уақыт өте келе пайдалану
қасиетін жоғалтатын тауарларға, химияның тұрмыстық бұйымдарға,
медикаменттерге, иіс су – косметикалық тауарларға, азық-түліктерге
қатысты пайдалану мерзімі бекітіледі. Пайдалану мерзімі өтп кеткен
тауарларды сату тыйым салынады. Тауарлардың пайдалану мерзімі оны
жасаған күннен бастап есептелеу және тауарды пайдаланудың жарамдылығы
уақыт кезеңі мен, немесе күнмен анықталады.
Пайдалану мерзіммен дайындаушы тұтынушыға тауарды мақсатқа сай
пайдалануын қамтамасыз етуге немесе оның кесірінен болған
кемшіліктері үшін жауапкершілікке тартылуға міндетті – тауардың қызмет
мерзімімен ұқсас. Дегенмен, егер де мерзім нормативтік-техникалық
құжаттармен анықталады, онда қызмет мерзімі дайындаушылардың өздерімен
немесе тұтынушылард мен келісе отырып бекітіледі. Тауардың қызмет
мерзімі оны тұтынушыларға сатан күннен бастап есептеледі, ал егер де
оны бекіту мүмкін болмаса, дайынлған күннен бастап.
Әрекеттегі заңдылық бойынша кепілдік мерзімге мағынасы жағынан
сәйкес келмейтін ерекше мағыналы мерзімдер - сақтау, өндеу, санау,
т.б. мерзімдер.
Міндеттерді орындау мерзімдері. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
мерзімдерімен азаматтық міндеттерді орындау мерзімдері тығыз
байланысты. Міндеттерді атқару мерзімі, яғни заңдармен, әкімшілік
актілермен немесе шартпен қарастырылуы мүмкін борышкер белгілі бір
әрекеттерді жасауға міндетті немесе, керісінше орындалуыныңбас тарту
мерзімі.
Міндеттерді орындауды жалпы және жеке мерзім деп бөлеміз. Жалпы
мерзім - міндеттерді орындаудың барлық кезеңін қамтиды. Ондай жалпы
мерзімдер жақтардың келісімімен жеткізу мерзімі болады, мысалы, 2003
ж. жалпы мерзім шегінде азаматтық құқық қатынастарының қатысушылары
міндетті орындаудың жеке мерзімі туралы келісіуне болады. Осылай,
жеткізу кестелерінде тауардың нақтыланатын жеке партияларын
жеткізудің мерзімдері жеткізу шартында жиі ескертіледі. Шартта
жұмыстық және т.б. жеке этаптарын аяқтау мерзімдері қарастырылуы
мүмкін. Борышкер жақтан міндеттерді орындау жалпы мерзімді ғана
орындау емес, сонымен қатар, жақтармен бекітілген аралық мерзімдерді
орындау жатады. Заң міндеттерді алдын ала орындаудың мүмкінділігіне
қатысты жауапкершілігі мерзімінен арнайы ережелерді қамтиды.
2 Азаматтық құқықтағы мерзімдерді құқықтық реттеудегі ерекшеліктер
2.1 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың маңызы
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстің 1-бабында азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып табылады. Көсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режимі бар нормалар мыналар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстін 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстін 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген. Азаматтық құқық қатынастарына Қазақстан
Республикасының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
қатыса алады. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен
белгіленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің азаматы екеніне айғағы бар адамдар
шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда
шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялардың) мамандары, шетелдік
студенттер және т.б. бар. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
азаматтардың құқықтық жағдайы туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің
азаматтығына жататындығына айғағы жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
саналады. (Жарлықтың 2-бабының 2-тармағы) [2].
Шетелдіктердің инвестицияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі
жақты халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен
өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы
ұлт режимін немесе ұлттың режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі.
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасыңан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтык құқық қатынастарына қатысуының
бола алмайтыны көрінеді. Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды
тұлғалардың құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы
27 желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі. Алайда
Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды тұлғалардың
қызметіне шектеулер қойылғанын атап еткен жөн. Атап айтканда, сақтандыру
саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру ұйымдарының
Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы ретіндегі қызметіне
тыйым салынады. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық
құқык қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де
қатысушыларымен тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық
кодекстің 112-бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде
сондай ережелер белгіленген.
Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтың құқық
қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады. Азаматтық
кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда
жалпы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын) нормалармен қатар,
субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар арнаулы нұсқаулар
белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр
жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (Кіріптарлық мәміле) шын
екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы болатыны көзделген.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық заңдарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра
қалдырушының тірі кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар
да басқа мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық
қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық
Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азаматтың меңшік құқығы
деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында" еркін
жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады [3].
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілігің шектеудің екі түрі бар:
1.Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына байланысты.
Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге байланысты
әрекет қабілеттілігін үш түрге белуге болады. Толық жартылай (ішінара) және
шектеулі әрекет қабілеттілігі. Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі
туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ.
Азаматтық кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей. 14 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, бір заң құжаттары өзгеше
көзделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе қорғаштылары
жасайды. Сондықтан да, бірдей ойымызда, 14 жасқа толмаған жас өспірімдердің
әрекет қабілеттілігі жоқ, бірақ аталған жасөспірімдер өздерінің жасына
лайықты жас. Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыруүшін азаматтақ
құқақтың бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол
нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу
бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
заңының мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну
мен оны қолдану азаматтық құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін
болады.
Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да баска нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәнісі барын
түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және оны
колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-сонды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырымдама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңы жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидаларының ролі мен
маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: "Бірінші-ден, ол тікелей әрекет
ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе
бұрынғы заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық
ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтык нормалардың бастапкы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 63,92-
баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң
нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның
өзі егер бұл аталған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге
орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек
заң актілері жүйесінің сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол
заңгерлердің құқықтағы кұқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық кұқық
қағидалары өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық
институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың
конституциялык құқығын азаматтық құқықтар аркылы өзіне тән тәсілдермен
қорғауды нақтылай түседі [4].
Азаматтық құқықтын мынандай принцштері бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4)жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5)азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6)нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7)азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
заңдардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамның азаматгық заңдарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарга қатысушылардың теңдігі қағидасы азаматтық
құкықтың басты қағидаттарының бірі олардың катысушыларының тендігіне
байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың тендік қағидасы
қоғамдық қатынастарды азаматтық-кұқықтық реттеу әдістемесінің өзімен
айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың жағдайы
тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа
қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның
мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық
заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде
субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін тандауға
ерікті; заңды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жок, адамдар азаматтық заңдарда ҚР-ның
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай кұқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік иелерінің
құқын қорғауға байланысты тендік қағидасы тұжырымдалған. Мұның өзі оларға
қатысты құқықтардың бұзылуына карсы қорғану құралын субъектілер бірдей
қолданады дегенді білдіреді.
Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық қағидасы бойынша
меншікті құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат
өмір сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие
болып, оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның
белгілі бір затты иеленуі оны тұтынуын, белгілі бір мақсатына, яғни
керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан ол бұл орайда кызмет ету кұралын
бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен құқық, оның ішінде азаматтык кұқық
азаматқа мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей Федерациясының Азаматгық
кодексінде арнайы былай деп жазылган: "Шетелдің заңды тұлғалары, азаматтары
және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң арқылы реттелетін Ресей
Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы субъектілерінің
ерекшелігі мемлекеттің иммунитеті және оның ерекшеліктері жөніндегі заңмен
айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [5].
Қашан да меншік кұқығы азаматтык құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтык құқық меншіктің кол сүқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұкпаушылық Азаматтық кодекстін, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұктажы үшін мүліктен күштеп айыру
оның кұны тең бағамен есптелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның
бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени
және тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-
тін 253,254, 256-баптары).
Қазіргі кезде заңда меншік құқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұқпаушылық қағидасы қолданылады. Айталық а) жерді пайдалану қүқығы; ә)
шаруашылық жүргізу қүқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық
құқықтар (АК-тің 194—195 баптары). Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі
болуы да мүмкін. Мысалы, "Жер туралы" Заңның 48-бабында жер қатынастары
субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект
ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың
кұқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.
Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен азаматтық
заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі нарықтың, басты
тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-сонды болмаған меншік кұқығын корғаудың
жаңа төсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған
козғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (АК-тің 118-
бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың меншік
құқығын сенімді де жедел үштастырудың жаңа тәсілдері жасалды (АК-тің 129-
140-баптары).
Шарт еркіндігі қағидасы бойынша заң шығарушы меншікті емін-еркін
пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің
өздеріне контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға
әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл қағида нарықтың дамуына және
бәсекеге қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік
қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады.
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды. Азаматтық заңда азаматқа
тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі
келтірілген, оған жататындар: жеке адам өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті,
абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия
мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және
басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық
объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютты құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім бұза
алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасады, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз. Азаматтық заң мүліктік емес өзіндік игіліктерді
азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес
өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.[1]
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілермен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік
құқықтық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп
ажыратылады. Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай
түрлерге бөлуге болады:
а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар
(мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеумметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.);
Азаматтық заңға сәйкес ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық- құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе заңды
тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың
шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап етуге құқылы. Азаматтық заңда теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған [6].
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын
көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді. Іскерлік бедел
тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде
қалыптасқан қоғамдық пікір. Азаматтық заңға сәйкес, сот арқылы мынадай
мағлұматтар, атап айтқанда:
1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2) жауапкер арқылы таратылған;
3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиындығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке
қатысты құқық қатынастардың қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде, радио
және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа бұқаралық
ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың жарияланатындығын
көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде сөйлеген сөздерде,
лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде немесе бір немесе
бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде ондай
кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кезкелген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс
мағлұматтар, радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі
ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде
айтылған хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше
тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін -деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз. [7].
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған. Менің бұл дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау сонымен ата-заңымыздың бірінші
бабында айтылғандай, мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде-адам және оның
өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті, жалпы адам баласына тән
барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте қоя отырып, қорғайды.
Сондықтан да адам баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы
Қазақстан Республикасының қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз
алдына ерекше маңызды болып табылады.
Адам баласы дүниге келеген күннен бастап, яғни сәбидің анасынан
бөлініп шығып, бөінгеннен соң ол осы елдің Адамы ретінде қорғалады,
сондықтан да Қазақстан Республикасы халықаралық, бүкіл халықтық қабылданған
заңдарына байланысты, адам құқықтары мен өмірін, денсаулығын, бас
бостандығы мен қадір қасиетін, жалпы адам баласына тән барлық құбылысын
бірінші кезекте қоя отырып қорғайды. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының ата-заңы да адам баласына тән барлық табиғи берген
денсаулығымен қадір-қасиеті және ар-намысын бірінші кезекке қоя отырып
қорғайды.
Осы ата заңымызға бағыттала отырып, басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілер адамдардың өмірін, денсаулығын, ар намысы мен қадір-
қасиетін бірінші кезекке қояды, оның ішінде Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдары адамдардың бойындағы бар қасиетін құқықтары мен
бостандығына қорғалуына кепілдік береді.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделі мен өмір
салтына, кәсібіне және де мән-жайларына байланысты өзінше ойлап, өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық заңды әрекеттер жүргізгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде куәләндіргенде, сараптама
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда, тұтқындағанда
тағы басқа жағдайларда адамның қадір-қасиетінің мызғымастығын сақтау
жөніндегі міндеттер Қазақстан Республикасы Конституциясында қатаң
белгіленген, қинау, күш қолдану және басқа да адамның қадір-қасиетін
қорлайтын әрекеттер жасауға тыйым салынған [8].
Ар-намыс адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға,
адамның азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі.
Адамның бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, жүріс-тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке қоғамға, айналысына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға
көзқарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты мойындалғанына
байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз - өзінің сипаты мен қабілетін, білім
деңгейін, өмір танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл кез
келген жағдайда өзінің адам екендігін естен шығармау деген мағынаны
білдіреді.
Екі өнегелік санат ар-намыс пен қадір-қасиет өзара байланысты
болып келеді, олар басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның
рухани байлығы болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам
арасындағы белгілі бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді. Онда қоғамдық маңыз
бар және ол азаматтық заңмен қорғалады.
Қазақ елінің данышпан адамдарының бірі, яғни бүкіл қазақ
халқының данышпаны Абай Құнанбаев атамыздың адам баласы жайлы жақсы бір
өсиетті сөзіне тоқталатын болсақ, адам баласының бойындағы ең жақсы
қасиеттерінің бірі- оның ақыл- парасаты мәдениеттілігі, өнегелігі, ар-
намысы мен қадір-қасиеті болып табылады делінген.
Осы сөздің мәнісі қайда жатыр десеңізші, данышпан атамыздың осы қазақ
халқына қалдырған өсиетті сөзінің мәнісін түсіне білгеніміз, соны заң
талабына сай құрметтей білгеніміз жөн болып табылады. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумындағы бірқатар шығарылған қаулыларына
тоқтала кетсек, онда соттардың жұмысындағы кемшіліктерді жою, олар
азаматтардың өмірі мен денсаулығына, адам бойындағы адамгершілік қасиеттері
жайлы, соның ішінде адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне, іскерлік
беделдігіне қарсы жасалған әрекеттер үшін белгіленген заңдарды біркелкі
қолданылуын қамтамассыз ету мақсаты мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумы Қаулы етеді: сол бірқатар қаулылардың ішіндегі адам баласының ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қарсы жасалған заңсыздықтарға тоқтала кетсек,
оның адам баласының моральдық құқықтарының қалай тапталуын, оған қатысқан
адамдардың әрқасысының осы жасаған әрекеттерге қатыстылығы дәрежесіне
қорытынды жасауға негіз болатын басқа да барлық жайларды мұқият зерттеп,
қатысушылардың әрқайсысының іс-әрекетін дәрежелеп жеке-жеке жаза
тағайындауға тиіс болып табылады [9].
Азаматқа немесе заңды тұлғаларға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағұлматтарды теріске
шығару мен бірге олардың таратылуы мен өздеріне келтірілген залалдың немесе
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне кір келтіретін мағұлматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса,
өзі жөнінде сондай мағұлматтарды шындыққа сай келмейді деп тану туралы
талап арызы мен сотқа шағымдануға құқылы болып табылады.
Егерде адамдардың ар-намысына тиген азамат немесе адам анықталса және
ол бұл жағдайды, яғни адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне бағытталып
жасалған қылмыстық әрекеті онша ауыр емес, яғни жеңіл болса, сот тәртіп
бұзушыға сол адамның нәрсесінен өндіріп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл Қылмыстық және Азаматтық іс-жүргізу заңдарында белгіленген
тәртіппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде
немесе үкімінде көзделген әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Қазіргі заманда үлкен бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz