Базар батыр жырының жиналып, жарияланып, зерттелуі

1 "БАЗАР БАТЫР" ЖЫРЫНЫҢ ЖИНАЛЫП, ЖАРИЯЛАНЫП, ЗЕРТТЕЛУІ
ӘДЕБИЕТТЕР

Қазақ тарихи жырларының ішінде оқиға желісінің күрделілігі, тілінің шұрайлылығы жағынан ерекше көзге түсетін жырдың бірі — "Базар батыр".
Базар батыр жырын жинастыру ісі XX ғасырдың 1935-40 жылдары қолға алынған. Жинаушысы –ақын, жазушы Бәделқожа Тұрсынбаев. Ақын жырды Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданына қарасты Батбақбұлақ селосының тұрғыны Жангөдей қарттың айтуы бойынша жазып алып, 1941-42 жылдары ҚР ҒА ОҒК қолжазба қорына тапсырған. Жангөдей ақсақалдың дастанды кімнен үйреніп жырлағаны белгісіз. Шығарманың басында қашан, қайда алынғанын туралы қысқаша мәлімет берілген.
Ақын жырдың ел арасына кеңінен тараған нұсқасың жинап, қағаз бетіне түсіруі - ауыз әдебиетінің алтын қорына қосылған үлкен үлес болып табылады.
"Базар батыр" - өсіресе, Алтай қазақтарының ортасында кең тараған. Үш бөлімді жырдың бірінші бөлімі алғаш рет 1940 жылы Алматы қаласында басылып шыққан. Жыр осы басылымнан соң қайта жарық көрмеген.
Бәделқожа Тұрсынбаев құрастырып шығарған Жангөдей варианты Базар батыр туралы жырдың негізгі нұсқасы болып тайылады. Әйткені ол — жырдың ең толық әрі көркемдік деңгейі жоғары дәрежедегі нұсқасы.
"Базар батыр" жыры арнайы зерттеу нысанасына алынбаған. Десек те, зерттеушілердің әр кезде жыр жөнінде білдірген пікірлері бұл туыңдының ғалымдар базарында болғандығын көрсетеді. Жыр туралы алғаш сөз қозғаушылардың бірі — ғалым Есмағамбет Ысмайлов,
ҚР ҒА ОҒК қолжазба қорында ғалымның "Базар батыр" жыры туралы" деген атпен аталмыш жыр туралы жазылған қысқаша пікірі (рецезия) қолжазба түрінде латын әрпіңде берілген.
"...Бұл күнге дейін калың оқушылар жұртшылығына мәлім болмаған Базар батыр туралы жыр - Шығыс Қазақстанның Алтай өңіріндегі ел ішінде өте көп жайылған сұлу жылдардың бірі. Базар талай ірі соғыстарда жауларың тас-талқан етіл жеңеді. Бұлда біздің тарихтағы Сырым, Кеңесары-Наурызбай, Исатай, Махамбет, Жанғожа, Бекет сияқты айбынды халық қаһарманы. Қазақ елінің Шығыс жақ түкпіріне төніп келген жауларға талай ойран салған асқан батыры болған.

1. Ысмайлов Е. "Базар батырдың "жыры жөнінде: (қолжазба)>/ҚР ҒА. ОҒК Алматы, 1941-42, 358 п., 1-3 бб.
2.Әдебиеттану терминдер сөздігі. — Алматы: Ана тілі, 1996. — 240 бет.
3. Сонда.
4. Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жырлары. -Алматы; "Ғылым"' баспасы, 1972. —3376ет.
5.Қазақ әдебиетінің тарихы. —Алматы: Қазақ ССР ҒА-ның баспасы, 1960. - 737 бет.
6. Қайсенов 3. Найман шежіресі. — Өскемен, 2001. — 272 бет.