Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және өркендеуі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және өркендеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының маңызы мен алатын орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және өркендеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу жолдамасының тәртібі және қосымша тергеу кезеңінде туындайтын сұрақтар барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберілуі және оны тергеушіні қабылдауы, тексеру кезенінде туындайтын ағымдық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қацтару институтының жұмыс барысындағы туындайтын мәселелер, оның шешілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
1 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және өркендеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының маңызы мен алатын орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және өркендеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу жолдамасының тәртібі және қосымша тергеу кезеңінде туындайтын сұрақтар барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберілуі және оны тергеушіні қабылдауы, тексеру кезенінде туындайтын ағымдық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қацтару институтының жұмыс барысындағы туындайтын мәселелер, оның шешілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Тақырыптың өзекті мәселесі. Бұл тақырыптың маңыздылығы сол, Қазақстан Республикасындағы қылмыстық істерді сот арқылы, қосымша тергеуге қайтару тәжірибесімен оны жүйелі түрде зерттеу теориясының күрделігінде.
Қазахстанда соттық-кұкұқтық реформаның бірінші кезеңі, өте нәтижелі өтті. Нәтиже көрінісі: 1995 жылы Конституция қабылданды , Қазахстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу коднксі 1997 жылы 13 желтоқсанда , «Қазақстан Республикасының судьялардың статусы және сот жүйесі» туралы Конституция заңы 2000 жылы 25 желтоқсан , және қылмыстық істі жүргізуге бағытталған жаңа қалыптасқан ұйымдардың кұқығын қамтамасыз етуге бағытталған басқада заңдар қабылданды.
Кылмьтстық істі жүргізу кодексінің қабылдануы қоғамдағы сот үрдісі процесін зерттеу ғылымына жаңа актуальді бүгінгі таңдағы, теориялық және сот құжаттарына деген қатынастарды кадағалауды талап етіп отыр.
Оның ішінде, қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың кұқұғын қорғау, үкімнің заңдылығына қойылатын талаптар қойылып Қазақстан тәуелсіз мемлекет деп жарияланған соң, құқұқты қамтамасыз ету жөнінде әлемдік стандартқа сай болуды талап етіп отыр.
Қылмыстық іс жүргізуде жеке тұлғаның құқық қорғау дәрежесі қоғамның өркендеу деңгейіне әкелді, ондағы орын алып отырған қоғамдық қатынастардың арақатынасында негізгі фактор болып саналады. Қылмыстық процесс теориясында қылмыстық істі сот арқылы қосымша тергеуге қайтару институтын зерттеу совет заманында да, кәзіргі уақыттада орын алып отыр.
Бірақ, көптеген сұрақтар, қылмыстық істерді косымша тергеуге бағытталған сұрақтар, ғылымда да, іс жүзінде де, заң орындарында да әлі күнге өз шешімін таба алмай отыр.
Оның ішінде, құқұқтық қағиданы заң жағдайында реттеу, негіздеу және сот арқылы кылмыстық істерді қосымша тергеуге кері қайтару осының бәрін реттестіру аяқталған жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу заңдарында, кейбір талаптар әлі күнге дау-дамай туғызып келеді. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару көп жерлерде, қылмыстық істі тергеуге соттың бақылау элементі ретінде немесе қылмыстық істі тексерудегі соттың басқару формасы есебінде көреді. Көп жағдайларда кылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару ісі судьяларға келеңсіз жағдайлардан шығу жолы есебінде, яғни, кінәліні ақтауға, шешім қабылдауға іс-әрекеттерін жасыруға таптырмайтын жол болып табылады.
Қазахстанда соттық-кұкұқтық реформаның бірінші кезеңі, өте нәтижелі өтті. Нәтиже көрінісі: 1995 жылы Конституция қабылданды , Қазахстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу коднксі 1997 жылы 13 желтоқсанда , «Қазақстан Республикасының судьялардың статусы және сот жүйесі» туралы Конституция заңы 2000 жылы 25 желтоқсан , және қылмыстық істі жүргізуге бағытталған жаңа қалыптасқан ұйымдардың кұқығын қамтамасыз етуге бағытталған басқада заңдар қабылданды.
Кылмьтстық істі жүргізу кодексінің қабылдануы қоғамдағы сот үрдісі процесін зерттеу ғылымына жаңа актуальді бүгінгі таңдағы, теориялық және сот құжаттарына деген қатынастарды кадағалауды талап етіп отыр.
Оның ішінде, қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың кұқұғын қорғау, үкімнің заңдылығына қойылатын талаптар қойылып Қазақстан тәуелсіз мемлекет деп жарияланған соң, құқұқты қамтамасыз ету жөнінде әлемдік стандартқа сай болуды талап етіп отыр.
Қылмыстық іс жүргізуде жеке тұлғаның құқық қорғау дәрежесі қоғамның өркендеу деңгейіне әкелді, ондағы орын алып отырған қоғамдық қатынастардың арақатынасында негізгі фактор болып саналады. Қылмыстық процесс теориясында қылмыстық істі сот арқылы қосымша тергеуге қайтару институтын зерттеу совет заманында да, кәзіргі уақыттада орын алып отыр.
Бірақ, көптеген сұрақтар, қылмыстық істерді косымша тергеуге бағытталған сұрақтар, ғылымда да, іс жүзінде де, заң орындарында да әлі күнге өз шешімін таба алмай отыр.
Оның ішінде, құқұқтық қағиданы заң жағдайында реттеу, негіздеу және сот арқылы кылмыстық істерді қосымша тергеуге кері қайтару осының бәрін реттестіру аяқталған жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу заңдарында, кейбір талаптар әлі күнге дау-дамай туғызып келеді. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару көп жерлерде, қылмыстық істі тергеуге соттың бақылау элементі ретінде немесе қылмыстық істі тексерудегі соттың басқару формасы есебінде көреді. Көп жағдайларда кылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару ісі судьяларға келеңсіз жағдайлардан шығу жолы есебінде, яғни, кінәліні ақтауға, шешім қабылдауға іс-әрекеттерін жасыруға таптырмайтын жол болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы- Алматы: Юрист,2001.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
3. Андарбергенов Ш. Любое сомнение толкуется в пользу
обвиняемого // Юридическая газета. 2001. 3 октября
4. Амангельдиев С. Если доказательство не хватает // Юридическая газета. 2001. 31 октября
5. Витрук Н.В. Правоохранительное органы в политической системе развитого социалистического общества // Государство в политического системе социалистического общества. –М., 1983. -231 с.
6. Воробьев Ю.А. Институт направления уголовного дела для дополнительного расследования в системе гарантий законности осуществления правосудия // Проблемы совершенствования предварительного следствия и прокурорского надзора за исполнением законом органами дознания и предварительного следствия. – М., 1982.
7. Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовного дел в РК: состояние, оргонизация и перспективы. – Алматы , 1998.
8. Ковтун Н. О роли суда в доказывании по уголовным делам в свете конституционного принципа состязательности процесса // Государство и право. -1998
9. Когамов М.Ч. , Ералина Л.А. Правовой статус следователя : история и современность // Научные труды Академии финансовой полиций Республики Казахстан. Выпуск -2- Алматы, 2001
10. Комментарий к УПК Казахской ССР/ Под общий редакции доцентов Э.С Зеликсона, Ю.Д Лившица, В.А Хвана.- Алматы: Казахстан, 1969- 656 с.
11. Кара- Мурза С.Г. История советской науки уголовного процесса.- М., Издательство Академии наук СССР, 1960.- 212 с.
12. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының №19 кезекті отырысындағы «Соттардың қылмыстық істерді қосымша тергеуге қайтаруы» туралы 2001 жылы 13 желтоқсан нормативтік қаулы. ҚР Жоғарғы сотының бюллетеньі.-2001
13. Мами К. Законопослушание и правопорядок – основа нашей стабильности // Казахстанская правда. 2002. 30 марта.
14. “Обеспечение конституционных прав граждан в досудебных стадиях уголовного процесса”. Материалы международной научно-практической конференции г.Астана,26-27 августа 2005 года.
15. Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовный процесс. Досудебное производство. –Астана : Фолиант, 2000.
16. Серков П. Когда суд вправе вернуть дело для дополнительного расследования? // Российская юстиция.- 2000.- №5.- 24-25 с.
17. Сулейменова Г.Ж. Ведение суда с участием присяжных заседателей в Казахстане: идеи и суждения // Предупреждение преступности.- 2003.- № 1(5).- 54-58 с.
18. Л. И. Башкатов, Г. Н. Ветрова, Г. Д. Донецко, В. И. Зажицкий, В. И. Шестаков. Уголовный процесс., М., 2000.
19. Уголовный процесс / Под ред. В.П Божьева. – М. 1998.
20. Уголовный процесс / Под ред. А. С. Кобликова – М., 2001.
21. Уголовный процесс / Под ред. П.А. Лупинской- М., 1995.
22. Уголовный процесс / Под ред. К.Ф. Гуценко – М., 1999
23. Уголовный процессуальный кодекс КазССР (от 22 июня 1959 года).- Алмата: Казгосиздат, 1996.- 222 с.
24. Рыжаков А.П. Кратки курс уголовного процесса : Учебное пособие.- М., 2000.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
3. Андарбергенов Ш. Любое сомнение толкуется в пользу
обвиняемого // Юридическая газета. 2001. 3 октября
4. Амангельдиев С. Если доказательство не хватает // Юридическая газета. 2001. 31 октября
5. Витрук Н.В. Правоохранительное органы в политической системе развитого социалистического общества // Государство в политического системе социалистического общества. –М., 1983. -231 с.
6. Воробьев Ю.А. Институт направления уголовного дела для дополнительного расследования в системе гарантий законности осуществления правосудия // Проблемы совершенствования предварительного следствия и прокурорского надзора за исполнением законом органами дознания и предварительного следствия. – М., 1982.
7. Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовного дел в РК: состояние, оргонизация и перспективы. – Алматы , 1998.
8. Ковтун Н. О роли суда в доказывании по уголовным делам в свете конституционного принципа состязательности процесса // Государство и право. -1998
9. Когамов М.Ч. , Ералина Л.А. Правовой статус следователя : история и современность // Научные труды Академии финансовой полиций Республики Казахстан. Выпуск -2- Алматы, 2001
10. Комментарий к УПК Казахской ССР/ Под общий редакции доцентов Э.С Зеликсона, Ю.Д Лившица, В.А Хвана.- Алматы: Казахстан, 1969- 656 с.
11. Кара- Мурза С.Г. История советской науки уголовного процесса.- М., Издательство Академии наук СССР, 1960.- 212 с.
12. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының №19 кезекті отырысындағы «Соттардың қылмыстық істерді қосымша тергеуге қайтаруы» туралы 2001 жылы 13 желтоқсан нормативтік қаулы. ҚР Жоғарғы сотының бюллетеньі.-2001
13. Мами К. Законопослушание и правопорядок – основа нашей стабильности // Казахстанская правда. 2002. 30 марта.
14. “Обеспечение конституционных прав граждан в досудебных стадиях уголовного процесса”. Материалы международной научно-практической конференции г.Астана,26-27 августа 2005 года.
15. Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовный процесс. Досудебное производство. –Астана : Фолиант, 2000.
16. Серков П. Когда суд вправе вернуть дело для дополнительного расследования? // Российская юстиция.- 2000.- №5.- 24-25 с.
17. Сулейменова Г.Ж. Ведение суда с участием присяжных заседателей в Казахстане: идеи и суждения // Предупреждение преступности.- 2003.- № 1(5).- 54-58 с.
18. Л. И. Башкатов, Г. Н. Ветрова, Г. Д. Донецко, В. И. Зажицкий, В. И. Шестаков. Уголовный процесс., М., 2000.
19. Уголовный процесс / Под ред. В.П Божьева. – М. 1998.
20. Уголовный процесс / Под ред. А. С. Кобликова – М., 2001.
21. Уголовный процесс / Под ред. П.А. Лупинской- М., 1995.
22. Уголовный процесс / Под ред. К.Ф. Гуценко – М., 1999
23. Уголовный процессуальный кодекс КазССР (от 22 июня 1959 года).- Алмата: Казгосиздат, 1996.- 222 с.
24. Рыжаков А.П. Кратки курс уголовного процесса : Учебное пособие.- М., 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы
және
өркендеуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..7
1.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының маңызы мен
алатын
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және
өркендеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу жолдамасының тәртібі және
қосымша тергеу кезеңінде туындайтын сұрақтар
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберілуі және оны тергеушіні
қабылдауы, тексеру кезенінде туындайтын ағымдық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қацтару институтының жұмыс
барысындағы туындайтын мәселелер, оның шешілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...61
Кіріспе
Тақырыптың өзекті мәселесі. Бұл тақырыптың маңыздылығы сол, Қазақстан
Республикасындағы қылмыстық істерді сот арқылы, қосымша тергеуге қайтару
тәжірибесімен оны жүйелі түрде зерттеу теориясының күрделігінде.
Қазахстанда соттық-кұкұқтық реформаның бірінші кезеңі, өте нәтижелі
өтті. Нәтиже көрінісі: 1995 жылы Конституция қабылданды[1], Қазахстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу коднксі 1997 жылы 13 желтоқсанда[2],
Қазақстан Республикасының судьялардың статусы және сот жүйесі туралы
Конституция заңы 2000 жылы 25 желтоқсан[3], және қылмыстық істі жүргізуге
бағытталған жаңа қалыптасқан ұйымдардың кұқығын қамтамасыз етуге
бағытталған басқада заңдар қабылданды.
Кылмьтстық істі жүргізу кодексінің қабылдануы қоғамдағы сот үрдісі
процесін зерттеу ғылымына жаңа актуальді бүгінгі таңдағы, теориялық және
сот құжаттарына деген қатынастарды кадағалауды талап етіп отыр.
Оның ішінде, қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың кұқұғын қорғау,
үкімнің заңдылығына қойылатын талаптар қойылып Қазақстан тәуелсіз мемлекет
деп жарияланған соң, құқұқты қамтамасыз ету жөнінде әлемдік стандартқа сай
болуды талап етіп отыр.
Қылмыстық іс жүргізуде жеке тұлғаның құқық қорғау дәрежесі қоғамның
өркендеу деңгейіне әкелді, ондағы орын алып отырған қоғамдық қатынастардың
арақатынасында негізгі фактор болып саналады. Қылмыстық процесс теориясында
қылмыстық істі сот арқылы қосымша тергеуге қайтару институтын зерттеу совет
заманында да, кәзіргі уақыттада орын алып отыр.
Бірақ, көптеген сұрақтар, қылмыстық істерді косымша тергеуге
бағытталған сұрақтар, ғылымда да, іс жүзінде де, заң орындарында да әлі
күнге өз шешімін таба алмай отыр.
Оның ішінде, құқұқтық қағиданы заң жағдайында реттеу, негіздеу және
сот арқылы кылмыстық істерді қосымша тергеуге кері қайтару осының бәрін
реттестіру аяқталған жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу заңдарында, кейбір талаптар әлі күнге дау-дамай
туғызып келеді. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару көп жерлерде,
қылмыстық істі тергеуге соттың бақылау элементі ретінде немесе қылмыстық
істі тексерудегі соттың басқару формасы есебінде көреді. Көп жағдайларда
кылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару ісі судьяларға келеңсіз
жағдайлардан шығу жолы есебінде, яғни, кінәліні ақтауға, шешім қабылдауға
іс-әрекеттерін жасыруға таптырмайтын жол болып табылады.
Өкінішке орай бұл құбылыс қылмыстық істер жүргізу тәжірибесінде әлі
толық жойылып кете қойған жоқ.
Бұл мәселенің қажеттілігі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының № 19
кезекті отырысындағы Соттардың қылмыстық істерді қосымша тергеуге
қайтаруы туралы 2001 жылы 13 желтоқсандағы қаулысына[4] сәйкес, сот
тәжірибесін одан ары жетілдіру ұсыныстарды өңдеу жұмыстарын қылмыстық істі
қосымша тергеуге қатысты, керектілігін көрсетіп отыр. Жоғарыда аталған
жағдайлар, Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтына ғалымдардың,
судьялардың, сот саласындағы қызмет басшыларының, сот отырысы хатшыларының,
прокурорлардың, заң орнындағы барлық қызметкерлердің аса көңіл бөлуінің
қажеттілігін көрсетіп отыр.
Ғылыми зертеушілер. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару туралы
мына ғалмдардын ой пікірлеріне сүйемдім, Г.М Абдумажидова, В.П Бахина, М.К
Белобабченко, В.И Власова, Г.А Ерофеев, Г.И Загорского, З.З Зинатулина, Л.Д
Калинкиной, А.М Ларина, Е.Б Мизуалина, М.М Михенко, В.И Федорова, Л.П
Исмакаев, В.М Савицки, В.Л Случевский, А.В Смирнова, В.Ф Статкуса, М.С
Строгович, Д.С Сусло, Е.К Тарасовой, В.С Тульчиной, Ф.Н Фаткулина, И.Я
Фойницкий, М.А Чельцова-Бебутова және тағы басқалар.
Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу институтына бірнеше пікір
таластар жүргізген ғалымдар: В.В Мельников, М.Ч Қоғамов, Б.Я Гаврилов, Х.Д
Кушкалиев, А.Р Рыскалиева, Г.Ж Сулейменова, Б. Жаманбаев, К.Б Сейтказинов,
Б.Т Булеулиев, К.А мами, А.Ф Аубакирова, А.Н Ахпанов, Ж.И Байшев, К.А
Бегалиев, С.М Жалыбин, И.И Рогов, Т.Е Сарсенбаев, Г.Ж Сулейменова, М.С
Таткеев, К.Х Халиков, А.Л Хана және тағы басқалар.
Ғылыми дисертациялар жазыла бастады ол, Керимова Күляш
Қалимолдайқызының Қылмыстық істі сотпен қосымша тергеуге жіберудін тарихы
және қалыптасу кезеңдері (2005 жылы). және тағы басқалар.
Зертеудің мақсаты. Бұл тақырыпты зерттей отырып, мен, алдыма мынандай
мақсаттар койдым:
1.Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының теориясымен
тәжірбиесін толығымен зерттеу жүргізу және оның шешілетін жолдарын анықтау.
2. Қылмыстық істі сот арқылы, қосымша тергеуге қайтару институтының
тарихи және осы кезеңдегі сұрақтарына іс-тәжірибелік-құқықтық талдау жасау;
3. Қылмыстық істердің қосымша тергеуге қайтару барысында туындайтын
проблемаларға байланысты ғылыми тұрғыдан қарап идеалогиялық жағдаймен
салыстыра отырып терең зерттеу және сонымен қатар, қылмыстық процесске
қатысушы тұлғаның құқықтық және заңды мүдделерін қамтамасыз ету;
4. Қылмыстық істі қосымша тергеуге кайтаруға негіз болатын
жағдайларды анықтау;
5. Институт жағдайына терең талдау жасау тәжірбие жүзінде туындайтын
ішкі карама-қайшылықтардың орын алуын анықтау;
6. Қылмыстық істерді қосымша тергеуге қайтару барысында судьялардың
айыптау істерін жүргізуінде тәуелсіздігіне әсер етуші факторларды анықтау;
7.Қылмыстық іс жүргізу заңының іс жүргізу талаптарын жетілдіру;
Бұл қойылған талап- мақсаттарды шешу үшін зерттеу барысында бірнеше
объектілерге басты назар аудару қажет.
Зертеудің объектісі. Бұл үшін негізгі болып табылатын бірнеше
обьектілерді басты назарға алу кажет :
1. Қылмыстық істі сот арқылы қосымша тергеу жіберу институтының
қылмыстық іс бойынша, қылмыстық іс жүргізу заңдарында орын алып отырған
заңдылықтарды, сондай-ақ оған қатысушылардың құқығымен заңды мүдделерін
қылмыстық процесс кезеңінде қамтамасыз етуші органдардың іс-қимылдары.
2. Қылмыстық сот өндірісі уставының 1864 жылы қылмыстық істерді сот
арқылы қосымша тергеуге қайтару институтына және 1997 жылы ҚР ҚІЖК
қабылдануына өркендеуіне талдау жүргізу.
3. Сот төрағаларының қатысуымен және сот отырушыларының қатысуында
басты сот талқылауында қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтаруының қажет
жоқтығын айту керек соған қатысты заң қарастырылса болады.
Жұмыстың нысаны. Дипломдық жұмыс мыналардан құрылады кіріспеде мақсаттар
және объектіс жазылды, екі тараудан тұрады, алты бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер.
1 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы
және өркендеуі.
1.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының маңызы
мен алатын орыны
Алдын ала тергеу барысында тергеуші және тексеру органы кей жағдайларда
жеке тұлғалардың мемлекеттік маңызы бар, коғамның наразылығын туындатар
конститутциялық заң бұзушылыққа жол беруі мүмкін. Заң осы жайларды ескере
отырып аталған кемшіліктерді жою, істің мән-жайының жан-жақты, толық,
объективті зерттелуін қамтамасыз етуге алдын ала тергеу органдардың
жүйесін кұрған. Солардың арасында, ерекше орын алатыны, қылмыстық істерді
косымша тергеуге қайтару институты.
Қазахстан Республикасында сот жүйесінің реформаланып-түзілу жағдайында
сот рөлінің мықтылығы қабылданатын үкімнің кепілі ретінде, сот талқылауы
барысында, маңызды орын алады. Істің айғақты мән-жайларын дұрыс анықтау,
қатысушылардың құқықтарын сақтау істің дұрыс шешім табуына септігін
тигізеді. Сот ісі өндірісі мен қоса бұл іс-шаралар, адам құқығымен
азаматтардың еркіндіктерін қорғау мақсатында бағытталған.
Қүқұқтық әдебиетте, мынадай, тұжырымдама жазылған: сот үкімінің
орындалуы мен сот арқылы қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару ісі өз ара
қисынын таппайды[5]. Айта кету кажет, алдын ала тергеу орындары, істі
сотқа жолдай отырып, өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, тергеу іс-
қимылдарын жүргізу үшін, дәлелдерді қолдана отырып, жасалған қорытындыларды
негіздеуге, соттың негізгі қорытындысы бойынша, қылмыстық істі косымша
тергеуге жолдауы қажет (ҚР ҚІЖК нің 303 бап), сот , алдын ала тергеу
орындарынан жеткілікті дәлелдер ала алмағандықтан, айғақты үкім шығаруға
мәжбүр болады.[6]
Әрбір кылмыстык іс, сотқа жіберілмес бұрын мүқият тексеріліп, зерттелуі
тиіс. Сот өндірісінің негізгі саласы болмаса да, қылмыстық істі алдын ала
тергеу барысында қылмыстық іс жүргізу процессінің негізгі бөлігі болып қала
береді, сол арқылы, соған ұқсас көптеген қылмыстық істер өтеді, және сот
өндірісінің жұмысына, жоғарғы сот кеңесінің қалыпты жұмыстарына жағдай
жасалуы қажет[7].
Судьялардың дәлелдер жинау мүмкіншіліктеріне карағанда,
тергеушілердің іс-қимыл шеңбері өте кең. Сондықтан, сотқа сапалы
тексерілген, қылмыстық істің түсуі өте маңызды. Бірақ, алдын ала тергеу
орындарының, жинақтаған материалдарында қорытынды нәтижесіне ғана ,сүйеніп
,алдын ала тергеу орындарының берген ақпарларына ғана сүйеніп, сот алқасы
істі шешеді десек, қателесеміз.
Сол себепті, істі жаңадан, тексеруге жіберуге, жәбірленуші де,
айыпталушы да , оның қорғаушысы да, егер, іс оның жағдайын ауырлатып
жатса, одан бетер, онша ынталы бола қоймйды.
Прокурор да бұны жиі жасай бермейді себебі сот үкіміне кол қоя
отырып, алдын ала тергеу барысындағы жинақталған мәліметтерге
қорытындылармен келісетіндігін білдіреді.
Бұл жөнінде, К. Мами-дің ойы өте орынды қазіргі таңда әділ шешім
шығару үшін ақиқатқа жету үшін, бәрін жан-жакты қарау үшін,
сотқа берілген билік арқылы, алдын ала тергеудегі жіберген қаттелікті жою
үшін кінәлі адамды соттап жібермеу үшін қосымша тергеуге жіберу аса
кажет[8].
Сот тексеру барысында бұл, қылмыстық істердің барлық жағдайларын
істің әділ шешілуі үшін барлық іс-қимылдары, амалдарды жағдайларды жаңа
жақты тиянақты зерттеу қажет[9].
Бұл арада, сот алдын ала тергеу орындарының қорытьшдыларымен
байланысты емес, яғни, қолындағы бар дәлелдермен ғана, шектеліп
қана коймайды.
Сот бұл жерде, алдын ала тергеу барысындағы жинақталған әлелдерге ғана
емес, сондай ақ, сот тексеруі барысындағы қатысушылардан бөлек,
басқа да дәйектерге, дәлелдерді зерттеуге мүдделі.
Сондықтан, жоғарғы сот тексеру сатысы, қылмыстық істі тексеру
жөнінен, алдыңғы қабылданған шешімдерді тек тексеріп кана қоймай,
заңдылықтарын, сот өндірісіндегі атқарушы адамдардың, алдын ала
тергеу амалдарын жүргізуші адамдардың, заңға сәйкес іс-кимылдарын
қадағалау.
Яғни, бұл сатыда, тергеу істерін жүргізу туралы сөз козғау орынсыз.
Прокурор, тергеу бөлімінің бастығы қылмыстық істі жүргізіп отырған
тергеушінің, сол іс бойынша сұрақтарға, ұғымының қалыптасуына едәуір әсерін
тигізеді.
Осыдан қорытындылай келе, әділ сот үкіміне, тексеру амалдары кезең-
індегі жауап- дәлелдердің қаншалықты маңызды екенін аңғаруға болады.
Ал жағдай бұл жерде мынадай, аудандык соттар, баяғысынша үкім
шығаруда батылдық көрсетпей отырып іс материалдарына қарап, айыпталушыны
ақтауға бола тұра, керісінше қолдағы бар дәлелдерге
ғана сүйеніп, ақтау үкімдерін шығарады, оның төрттен бір бөлігі, одан соң,
жоғарғы сот өкілділігімен кейінге қалдырылады немесе
канағаттандырылмайды, күшін жояды.
Мұндай шешімдердің көпшілігі істі қосымша тергеуге заң талаптарынын
өрескел бұзылуына әкеліп соқтырады.
Қабылданған қаулының үштен бірі, жоғарғы сот өкілеттігімен күшін
жоюы тектен-текке емес. Оның үстіне, көптеген судьялар, бұл көп жағдайда
орын алып отырады, нашар жүргізілген істі соза береді.
Жағдай күрделене түседі және прокурордың нашар бақылауында болады,
Керісінше сот кезінде, айыптау жағын қолдап шыға келеді.
Аталған жағдайлар қылмыстық іс жүргізу аумағында елеулі кемшіліктердің
орынның алып отырғанын дәлелдейді.
Қылмыстық іс практикасын зерделей келе, заң тұрғысынан алғанда, қылмыстық
істі қосымша тергеуге қайтару институтына, қылмыстық процесс теориясында,
бірыңғай түсініктің болмауы үлкен қиындық тудырып отыр, аталған институтқа,
бірыңғай бетбұрыстың жоқтығын дәлелдейді.
Бұл туралы түсінік авторлардың ойы бойынша әртүрлі мәлімдемелерге
тоғысады және бірнеше топқа жіктеуге болады.
Т.Е.Сәрсенбаевтың, А. Л. Ханның пікірінше: тергеуші сот үкімінің
қиын жағдайға бағыт алмауын қатаң қадағалауы кажет, егер, айыптау
қорытындысында, мына мәселелер расталмаса, қылмыс соңының ауыр
жағдайларға соқтыруы, келтірілген шығынның көлеміне, мінездемесіне
қарайдалыптасқан жағдайдың жауапкершілігіне байланысты, сот нақты
дәлелдердің жоқтығына байланысты істі қосымша тергеуге жолдауға мәжбүр
болады[10].
Л. И. Башкатовтың, Г. Н. Ветрованың, Г. Д. Донецконың, В. И.
Зажицкийдің, В. И. Шестаковтың пікірлерінше: қылмыстық іс жүргізу
барысында, толық дәлелдер көрсетілмеген жағдайда, сот отырысының тыңдау
алқасына ұсынуға жарамсыз жағдайда немесе қылмыстық іс жүргізу заңының
елеулі түрде, бұзылғандығына байланысты, сондай ақ басқа да, дәйекті
негіздер болмаған жағдайда, судья, қылмыстық істі қосымша тергеуге
қайтаруға шешім кабылдайды[11].
В. П. Божьевтың пікірінше: қылмыстық іс материалының толық
жиналғандығы, судьялар арқылы, сот алқасының отырысында өз шешімін
табады. Бірақ, сот отырысында, бұған дейін белгілі болмаған
жағдайлар, ақпараттар, алдын ала тергеу орындары немесе тергеу бөлімдерінен
келіп түсуі мүмкін, бұларды соттың іс жүргізу барысында, атқаруы
мүмкіншілігі жоқ. Бұл жағдайда, істі қосымша тергеуге қайтару
қажеттілігі туындайды.[12]
А. С. Кобликовтың пікірінше: сот тергеуіне жолданған қылмыстық
істер, сотқа дейінгі тергеу өндірісінде, қылмыстық іс жүргізу занының
елеулі түрде бұзылғандығына байланысты, қосымша тергеу өндірісіне
жолдануға әкеп соқтырады, бұл, сот отырысында, орындау мүмкіндігі
болмағандықтан, судья істі прокурорға, қосымша тергеуге кемшіліктерін, іс
барысында кандай амалдарды терең, зерттеу қажеттілігін нақты, ашып жазып
жіберіп, қосымша қандай іс-қимылдар, жасау керектілігін көрсетеді [13].
П. А. Лупинскийдің пікірінше: сот қылмыстық істі тексеру барысында
қылмыстық істі қосымша тексеруге бағыттарын анықтауға үкім шығарады,
сондай ақ, сот тексеру барысындағы, осындай шешімге негіз болған
жағдайда, ғана шығарылады.
Сот тексеруі басталғанға дейін, яғни, сот тексеру алдындағы дайындық
бөлімдерінде, сот істі қосымша тергеуге, қылмыстық іс жүргізу заңының
елеулі түрде бұзылған жағдайында, ғана бағыттайды[14].
Г. И. Загорскийдің пікірінше : сот қылмыстық істі қосымша тексеру
өндірісіне нақты, дәйекті дәлелдер, алдын ала тергеу орындарында
анықталмаған жағдайларда қайтаруына болады, және сот отырысында бұл
жағдайлар атқарыла алмауына байланысты[15].
К. Ф. Гуценко былай тұжырымдайды: судьяның міндеті , өз аулысында,
істін қандай негіздерге сүйеніп қайтарылғанын, және қандай мәселелердің
жете анықталуы қажеттілігін ашып көрсету[16].
А. Т. Рыжаков болса: қылмыстық істің косымша тексеру өндірісіне
қайтарылуы судьялардың, ост отырысы сатысындағы, шешімдерінің бірі деп
қана қабылдайды[17].
И. Я. Фойницкий болса, сот өндірісі сатысындағы бұл институт
туралы атамайды да. Оның пікірінше: айыпталу функциясы, айыптаушыда, оған
соттың араласуы, іс барысына кері әсерін тигізуі мүмкін, бірақ, сот
төрағасы да, сот коллегиялары да, тергеушіге айнала алмайды[18].
Ю. А. Воробьевтың пікірінше, қосымша тергеу барысындағы, реттеуші
сұрақтар талаптары ерекшеленеді, бір жағынан керек емес қайталаулар
көбейеді, ал, екінші жағынан, бір-бірімен тіл табысуы жақсы
болмайды,түсініспеушілік туады мұндай талаптардың әр-қилы болуы, құқықтану
тәжірибесінде қиындықтар туғызады. Оның пікірінше, қылмыстық істі қосымша
тексеруге кайтару барысындағы, шешілуге тиісті мәселелер, теориялық
тұрғыдан қарағанда косымша тексеру іс барысындағы шұғыл шешім болып
табылама[19].
Қорыта айтқанда, көпшіліктің пікірін, тұжырымдай келе, қосымша
тергеуге қайтарылған қылмыстық іс, сот өкілеттіктеріне, сондай ақ, алдын
ала тергеу органдарына, қосымша тергеу өндірісінің немесе, оперативтік-
іздестіру қимылдары бөлімінің қажеттілігінің ерекше екендігінде.
Республиканың жеке тұлғалы заңгерлері, істің қосымша тергеуге
қайтарылуы, соттардың намысына тиетін іс-әрекет деп біледі, мұнда,
соттардың іс-қимылдарын қаралайтын астар бар, деп ұғындырады.
Ш. Андарбековтың пікірінше, судья күмәнді адамның, кінәлі екендігін
дәлелдей алмаған жағдай да, ол, өз өтініші бойынша, істі тоқтатуға тиісті
[20].
С. Амангалиев болса,: тергеу органдарының кәсіби жарақталғанын ескере
отырып, жапа шегуші жаққа да, заң орындары атқарушыларға да, әр бір нашар
жүргізілген іс үшін, ақталу үкімін шығара бергеніміз, әділдік емес, ал,
соттан тілегіміз- дәлелдер жинақтай беруді жедел түрде тоқтатсын[21] .
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікірлерді жинақтай келе, қорыта
айтқанда, қылмыстық істі қосымша тергеуге кайтару институтының маңызы
жайлы, бүгінгі таңда, қылмыстық құқық ғылымында, бұл институтқа деген
дәйекті, нақты, ғылыми тұжырым жоқтығын көріп отырмыз. Жоғарыда
келтірілген авторлардың пікірлеріне сүйенсек, жалпы негіздерін,
мақсаттарын, қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару бағытындағы орын алған
жағдайлар келтірілген .Сондықтан, мынандай қорытындыға келуге тура келеді:
1. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институты- қылмыстық іс
жүргізуші құқық институты, қылмыстық іс жүргізу барысындағы талаптар
жүйесіне сай нақты іс жүргізетін, прокурордың, соттын, судьяның, сот
сатысындағы атқаратын жұмыстарын нақты тағайындайтын, тексеру
барысындағы, жасальшған қылмыстың накты дәйектеріне, дәлелдеріне
сүйенген, және қылмыстық іс жүргізу барысында, заң ережелерінің қатаң
сақталуын қадағалайтын сот барысындағы кемшіліктерді, аяқталуына кедергі
болатын жағдаяаттарды жоятын институт.
Мен, ҚР ҚІЖК-нің жалпы бөлімінің 7 бабына қылмыстық істі қосымша
тергеуге жіберудің анықтамасын ендіруді ұсынамын, себебі онда, қылмыстық
істі қайта қарау жайлы нақты дәйектер жоқ.
2. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтын, ҚІЖК-нің
құрамында сақтау кажет, себебі, ол, өзіне қойылған барлық талаптарды түгел
орындады, және, өзін көрсете білді оның іс жүргізу формаларын жетілдіре
түсу қажет.
З. Сот арқылы істі қосымша тергеуге кайтару үшін тарптардын арыздары
мен үлкен мативті көрсету кажет.
1.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы
және өркендеу тарихы.
Сот реформасының қарқынды өркендеу кезеңінде, мемлекеттегі, сот
жүйесінің, кемшіліктері мен құнды жақтарын, егжей-тегжейлі, талдау жасауы
қажет, және өте маңызды.
Отандық сот өндірісі мен сот құрылымы жөнінде, негізгі қорытынды
ретінде, 1864 жыл сот реформасы боп келеді, және отандық сот өндірісі
тарихында, ерекше орын алады.
Сондықтан, қылмыстық істер жөніндегі әділ-сот өндірісі, мемлекттік
органдар, осындай, институттардың пайда болу қажеттілігін тудырды. 1864
жылы сот реформасы, соттьң, заң орнындағы органдардан бөлек, және,
әкімшілік биліктен бөлек, екендігін, судьялардың тәуелсіздігін, және
құқықтарының , үкімдерінің беріктігін жария етті[22].
Қылмыстық сот өндірісінің уставының қағидасы ретінде алдын ала
жарияланған Қылмыстық сот өндірісіндегі негізгі жайлары, атты, жаңа
заңға қысқаша түсініктеме ретінде,жазылғандардан үзіндісі Қылмыстық сот
өндірісінің мақсаты, жасалынған зұлымдыққа
қарсы немесе қылмысқа қарсы, әділ шындықты табу, қылмыскерге жасаған
зұлымдығын мойындату, және, шын қылмыскерге тиісті жаза колдану.
Қылмыстық өндірісте, барлық қолданылатын іс-әрекеттер, қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларына сай, айыпталушының шын мәнінде кінәсін мойнына алуын, оның
қаншалықты кінәлі екендігін, қандай деңгейде екендігіне бағытталуы тиіс.
М. А. Чельцов-Бебутов айтқандай, устав құрушылар, судьяларға
дәлелдемелердің заң жарғысына негіз болып келетіндігін, оған заң түзу
кезінде, ерекше мән беру қажеттілігін атап өтті.
Бұл сұрақтың шешімінен, тек қана, сот өндірісінің формалары ғана емес,
соттардың ұжымдық органдарының, сондай ақ, дәлелдерді жинау және қарауда,
және әділ сот іс-шараларын қамтамасыз ету және айыпталушыны жазықсыз
айыптаудан, ығыстырудан қорғау.
1864 жылы сот жарғысын құрастырушылар өз алдарына; сот ұжымдарын
біріктіруді, сот билігіне толық және сот тәуелсіздігін әперуді мақсат
етіп қойды. Сот билігінің сот ведомстваларында, ұжымдарында, тольтқ
билікке жетуіне судьялар ғана емес, сол секілді қызметкер, лауазымды
адамдар да, өз үлестерін қосты, олардың бұл атсалысуы, сот талқылауы
барысында, сот өндірісінде толығымен өте қажет еді.
Қылмыстық сот өндірісінде, бұл күрделі мәселе, сот ұжымдарына тергеушілерді
қосу арқылы орындалып, шешілді.
Прокуратура, және адвакатура сот үрдісі орындарында құрылды,
бірлесіп жұмыс атқарды, және сондай ақ сот ведомстваларына ұжымына
жатты. Кей жерлерде, сот орындарында ерекше мамандық-тілмәштік мамандығы
орын алды.
Жарияланған сот реформасының негізгі жайларының бірі, соттан
кінәлуші биліктің, бөлінуі, және сот мазмұнындағы алдын ала
тергеу кимылдарының берілуі.
Тергеушілерге, ең жағымды әсер еткені, сот өндірісі саласында,
сот үрдісіне тікелей қатысуы болды. Сол себепті, тергеуші бастаған
кылмыстық іс, прокурор арқылы тоқтатыла алмайтын еді.
Осы негізде, прокурор ,аумақтық сот алдында, тергеушінің, тергеу
амалдарын тоқтатуы жайлы, ұсыныс қойды.
ҚР ҚІЖК 249 бабына сәйкес, ұсынылған тергеулер, сот палаталарына, аумақтык
соттарға, барлық іс жағынан ауыр қылмыстар болуға тиіс болды[23].
Тергеушілер, алдын ала тергеу амалдары өндірісіне, полицияның
хабарлауымен немесе прокурордың ұсынысымен ғана емес жәбірленушінің
шағымы бойынша да, сондай ақ, кінәсін мойнына
алып, келгендерге де, сондай ак, өз сана-сезімінің, сезімталдығыменде
істі бастауға мүдделі. (97, УУС).
Алдын ала тергеуге кіріскен , тергеуші, қалыптасқан жағдайларға
байланысты, өз түйсігімен, атқаруы тиіс болды және қажет еткен жағдай
да, жаңа адамдардан жуап алуға құқылы болды.(264 УУС).
1864 жылы қылмыстық сот өндірісі жарғысында, мынандай сөздіктер жиі
қолданылып жүрді, істі қосымша тергеуге ұсыну, алдыңғы тергеуді
толықтыру, деген сияқты. УУС 286 бабында айтылғандай: сот тергеушісі
тергеуді аяқталған деп мәлімдесе де, прокурор немесе оның орынбасары алдын
ала тергеуге, қосымша толықтыру, талап ете алады. Прокурор немесе сот істі
кайта тергеуге, жіберуге болады деп тапса, қосымша ақпарат жинау термин-
сөздігі қолданылды. Біткен қылмыстық істі тергеуші прокурорға жолдап
отырды, ал прокурор қарап, тексеруге міндетті болды:
1. Іс прокурор билігінің жүрізуіне жата ма,
2. Тергеу толық ыждағаттылықпен жүргізілді ме,
3. Айыпталушыны сотқа беру немесе оның ісін жабу немесе уақытша
тоқтату. (510 УУС).
Жүргізілген кылмыстық іс қанағаттандырарлық болмаған жағдайда, істің
шын мәніне жету үшін дәйекті дәлелдер жеткіліксіз болған жағдайда,
қылмыстық істі жүргізуде елеулі кемшіліктер орын алған жағдайда, прокурор
косымша ақпарат талап етуге немесе істі косымша тергеуге жіберуге құқылы
болды. Сот тергеушісі, мұндай талаптарға, бағынуға міндетті болды, және,
прокурор талаптарының, қосымша тергеуге жіберген талаптарының негізді
немесе негізсіз екенін ашық жариялап ұсыныс жасай алмайды.(514 УУС бабы).
Өз кезегінде, прокурорға, заңға сәйкес, қосымша тергеу амалдарын
негізсіз ақпараттарға сүйене отырып, тоқтатпақ болған болса, оған қатаң
тиым салынған.(514 УУС бабы).
Егер, прокурор, қылмыстық істі толық, барлық жағынан қамтылып, іс
жүргізу заңды бұзбаған болса, онда оның үкімімен, іс сотқа жіберіліп
отырды. Мұнда, прокурор сотқа істі жіберер алдындағы қорытынды сөзі
ретінде, айыптау актісін, үкімін шығарып отырды. (519 УУС бабы).
І864 жылы қылмыстық істер сот өндірісі жарғысы бойынша, прокурор
кылмыстық істі қосымша тергеуге келіп түскеннен кейін, кең көлемдегі, билік
қуатына ие болды, прокурордың бақылауында болған іс, өзінің сапасы жағынан
болсын, алдын ала тергеу ісі барысында болсын, тексеру барысы толық
бітпеген немесе іс жүргізу заңы едәуір бұзылған, қылмыстық істердің өзі,
сапасы жоғарылап, тиімді әсерлерін бере бастағаннан кейін, прокурордың бұл
төтенше билігі, совет өкіметі тұсындағы, советтік қылмыстық заң негізінде,
қабылданды.
Қылмыстық істі алдын ала тергеу орындарына қайтару ісі 753 УУС бабы
бойынша, сот тергеуі барысында, қылмыстық істің байқалмаған жақтары
айыпталу актінде көрсетілмеген жағдайда қайтарылады. Егер сот тергеуі
қылмыстық жауапкершіліктің, деңгейін күшейтетін болса, айыптау актісінде
көрсетілгендей, істі кейінге тоқтата тұруға мәжбүр болады, айыптаушыға өз
мүмкіндіктерін ойлап, саралау, ал, айыпталушыға, өз мүмкіндіктерін
корғауға, дайын болуға [24]. Сот жарғысының қазіргі уакыттағы
құрастырушылардың талдауына қарайтын болсақ, қылмыстық істі қосымша
тергеу жайлы, тек жалпылама мағлұматтар берілген, қылмыстық істерді
қосымша тексеруге қайтару институты жайлы жеке дара талдау жүргізу жоқтың
қасы. Сонымен, сот реформасы, жаңа сот құрып беріп қана койған жоқ, жаңа
түсініктегі, заңмен, әділ сотпен жүретін, жаңа құқыққорғау органдары
жүйесін кұрды. Сөзсіз, сот реформасы, XIX ғасырдын екінші жартысындағы, ең
маңызды реформалардың бірі болды.
Совет өкіметі уақытында, 1864 жылы сот реформасьтның барлық
принциптері түгелдей, пайдаланды, кәзіргі уақытта да, біз, сол жайларға
қайта ораламыз, 1864 жылы бекітілген реформа, әлі күнге өз маңызын жойған
жоқ.
Міне сондықтан 1864 жылы сот реформасын оқып үйрену Қазақстан қоғамына
өте маңызды, себебі, ҚР ның сот реформасы әлі біткен жоқ. Өткеннің
мол тәжірибесі өз жемісін берері қақ. Келтірілген талдаулар мыналарға
меңзейді:
1 .Қылмыстық істі косымша тергеуге бағыттау үшін, прокурор, жарғыға
сәйкес, сотқа жүгінеді.
2. УУС бабы бойынша, аса ауыр қылмыстар, қосымша тергеуге негіз бола
алмайды.
З. Қылмыстық істер өндірісін, қосымша тергеуге қайтару негіздерін жеке
талдау, оларды, тиянақты түрде ықшамдау.
4. Қылмыстық іс барысында, сот ісі сатысынан қай істің, қосымша тергеуге
қайтарылуы мүмкіндігін анықтау. Тарихта куә кез келген елде, социальдық-
саяси, экономикалық түзілістер, жаңа жүйедегі, сот реформасын құрайдыь
және құқыққорғау органдарын құрайды тергеу органдары, прокуратура, біріккен
соттар жүйесін қүрайды.
XX ғасыр басында 1905 жылы революцияға байланысты, одан кейін, бірінші
дүние жүзілік соғыс сот реформасына өз әсерін тигізді. 1917 жылы ақпан
төңкерісінен кейін, уақытша өкімет сот жарғыларын, заңдарды өзгертпек
болды[25].
1917 жылы 24 қарашада №1 Халык Комиссарлары Советінің Декреті
бойынша, жаңа сот құрылымы түзілді.
Бұл, советтік сот жүйесін құрайтын, алғашқы маңызды құжат болды. Ол
ескі жүйені жойып, бұрынғы сот жарғыларын өзгертті, аймақтық соттар, сот
палаталары, үкімет сенаты, өз департаменттерімен, әскери теңіз соттары
сондай ақ коммерциялық соттар бұл жарғылардың барлығын соттармен өзгерте
отырып, демократиялык негізде, сайланды. (1баптын декрет №1). Сондай ақ,
тергеушілер, прокурорлық бақылау, сот алқасындағы және жеке адвакатура
институттары өзгертілді. (бап 3. декрет №1). Қылмыстық істің сотқа
берілетін айыпталу актісі, тергеу комиссиясының қаулысымен ауыстырылды.
Егер аймақтық халық сотымен іс толық тексерілмеген деп шешілсе онда оны
тергеу комиссиясына қосымша тексеруге жібереді немесе сот мүшелерінің
біріне тапсыратын болды.(бап.22. декрет№2). Бірақ №2 Декрет соты қосымша
тергеу амалдарын негіздерін жеткілікті мөлшерде, деп есептемесе тергеу
комиссиясы сотқа ұсынған қаулыны сот үрдісі сатысында, ашпайтын болса онда
іс қосымша тергеуге кайта ұсынылатын болады.
Сот туралы № 2 Декрет қылмыстық істің қосымша тергеуге қайтарылуы,
аумактық халық сотының құзырында болды және жан жақтағылардың пікірі есепке
алынбады.
22 бабтан басқа, №2 Декретте қосымша тергеу туралы айтылмады және ол
туралы түсінік те берілмеді.
Сонымен Декреттің №2 бабына сәйкес жергілікті халық соты кылмыстық
істерді қосымша тергеуе қайтару туралы қарастырмады, яғни жергілікті сот,
алдын ала тергеу жұмыстарын да, өзі атқарды, сол себепті, істі кайта
тергеуге өзіне-өзі бере алмайтын еді. Қайта тергеу жөніндегі іс
аумақтык халық сотының құзырында болды, ол қосымша тексеруге, тергеу
комиссиясына істі бере алатын немесе тергеуді аумақтык халық сотының бір
мүшесіне табыстайтын. Сол уақыттағы қайта тергеу ісінің жағдайы осындай
еді. Ресейдің заң негіздерін қарасақ 1917-1922 жылдар аралығында
қылмыстық істер жөнінде қосымша тергеу жұмыстары жете қарастырылмады.
Қылмыстық істерді косымша тергеуе қайтару институты, алдын ала тергеу
орындарының және соттың, халық сотына айналуына байланысты негізінен өмір
сүруін тоқтатты қолданылмады тек қана, ол жайында, қолдану туралы айтылып
жүрді ал оны қолдану жағдайлары негіздері тексеру реттілігі
қарастырылмады.
Бұл жерде қылмыстық іс жүргізу шаралары, сондай ақ, қылмыстық
сот өндірісі кағидалары орындалмады. Бұнда соғыс уақытының жағдайына
сәйкес алдын ала тергеу өндірісі қарапайымдатылды сот арқылы, репрессияны
жылдамдатқылары келді, көбінесе сотсыз, тергеусіз, ату жазасы
қолданылды[26]. Басталған азамат соғысының жағдайында, заң және әділ сот
туралы айтудьтң өзі артық еді.
Үлкен ел кұқүқтық және рухани жабайыланудың алдында тұр еді.
Сонымен, келтірілген зерттеулерге сүйене отырып, зерттелген уақыт
аралығына мыналар тән:
1. Мамандар сүрыптау негізі шет қалды, сонымен қатар қойылатын
талаптар жүйесі, қылмыстық істер барысындағы маңызды
институттар назардан тыс қалды.
2. Сот туралы Декретте, №1 №З қылмыстық істерді қосымша
тергеуге кайтару институты туралы ескерілмеді.
3. Соған қарамастан бұл институт жойылған жоқ, оған куә 22 баб. Сот туралы
Декрет №2 бірақ тәжірибе жүзінде, қосымша тергеу амалдары
қарастырылмады.
Азамат соғысының аяқталуы, совет өкіметінің тап саясатына ешқандай
өзгерістер әкелмеді. 1921 жылы РКП (Б) және совет мемлекеті, соғыс
Коммунизмінен, бас тартып жаңа экономикалық саясатқа ауысты.
Сонымен қатар, 20-шы жылдары РСФСР және ҚазССР кұқықтық жүйенің
қажеттілігіне ұшырасты. Бұл өте маңызды аялдауды күтпейтін, мәселе еді.
Сонымен қатар біршама шешуі қиын күрделі мәселелерде жинақталып қалған
болатын. Бұл мәселелерді шешу үшін оларды бір жүйеге келтіру қайшылықтарды
жою қажет болды. Бұл іс-шаралар 1922-І 924 жылдар аралығында болды.
ҚазССР үшін бұл құқықтарды бір жүйеге келтірудің маңызы өте зор болды,
сондай ақ, ары қарай өркендеу үшін барлық басқа да советтік
Республикаларға да қажет еді. Осы уақытқа дейінгі қабылданған кодекстер,
республикалар одағының кодексіне негіз болды. Сот реформаларының нәтижесі
ҚазССР сот кұрылымында өз орынын тапты, IV сессиясында ВЦИК IX
жииналыс шақыруында, 31 қазанда 1922 жылы кабылданды. Сот құрамы 70-жыл
аралығында беки түсті істерді түгелдей қарады: тұрақты халық соты, екі
халық төре алқасы, немесе тұрақты халық судьялары.
Республикалар соты жүйесі үш бөлімнен құралды ҚазССР бойынша 1923
жылы: халық сотары, губерниялык соттар, ҚазССР жоғарғы соты.
1924 жылы ҚазССР одағы түзілуіне байланысты, төртінші бөліммен
толыктырылды: ҚазССР жоғарғы сотымен.
Революциондық трибуналдар өз жұмыстарын тоқтатты, бірақ сот жүйесі өзі
құрамына, әскери және әскери-көлік трибуналарын қосып алды, олардың
жұмыстарын СССР жоғарғы сот коллегиясы қадағалап отырды, кейіннен
трибуналдар ҚазССР одағының сот органдары болып өзгерді.
Жоғарғы сот республиканың жоғарғы сот органьт болып бекітілді.
Ол губерниялық соттар арасында кассациалық саты және аса маңызды істер
жөнінде бірінші саты болып есептелінді. Жоғарғы сот барлық соттардың
үстінен қарайтын болды және күшіне енген сот қаулыларын өзгертуге
қабылдамай алып тастауға құқылы болды. Сот тәжірибесінде оған, заң
негізінде туындаған сұрақтарды шешуге мүмкіндіктер берілді. Жүргізілген
зерттеулер мынаған тұжырымдайды:
1 .Қылмыстық істің қосымша тергеуге қайтарылуы ҚІЖК бойынша
ҚазССР 1922, 1923 жылдар прокурор тарапынан сотқа кінәіні жолдау
болса, соттар сатысынан: сот бірінші сатылы сот қосымша тергеуге істі
жолдай алды, жан жақты істі қарауға, кейін қалдыруға мүдделі болды.
2. ҚІЖК бабы ҚазССР бойынша 1922, 1923 ж.ж. аталған институт
тергеушімен прокурормен сот алқасымен бірлесе жүмыс атқарды тергеушілер заң
орындарында соттарда тіркелгендіктен тергеу арқылы сот жұмыстарына өз
үлестерін қосты.
З. Істі косымша тергеуге жолдау ушін, негізболып саналатыны,
бастапқы айыптың өзгеруі болып саналады, бұл жөнінде жалпылама
қалыптасқан жағдай жоқ.
4. Сол уақыттағы, қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару
негіздерін мынандай топтарға бөлуге болады:
а) прокурор тарапынан, тергеудің толық болмауы, ( 231бап ҚІЖК 1922ж.
бап. 227 ҚІЖК 1923ж), прокурор, тергеушіге тергеуді толықтыруға
бұйрық бере алды.
б) сот тарапынан: атағылған айыптың толық еместігі, (баб.241, 242 ҚІЖК
1922ж., баб.238, 239 ҚІЖК 1923ж);
-айыптының қылмыстық кінәсінен басқа да күнәларының болуы,
қарастырылып отырған істен басқада, қылмысқа катысы болуы,
бастапқыдан бөлек,(баб.316 ҚІЖК 1922ж., баб. 312 ҚІЖК 1923ж.);
-қылмысты басқа тұлғаның жасағанын анықтау іске айыпты болып тартылмаған,
(бап 319 ҚІЖК 1922ж., бап 315 ҚІЖК 1923 ж.);
-бұрынғы айыптаумен тығыз байланысты, жаңа айыптау ашылғанда, іс жөнінде
айыптыны таныстырып, бұл айыпты жеке карауға мүмкіндік болған жағдайда,
(баб. ҚІЖК 1922ж., баб. 316 ҚІЖК 1923ж) ; -сот жобасфымен немесе шеттен
жасалған ұсыныс бойынша, (баб. 306 ҚІЖК 1922ж., баб. 302 ҚІЖК 1923 ж.);
в) шеттен жасалған ұсыныс бойынша, айыптаудың бастапқы формасы
өзгеруіне байланысты, бұл өзгеріс ауыр жазаға алмастырылғанда, (баб. 317
ҚІЖК 1922ж., баб. 313 ҚІЖК 1923 ж.,).Қазахстанның заң ережелері, өз
бастауларын, сонау, ҚазССР ҚІЖК 1922ж ,1923жж. қылмыстық істі қосымша
тергеуге қайтару үшін алғандығын көріп отырмыз.
1958-1961жж. Қылмыстық іс барысында, заң негіздерінде жаңа
Кодификация қабылданды. Одақтық республикаларда, қылмыстық процессуальдық
кодекстің кабылдануы бұл реформалауды білдіреді, және талаптардың
демократияланғындығын білдіреді. Талаптар мағынасында, ҚІЖК сот істі қайта
тергеуге, іс барысына қатысушылардың ұсынысы бойынша немесе өзінің жеке
ойымен жібере алады. Бірақ бір атап өтетін жағдай баб 214, 242 ҚІЖК
қылмыстық істің қосымша тергеуге кайта қарауына қайтарғанда, соттың
мәртебесін ұлғайту мақсатында болды.
Қазақ ССР 1959 жылы қылмыстық іс кодексіне талдау жасай отырып, мынандай
тұжырымға келеміз:
І. Сот арқлы осы бағыттағы, заң жүзіндегі барлық талаптардың орындалуы,
қылмыстық сот өндірісінде қайта тергеу ісі маңызды орын алды.
2. ҚазССР ҚІЖК бірыңғай талаптар жүйесін ұстанды қылмыстық
істерді қосымша тергеуге қайтару істерін жолдап отырды.
ҚІЖК талаптары қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару барысында, алдын
ала тыңдау сатысынан, соттың кассациондық және бақылау сатыларына
жіберіліп отырды.
3. Сот тексеруінен істің қайта тексеруге жіберілуі сот тексеруінің
дайындық бөлімінен орын алуы тиіс болатын, сондай ақ, сот жүргізу
заңы барысында, бұл процесс дәлелденген соң, сот тексеру барысының
дайындық бөлімінен орын алады.
Бірақ, істің кайта тергеуге қайтарылуы негізі, ҚазССР ҚІЖК бабы
толық іске асырылмады бұл бір жағынан қылмыстық іс
материалдарын есепке алу үшін қажет болды, сонымен қатар, бұл
негіздерді есепке алып, жіктеуге, судьяларға мүмкіндік берді:
прокурор істі тергеушіге немесе анықтау органдарына тапсырады
айыптау қорытындысымен. ҚІЖК 191 бап. сот қайта тергеуге
шығарады:
а) асқару мәжілістерінде, мына жағдайларда, (баб. 214 ҚІЖК)
анықтау немесе алдын ала тексерудің толық еместігі сот мәжілісінде
рындалмау жағдайында ;
тексеру барысында, елеулі заң эрекеттері бұзылса, ҚІЖК;
айыпталушыға тағылған айыптан басқа да,айыптар табылып жатса,
егер ол, қарастырылып жатқан іспен байланысты болып,қылмыстық
жауапкершілікке, жаңадан тартылған түлғаларды жеке тергеу
мүмкін болмаған жағдайда;
іс дұрыс қосылмаған немесе дүрыс бөлінбеген жағдайда;
айыптау корытындысын ауыр айыпка немесе, бастапқы
айыптаудан өзгеше айыптау кажеттілігі туындаған жағдайда;
материалдық шығынның орнына толтырылуы бітпеген,тергеуші
қажетті шаралар қолданбаған жағдайда,немесе, мүліктерін тәркілеу
қажет болған жағдайда, бұл іс-шаралар, тергеу қимылдары
өндірісінсіз орындау мүмкін болмаған кезде;
б). сот тергеуІ кезінде: алдын ала тексеру барысында іс толық
жүргізілмеген жағдайда,сот отырысында орындалмаса, немесе,
айыпталушы эрекетін зан жүзінде катаң жазаға үсыныс бергенде;
(баб 242 ҚІЖК);
-айыптау өзгергенде және, қылмыстық жауапкершілікке жаңа
тұлғаларды тартқанда; (баб. 281, 282, 283, 284 ҚІЖК );
-кеңесу бөлмесінде ,үкім қаулысын жариялау алдында,негізгі
сұрақтар ашылып жатқан жайда; (баб294 ҚІЖК ).
-кассациалық жэне бакылау стыларынан бірыңғай немесе, тексеру
толық емес жағд.сот тұжырымдары бір жерден шықпаса,үкімдегімен
нақты тергеу барысы сэйкес болмаса, сот тағайындаған жазамен
айыпталушы келіспеуі . (баб. 327, 376 ҚІЖК).
5. 1959ж. ҚІЖК қандай болса, ҚР қазіргі таңдағы ҚІЖК орын алар
заң бұзушылықты алдын ала болжау мүмкін емес,
6. Істің кайта тексерілуге қайтарылуы, сот алқасы құзырында.
ҚІЖК қылмыстық іс барысына қатысушыларға, қайта тергеуге
жолданатын істің жағдайын, жалпы ережелерді, өтініш ұсыныстармен
кеісушілікті (баб. 99, 185, 277 ҚІЖК ).
7. Іс алынған жағы және іс қайта тергеуге жіберілседе, тергеу амалдары
кезіндегідей, жалпы ереже заң өз күшін жоймайды. Қылмыстық іс прокурор
арқылы алдын ала тергеу орындарына алдында тергеген орынға жіберіледі.
8. Сот тәжірибесінде, талдау кезеңі көрсеткендей, істі қосымша
тергеуге жолдау, сот қарап жатқан қылмыстық істің созылуына
әкеліп соғады және сонымен қылмыстық сот өндірісінде тиімді
шешім болып табылмайды.
1997 ж. 13 желтоқсанда Қ Р ҚІЖК қабылданған соң кылмыстық-
іс жүргізу заңнама барысында біршама елеулі өзгерістер болды, қылмыстык
істерді тергеуе байланысты.
ҚР әділет реформасынын мемлекеттік бағдарламасында, ҚР Президенті
жарлығымен бекітілген 1994 жылы 12 желтоқсанда, былай делінген: сот
реформасының тікелей жағдайы болып саналатын, қылмыстық іс барысындағы екі
жаккада тең әділділік, кінәсіздікті дәлелдеу, сотты дәлелдер жинау
міндетінен босату оны маңындағыларға аудару арқылы бұл арада сот дәйекті
дәлелдерді жою құкұғынан айырылып қалмауы қажет, Сот өндірісінен , сот
эрекетін кінэлайтын барлык элементтер альгаып тасталуы тиіс[27].
Қылмыстық істі қосымша тергеу үшін кайтару-қылмыстык іс
жүргізу құқүқтығының өзіне-өзі тұрақты ,дербес институты.
Ол, арқылы прокурор мен сот биліктері, ҚР ҚІЖК негіздерінде, қылмыстьтқ
істі алдын ала тергеу өндірістері үшін қылмыстық істі косымша тергеу үшін
кайтару ісі, тергеу сапасы жоғарғы болған немесе іс материалдары дербес
жүргізілетін, қылмыстык іс жүргізу барысында атқарылады.
Сондықтан, аталған институт талаптары, ҚР ҚІЖК әр түрлі тақырыптарына
атаулары берілген, қойылған. баб. 282, 299, 303,
323, 411. ҚР ҚІЖК 303 бабында- карастырылған институттың
негізін қалаушы талаптарының бірінің атауы қылмыстық істі
қосымша тергеу үшін қайтару, деп текке аталмаған.
Қылмыстық істі қосымша тергеу үшін қайтару ісі 1997 ж.ҚР
ҚІЖК қабылдағаннан бастап өсті, жоғарғы сот пленумының
нормативті каулысынан кейін, қылмыстық істі соттар арқылы қосымша
тергеу үшін кайтару, 2001ж. 13 желтоқсанда, кабылданды және тексеріліп
отырған істердің үстінен, сот бақылауларымен қарау бекітілген тергеу үшін
қайтару ісіне, соттардың белсене ат салысуы, жаңа мэселелердің туындауына
себепші болып отыр.
Келіп түскен істі қарастырған тергеуші оны қосымша тергеуге
жолдай алады. (2б. 2т. баб. 299 ҚІЖК )
Мүндай жағдайларда шешім кабылданады:
І. Міндетті түрде, істі алдын ала тыңдауды өткізу (62, баб 301 ҚІЖК )
2. Шеттен келіп түскен үсыныстар негізінде, баб.ЗОЗ ҚІЖК оларға
жататындар:
а) айыпталушыға тағылған негізгі істен басқа айыптың тағылуы, егер, ол
карастырылып отырған іспен байланысты болса, немесе кылмыстық
жауапкершілікке, жаңа тұлғаларды тартуға негіз болған жағдайларда,егер,
олардың іс-әрекеттері, қарастырылып отырған іспен байланысты болса, жаңа
тұлғалармен карастырылған істі бөлек тергеу мүмкіншілігі болмаған жағдайда;
3. Айыптау актісінде көрсетілген айыптан, ауыр айыпқа ауыстыратын жағдай
туындаса, немесе, бірінші тағылған айыптан мүлде бөлек жай анықталса;
Қорыта айтқанда, қылмыстық істі қосымша қайтару ісі көбінесе қылмыстык
істерді жүргізу заңына сәйкес шеттен түскен шағым, ұсыныстарға
негізделінген.
Соттың бірінші сатысында, судья өз құқықтығын пайдалана отырып,
сотқа келіп түскен істі өз шешімі бойынша, қосымша тергеу өндірісі үшін
қайтара алады. (б.2, баб. 299 ҚІЖК ҚР.) Судья бұл шешімді, шеттен келіп
түскен ұсыныс, арыздар негізінде қабылдай алады.
Бірақ, баб. 301, ҚІЖК сәйкес, судьялар келіп түскен арыз,
шағымдарды сот отырысының рұқсатымен қарастыруға міндетті. Сот
отырысының алқа мәжілісінде, қылмыстық істі косымша тергеу үшін қайтару
ісі туралы ұсыныс егер дәйекті негіздері бар болса ( 303 баптын 1 тармақ
ҚР ҚІЖК). Қарастырылғандай сот отырысы тағайындап және екі жақтың
қатысуымен сот отырысын өткізуі тиіс ( 301 бап ҚР ҚІЖК ).
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты қаулысымен 2001 жылы 13
желтоқсанда маңызды жайт қарастырылған айыптаушы және қорғаушы тарапынан
тыңдалған іс, қайта тергеуге жіберілсе, (303 бап ҚР ҚІЖК не) сәйкес, сот
өз қаулысында, прокурорға жолданған істің қай негізде екенін ашып
көрсетуі қажет.
Қарастырылатын ( 303 баптын 2 тармақ ҚР ҚІЖК) қылмыстық іс жүргізу
заңының мәселелерді шешу үшін үкім шығаратын сот не сотталушының жазасын
өтетін жердегі сот, сотталушының тұрғылықты жері бойынша сот, үкімді
орындау барысында, туындайтын түсініксіздерді жою туралы шешім
қабылдайды, жоғары аталғандарды ескере отырып тұжырымға келемін:
1. Судья, қылмыстық істі қосымша тергеу үшін қайтару ісін,
екі жақтың ұсынысын бірдей тыңдауы қажет бұл өте маңызды.
2. Құқыққорғау тәжірибесі көрсеткендей судьялар сот
отырысын тағайындап, сонда қылмыстық істі қосымша тергеу
үшін қайтару ісін, қарастырады, бұлалардың жауапкершіліктен қашып,
дербес шешім қабылдамауынан.
3. Қылмыстық іс жүргізу заңы бұзылуы тек ( 303 баптың 2 тармағы, 415
бапта) жазылғандай емес іс қосымша тергеуге қайтарылады
конститутциялық және басқада заңдардың талаптарына сай;
4. Судьяның қылмыстық істі қайтару үшін өз ұйғарымы бойынша оның ішінде
процеске қатысушылардың барлық іс-әрекеттері іс жүргізу құқұқтарын
түсіндіруге сот отырысына дайындық қимылдары көрінбей қалады. Көптеген
жағдайларда фактілер туралы пайымдаулар дәлелдемелерді саралау нәтижелеріне
сүйенеді.
Қылмыстық процесте ақиқатты абсолютті ақиқат ретінде талдау сот
практикасы үшін маңызы зор. Қылмыстық істі қосымша тергеу
үшін қайтару ісі тергеу сапасы жоғарғы болған немесе іс
материалдары дербес жүргізілетін қылмыстық іс жүргізу барысында
атқарылады Қазақстан Республикасында сот жүйесінің реформаланын-түзілу
жағдайында сот рөлінің мықтылығы қабылданатын үкімнін кепілі ретінде, сот
талқылауы барысында, маңызды орын алады.
2 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу жолдамасының тәртібі және
қосымша тергеу кезеңінде туындайтын сұрақтар барысы.
2.1.Қылмыстық істің қосымша тергеуге жолдану негіздері.
Қылмыстық іс жүргізу заңынын қосымша тергеу негіздерін
қарастырамыз. (ҚР ҚІЖК 303 бап )
Істі қосымша тергеуге қайтару негізі болып саналатындар:
1. Айыпталушыға тағылған айыптан басқа да, айыптар табылып жатса,
егер ол, қарастырылып жатқан іспен байланысты болып, қылмыстық
жауапкершілікке, жаңадан тартылған тұлғаларды жеке тергеу мүкін
болмаған жағдайда;
2. Іс дұрыс қосылмаған немесе дұрыс бөлінбеген жағдайда ;
3. Айыптау қорытындысын ауыр айыпқа немесе бастапқы айыптаудан өзгеше
айыптау қажеттілігі туындаған жағдайда ;
Жоғарыда келтірілген кодекстерден ҚазССР ҚІЖК 214, 242 баптар
материалдық шығынның орнына толтырылуы, тергеуші қажетті шаралар
қолданбаған жағдайда немесе мүліктерін тәркілеу қажет болған жағдайда бұл
іс-шаралар тергеу қимылдары өндірісінсіз орындау мүмкін болмаған кезде
ғана. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару негіздері шеңбері жаңа
заңмен едәуір қысылды. Сот арқылы осы бағыттағы заң жүзіндегі барлық
талаптардың орындалуы, қылмыстық сот өндірісінде, қайта тергеу ісі
маңызды орын алды. Жоғарыда аталған талаптарға сүйенсек, бап. 24. ҚІЖК ҚР
алдын ала тергеудің толық еместігі, бірыңғай біртектілік, заңгер
болжағандай, біртектілік туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы
және
өркендеуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..7
1.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының маңызы мен
алатын
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы және
өркендеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу жолдамасының тәртібі және
қосымша тергеу кезеңінде туындайтын сұрақтар
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберілуі және оны тергеушіні
қабылдауы, тексеру кезенінде туындайтын ағымдық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қацтару институтының жұмыс
барысындағы туындайтын мәселелер, оның шешілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...61
Кіріспе
Тақырыптың өзекті мәселесі. Бұл тақырыптың маңыздылығы сол, Қазақстан
Республикасындағы қылмыстық істерді сот арқылы, қосымша тергеуге қайтару
тәжірибесімен оны жүйелі түрде зерттеу теориясының күрделігінде.
Қазахстанда соттық-кұкұқтық реформаның бірінші кезеңі, өте нәтижелі
өтті. Нәтиже көрінісі: 1995 жылы Конституция қабылданды[1], Қазахстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу коднксі 1997 жылы 13 желтоқсанда[2],
Қазақстан Республикасының судьялардың статусы және сот жүйесі туралы
Конституция заңы 2000 жылы 25 желтоқсан[3], және қылмыстық істі жүргізуге
бағытталған жаңа қалыптасқан ұйымдардың кұқығын қамтамасыз етуге
бағытталған басқада заңдар қабылданды.
Кылмьтстық істі жүргізу кодексінің қабылдануы қоғамдағы сот үрдісі
процесін зерттеу ғылымына жаңа актуальді бүгінгі таңдағы, теориялық және
сот құжаттарына деген қатынастарды кадағалауды талап етіп отыр.
Оның ішінде, қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың кұқұғын қорғау,
үкімнің заңдылығына қойылатын талаптар қойылып Қазақстан тәуелсіз мемлекет
деп жарияланған соң, құқұқты қамтамасыз ету жөнінде әлемдік стандартқа сай
болуды талап етіп отыр.
Қылмыстық іс жүргізуде жеке тұлғаның құқық қорғау дәрежесі қоғамның
өркендеу деңгейіне әкелді, ондағы орын алып отырған қоғамдық қатынастардың
арақатынасында негізгі фактор болып саналады. Қылмыстық процесс теориясында
қылмыстық істі сот арқылы қосымша тергеуге қайтару институтын зерттеу совет
заманында да, кәзіргі уақыттада орын алып отыр.
Бірақ, көптеген сұрақтар, қылмыстық істерді косымша тергеуге
бағытталған сұрақтар, ғылымда да, іс жүзінде де, заң орындарында да әлі
күнге өз шешімін таба алмай отыр.
Оның ішінде, құқұқтық қағиданы заң жағдайында реттеу, негіздеу және
сот арқылы кылмыстық істерді қосымша тергеуге кері қайтару осының бәрін
реттестіру аяқталған жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу заңдарында, кейбір талаптар әлі күнге дау-дамай
туғызып келеді. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару көп жерлерде,
қылмыстық істі тергеуге соттың бақылау элементі ретінде немесе қылмыстық
істі тексерудегі соттың басқару формасы есебінде көреді. Көп жағдайларда
кылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару ісі судьяларға келеңсіз
жағдайлардан шығу жолы есебінде, яғни, кінәліні ақтауға, шешім қабылдауға
іс-әрекеттерін жасыруға таптырмайтын жол болып табылады.
Өкінішке орай бұл құбылыс қылмыстық істер жүргізу тәжірибесінде әлі
толық жойылып кете қойған жоқ.
Бұл мәселенің қажеттілігі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының № 19
кезекті отырысындағы Соттардың қылмыстық істерді қосымша тергеуге
қайтаруы туралы 2001 жылы 13 желтоқсандағы қаулысына[4] сәйкес, сот
тәжірибесін одан ары жетілдіру ұсыныстарды өңдеу жұмыстарын қылмыстық істі
қосымша тергеуге қатысты, керектілігін көрсетіп отыр. Жоғарыда аталған
жағдайлар, Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтына ғалымдардың,
судьялардың, сот саласындағы қызмет басшыларының, сот отырысы хатшыларының,
прокурорлардың, заң орнындағы барлық қызметкерлердің аса көңіл бөлуінің
қажеттілігін көрсетіп отыр.
Ғылыми зертеушілер. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару туралы
мына ғалмдардын ой пікірлеріне сүйемдім, Г.М Абдумажидова, В.П Бахина, М.К
Белобабченко, В.И Власова, Г.А Ерофеев, Г.И Загорского, З.З Зинатулина, Л.Д
Калинкиной, А.М Ларина, Е.Б Мизуалина, М.М Михенко, В.И Федорова, Л.П
Исмакаев, В.М Савицки, В.Л Случевский, А.В Смирнова, В.Ф Статкуса, М.С
Строгович, Д.С Сусло, Е.К Тарасовой, В.С Тульчиной, Ф.Н Фаткулина, И.Я
Фойницкий, М.А Чельцова-Бебутова және тағы басқалар.
Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу институтына бірнеше пікір
таластар жүргізген ғалымдар: В.В Мельников, М.Ч Қоғамов, Б.Я Гаврилов, Х.Д
Кушкалиев, А.Р Рыскалиева, Г.Ж Сулейменова, Б. Жаманбаев, К.Б Сейтказинов,
Б.Т Булеулиев, К.А мами, А.Ф Аубакирова, А.Н Ахпанов, Ж.И Байшев, К.А
Бегалиев, С.М Жалыбин, И.И Рогов, Т.Е Сарсенбаев, Г.Ж Сулейменова, М.С
Таткеев, К.Х Халиков, А.Л Хана және тағы басқалар.
Ғылыми дисертациялар жазыла бастады ол, Керимова Күляш
Қалимолдайқызының Қылмыстық істі сотпен қосымша тергеуге жіберудін тарихы
және қалыптасу кезеңдері (2005 жылы). және тағы басқалар.
Зертеудің мақсаты. Бұл тақырыпты зерттей отырып, мен, алдыма мынандай
мақсаттар койдым:
1.Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының теориясымен
тәжірбиесін толығымен зерттеу жүргізу және оның шешілетін жолдарын анықтау.
2. Қылмыстық істі сот арқылы, қосымша тергеуге қайтару институтының
тарихи және осы кезеңдегі сұрақтарына іс-тәжірибелік-құқықтық талдау жасау;
3. Қылмыстық істердің қосымша тергеуге қайтару барысында туындайтын
проблемаларға байланысты ғылыми тұрғыдан қарап идеалогиялық жағдаймен
салыстыра отырып терең зерттеу және сонымен қатар, қылмыстық процесске
қатысушы тұлғаның құқықтық және заңды мүдделерін қамтамасыз ету;
4. Қылмыстық істі қосымша тергеуге кайтаруға негіз болатын
жағдайларды анықтау;
5. Институт жағдайына терең талдау жасау тәжірбие жүзінде туындайтын
ішкі карама-қайшылықтардың орын алуын анықтау;
6. Қылмыстық істерді қосымша тергеуге қайтару барысында судьялардың
айыптау істерін жүргізуінде тәуелсіздігіне әсер етуші факторларды анықтау;
7.Қылмыстық іс жүргізу заңының іс жүргізу талаптарын жетілдіру;
Бұл қойылған талап- мақсаттарды шешу үшін зерттеу барысында бірнеше
объектілерге басты назар аудару қажет.
Зертеудің объектісі. Бұл үшін негізгі болып табылатын бірнеше
обьектілерді басты назарға алу кажет :
1. Қылмыстық істі сот арқылы қосымша тергеу жіберу институтының
қылмыстық іс бойынша, қылмыстық іс жүргізу заңдарында орын алып отырған
заңдылықтарды, сондай-ақ оған қатысушылардың құқығымен заңды мүдделерін
қылмыстық процесс кезеңінде қамтамасыз етуші органдардың іс-қимылдары.
2. Қылмыстық сот өндірісі уставының 1864 жылы қылмыстық істерді сот
арқылы қосымша тергеуге қайтару институтына және 1997 жылы ҚР ҚІЖК
қабылдануына өркендеуіне талдау жүргізу.
3. Сот төрағаларының қатысуымен және сот отырушыларының қатысуында
басты сот талқылауында қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтаруының қажет
жоқтығын айту керек соған қатысты заң қарастырылса болады.
Жұмыстың нысаны. Дипломдық жұмыс мыналардан құрылады кіріспеде мақсаттар
және объектіс жазылды, екі тараудан тұрады, алты бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер.
1 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы
және өркендеуі.
1.1 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының маңызы
мен алатын орыны
Алдын ала тергеу барысында тергеуші және тексеру органы кей жағдайларда
жеке тұлғалардың мемлекеттік маңызы бар, коғамның наразылығын туындатар
конститутциялық заң бұзушылыққа жол беруі мүмкін. Заң осы жайларды ескере
отырып аталған кемшіліктерді жою, істің мән-жайының жан-жақты, толық,
объективті зерттелуін қамтамасыз етуге алдын ала тергеу органдардың
жүйесін кұрған. Солардың арасында, ерекше орын алатыны, қылмыстық істерді
косымша тергеуге қайтару институты.
Қазахстан Республикасында сот жүйесінің реформаланып-түзілу жағдайында
сот рөлінің мықтылығы қабылданатын үкімнің кепілі ретінде, сот талқылауы
барысында, маңызды орын алады. Істің айғақты мән-жайларын дұрыс анықтау,
қатысушылардың құқықтарын сақтау істің дұрыс шешім табуына септігін
тигізеді. Сот ісі өндірісі мен қоса бұл іс-шаралар, адам құқығымен
азаматтардың еркіндіктерін қорғау мақсатында бағытталған.
Қүқұқтық әдебиетте, мынадай, тұжырымдама жазылған: сот үкімінің
орындалуы мен сот арқылы қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару ісі өз ара
қисынын таппайды[5]. Айта кету кажет, алдын ала тергеу орындары, істі
сотқа жолдай отырып, өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, тергеу іс-
қимылдарын жүргізу үшін, дәлелдерді қолдана отырып, жасалған қорытындыларды
негіздеуге, соттың негізгі қорытындысы бойынша, қылмыстық істі косымша
тергеуге жолдауы қажет (ҚР ҚІЖК нің 303 бап), сот , алдын ала тергеу
орындарынан жеткілікті дәлелдер ала алмағандықтан, айғақты үкім шығаруға
мәжбүр болады.[6]
Әрбір кылмыстык іс, сотқа жіберілмес бұрын мүқият тексеріліп, зерттелуі
тиіс. Сот өндірісінің негізгі саласы болмаса да, қылмыстық істі алдын ала
тергеу барысында қылмыстық іс жүргізу процессінің негізгі бөлігі болып қала
береді, сол арқылы, соған ұқсас көптеген қылмыстық істер өтеді, және сот
өндірісінің жұмысына, жоғарғы сот кеңесінің қалыпты жұмыстарына жағдай
жасалуы қажет[7].
Судьялардың дәлелдер жинау мүмкіншіліктеріне карағанда,
тергеушілердің іс-қимыл шеңбері өте кең. Сондықтан, сотқа сапалы
тексерілген, қылмыстық істің түсуі өте маңызды. Бірақ, алдын ала тергеу
орындарының, жинақтаған материалдарында қорытынды нәтижесіне ғана ,сүйеніп
,алдын ала тергеу орындарының берген ақпарларына ғана сүйеніп, сот алқасы
істі шешеді десек, қателесеміз.
Сол себепті, істі жаңадан, тексеруге жіберуге, жәбірленуші де,
айыпталушы да , оның қорғаушысы да, егер, іс оның жағдайын ауырлатып
жатса, одан бетер, онша ынталы бола қоймйды.
Прокурор да бұны жиі жасай бермейді себебі сот үкіміне кол қоя
отырып, алдын ала тергеу барысындағы жинақталған мәліметтерге
қорытындылармен келісетіндігін білдіреді.
Бұл жөнінде, К. Мами-дің ойы өте орынды қазіргі таңда әділ шешім
шығару үшін ақиқатқа жету үшін, бәрін жан-жакты қарау үшін,
сотқа берілген билік арқылы, алдын ала тергеудегі жіберген қаттелікті жою
үшін кінәлі адамды соттап жібермеу үшін қосымша тергеуге жіберу аса
кажет[8].
Сот тексеру барысында бұл, қылмыстық істердің барлық жағдайларын
істің әділ шешілуі үшін барлық іс-қимылдары, амалдарды жағдайларды жаңа
жақты тиянақты зерттеу қажет[9].
Бұл арада, сот алдын ала тергеу орындарының қорытьшдыларымен
байланысты емес, яғни, қолындағы бар дәлелдермен ғана, шектеліп
қана коймайды.
Сот бұл жерде, алдын ала тергеу барысындағы жинақталған әлелдерге ғана
емес, сондай ақ, сот тексеруі барысындағы қатысушылардан бөлек,
басқа да дәйектерге, дәлелдерді зерттеуге мүдделі.
Сондықтан, жоғарғы сот тексеру сатысы, қылмыстық істі тексеру
жөнінен, алдыңғы қабылданған шешімдерді тек тексеріп кана қоймай,
заңдылықтарын, сот өндірісіндегі атқарушы адамдардың, алдын ала
тергеу амалдарын жүргізуші адамдардың, заңға сәйкес іс-кимылдарын
қадағалау.
Яғни, бұл сатыда, тергеу істерін жүргізу туралы сөз козғау орынсыз.
Прокурор, тергеу бөлімінің бастығы қылмыстық істі жүргізіп отырған
тергеушінің, сол іс бойынша сұрақтарға, ұғымының қалыптасуына едәуір әсерін
тигізеді.
Осыдан қорытындылай келе, әділ сот үкіміне, тексеру амалдары кезең-
індегі жауап- дәлелдердің қаншалықты маңызды екенін аңғаруға болады.
Ал жағдай бұл жерде мынадай, аудандык соттар, баяғысынша үкім
шығаруда батылдық көрсетпей отырып іс материалдарына қарап, айыпталушыны
ақтауға бола тұра, керісінше қолдағы бар дәлелдерге
ғана сүйеніп, ақтау үкімдерін шығарады, оның төрттен бір бөлігі, одан соң,
жоғарғы сот өкілділігімен кейінге қалдырылады немесе
канағаттандырылмайды, күшін жояды.
Мұндай шешімдердің көпшілігі істі қосымша тергеуге заң талаптарынын
өрескел бұзылуына әкеліп соқтырады.
Қабылданған қаулының үштен бірі, жоғарғы сот өкілеттігімен күшін
жоюы тектен-текке емес. Оның үстіне, көптеген судьялар, бұл көп жағдайда
орын алып отырады, нашар жүргізілген істі соза береді.
Жағдай күрделене түседі және прокурордың нашар бақылауында болады,
Керісінше сот кезінде, айыптау жағын қолдап шыға келеді.
Аталған жағдайлар қылмыстық іс жүргізу аумағында елеулі кемшіліктердің
орынның алып отырғанын дәлелдейді.
Қылмыстық іс практикасын зерделей келе, заң тұрғысынан алғанда, қылмыстық
істі қосымша тергеуге қайтару институтына, қылмыстық процесс теориясында,
бірыңғай түсініктің болмауы үлкен қиындық тудырып отыр, аталған институтқа,
бірыңғай бетбұрыстың жоқтығын дәлелдейді.
Бұл туралы түсінік авторлардың ойы бойынша әртүрлі мәлімдемелерге
тоғысады және бірнеше топқа жіктеуге болады.
Т.Е.Сәрсенбаевтың, А. Л. Ханның пікірінше: тергеуші сот үкімінің
қиын жағдайға бағыт алмауын қатаң қадағалауы кажет, егер, айыптау
қорытындысында, мына мәселелер расталмаса, қылмыс соңының ауыр
жағдайларға соқтыруы, келтірілген шығынның көлеміне, мінездемесіне
қарайдалыптасқан жағдайдың жауапкершілігіне байланысты, сот нақты
дәлелдердің жоқтығына байланысты істі қосымша тергеуге жолдауға мәжбүр
болады[10].
Л. И. Башкатовтың, Г. Н. Ветрованың, Г. Д. Донецконың, В. И.
Зажицкийдің, В. И. Шестаковтың пікірлерінше: қылмыстық іс жүргізу
барысында, толық дәлелдер көрсетілмеген жағдайда, сот отырысының тыңдау
алқасына ұсынуға жарамсыз жағдайда немесе қылмыстық іс жүргізу заңының
елеулі түрде, бұзылғандығына байланысты, сондай ақ басқа да, дәйекті
негіздер болмаған жағдайда, судья, қылмыстық істі қосымша тергеуге
қайтаруға шешім кабылдайды[11].
В. П. Божьевтың пікірінше: қылмыстық іс материалының толық
жиналғандығы, судьялар арқылы, сот алқасының отырысында өз шешімін
табады. Бірақ, сот отырысында, бұған дейін белгілі болмаған
жағдайлар, ақпараттар, алдын ала тергеу орындары немесе тергеу бөлімдерінен
келіп түсуі мүмкін, бұларды соттың іс жүргізу барысында, атқаруы
мүмкіншілігі жоқ. Бұл жағдайда, істі қосымша тергеуге қайтару
қажеттілігі туындайды.[12]
А. С. Кобликовтың пікірінше: сот тергеуіне жолданған қылмыстық
істер, сотқа дейінгі тергеу өндірісінде, қылмыстық іс жүргізу занының
елеулі түрде бұзылғандығына байланысты, қосымша тергеу өндірісіне
жолдануға әкеп соқтырады, бұл, сот отырысында, орындау мүмкіндігі
болмағандықтан, судья істі прокурорға, қосымша тергеуге кемшіліктерін, іс
барысында кандай амалдарды терең, зерттеу қажеттілігін нақты, ашып жазып
жіберіп, қосымша қандай іс-қимылдар, жасау керектілігін көрсетеді [13].
П. А. Лупинскийдің пікірінше: сот қылмыстық істі тексеру барысында
қылмыстық істі қосымша тексеруге бағыттарын анықтауға үкім шығарады,
сондай ақ, сот тексеру барысындағы, осындай шешімге негіз болған
жағдайда, ғана шығарылады.
Сот тексеруі басталғанға дейін, яғни, сот тексеру алдындағы дайындық
бөлімдерінде, сот істі қосымша тергеуге, қылмыстық іс жүргізу заңының
елеулі түрде бұзылған жағдайында, ғана бағыттайды[14].
Г. И. Загорскийдің пікірінше : сот қылмыстық істі қосымша тексеру
өндірісіне нақты, дәйекті дәлелдер, алдын ала тергеу орындарында
анықталмаған жағдайларда қайтаруына болады, және сот отырысында бұл
жағдайлар атқарыла алмауына байланысты[15].
К. Ф. Гуценко былай тұжырымдайды: судьяның міндеті , өз аулысында,
істін қандай негіздерге сүйеніп қайтарылғанын, және қандай мәселелердің
жете анықталуы қажеттілігін ашып көрсету[16].
А. Т. Рыжаков болса: қылмыстық істің косымша тексеру өндірісіне
қайтарылуы судьялардың, ост отырысы сатысындағы, шешімдерінің бірі деп
қана қабылдайды[17].
И. Я. Фойницкий болса, сот өндірісі сатысындағы бұл институт
туралы атамайды да. Оның пікірінше: айыпталу функциясы, айыптаушыда, оған
соттың араласуы, іс барысына кері әсерін тигізуі мүмкін, бірақ, сот
төрағасы да, сот коллегиялары да, тергеушіге айнала алмайды[18].
Ю. А. Воробьевтың пікірінше, қосымша тергеу барысындағы, реттеуші
сұрақтар талаптары ерекшеленеді, бір жағынан керек емес қайталаулар
көбейеді, ал, екінші жағынан, бір-бірімен тіл табысуы жақсы
болмайды,түсініспеушілік туады мұндай талаптардың әр-қилы болуы, құқықтану
тәжірибесінде қиындықтар туғызады. Оның пікірінше, қылмыстық істі қосымша
тексеруге кайтару барысындағы, шешілуге тиісті мәселелер, теориялық
тұрғыдан қарағанда косымша тексеру іс барысындағы шұғыл шешім болып
табылама[19].
Қорыта айтқанда, көпшіліктің пікірін, тұжырымдай келе, қосымша
тергеуге қайтарылған қылмыстық іс, сот өкілеттіктеріне, сондай ақ, алдын
ала тергеу органдарына, қосымша тергеу өндірісінің немесе, оперативтік-
іздестіру қимылдары бөлімінің қажеттілігінің ерекше екендігінде.
Республиканың жеке тұлғалы заңгерлері, істің қосымша тергеуге
қайтарылуы, соттардың намысына тиетін іс-әрекет деп біледі, мұнда,
соттардың іс-қимылдарын қаралайтын астар бар, деп ұғындырады.
Ш. Андарбековтың пікірінше, судья күмәнді адамның, кінәлі екендігін
дәлелдей алмаған жағдай да, ол, өз өтініші бойынша, істі тоқтатуға тиісті
[20].
С. Амангалиев болса,: тергеу органдарының кәсіби жарақталғанын ескере
отырып, жапа шегуші жаққа да, заң орындары атқарушыларға да, әр бір нашар
жүргізілген іс үшін, ақталу үкімін шығара бергеніміз, әділдік емес, ал,
соттан тілегіміз- дәлелдер жинақтай беруді жедел түрде тоқтатсын[21] .
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікірлерді жинақтай келе, қорыта
айтқанда, қылмыстық істі қосымша тергеуге кайтару институтының маңызы
жайлы, бүгінгі таңда, қылмыстық құқық ғылымында, бұл институтқа деген
дәйекті, нақты, ғылыми тұжырым жоқтығын көріп отырмыз. Жоғарыда
келтірілген авторлардың пікірлеріне сүйенсек, жалпы негіздерін,
мақсаттарын, қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару бағытындағы орын алған
жағдайлар келтірілген .Сондықтан, мынандай қорытындыға келуге тура келеді:
1. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институты- қылмыстық іс
жүргізуші құқық институты, қылмыстық іс жүргізу барысындағы талаптар
жүйесіне сай нақты іс жүргізетін, прокурордың, соттын, судьяның, сот
сатысындағы атқаратын жұмыстарын нақты тағайындайтын, тексеру
барысындағы, жасальшған қылмыстың накты дәйектеріне, дәлелдеріне
сүйенген, және қылмыстық іс жүргізу барысында, заң ережелерінің қатаң
сақталуын қадағалайтын сот барысындағы кемшіліктерді, аяқталуына кедергі
болатын жағдаяаттарды жоятын институт.
Мен, ҚР ҚІЖК-нің жалпы бөлімінің 7 бабына қылмыстық істі қосымша
тергеуге жіберудің анықтамасын ендіруді ұсынамын, себебі онда, қылмыстық
істі қайта қарау жайлы нақты дәйектер жоқ.
2. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтын, ҚІЖК-нің
құрамында сақтау кажет, себебі, ол, өзіне қойылған барлық талаптарды түгел
орындады, және, өзін көрсете білді оның іс жүргізу формаларын жетілдіре
түсу қажет.
З. Сот арқылы істі қосымша тергеуге кайтару үшін тарптардын арыздары
мен үлкен мативті көрсету кажет.
1.2 Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару институтының қалыптасуы
және өркендеу тарихы.
Сот реформасының қарқынды өркендеу кезеңінде, мемлекеттегі, сот
жүйесінің, кемшіліктері мен құнды жақтарын, егжей-тегжейлі, талдау жасауы
қажет, және өте маңызды.
Отандық сот өндірісі мен сот құрылымы жөнінде, негізгі қорытынды
ретінде, 1864 жыл сот реформасы боп келеді, және отандық сот өндірісі
тарихында, ерекше орын алады.
Сондықтан, қылмыстық істер жөніндегі әділ-сот өндірісі, мемлекттік
органдар, осындай, институттардың пайда болу қажеттілігін тудырды. 1864
жылы сот реформасы, соттьң, заң орнындағы органдардан бөлек, және,
әкімшілік биліктен бөлек, екендігін, судьялардың тәуелсіздігін, және
құқықтарының , үкімдерінің беріктігін жария етті[22].
Қылмыстық сот өндірісінің уставының қағидасы ретінде алдын ала
жарияланған Қылмыстық сот өндірісіндегі негізгі жайлары, атты, жаңа
заңға қысқаша түсініктеме ретінде,жазылғандардан үзіндісі Қылмыстық сот
өндірісінің мақсаты, жасалынған зұлымдыққа
қарсы немесе қылмысқа қарсы, әділ шындықты табу, қылмыскерге жасаған
зұлымдығын мойындату, және, шын қылмыскерге тиісті жаза колдану.
Қылмыстық өндірісте, барлық қолданылатын іс-әрекеттер, қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларына сай, айыпталушының шын мәнінде кінәсін мойнына алуын, оның
қаншалықты кінәлі екендігін, қандай деңгейде екендігіне бағытталуы тиіс.
М. А. Чельцов-Бебутов айтқандай, устав құрушылар, судьяларға
дәлелдемелердің заң жарғысына негіз болып келетіндігін, оған заң түзу
кезінде, ерекше мән беру қажеттілігін атап өтті.
Бұл сұрақтың шешімінен, тек қана, сот өндірісінің формалары ғана емес,
соттардың ұжымдық органдарының, сондай ақ, дәлелдерді жинау және қарауда,
және әділ сот іс-шараларын қамтамасыз ету және айыпталушыны жазықсыз
айыптаудан, ығыстырудан қорғау.
1864 жылы сот жарғысын құрастырушылар өз алдарына; сот ұжымдарын
біріктіруді, сот билігіне толық және сот тәуелсіздігін әперуді мақсат
етіп қойды. Сот билігінің сот ведомстваларында, ұжымдарында, тольтқ
билікке жетуіне судьялар ғана емес, сол секілді қызметкер, лауазымды
адамдар да, өз үлестерін қосты, олардың бұл атсалысуы, сот талқылауы
барысында, сот өндірісінде толығымен өте қажет еді.
Қылмыстық сот өндірісінде, бұл күрделі мәселе, сот ұжымдарына тергеушілерді
қосу арқылы орындалып, шешілді.
Прокуратура, және адвакатура сот үрдісі орындарында құрылды,
бірлесіп жұмыс атқарды, және сондай ақ сот ведомстваларына ұжымына
жатты. Кей жерлерде, сот орындарында ерекше мамандық-тілмәштік мамандығы
орын алды.
Жарияланған сот реформасының негізгі жайларының бірі, соттан
кінәлуші биліктің, бөлінуі, және сот мазмұнындағы алдын ала
тергеу кимылдарының берілуі.
Тергеушілерге, ең жағымды әсер еткені, сот өндірісі саласында,
сот үрдісіне тікелей қатысуы болды. Сол себепті, тергеуші бастаған
кылмыстық іс, прокурор арқылы тоқтатыла алмайтын еді.
Осы негізде, прокурор ,аумақтық сот алдында, тергеушінің, тергеу
амалдарын тоқтатуы жайлы, ұсыныс қойды.
ҚР ҚІЖК 249 бабына сәйкес, ұсынылған тергеулер, сот палаталарына, аумақтык
соттарға, барлық іс жағынан ауыр қылмыстар болуға тиіс болды[23].
Тергеушілер, алдын ала тергеу амалдары өндірісіне, полицияның
хабарлауымен немесе прокурордың ұсынысымен ғана емес жәбірленушінің
шағымы бойынша да, сондай ақ, кінәсін мойнына
алып, келгендерге де, сондай ак, өз сана-сезімінің, сезімталдығыменде
істі бастауға мүдделі. (97, УУС).
Алдын ала тергеуге кіріскен , тергеуші, қалыптасқан жағдайларға
байланысты, өз түйсігімен, атқаруы тиіс болды және қажет еткен жағдай
да, жаңа адамдардан жуап алуға құқылы болды.(264 УУС).
1864 жылы қылмыстық сот өндірісі жарғысында, мынандай сөздіктер жиі
қолданылып жүрді, істі қосымша тергеуге ұсыну, алдыңғы тергеуді
толықтыру, деген сияқты. УУС 286 бабында айтылғандай: сот тергеушісі
тергеуді аяқталған деп мәлімдесе де, прокурор немесе оның орынбасары алдын
ала тергеуге, қосымша толықтыру, талап ете алады. Прокурор немесе сот істі
кайта тергеуге, жіберуге болады деп тапса, қосымша ақпарат жинау термин-
сөздігі қолданылды. Біткен қылмыстық істі тергеуші прокурорға жолдап
отырды, ал прокурор қарап, тексеруге міндетті болды:
1. Іс прокурор билігінің жүрізуіне жата ма,
2. Тергеу толық ыждағаттылықпен жүргізілді ме,
3. Айыпталушыны сотқа беру немесе оның ісін жабу немесе уақытша
тоқтату. (510 УУС).
Жүргізілген кылмыстық іс қанағаттандырарлық болмаған жағдайда, істің
шын мәніне жету үшін дәйекті дәлелдер жеткіліксіз болған жағдайда,
қылмыстық істі жүргізуде елеулі кемшіліктер орын алған жағдайда, прокурор
косымша ақпарат талап етуге немесе істі косымша тергеуге жіберуге құқылы
болды. Сот тергеушісі, мұндай талаптарға, бағынуға міндетті болды, және,
прокурор талаптарының, қосымша тергеуге жіберген талаптарының негізді
немесе негізсіз екенін ашық жариялап ұсыныс жасай алмайды.(514 УУС бабы).
Өз кезегінде, прокурорға, заңға сәйкес, қосымша тергеу амалдарын
негізсіз ақпараттарға сүйене отырып, тоқтатпақ болған болса, оған қатаң
тиым салынған.(514 УУС бабы).
Егер, прокурор, қылмыстық істі толық, барлық жағынан қамтылып, іс
жүргізу заңды бұзбаған болса, онда оның үкімімен, іс сотқа жіберіліп
отырды. Мұнда, прокурор сотқа істі жіберер алдындағы қорытынды сөзі
ретінде, айыптау актісін, үкімін шығарып отырды. (519 УУС бабы).
І864 жылы қылмыстық істер сот өндірісі жарғысы бойынша, прокурор
кылмыстық істі қосымша тергеуге келіп түскеннен кейін, кең көлемдегі, билік
қуатына ие болды, прокурордың бақылауында болған іс, өзінің сапасы жағынан
болсын, алдын ала тергеу ісі барысында болсын, тексеру барысы толық
бітпеген немесе іс жүргізу заңы едәуір бұзылған, қылмыстық істердің өзі,
сапасы жоғарылап, тиімді әсерлерін бере бастағаннан кейін, прокурордың бұл
төтенше билігі, совет өкіметі тұсындағы, советтік қылмыстық заң негізінде,
қабылданды.
Қылмыстық істі алдын ала тергеу орындарына қайтару ісі 753 УУС бабы
бойынша, сот тергеуі барысында, қылмыстық істің байқалмаған жақтары
айыпталу актінде көрсетілмеген жағдайда қайтарылады. Егер сот тергеуі
қылмыстық жауапкершіліктің, деңгейін күшейтетін болса, айыптау актісінде
көрсетілгендей, істі кейінге тоқтата тұруға мәжбүр болады, айыптаушыға өз
мүмкіндіктерін ойлап, саралау, ал, айыпталушыға, өз мүмкіндіктерін
корғауға, дайын болуға [24]. Сот жарғысының қазіргі уакыттағы
құрастырушылардың талдауына қарайтын болсақ, қылмыстық істі қосымша
тергеу жайлы, тек жалпылама мағлұматтар берілген, қылмыстық істерді
қосымша тексеруге қайтару институты жайлы жеке дара талдау жүргізу жоқтың
қасы. Сонымен, сот реформасы, жаңа сот құрып беріп қана койған жоқ, жаңа
түсініктегі, заңмен, әділ сотпен жүретін, жаңа құқыққорғау органдары
жүйесін кұрды. Сөзсіз, сот реформасы, XIX ғасырдын екінші жартысындағы, ең
маңызды реформалардың бірі болды.
Совет өкіметі уақытында, 1864 жылы сот реформасьтның барлық
принциптері түгелдей, пайдаланды, кәзіргі уақытта да, біз, сол жайларға
қайта ораламыз, 1864 жылы бекітілген реформа, әлі күнге өз маңызын жойған
жоқ.
Міне сондықтан 1864 жылы сот реформасын оқып үйрену Қазақстан қоғамына
өте маңызды, себебі, ҚР ның сот реформасы әлі біткен жоқ. Өткеннің
мол тәжірибесі өз жемісін берері қақ. Келтірілген талдаулар мыналарға
меңзейді:
1 .Қылмыстық істі косымша тергеуге бағыттау үшін, прокурор, жарғыға
сәйкес, сотқа жүгінеді.
2. УУС бабы бойынша, аса ауыр қылмыстар, қосымша тергеуге негіз бола
алмайды.
З. Қылмыстық істер өндірісін, қосымша тергеуге қайтару негіздерін жеке
талдау, оларды, тиянақты түрде ықшамдау.
4. Қылмыстық іс барысында, сот ісі сатысынан қай істің, қосымша тергеуге
қайтарылуы мүмкіндігін анықтау. Тарихта куә кез келген елде, социальдық-
саяси, экономикалық түзілістер, жаңа жүйедегі, сот реформасын құрайдыь
және құқыққорғау органдарын құрайды тергеу органдары, прокуратура, біріккен
соттар жүйесін қүрайды.
XX ғасыр басында 1905 жылы революцияға байланысты, одан кейін, бірінші
дүние жүзілік соғыс сот реформасына өз әсерін тигізді. 1917 жылы ақпан
төңкерісінен кейін, уақытша өкімет сот жарғыларын, заңдарды өзгертпек
болды[25].
1917 жылы 24 қарашада №1 Халык Комиссарлары Советінің Декреті
бойынша, жаңа сот құрылымы түзілді.
Бұл, советтік сот жүйесін құрайтын, алғашқы маңызды құжат болды. Ол
ескі жүйені жойып, бұрынғы сот жарғыларын өзгертті, аймақтық соттар, сот
палаталары, үкімет сенаты, өз департаменттерімен, әскери теңіз соттары
сондай ақ коммерциялық соттар бұл жарғылардың барлығын соттармен өзгерте
отырып, демократиялык негізде, сайланды. (1баптын декрет №1). Сондай ақ,
тергеушілер, прокурорлық бақылау, сот алқасындағы және жеке адвакатура
институттары өзгертілді. (бап 3. декрет №1). Қылмыстық істің сотқа
берілетін айыпталу актісі, тергеу комиссиясының қаулысымен ауыстырылды.
Егер аймақтық халық сотымен іс толық тексерілмеген деп шешілсе онда оны
тергеу комиссиясына қосымша тексеруге жібереді немесе сот мүшелерінің
біріне тапсыратын болды.(бап.22. декрет№2). Бірақ №2 Декрет соты қосымша
тергеу амалдарын негіздерін жеткілікті мөлшерде, деп есептемесе тергеу
комиссиясы сотқа ұсынған қаулыны сот үрдісі сатысында, ашпайтын болса онда
іс қосымша тергеуге кайта ұсынылатын болады.
Сот туралы № 2 Декрет қылмыстық істің қосымша тергеуге қайтарылуы,
аумактық халық сотының құзырында болды және жан жақтағылардың пікірі есепке
алынбады.
22 бабтан басқа, №2 Декретте қосымша тергеу туралы айтылмады және ол
туралы түсінік те берілмеді.
Сонымен Декреттің №2 бабына сәйкес жергілікті халық соты кылмыстық
істерді қосымша тергеуе қайтару туралы қарастырмады, яғни жергілікті сот,
алдын ала тергеу жұмыстарын да, өзі атқарды, сол себепті, істі кайта
тергеуге өзіне-өзі бере алмайтын еді. Қайта тергеу жөніндегі іс
аумақтык халық сотының құзырында болды, ол қосымша тексеруге, тергеу
комиссиясына істі бере алатын немесе тергеуді аумақтык халық сотының бір
мүшесіне табыстайтын. Сол уақыттағы қайта тергеу ісінің жағдайы осындай
еді. Ресейдің заң негіздерін қарасақ 1917-1922 жылдар аралығында
қылмыстық істер жөнінде қосымша тергеу жұмыстары жете қарастырылмады.
Қылмыстық істерді косымша тергеуе қайтару институты, алдын ала тергеу
орындарының және соттың, халық сотына айналуына байланысты негізінен өмір
сүруін тоқтатты қолданылмады тек қана, ол жайында, қолдану туралы айтылып
жүрді ал оны қолдану жағдайлары негіздері тексеру реттілігі
қарастырылмады.
Бұл жерде қылмыстық іс жүргізу шаралары, сондай ақ, қылмыстық
сот өндірісі кағидалары орындалмады. Бұнда соғыс уақытының жағдайына
сәйкес алдын ала тергеу өндірісі қарапайымдатылды сот арқылы, репрессияны
жылдамдатқылары келді, көбінесе сотсыз, тергеусіз, ату жазасы
қолданылды[26]. Басталған азамат соғысының жағдайында, заң және әділ сот
туралы айтудьтң өзі артық еді.
Үлкен ел кұқүқтық және рухани жабайыланудың алдында тұр еді.
Сонымен, келтірілген зерттеулерге сүйене отырып, зерттелген уақыт
аралығына мыналар тән:
1. Мамандар сүрыптау негізі шет қалды, сонымен қатар қойылатын
талаптар жүйесі, қылмыстық істер барысындағы маңызды
институттар назардан тыс қалды.
2. Сот туралы Декретте, №1 №З қылмыстық істерді қосымша
тергеуге кайтару институты туралы ескерілмеді.
3. Соған қарамастан бұл институт жойылған жоқ, оған куә 22 баб. Сот туралы
Декрет №2 бірақ тәжірибе жүзінде, қосымша тергеу амалдары
қарастырылмады.
Азамат соғысының аяқталуы, совет өкіметінің тап саясатына ешқандай
өзгерістер әкелмеді. 1921 жылы РКП (Б) және совет мемлекеті, соғыс
Коммунизмінен, бас тартып жаңа экономикалық саясатқа ауысты.
Сонымен қатар, 20-шы жылдары РСФСР және ҚазССР кұқықтық жүйенің
қажеттілігіне ұшырасты. Бұл өте маңызды аялдауды күтпейтін, мәселе еді.
Сонымен қатар біршама шешуі қиын күрделі мәселелерде жинақталып қалған
болатын. Бұл мәселелерді шешу үшін оларды бір жүйеге келтіру қайшылықтарды
жою қажет болды. Бұл іс-шаралар 1922-І 924 жылдар аралығында болды.
ҚазССР үшін бұл құқықтарды бір жүйеге келтірудің маңызы өте зор болды,
сондай ақ, ары қарай өркендеу үшін барлық басқа да советтік
Республикаларға да қажет еді. Осы уақытқа дейінгі қабылданған кодекстер,
республикалар одағының кодексіне негіз болды. Сот реформаларының нәтижесі
ҚазССР сот кұрылымында өз орынын тапты, IV сессиясында ВЦИК IX
жииналыс шақыруында, 31 қазанда 1922 жылы кабылданды. Сот құрамы 70-жыл
аралығында беки түсті істерді түгелдей қарады: тұрақты халық соты, екі
халық төре алқасы, немесе тұрақты халық судьялары.
Республикалар соты жүйесі үш бөлімнен құралды ҚазССР бойынша 1923
жылы: халық сотары, губерниялык соттар, ҚазССР жоғарғы соты.
1924 жылы ҚазССР одағы түзілуіне байланысты, төртінші бөліммен
толыктырылды: ҚазССР жоғарғы сотымен.
Революциондық трибуналдар өз жұмыстарын тоқтатты, бірақ сот жүйесі өзі
құрамына, әскери және әскери-көлік трибуналарын қосып алды, олардың
жұмыстарын СССР жоғарғы сот коллегиясы қадағалап отырды, кейіннен
трибуналдар ҚазССР одағының сот органдары болып өзгерді.
Жоғарғы сот республиканың жоғарғы сот органьт болып бекітілді.
Ол губерниялық соттар арасында кассациалық саты және аса маңызды істер
жөнінде бірінші саты болып есептелінді. Жоғарғы сот барлық соттардың
үстінен қарайтын болды және күшіне енген сот қаулыларын өзгертуге
қабылдамай алып тастауға құқылы болды. Сот тәжірибесінде оған, заң
негізінде туындаған сұрақтарды шешуге мүмкіндіктер берілді. Жүргізілген
зерттеулер мынаған тұжырымдайды:
1 .Қылмыстық істің қосымша тергеуге қайтарылуы ҚІЖК бойынша
ҚазССР 1922, 1923 жылдар прокурор тарапынан сотқа кінәіні жолдау
болса, соттар сатысынан: сот бірінші сатылы сот қосымша тергеуге істі
жолдай алды, жан жақты істі қарауға, кейін қалдыруға мүдделі болды.
2. ҚІЖК бабы ҚазССР бойынша 1922, 1923 ж.ж. аталған институт
тергеушімен прокурормен сот алқасымен бірлесе жүмыс атқарды тергеушілер заң
орындарында соттарда тіркелгендіктен тергеу арқылы сот жұмыстарына өз
үлестерін қосты.
З. Істі косымша тергеуге жолдау ушін, негізболып саналатыны,
бастапқы айыптың өзгеруі болып саналады, бұл жөнінде жалпылама
қалыптасқан жағдай жоқ.
4. Сол уақыттағы, қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару
негіздерін мынандай топтарға бөлуге болады:
а) прокурор тарапынан, тергеудің толық болмауы, ( 231бап ҚІЖК 1922ж.
бап. 227 ҚІЖК 1923ж), прокурор, тергеушіге тергеуді толықтыруға
бұйрық бере алды.
б) сот тарапынан: атағылған айыптың толық еместігі, (баб.241, 242 ҚІЖК
1922ж., баб.238, 239 ҚІЖК 1923ж);
-айыптының қылмыстық кінәсінен басқа да күнәларының болуы,
қарастырылып отырған істен басқада, қылмысқа катысы болуы,
бастапқыдан бөлек,(баб.316 ҚІЖК 1922ж., баб. 312 ҚІЖК 1923ж.);
-қылмысты басқа тұлғаның жасағанын анықтау іске айыпты болып тартылмаған,
(бап 319 ҚІЖК 1922ж., бап 315 ҚІЖК 1923 ж.);
-бұрынғы айыптаумен тығыз байланысты, жаңа айыптау ашылғанда, іс жөнінде
айыптыны таныстырып, бұл айыпты жеке карауға мүмкіндік болған жағдайда,
(баб. ҚІЖК 1922ж., баб. 316 ҚІЖК 1923ж) ; -сот жобасфымен немесе шеттен
жасалған ұсыныс бойынша, (баб. 306 ҚІЖК 1922ж., баб. 302 ҚІЖК 1923 ж.);
в) шеттен жасалған ұсыныс бойынша, айыптаудың бастапқы формасы
өзгеруіне байланысты, бұл өзгеріс ауыр жазаға алмастырылғанда, (баб. 317
ҚІЖК 1922ж., баб. 313 ҚІЖК 1923 ж.,).Қазахстанның заң ережелері, өз
бастауларын, сонау, ҚазССР ҚІЖК 1922ж ,1923жж. қылмыстық істі қосымша
тергеуге қайтару үшін алғандығын көріп отырмыз.
1958-1961жж. Қылмыстық іс барысында, заң негіздерінде жаңа
Кодификация қабылданды. Одақтық республикаларда, қылмыстық процессуальдық
кодекстің кабылдануы бұл реформалауды білдіреді, және талаптардың
демократияланғындығын білдіреді. Талаптар мағынасында, ҚІЖК сот істі қайта
тергеуге, іс барысына қатысушылардың ұсынысы бойынша немесе өзінің жеке
ойымен жібере алады. Бірақ бір атап өтетін жағдай баб 214, 242 ҚІЖК
қылмыстық істің қосымша тергеуге кайта қарауына қайтарғанда, соттың
мәртебесін ұлғайту мақсатында болды.
Қазақ ССР 1959 жылы қылмыстық іс кодексіне талдау жасай отырып, мынандай
тұжырымға келеміз:
І. Сот арқлы осы бағыттағы, заң жүзіндегі барлық талаптардың орындалуы,
қылмыстық сот өндірісінде қайта тергеу ісі маңызды орын алды.
2. ҚазССР ҚІЖК бірыңғай талаптар жүйесін ұстанды қылмыстық
істерді қосымша тергеуге қайтару істерін жолдап отырды.
ҚІЖК талаптары қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару барысында, алдын
ала тыңдау сатысынан, соттың кассациондық және бақылау сатыларына
жіберіліп отырды.
3. Сот тексеруінен істің қайта тексеруге жіберілуі сот тексеруінің
дайындық бөлімінен орын алуы тиіс болатын, сондай ақ, сот жүргізу
заңы барысында, бұл процесс дәлелденген соң, сот тексеру барысының
дайындық бөлімінен орын алады.
Бірақ, істің кайта тергеуге қайтарылуы негізі, ҚазССР ҚІЖК бабы
толық іске асырылмады бұл бір жағынан қылмыстық іс
материалдарын есепке алу үшін қажет болды, сонымен қатар, бұл
негіздерді есепке алып, жіктеуге, судьяларға мүмкіндік берді:
прокурор істі тергеушіге немесе анықтау органдарына тапсырады
айыптау қорытындысымен. ҚІЖК 191 бап. сот қайта тергеуге
шығарады:
а) асқару мәжілістерінде, мына жағдайларда, (баб. 214 ҚІЖК)
анықтау немесе алдын ала тексерудің толық еместігі сот мәжілісінде
рындалмау жағдайында ;
тексеру барысында, елеулі заң эрекеттері бұзылса, ҚІЖК;
айыпталушыға тағылған айыптан басқа да,айыптар табылып жатса,
егер ол, қарастырылып жатқан іспен байланысты болып,қылмыстық
жауапкершілікке, жаңадан тартылған түлғаларды жеке тергеу
мүмкін болмаған жағдайда;
іс дұрыс қосылмаған немесе дүрыс бөлінбеген жағдайда;
айыптау корытындысын ауыр айыпка немесе, бастапқы
айыптаудан өзгеше айыптау кажеттілігі туындаған жағдайда;
материалдық шығынның орнына толтырылуы бітпеген,тергеуші
қажетті шаралар қолданбаған жағдайда,немесе, мүліктерін тәркілеу
қажет болған жағдайда, бұл іс-шаралар, тергеу қимылдары
өндірісінсіз орындау мүмкін болмаған кезде;
б). сот тергеуІ кезінде: алдын ала тексеру барысында іс толық
жүргізілмеген жағдайда,сот отырысында орындалмаса, немесе,
айыпталушы эрекетін зан жүзінде катаң жазаға үсыныс бергенде;
(баб 242 ҚІЖК);
-айыптау өзгергенде және, қылмыстық жауапкершілікке жаңа
тұлғаларды тартқанда; (баб. 281, 282, 283, 284 ҚІЖК );
-кеңесу бөлмесінде ,үкім қаулысын жариялау алдында,негізгі
сұрақтар ашылып жатқан жайда; (баб294 ҚІЖК ).
-кассациалық жэне бакылау стыларынан бірыңғай немесе, тексеру
толық емес жағд.сот тұжырымдары бір жерден шықпаса,үкімдегімен
нақты тергеу барысы сэйкес болмаса, сот тағайындаған жазамен
айыпталушы келіспеуі . (баб. 327, 376 ҚІЖК).
5. 1959ж. ҚІЖК қандай болса, ҚР қазіргі таңдағы ҚІЖК орын алар
заң бұзушылықты алдын ала болжау мүмкін емес,
6. Істің кайта тексерілуге қайтарылуы, сот алқасы құзырында.
ҚІЖК қылмыстық іс барысына қатысушыларға, қайта тергеуге
жолданатын істің жағдайын, жалпы ережелерді, өтініш ұсыныстармен
кеісушілікті (баб. 99, 185, 277 ҚІЖК ).
7. Іс алынған жағы және іс қайта тергеуге жіберілседе, тергеу амалдары
кезіндегідей, жалпы ереже заң өз күшін жоймайды. Қылмыстық іс прокурор
арқылы алдын ала тергеу орындарына алдында тергеген орынға жіберіледі.
8. Сот тәжірибесінде, талдау кезеңі көрсеткендей, істі қосымша
тергеуге жолдау, сот қарап жатқан қылмыстық істің созылуына
әкеліп соғады және сонымен қылмыстық сот өндірісінде тиімді
шешім болып табылмайды.
1997 ж. 13 желтоқсанда Қ Р ҚІЖК қабылданған соң кылмыстық-
іс жүргізу заңнама барысында біршама елеулі өзгерістер болды, қылмыстык
істерді тергеуе байланысты.
ҚР әділет реформасынын мемлекеттік бағдарламасында, ҚР Президенті
жарлығымен бекітілген 1994 жылы 12 желтоқсанда, былай делінген: сот
реформасының тікелей жағдайы болып саналатын, қылмыстық іс барысындағы екі
жаккада тең әділділік, кінәсіздікті дәлелдеу, сотты дәлелдер жинау
міндетінен босату оны маңындағыларға аудару арқылы бұл арада сот дәйекті
дәлелдерді жою құкұғынан айырылып қалмауы қажет, Сот өндірісінен , сот
эрекетін кінэлайтын барлык элементтер альгаып тасталуы тиіс[27].
Қылмыстық істі қосымша тергеу үшін кайтару-қылмыстык іс
жүргізу құқүқтығының өзіне-өзі тұрақты ,дербес институты.
Ол, арқылы прокурор мен сот биліктері, ҚР ҚІЖК негіздерінде, қылмыстьтқ
істі алдын ала тергеу өндірістері үшін қылмыстық істі косымша тергеу үшін
кайтару ісі, тергеу сапасы жоғарғы болған немесе іс материалдары дербес
жүргізілетін, қылмыстык іс жүргізу барысында атқарылады.
Сондықтан, аталған институт талаптары, ҚР ҚІЖК әр түрлі тақырыптарына
атаулары берілген, қойылған. баб. 282, 299, 303,
323, 411. ҚР ҚІЖК 303 бабында- карастырылған институттың
негізін қалаушы талаптарының бірінің атауы қылмыстық істі
қосымша тергеу үшін қайтару, деп текке аталмаған.
Қылмыстық істі қосымша тергеу үшін қайтару ісі 1997 ж.ҚР
ҚІЖК қабылдағаннан бастап өсті, жоғарғы сот пленумының
нормативті каулысынан кейін, қылмыстық істі соттар арқылы қосымша
тергеу үшін кайтару, 2001ж. 13 желтоқсанда, кабылданды және тексеріліп
отырған істердің үстінен, сот бақылауларымен қарау бекітілген тергеу үшін
қайтару ісіне, соттардың белсене ат салысуы, жаңа мэселелердің туындауына
себепші болып отыр.
Келіп түскен істі қарастырған тергеуші оны қосымша тергеуге
жолдай алады. (2б. 2т. баб. 299 ҚІЖК )
Мүндай жағдайларда шешім кабылданады:
І. Міндетті түрде, істі алдын ала тыңдауды өткізу (62, баб 301 ҚІЖК )
2. Шеттен келіп түскен үсыныстар негізінде, баб.ЗОЗ ҚІЖК оларға
жататындар:
а) айыпталушыға тағылған негізгі істен басқа айыптың тағылуы, егер, ол
карастырылып отырған іспен байланысты болса, немесе кылмыстық
жауапкершілікке, жаңа тұлғаларды тартуға негіз болған жағдайларда,егер,
олардың іс-әрекеттері, қарастырылып отырған іспен байланысты болса, жаңа
тұлғалармен карастырылған істі бөлек тергеу мүмкіншілігі болмаған жағдайда;
3. Айыптау актісінде көрсетілген айыптан, ауыр айыпқа ауыстыратын жағдай
туындаса, немесе, бірінші тағылған айыптан мүлде бөлек жай анықталса;
Қорыта айтқанда, қылмыстық істі қосымша қайтару ісі көбінесе қылмыстык
істерді жүргізу заңына сәйкес шеттен түскен шағым, ұсыныстарға
негізделінген.
Соттың бірінші сатысында, судья өз құқықтығын пайдалана отырып,
сотқа келіп түскен істі өз шешімі бойынша, қосымша тергеу өндірісі үшін
қайтара алады. (б.2, баб. 299 ҚІЖК ҚР.) Судья бұл шешімді, шеттен келіп
түскен ұсыныс, арыздар негізінде қабылдай алады.
Бірақ, баб. 301, ҚІЖК сәйкес, судьялар келіп түскен арыз,
шағымдарды сот отырысының рұқсатымен қарастыруға міндетті. Сот
отырысының алқа мәжілісінде, қылмыстық істі косымша тергеу үшін қайтару
ісі туралы ұсыныс егер дәйекті негіздері бар болса ( 303 баптын 1 тармақ
ҚР ҚІЖК). Қарастырылғандай сот отырысы тағайындап және екі жақтың
қатысуымен сот отырысын өткізуі тиіс ( 301 бап ҚР ҚІЖК ).
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты қаулысымен 2001 жылы 13
желтоқсанда маңызды жайт қарастырылған айыптаушы және қорғаушы тарапынан
тыңдалған іс, қайта тергеуге жіберілсе, (303 бап ҚР ҚІЖК не) сәйкес, сот
өз қаулысында, прокурорға жолданған істің қай негізде екенін ашып
көрсетуі қажет.
Қарастырылатын ( 303 баптын 2 тармақ ҚР ҚІЖК) қылмыстық іс жүргізу
заңының мәселелерді шешу үшін үкім шығаратын сот не сотталушының жазасын
өтетін жердегі сот, сотталушының тұрғылықты жері бойынша сот, үкімді
орындау барысында, туындайтын түсініксіздерді жою туралы шешім
қабылдайды, жоғары аталғандарды ескере отырып тұжырымға келемін:
1. Судья, қылмыстық істі қосымша тергеу үшін қайтару ісін,
екі жақтың ұсынысын бірдей тыңдауы қажет бұл өте маңызды.
2. Құқыққорғау тәжірибесі көрсеткендей судьялар сот
отырысын тағайындап, сонда қылмыстық істі қосымша тергеу
үшін қайтару ісін, қарастырады, бұлалардың жауапкершіліктен қашып,
дербес шешім қабылдамауынан.
3. Қылмыстық іс жүргізу заңы бұзылуы тек ( 303 баптың 2 тармағы, 415
бапта) жазылғандай емес іс қосымша тергеуге қайтарылады
конститутциялық және басқада заңдардың талаптарына сай;
4. Судьяның қылмыстық істі қайтару үшін өз ұйғарымы бойынша оның ішінде
процеске қатысушылардың барлық іс-әрекеттері іс жүргізу құқұқтарын
түсіндіруге сот отырысына дайындық қимылдары көрінбей қалады. Көптеген
жағдайларда фактілер туралы пайымдаулар дәлелдемелерді саралау нәтижелеріне
сүйенеді.
Қылмыстық процесте ақиқатты абсолютті ақиқат ретінде талдау сот
практикасы үшін маңызы зор. Қылмыстық істі қосымша тергеу
үшін қайтару ісі тергеу сапасы жоғарғы болған немесе іс
материалдары дербес жүргізілетін қылмыстық іс жүргізу барысында
атқарылады Қазақстан Республикасында сот жүйесінің реформаланын-түзілу
жағдайында сот рөлінің мықтылығы қабылданатын үкімнін кепілі ретінде, сот
талқылауы барысында, маңызды орын алады.
2 Тарау. Қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу жолдамасының тәртібі және
қосымша тергеу кезеңінде туындайтын сұрақтар барысы.
2.1.Қылмыстық істің қосымша тергеуге жолдану негіздері.
Қылмыстық іс жүргізу заңынын қосымша тергеу негіздерін
қарастырамыз. (ҚР ҚІЖК 303 бап )
Істі қосымша тергеуге қайтару негізі болып саналатындар:
1. Айыпталушыға тағылған айыптан басқа да, айыптар табылып жатса,
егер ол, қарастырылып жатқан іспен байланысты болып, қылмыстық
жауапкершілікке, жаңадан тартылған тұлғаларды жеке тергеу мүкін
болмаған жағдайда;
2. Іс дұрыс қосылмаған немесе дұрыс бөлінбеген жағдайда ;
3. Айыптау қорытындысын ауыр айыпқа немесе бастапқы айыптаудан өзгеше
айыптау қажеттілігі туындаған жағдайда ;
Жоғарыда келтірілген кодекстерден ҚазССР ҚІЖК 214, 242 баптар
материалдық шығынның орнына толтырылуы, тергеуші қажетті шаралар
қолданбаған жағдайда немесе мүліктерін тәркілеу қажет болған жағдайда бұл
іс-шаралар тергеу қимылдары өндірісінсіз орындау мүмкін болмаған кезде
ғана. Қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтару негіздері шеңбері жаңа
заңмен едәуір қысылды. Сот арқылы осы бағыттағы заң жүзіндегі барлық
талаптардың орындалуы, қылмыстық сот өндірісінде, қайта тергеу ісі
маңызды орын алды. Жоғарыда аталған талаптарға сүйенсек, бап. 24. ҚІЖК ҚР
алдын ала тергеудің толық еместігі, бірыңғай біртектілік, заңгер
болжағандай, біртектілік туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz