Дауысты дыбыстардың жазылуындағы ерекшеліктер

1 И, У әріптерінің қызметі
Қолданылған әдебиеттер:

Акустикалық, артикуляциялық және де басқа да белгі-қасиеттеріне қарай тіл дыбыстары алдымен дауыстылар және дауыстылар деп екіге бөлінеді. Бұлардың әрқайсысына тән негізгі ерекшеліктер мынадай болып келеді:
1. Дауыстылар тоннан (дауыстан) жасалады да, салдырдың қатысы елеусіз болады. Ал дауыссыздар керісінше, салдырдан жасалады, және тонның қатысуы да, қатыспауы да мүмкін.
2. Дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз, қарқынсыз шығады да, дыбыстау мүшелері барлығы дерлік қатысады. Ал дауыссыздарды айтқанда керісінше.
3. Дауыстылар буын құрайды, дауыссыздар құрамайды.
4. Дауыстыларға екпін түседі. Дауыссыздарда мұндай қасиет болмайды.
5. Дауыстылар созып айтуға келеді, ән дауыстылардың осы қасиетіне негізделеді.
6. Дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күшті болады.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан «Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые записки Казанского университета») деген еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ң) атап өтеді.
Тіл-тілде дауысты дыбыстар саны жағынан да, сапасы жағынан да түрлі-түрлі болып келеді.
Кейбір тілдерде дауыстылардың саны көп те, қайсыбіреулерінде аз. Мысалы, қазақ тілінде тоғыз жалаң дауысты дыбыс (монофтонг) болса (а, е, ы, і, ә, о, ө, ұ, ү), орыс тілінде алты дауысты дыбыс (а, э, и, ы, о, у) бар. Ағылшын тілінде дауыстылардың саны – жиырма бір (оның ішінде он екісі жалаң дауысты), қырғыз тілінде – он алты (оның ішінде сегіз жалаң дауысты), ойрат тілінде – он төрт (оның ішінде тең жартысы жалаң дауысты).
Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысы мен қалпына қарап, атап айтқанда, 1) тілдің қалпына, 2) ерінің қатысына және 3)жақтың ашылу қалпына қарай топтастырылады.

1. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері», А-2002ж.
2. Жолшин А. «Қазақ тілінің дыбыстарының А.Байтұрсыновқа дейін зерттелуі»// Тараз -2007ж.
3. Мырзабеков С. «Қазақ тілінің фонетикасы», А-1993ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Дауысты дыбыстардың жазылуындағы ерекшеліктер

И, У әріптерінің қызметі
Акустикалық, артикуляциялық және де басқа да белгі-қасиеттеріне қарай
тіл дыбыстары алдымен дауыстылар және дауыстылар деп екіге бөлінеді.
Бұлардың әрқайсысына тән негізгі ерекшеліктер мынадай болып келеді:
1. Дауыстылар тоннан (дауыстан) жасалады да, салдырдың қатысы елеусіз
болады. Ал дауыссыздар керісінше, салдырдан жасалады, және тонның қатысуы
да, қатыспауы да мүмкін.
2. Дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз, қарқынсыз шығады да,
дыбыстау мүшелері барлығы дерлік қатысады. Ал дауыссыздарды айтқанда
керісінше.
3. Дауыстылар буын құрайды, дауыссыздар құрамайды.
4. Дауыстыларға екпін түседі. Дауыссыздарда мұндай қасиет болмайды.
5. Дауыстылар созып айтуға келеді, ән дауыстылардың осы қасиетіне
негізделеді.
6. Дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күшті болады.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И.
Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан Материалы к изучению
киргизского наречия (Ученые записки Казанского университета) деген
еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі
топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ),
дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨,
ѓ, к, г, ң) атап өтеді.
Тіл-тілде дауысты дыбыстар саны жағынан да, сапасы жағынан да түрлі-
түрлі болып келеді.
Кейбір тілдерде дауыстылардың саны көп те, қайсыбіреулерінде аз.
Мысалы, қазақ тілінде тоғыз жалаң дауысты дыбыс (монофтонг) болса (а, е, ы,
і, ә, о, ө, ұ, ү), орыс тілінде алты дауысты дыбыс (а, э, и, ы, о, у) бар.
Ағылшын тілінде дауыстылардың саны – жиырма бір (оның ішінде он екісі жалаң
дауысты), қырғыз тілінде – он алты (оның ішінде сегіз жалаң дауысты), ойрат
тілінде – он төрт (оның ішінде тең жартысы жалаң дауысты).
Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысы мен қалпына
қарап, атап айтқанда, 1) тілдің қалпына, 2) ерінің қатысына және 3)жақтың
ашылу қалпына қарай топтастырылады.
1)Тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктетіліңкіп айтылуынан жуан
дауыстылар (а, ы, о, ұ) жасалса, оның (тілдің) таңдайдың алдыңғы жағына
жуықтап айтылуынан жіңішке дауыстылар (ә, е, і, ө, ү) жасалады.
Дауысты дыбыстардың жуан дауыстылар (гуттураль) және жіңішке
дауыстылар (палаталь) деп екі топқа бөліп қараудың түркі тілдерінде
сингармонизизм заңдылығын (дауыстылардың үндесу заңдылығын) танып білуде
үлкен мәні бар.
2) Еркін қатысына қарай дауыстылар еркіндік және езулік болып екі
топқа бөлінеді. Еркіндік дауыстылар еріннің алға сүйірленуінен жасалса (о,
ө, ү, ұ...), езулік дауыстылар еріннің кейін тартылып, езудің жиырылуынан
жасалады (ы,і,е...).
Дауысты дыбыстарды еріндіктер және езуліктер деп екі топқа бөліп
қараудың түркі тілдеріндегі (қырғыз, түркімен, хақас, ойрот т.б.
тілдердегі) еркін үндестігін (губная гомония) танып білуде үлкен мәні бар.
3) Жақтың ашылу қалпына қарай дауысты дыбыстар ашық дауытылар болып
екі топқа бөлінеді. Ашық дауыстылар жақтың кең ашылып, иектің төмен
түсуінен жасалса (ә,а...), қысаң дауыстылар жақтың болар-болмас ашылуынан
жасалады (ұ, ү, ы, і...). Ашық дауыстылар мен қысаң дауыстылардың
аралығындағы дауыстылар – (о,ө,е,) дыбыстары. Дауыстылардың ашық және қысаң
деп бөлу – шартты нәрсе. Дауысты дыбыстардың көпшілігі ашық дауысты дыбыс
(а) пен қысаң дауысты дыбыстың (ұ) аралығынан орын алады. Ондай аралық
дыбыстар не ашық дауысты, не қысаң дауыстыға бейімделуіне қарай екі топтың
біріне шартты түрде телінеді.
Көп буынды сөздерде дыбыстардың бір-біріне азды-көпті әсері болады да,
дауыстылардың фонемалық қасиеттері әлсірей түседі.
Мұны еріндік дауыстылардың тек бірінші буында жазылуынан көруге
болады: өлең, өнер, ұры, ұзын, оқы, осы, үкі деген сияқты. Сөздің бас
буынында тұрған дауыстылардың таңбасы (и, у, я, ю-дан басқалары) әр уақытта
сол дауысты фонемаға сәйкес келеді. Е, ы, і әріптері сөздің барлық
буындарында жазыла береді. Бірақ ылғи да е, ы, і болып дыбыстала бермейді.
Бұлардың еріндіктермен қатар тұрып айтылу мүмкіндіктері жоққа тән. Өзен,
өлең, өнер, орын, ауыл, бауыр, ұлы, үлкен, ұғым, түйе, түлкі, әуен, әуес,
дәуір деген сияқты сөздердің құрамындағы бұлар дыбыс емес, тек әріп. Айтуда
олар ө, ұ, ү түрінде болады.
Соңы ы, і дыбысына аяқталған етістіктерге –у жұрнағы жалғанады да, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.