Географиялық карта және оның қасиеттері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Географиялық карта және оның қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.Географиялық карталарды топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
3.Карталардың территорияны қамтуы және масштабы жөніндегі айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
4. Карталардың километрлік және географиялық торлары ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.Географиялық карта және оның қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.Географиялық карталарды топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
3.Карталардың территорияны қамтуы және масштабы жөніндегі айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
4. Карталардың километрлік және географиялық торлары ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Карта дегеніміз,1) жер бетінің, жұлдыздық аспанның немесе олардың жеке бөліктерінің кішірейтіліп, арнаулы деректер толық көрсетіліп жазықтық бетінде кескінделуі. 2) Белгілі бір ақпарлар тізбегі жазылған бланкалар 3) Шығыс халықтарының туындысы саналатын ойын карталары. 4) Ресторандағы тағамдар мен сусындар тізімі.5) Почталық ашық хат. Карта шығару үшін қалпын өзгертпейтін тегіс бетте (алюминийге жапсырылған ватманда, пластинада жасалған қара, ақ штрихты, немесе солғын реңді, не түсті бояулы баспа түп нұсқасы пайдаланылады. Кейінгі кезде жұқа мөлдір пластинкаларда қара, ақ диапозитивтер түрінде жасалған баспа түп нұсқалары кеңінен қолданылып келеді. Оларды пайдалану репродукция жасамай-ақ процестерді одан әрі жалғас-тыруға мүмкіндік береді. Сызылған түп нұсқа арнаулы фоторепродукциялық аппараттармен суретке түсіріледі. Негативтердің саны картадағы керекті штрихтық элементтердің бояуларының санындай болады. Картаның солғын реңді жерлерін кескіндеу (рельеф пен фотоиллюстрацияның бояуын жұқарту) авториптік не контактілі растрлардың көмегімен, ал түсті бояулы түп нұсқалар жарық фильтрі мен түсті бояулы корректрлеуші оптикалық аспаптармен репродукцияланады. Даяр негативтер техникалық және жіктегіш ретуштан өтеді, ол үшін карта мазмұнындағы әрбір штрихтың элементтерді ажыратуды оңайлататын ашық түсті арнаулы макет пайдаланылады.
Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т. с. с. объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердін биіктіктері жазылады.[1]
Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т. с. с. объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердін биіктіктері жазылады.[1]
1.Грюнберг А.В. Картография с основами топографии – Москва 1990 г.
2.Андреев Н. В.Основы топографии и картографии- Москва ,1972 г.
3.Қалыбеков С. Топография негіздері – Алматы 1993 ж.
4.Бахрамелев А. Картография –Москва 1986 г.
5.Дүйсенов С. Қ. Географиялық белдеулер –ХБГ, 2001, N 4.
6.Полярлық координаттар. – Физика және география. 2005, N 6.
7.Госпадинов В. Г. Топография – Москва 1974 г.
8.Түсіпбекова Г. Географиялық карта туралы жалпы мәліметтер.-
9.География және табиғат –2006,N 2.
10.Коринский В.А. , Щенев В. А. , Душина И. В. – Материктер мен мұхиттар географиясы. Алматы,2001.
11.Төкенов Б.Географияны оқыту әдістері –География және табиғат. 2003, N 6 .
12.Сейсенов А. Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005 , N 3 .
13.Топографиялық карталар.- География және табиғат . 2004, N 6.
2.Андреев Н. В.Основы топографии и картографии- Москва ,1972 г.
3.Қалыбеков С. Топография негіздері – Алматы 1993 ж.
4.Бахрамелев А. Картография –Москва 1986 г.
5.Дүйсенов С. Қ. Географиялық белдеулер –ХБГ, 2001, N 4.
6.Полярлық координаттар. – Физика және география. 2005, N 6.
7.Госпадинов В. Г. Топография – Москва 1974 г.
8.Түсіпбекова Г. Географиялық карта туралы жалпы мәліметтер.-
9.География және табиғат –2006,N 2.
10.Коринский В.А. , Щенев В. А. , Душина И. В. – Материктер мен мұхиттар географиясы. Алматы,2001.
11.Төкенов Б.Географияны оқыту әдістері –География және табиғат. 2003, N 6 .
12.Сейсенов А. Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005 , N 3 .
13.Топографиялық карталар.- География және табиғат . 2004, N 6.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Географиялық карта және оның
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .4
2.Географиялық карталарды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 8
3.Карталардың территорияны қамтуы және масштабы жөніндегі
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
4. Карталардың километрлік және географиялық
торлары ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..19
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...20
Кіріспе
Карта дегеніміз,1) жер бетінің, жұлдыздық аспанның немесе олардың жеке
бөліктерінің кішірейтіліп, арнаулы деректер толық көрсетіліп жазықтық
бетінде кескінделуі. 2) Белгілі бір ақпарлар тізбегі жазылған бланкалар 3)
Шығыс халықтарының туындысы саналатын ойын карталары. 4) Ресторандағы
тағамдар мен сусындар тізімі.5) Почталық ашық хат. Карта шығару үшін қалпын
өзгертпейтін тегіс бетте (алюминийге жапсырылған ватманда, пластинада
жасалған қара, ақ штрихты, немесе солғын реңді, не түсті бояулы баспа түп
нұсқасы пайдаланылады. Кейінгі кезде жұқа мөлдір пластинкаларда қара, ақ
диапозитивтер түрінде жасалған баспа түп нұсқалары кеңінен қолданылып
келеді. Оларды пайдалану репродукция жасамай-ақ процестерді одан әрі жалғас-
тыруға мүмкіндік береді. Сызылған түп нұсқа арнаулы фоторепродукциялық
аппараттармен суретке түсіріледі. Негативтердің саны картадағы керекті
штрихтық элементтердің бояуларының санындай болады. Картаның солғын реңді
жерлерін кескіндеу (рельеф пен фотоиллюстрацияның бояуын жұқарту)
авториптік не контактілі растрлардың көмегімен, ал түсті бояулы түп
нұсқалар жарық фильтрі мен түсті бояулы корректрлеуші оптикалық аспаптармен
репродукцияланады. Даяр негативтер техникалық және жіктегіш ретуштан өтеді,
ол үшін карта мазмұнындағы әрбір штрихтың элементтерді ажыратуды
оңайлататын ашық түсті арнаулы макет пайдаланылады.
Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т. с. с.
объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты
белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы,
суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердін
биіктіктері жазылады.[1]
1.Географиялық карта және оның қасиеттері
Карта — табиғат пен қоғамның құбылыстарын географиялық карта мен
басқа да картографиялық өнімдерді кескіндеу және оларды құру, пайдалану
әдістемелері туралы ғылым.
Картографияның жетістіктері карталарда, атластар мен глобус-тарда
материалданған. Картографиялық зерттеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық
ғылым академиясында жоғары оқу орындары мен Картографиялық кәсіпорындарында
жүргізіледі. Әрбір географиялық картаның атқаратын қызметі болады. Оны
білім мен өндірістің белгілі бір салаларындағы мамандар, туристік
танымжорықтың жетекшілері, оқушылар біліммен маңызды ақпарат көзі ретінде
қолданады.
Картаны құрушылар кескіндейтін аумақты терең зерттеп оқып үйренген
сайын сол аумақта орналасқан нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктерін
айқындап ашып көрсетеді. Картография құрылымы жағынан күрделі пәндер
жүйесін құрайды. Оның маңызды құрамды бөліктеріне - картатану,
картографиялық ақпараттану, математикалық картография, картометрия жатады.
Картаны жобалау және құру, картаны безендіру, картаны жасау және
картаны пайдалану әдістемесі кіреді.
Картатану - географиялық карта және оның түрлері, қасиеті мен
элементтері, даму тарихы, пайдалану әдістемелерін зерттейді.
Математикалық картография - жер беті мен ғаламдағы аспан денелерін
жазықтықта (картада) кескіндеудің математикалық әдістерін зерттейді.
Картографиялық ақпараттану - картаны жүйелеу және оларды талдау,
бағалау, сақтау, тарату мәселелерін қарастырады.
Картометрия - картадағы әр түрлі географиялық нысандардың сандық
сипатының мазмұнын айқындайтын (ауданы, көлемі, биіктігі, ұзындығы, бұрышы)
өлшеу жұмыстарын жүргізу әдістерін жасап шығарады.
Картаны безендіру - картаны көркем және графиктік безендірудің
әдістері мен құралдарын жасап, оны басып шығаруға даярлауды оқытып
үйретеді. Зерттейтін нысандары жағынан картографияның ерекше саласына
топография жатады.[2]
Топография - географиялық және геометриялық әдістерді пайдалана
отырып жергілікті жерді оқып-үйрену негізінде ірі масштабты карталарды құру
жолдарын зерттейді. Картографияның басқа ғылымдармен байланысының ауқымы
өте кең қоғамдық ғылымдардың ішінде тарих, экономикалық география мен
жаратылыстану ғылымдарының ішінде физикалық география, ландшафтану,
геология, климотология, топырақтану, өсімдіктану, жануартану ғылымдарымен
тығыз байланысты. Астрономиялық, геодезиялық өлшеу жұмыстарының
нәтижесінде картография жердің пішіні мен мөлшері, ауданы, белгілі бір
нүктенің географиялық орны жөнінде деректер алады. Жер бетінде жүргізілетін
әр түрлі кескіндеу жұмыстарының нәтижесінде жер бетін оқып үйренуге негіз
болатын ірі масштабты карталар құрылады.
Картографияның міндеті - халықты шаруашылықпен мәдени қажеттілігін
өтейтін заман талабына сай, сапасы жоғары географиялық карталар мен
атластар, глобустар және басқа да картографиялық өнімдермен қамтамасыз ету.
Географиялық карталар еліміздің аумағын қамтып, табиғатын қайта
түлетіп, шаруашылықты дамытуға қажетті ақпараттар сақтаған қуатты құрал
болып табылады. Картография және топография негіздері курсын оқытудың
мақсаты картографияның ғылыми негізі болып саналатын картатану,
математикалық картография, картометрия және топографияның теориялық
негіздерімен таныстыру арқылы студенттердің географиялық картаны біліп,
түсініп оқи білу дағдыларын қалыптастыру.
Жер бетінің белгілі бір масштабпен кішірейтіліп алынған кескінін
карта дейміз.
Географиялық карта жер бетінің толық немесе белгілі бір бөлігінің
үлгісі (моделі) болып табылады. Болашақта зерттелетін нысанның қасиеттерін
жан-жақты ашып көрсетуге мүмкіндік беретін кішірейтіліп алынған жасанды
кескінін үлгі (модель) дейміз. Белгілі бір себеппен нысанды зерттеу
мүмкіндігі болмай немесе қиын болғанда оның үлгісі жасалады. Географиялық
карталар шындықтың бейнелі - шартты белгілі үлгісіне жатады.[3]
Картографиялық үлгінің қатарына жататын географиялық карталардың
өзіне тән ерекшеліктері бар, біріншіден, географиялық картада жер
қыртысының көп бөлігін, гидросфера мен атмосфера биосфераны қамтитын
географиялық қабықтағы барлық құбылыстар мен нысандар кірген.
Екіншіден географиялық картада адамның өмірі мен қызметіне
байланысты әлеуметтік құбылыстар қамтылған жер бетіне жақын орналасқан
барлық құбылыстар картографиялық үлгіде үйлестірілгендіктен картадан кез
келген нысанның географиялық орнын, алып жатқан ауданын анықтауға береді.
Картографиялық үлгілердің бірінші маңызды қасиеті, онда қамтылған
нысандардың орны жоғары математикалық дәлдікпен нақты көрсетіледі. Екінші
маңызды қасиеті көрнекілігі мен шолулығы. Картографиялық өнімнің шолулық
қасиеті арқылы географиялық картада қамтылған аумақты оқырман бір көргеннен
шолып өте алады. Көрнекілік қасиетіне сүйеніп дайындалған оқырманның шартты
белгілердің көмегімен картада қамтылған аумақтағы нысандар мен
құбылыстардың ерекшеліктерін ой елегінен өткізіп, жылдам анықтай алады. Ол
үрдісті кез келген картадағы құбылыстар мен нысандардың сан-дық және
сапалық қасиеттерінің іріктеліп жинақталып алынуы жеңілдетеді. Жоғарыда
айтылған бірде-бір географиялық карта мен глобустарға тән қасиеттер, жер
бетінің ешбір үлгісінде кездеспейді (Аэрофото кескіндеу, ғарыштық
кескіндеу, суреттер, математикалық үлгілер).
Сондықтан, карталардың географиялық шындықты танып білуде маңызы
зор. Картографиялық үлгі ретінде карталар коммуникативтілік, жеделдік,
танымдық, болжамдық қызметімен ерекшеленеді. Географиялық картаны дерек
көзі ретінде пайдалана отырып, ақпараттық берілуінің жүзеге асырылуын
географиялық картаның коммуникативтілік қызметі дейміз. Географиялық
картаның көмегімен навигациялық жол құрылысын салу, басқа да практикалық
есептер шығару мүмкіндігін, жеделдік қызметі дейміз. Оқып үйренетін
құбылыстардың болашақтағы дамуын анықтау мүмкіндігін географиялық картаның
болжамдық қызметі дейміз.
Өндіріс пен ғылымның әр түрлі салаларында және мектеп оқушылары мен
студенттердің білім алу мақсатында пайдалануды географиялық картаның
танымдық қызметі дейміз. Белгілі бір құбылыстарды картаға талдау жасау
негізінде оқып үйренуді картографиялық зерттеу әдісі дейміз. Қазіргі кезде
географиялық карталар ғылыми зерттеу ретінде кеңінен қолдануда. Білімнің
көптеген саласында құбылыстарды оқып үйрену бұрынғы картаға талдау жасап,
ондағы деректерді бақылау жүргізу нәтижесінде анықталған құбылыстардың
ерекшеліктерімен салыстырулар арқылы жаңа карта құрылады. Қоршаған ортаның
шындығын анықтауда оның аясы кең, алуан түрлі.
Білімнің көптеген салаларында құбылыстарды оқып үйрену бұрын
жасалған алғашқы картаға талдау жасалудан басталып, іс жүзінде жүргізген
бақылаулармен салыстырып беттестіру кезеңіне өтеді де, жұмыс жаңа картаны
құрумен аяқталды. Танымның мұндай жолы, негізінен, жаратылыстану
ғылымдарының ішіндегі жер туралы ғылымға тән. Олар: геология, физикалық
география, геоморфология, зоогеография, өсімдіктер географиясы, топырақ
географиясы. Географиялық картаның белгілі бір аймақтағы әр түрлі
құбылыстардың арасындағы бірізді себеп-салдарлы байланысын анықтау
бағытындағы кешенді зерттеулерде де маңызы зор.[4]
Мысалы, ғалымдар жер сілкінуді болжауға ұмтылғанда геотермальды
сулардың геохимиялық құрамының өзгеруі мен жер қыртысында басталмақ
қозғалыстың арасында байланыс барын анықтады.
Картографиялық әдістерді пайдалана отырып табиғат құбылыстарын
зерттегенде жүйелік кешендік принциптерін кеңінен қолдануға мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде картографиялық әдіспен жүргізілетін зерттеулер
әлеуметтік ғылымдарда да кеңінен қолданады.
Картасыз өндірісті дамытуға қажетті географиялық жағдайға баға
беріп, қоршаған ортаны қорғап жағдайын жақсарту, өндіргіш күштерді тиімді
орналастыру мүмкін емес. Жергілікті жерде карта бағдарлау қызметін атқарса,
көлікте темір жол, автомобиль жолдарын салып, құбыр төсеуге, кеме қатынасы
мен аэронавигация кеңінен қолданылады.[4]
2.Географиялық карталарды топтастыру.
Қандай да бір құбылыстарды немесе заттарды жалпы белгілеріне қарай
бөлуді топтастыру немесе сыныпталу дейміз.
Картаны топтастырудың картографиялық жұмыстармен қатар картаны
пайдалануда да ғылыми маңызы зор. Географиялық карталар төмендегі кестеде
көрсетілгендей, белгілеріне қарай топтастырылады.
Географиялық карталар масштабына, мазмұнына, атқаратын қызметіне,
аумақты қамтуына, бояудың және беттердің санына, пайдалану сипатына қарай
жіктеледі. Солардың ішіндегі ең маңыздылары картаның масштабы, мазмұны мен
қызметі оның сипатын айқындайды. Мазмұнына қарай жалпы географиялық арнайы
немесе тақырыптық болып бөлінеді. Жалпы географиялық карталарда физикалық
географиялық және әлеуметтік экономика-лық тұрғыдан алғанда қамтылған
аумаққа жалпы шолу жасалады.
Жалпы географиялық картаның мазмұнының әлеуметтеріне су нысандары,
жер бедері, елді мекендер жол торлары, әр түрлі шекаралар, топырақ пен
өсімдік жамылғысының кейбір элементтері енгізілген. Арнайы немесе
тақырыптық карталардың қатарына төмендегі карталар жатады.
1. Жалпы географиялық карталардың бірнеше элементтері
енгенімен солардың бірі басым болатын карталар, оғон
гипсометриялық карта мысал болады. өйткені, оның басты
мазмұны жер бедері болып саналады.
2. Белгілі бір құбылыстарды сипаттау жалпы географиялық
картаның элементтерінен басқа арнайы деректкр берілген
карталар.
Арнайы тақырыптық карталарда жалпы географиялардың элементтері
толық берілмейді .
Сыныптауы бойынша арнайы карталар үш топқа бөлінелді . Олар,
физикалық-географиялық , әлеуметтік-экономикалық және техникалық карталар.
Қызметіне қарай оқу , әскери, навигациялық, теңіздік, жол және туристік
карталарға бөлінеді. Басқа белгілеріне қарай карталар төмендегі топқа
бөлінеді. [5]
- бояуының санына қарай – бір бояулы және көп бояулы.
- беттерінің санына қарай – бір бетті . көп бетті.
- пайдалану сипатына қарай – қабырға карталары , үстел карталары.
3.Карталардың территорияны қамтуы және масштабы жөніндегі
айырмашылықтары.
Карталарды территорияны қамтуына қарай үш топқа бөледі: 1 — дүние
жүзінің және жарты шарлар картасы; 2 — материктер мен мүхиттардың, сондай-
ақ олардың бөліктерінің картасы; 3 — мемлекеттер мен олардың бөліктерінің
картасы. Бүкіл жер беті түтас бейнеленген карталарды (дүние жүзінің картасы
немесе Батыс және Шығыс жарты шардың картасы) бірінші топқа жатқызады.
Әдетте, жер бетінің едәуір ірі бөлік-терін бейнелейтін карталарды екіңші
топңа, ал одан кішілеу бөліктерін бейнелейтін карталарды — үшінші топқа жат-
қызады.
Картаның масштабы едәуір дәрежеде оның қамтитын тер-риториясының көлеміне
байланысты. Барлық географиялық карталарды олардың масштабтарына қарай
былайша бөледі: 1:1 000 000 масштабтан үсақ етіп жасалған үсақ м а с ш-т а
б т ы, масштабы 1:200 000-нан 1:1 000 000-ға дейін жететін орташа масштабты
және 1:200 000-нан бастап ірілене беретін масштабқа қүрылған ірі масштабты
карталар. VII сыныпқа арналған оқулық пен атластың барлық карталары — ұсақ
масштабты..
Карта неғүрлым көлемді территорияны қамтитын болса, оның масштабы
соғүрлым үсақ болатынын талдаудан көре-міз. Картаның масштабы кішірейген
сайын географиялық объектілерді бейнелеудің нақтылығы мен карта бойынша өл-
шеудің дәлдігі де кемиді. Мүның қабырғаға ілінетін карта-ларға да қатысы
бар.[7]
Дүние жүзінің картасы мен жарты шарлар картасында жер беті жалпылама, ал
материктеадің, мүхиттардың, аралдар мен басқа да географиялық объеюгілердің
кескіні мен көлемі айтарлықтай бүрмаланып бейнеленген. Сондықтан дәл өлшеу
жүмыстарын жүргізу үшін бүл карталар жарамсыз болады. Мүндай карталардың
артықшылығы — олар бір мезгілде бүкіл жер бетін көрсете алады. Мүның өзі
карталарды материктер мен мүхиттардың, аса маңызды географиялық объектілер
мен қүбылыстардың (ірі тау жүйелерінің, жер сілкіну ауданда-рының,
атмосфералық жауын-шашынның, мүхит ағыстарының және т. б.) жер бетінде
орналасу ерекшеліктерімен жалпы танысу үшін пайдалануға мүмкіндік береді.
Ірі территориялардың табиғат ..жағдайларын толығырақ оқып білу үшін
материктер мен олардың бөліктерінің кар-таларын пайдаланады. Мүндай
карталар үсақ масштабты кар-талар тобына жатқанымен, дүние жүзінің
картасына қара-ғанда едәуір ірі масштабпен жасалады. Оларда объектілер
толығырақ және дәлірек бейнеленген. Бүл карталар бойынша жер бетінің
қүрылысын оқып білуге, әр түрлі жер бөліктерінің географиялық
координаталарын, олардың арақашықтығын, географиялық объектілердің
кескінін және т. б. анықтауға
болады.
Жергілікті жер орташа масштабты карталарда толығырақ
бейнеленген.
1.Топографиялық карталарды ірі масштабты карталарға жат-қызады, оларда
жергілікті жер толығырақ әрі дәлірек көр-
сетіледі.
Мазмүнына қарай барлық карталар екіге — жалпыгеогра-фиялық және
тақырыптық карталарға бөлінеді.
Жалпыгеографиялық карталар жергілікті жердің негізгі элементтері — жер
бедерін, өзендерін, көлдерін, елді мекендерін, жолдарын, шекараларын және
т. с. шамамен бірдей дәлдікте көрсетеді. Мысалы, территориялар толығырақ
көрсетілетін топографиялық карталар жалпыгеографиялық карталарға жатады.
Тақырыптық карталарда, керісінше, табиғаттың, шаруашылықтың, түрғын
халықтың бір немесе екі компоненті, мысалы, жер бедері мен су, климат,
топырақ бейнеленеді. Жалпыгеографиялық карталарда бұл компоненттер не
болмайды,не жеткілікті көрсетілмейді.Тақырыптық карталардың мазмұны сол
карталар арналған тақырыпқа қарай анықталады. Мысалы, топырақ картасында
топырақ түрлерінің орналасуы, климат картасында — температураның, жауын-
шашынның таралуы, желдің бағыты көрсетілген. Мүндай карталардың қалған
элементтері (ірі қалалар, өзендер және басқалар) тек фон ңызметін атқарады
және бағдар ретінде қажет болады. Кейде тақырыптық карталарда бір немесе
екі компонентті емес әр түрлі бірнеше, бірақ өзара байланысты
компоненттерді немесе қүбылыстарды корсетеді. Мүндай жағдайда оларды
комплексті карталар деп атайды. Материктердің осындай карталары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Географиялық карта және оның
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .4
2.Географиялық карталарды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 8
3.Карталардың территорияны қамтуы және масштабы жөніндегі
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
4. Карталардың километрлік және географиялық
торлары ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..19
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...20
Кіріспе
Карта дегеніміз,1) жер бетінің, жұлдыздық аспанның немесе олардың жеке
бөліктерінің кішірейтіліп, арнаулы деректер толық көрсетіліп жазықтық
бетінде кескінделуі. 2) Белгілі бір ақпарлар тізбегі жазылған бланкалар 3)
Шығыс халықтарының туындысы саналатын ойын карталары. 4) Ресторандағы
тағамдар мен сусындар тізімі.5) Почталық ашық хат. Карта шығару үшін қалпын
өзгертпейтін тегіс бетте (алюминийге жапсырылған ватманда, пластинада
жасалған қара, ақ штрихты, немесе солғын реңді, не түсті бояулы баспа түп
нұсқасы пайдаланылады. Кейінгі кезде жұқа мөлдір пластинкаларда қара, ақ
диапозитивтер түрінде жасалған баспа түп нұсқалары кеңінен қолданылып
келеді. Оларды пайдалану репродукция жасамай-ақ процестерді одан әрі жалғас-
тыруға мүмкіндік береді. Сызылған түп нұсқа арнаулы фоторепродукциялық
аппараттармен суретке түсіріледі. Негативтердің саны картадағы керекті
штрихтық элементтердің бояуларының санындай болады. Картаның солғын реңді
жерлерін кескіндеу (рельеф пен фотоиллюстрацияның бояуын жұқарту)
авториптік не контактілі растрлардың көмегімен, ал түсті бояулы түп
нұсқалар жарық фильтрі мен түсті бояулы корректрлеуші оптикалық аспаптармен
репродукцияланады. Даяр негативтер техникалық және жіктегіш ретуштан өтеді,
ол үшін карта мазмұнындағы әрбір штрихтың элементтерді ажыратуды
оңайлататын ашық түсті арнаулы макет пайдаланылады.
Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т. с. с.
объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты
белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы,
суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердін
биіктіктері жазылады.[1]
1.Географиялық карта және оның қасиеттері
Карта — табиғат пен қоғамның құбылыстарын географиялық карта мен
басқа да картографиялық өнімдерді кескіндеу және оларды құру, пайдалану
әдістемелері туралы ғылым.
Картографияның жетістіктері карталарда, атластар мен глобус-тарда
материалданған. Картографиялық зерттеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық
ғылым академиясында жоғары оқу орындары мен Картографиялық кәсіпорындарында
жүргізіледі. Әрбір географиялық картаның атқаратын қызметі болады. Оны
білім мен өндірістің белгілі бір салаларындағы мамандар, туристік
танымжорықтың жетекшілері, оқушылар біліммен маңызды ақпарат көзі ретінде
қолданады.
Картаны құрушылар кескіндейтін аумақты терең зерттеп оқып үйренген
сайын сол аумақта орналасқан нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктерін
айқындап ашып көрсетеді. Картография құрылымы жағынан күрделі пәндер
жүйесін құрайды. Оның маңызды құрамды бөліктеріне - картатану,
картографиялық ақпараттану, математикалық картография, картометрия жатады.
Картаны жобалау және құру, картаны безендіру, картаны жасау және
картаны пайдалану әдістемесі кіреді.
Картатану - географиялық карта және оның түрлері, қасиеті мен
элементтері, даму тарихы, пайдалану әдістемелерін зерттейді.
Математикалық картография - жер беті мен ғаламдағы аспан денелерін
жазықтықта (картада) кескіндеудің математикалық әдістерін зерттейді.
Картографиялық ақпараттану - картаны жүйелеу және оларды талдау,
бағалау, сақтау, тарату мәселелерін қарастырады.
Картометрия - картадағы әр түрлі географиялық нысандардың сандық
сипатының мазмұнын айқындайтын (ауданы, көлемі, биіктігі, ұзындығы, бұрышы)
өлшеу жұмыстарын жүргізу әдістерін жасап шығарады.
Картаны безендіру - картаны көркем және графиктік безендірудің
әдістері мен құралдарын жасап, оны басып шығаруға даярлауды оқытып
үйретеді. Зерттейтін нысандары жағынан картографияның ерекше саласына
топография жатады.[2]
Топография - географиялық және геометриялық әдістерді пайдалана
отырып жергілікті жерді оқып-үйрену негізінде ірі масштабты карталарды құру
жолдарын зерттейді. Картографияның басқа ғылымдармен байланысының ауқымы
өте кең қоғамдық ғылымдардың ішінде тарих, экономикалық география мен
жаратылыстану ғылымдарының ішінде физикалық география, ландшафтану,
геология, климотология, топырақтану, өсімдіктану, жануартану ғылымдарымен
тығыз байланысты. Астрономиялық, геодезиялық өлшеу жұмыстарының
нәтижесінде картография жердің пішіні мен мөлшері, ауданы, белгілі бір
нүктенің географиялық орны жөнінде деректер алады. Жер бетінде жүргізілетін
әр түрлі кескіндеу жұмыстарының нәтижесінде жер бетін оқып үйренуге негіз
болатын ірі масштабты карталар құрылады.
Картографияның міндеті - халықты шаруашылықпен мәдени қажеттілігін
өтейтін заман талабына сай, сапасы жоғары географиялық карталар мен
атластар, глобустар және басқа да картографиялық өнімдермен қамтамасыз ету.
Географиялық карталар еліміздің аумағын қамтып, табиғатын қайта
түлетіп, шаруашылықты дамытуға қажетті ақпараттар сақтаған қуатты құрал
болып табылады. Картография және топография негіздері курсын оқытудың
мақсаты картографияның ғылыми негізі болып саналатын картатану,
математикалық картография, картометрия және топографияның теориялық
негіздерімен таныстыру арқылы студенттердің географиялық картаны біліп,
түсініп оқи білу дағдыларын қалыптастыру.
Жер бетінің белгілі бір масштабпен кішірейтіліп алынған кескінін
карта дейміз.
Географиялық карта жер бетінің толық немесе белгілі бір бөлігінің
үлгісі (моделі) болып табылады. Болашақта зерттелетін нысанның қасиеттерін
жан-жақты ашып көрсетуге мүмкіндік беретін кішірейтіліп алынған жасанды
кескінін үлгі (модель) дейміз. Белгілі бір себеппен нысанды зерттеу
мүмкіндігі болмай немесе қиын болғанда оның үлгісі жасалады. Географиялық
карталар шындықтың бейнелі - шартты белгілі үлгісіне жатады.[3]
Картографиялық үлгінің қатарына жататын географиялық карталардың
өзіне тән ерекшеліктері бар, біріншіден, географиялық картада жер
қыртысының көп бөлігін, гидросфера мен атмосфера биосфераны қамтитын
географиялық қабықтағы барлық құбылыстар мен нысандар кірген.
Екіншіден географиялық картада адамның өмірі мен қызметіне
байланысты әлеуметтік құбылыстар қамтылған жер бетіне жақын орналасқан
барлық құбылыстар картографиялық үлгіде үйлестірілгендіктен картадан кез
келген нысанның географиялық орнын, алып жатқан ауданын анықтауға береді.
Картографиялық үлгілердің бірінші маңызды қасиеті, онда қамтылған
нысандардың орны жоғары математикалық дәлдікпен нақты көрсетіледі. Екінші
маңызды қасиеті көрнекілігі мен шолулығы. Картографиялық өнімнің шолулық
қасиеті арқылы географиялық картада қамтылған аумақты оқырман бір көргеннен
шолып өте алады. Көрнекілік қасиетіне сүйеніп дайындалған оқырманның шартты
белгілердің көмегімен картада қамтылған аумақтағы нысандар мен
құбылыстардың ерекшеліктерін ой елегінен өткізіп, жылдам анықтай алады. Ол
үрдісті кез келген картадағы құбылыстар мен нысандардың сан-дық және
сапалық қасиеттерінің іріктеліп жинақталып алынуы жеңілдетеді. Жоғарыда
айтылған бірде-бір географиялық карта мен глобустарға тән қасиеттер, жер
бетінің ешбір үлгісінде кездеспейді (Аэрофото кескіндеу, ғарыштық
кескіндеу, суреттер, математикалық үлгілер).
Сондықтан, карталардың географиялық шындықты танып білуде маңызы
зор. Картографиялық үлгі ретінде карталар коммуникативтілік, жеделдік,
танымдық, болжамдық қызметімен ерекшеленеді. Географиялық картаны дерек
көзі ретінде пайдалана отырып, ақпараттық берілуінің жүзеге асырылуын
географиялық картаның коммуникативтілік қызметі дейміз. Географиялық
картаның көмегімен навигациялық жол құрылысын салу, басқа да практикалық
есептер шығару мүмкіндігін, жеделдік қызметі дейміз. Оқып үйренетін
құбылыстардың болашақтағы дамуын анықтау мүмкіндігін географиялық картаның
болжамдық қызметі дейміз.
Өндіріс пен ғылымның әр түрлі салаларында және мектеп оқушылары мен
студенттердің білім алу мақсатында пайдалануды географиялық картаның
танымдық қызметі дейміз. Белгілі бір құбылыстарды картаға талдау жасау
негізінде оқып үйренуді картографиялық зерттеу әдісі дейміз. Қазіргі кезде
географиялық карталар ғылыми зерттеу ретінде кеңінен қолдануда. Білімнің
көптеген саласында құбылыстарды оқып үйрену бұрынғы картаға талдау жасап,
ондағы деректерді бақылау жүргізу нәтижесінде анықталған құбылыстардың
ерекшеліктерімен салыстырулар арқылы жаңа карта құрылады. Қоршаған ортаның
шындығын анықтауда оның аясы кең, алуан түрлі.
Білімнің көптеген салаларында құбылыстарды оқып үйрену бұрын
жасалған алғашқы картаға талдау жасалудан басталып, іс жүзінде жүргізген
бақылаулармен салыстырып беттестіру кезеңіне өтеді де, жұмыс жаңа картаны
құрумен аяқталды. Танымның мұндай жолы, негізінен, жаратылыстану
ғылымдарының ішіндегі жер туралы ғылымға тән. Олар: геология, физикалық
география, геоморфология, зоогеография, өсімдіктер географиясы, топырақ
географиясы. Географиялық картаның белгілі бір аймақтағы әр түрлі
құбылыстардың арасындағы бірізді себеп-салдарлы байланысын анықтау
бағытындағы кешенді зерттеулерде де маңызы зор.[4]
Мысалы, ғалымдар жер сілкінуді болжауға ұмтылғанда геотермальды
сулардың геохимиялық құрамының өзгеруі мен жер қыртысында басталмақ
қозғалыстың арасында байланыс барын анықтады.
Картографиялық әдістерді пайдалана отырып табиғат құбылыстарын
зерттегенде жүйелік кешендік принциптерін кеңінен қолдануға мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде картографиялық әдіспен жүргізілетін зерттеулер
әлеуметтік ғылымдарда да кеңінен қолданады.
Картасыз өндірісті дамытуға қажетті географиялық жағдайға баға
беріп, қоршаған ортаны қорғап жағдайын жақсарту, өндіргіш күштерді тиімді
орналастыру мүмкін емес. Жергілікті жерде карта бағдарлау қызметін атқарса,
көлікте темір жол, автомобиль жолдарын салып, құбыр төсеуге, кеме қатынасы
мен аэронавигация кеңінен қолданылады.[4]
2.Географиялық карталарды топтастыру.
Қандай да бір құбылыстарды немесе заттарды жалпы белгілеріне қарай
бөлуді топтастыру немесе сыныпталу дейміз.
Картаны топтастырудың картографиялық жұмыстармен қатар картаны
пайдалануда да ғылыми маңызы зор. Географиялық карталар төмендегі кестеде
көрсетілгендей, белгілеріне қарай топтастырылады.
Географиялық карталар масштабына, мазмұнына, атқаратын қызметіне,
аумақты қамтуына, бояудың және беттердің санына, пайдалану сипатына қарай
жіктеледі. Солардың ішіндегі ең маңыздылары картаның масштабы, мазмұны мен
қызметі оның сипатын айқындайды. Мазмұнына қарай жалпы географиялық арнайы
немесе тақырыптық болып бөлінеді. Жалпы географиялық карталарда физикалық
географиялық және әлеуметтік экономика-лық тұрғыдан алғанда қамтылған
аумаққа жалпы шолу жасалады.
Жалпы географиялық картаның мазмұнының әлеуметтеріне су нысандары,
жер бедері, елді мекендер жол торлары, әр түрлі шекаралар, топырақ пен
өсімдік жамылғысының кейбір элементтері енгізілген. Арнайы немесе
тақырыптық карталардың қатарына төмендегі карталар жатады.
1. Жалпы географиялық карталардың бірнеше элементтері
енгенімен солардың бірі басым болатын карталар, оғон
гипсометриялық карта мысал болады. өйткені, оның басты
мазмұны жер бедері болып саналады.
2. Белгілі бір құбылыстарды сипаттау жалпы географиялық
картаның элементтерінен басқа арнайы деректкр берілген
карталар.
Арнайы тақырыптық карталарда жалпы географиялардың элементтері
толық берілмейді .
Сыныптауы бойынша арнайы карталар үш топқа бөлінелді . Олар,
физикалық-географиялық , әлеуметтік-экономикалық және техникалық карталар.
Қызметіне қарай оқу , әскери, навигациялық, теңіздік, жол және туристік
карталарға бөлінеді. Басқа белгілеріне қарай карталар төмендегі топқа
бөлінеді. [5]
- бояуының санына қарай – бір бояулы және көп бояулы.
- беттерінің санына қарай – бір бетті . көп бетті.
- пайдалану сипатына қарай – қабырға карталары , үстел карталары.
3.Карталардың территорияны қамтуы және масштабы жөніндегі
айырмашылықтары.
Карталарды территорияны қамтуына қарай үш топқа бөледі: 1 — дүние
жүзінің және жарты шарлар картасы; 2 — материктер мен мүхиттардың, сондай-
ақ олардың бөліктерінің картасы; 3 — мемлекеттер мен олардың бөліктерінің
картасы. Бүкіл жер беті түтас бейнеленген карталарды (дүние жүзінің картасы
немесе Батыс және Шығыс жарты шардың картасы) бірінші топқа жатқызады.
Әдетте, жер бетінің едәуір ірі бөлік-терін бейнелейтін карталарды екіңші
топңа, ал одан кішілеу бөліктерін бейнелейтін карталарды — үшінші топқа жат-
қызады.
Картаның масштабы едәуір дәрежеде оның қамтитын тер-риториясының көлеміне
байланысты. Барлық географиялық карталарды олардың масштабтарына қарай
былайша бөледі: 1:1 000 000 масштабтан үсақ етіп жасалған үсақ м а с ш-т а
б т ы, масштабы 1:200 000-нан 1:1 000 000-ға дейін жететін орташа масштабты
және 1:200 000-нан бастап ірілене беретін масштабқа қүрылған ірі масштабты
карталар. VII сыныпқа арналған оқулық пен атластың барлық карталары — ұсақ
масштабты..
Карта неғүрлым көлемді территорияны қамтитын болса, оның масштабы
соғүрлым үсақ болатынын талдаудан көре-міз. Картаның масштабы кішірейген
сайын географиялық объектілерді бейнелеудің нақтылығы мен карта бойынша өл-
шеудің дәлдігі де кемиді. Мүның қабырғаға ілінетін карта-ларға да қатысы
бар.[7]
Дүние жүзінің картасы мен жарты шарлар картасында жер беті жалпылама, ал
материктеадің, мүхиттардың, аралдар мен басқа да географиялық объеюгілердің
кескіні мен көлемі айтарлықтай бүрмаланып бейнеленген. Сондықтан дәл өлшеу
жүмыстарын жүргізу үшін бүл карталар жарамсыз болады. Мүндай карталардың
артықшылығы — олар бір мезгілде бүкіл жер бетін көрсете алады. Мүның өзі
карталарды материктер мен мүхиттардың, аса маңызды географиялық объектілер
мен қүбылыстардың (ірі тау жүйелерінің, жер сілкіну ауданда-рының,
атмосфералық жауын-шашынның, мүхит ағыстарының және т. б.) жер бетінде
орналасу ерекшеліктерімен жалпы танысу үшін пайдалануға мүмкіндік береді.
Ірі территориялардың табиғат ..жағдайларын толығырақ оқып білу үшін
материктер мен олардың бөліктерінің кар-таларын пайдаланады. Мүндай
карталар үсақ масштабты кар-талар тобына жатқанымен, дүние жүзінің
картасына қара-ғанда едәуір ірі масштабпен жасалады. Оларда объектілер
толығырақ және дәлірек бейнеленген. Бүл карталар бойынша жер бетінің
қүрылысын оқып білуге, әр түрлі жер бөліктерінің географиялық
координаталарын, олардың арақашықтығын, географиялық объектілердің
кескінін және т. б. анықтауға
болады.
Жергілікті жер орташа масштабты карталарда толығырақ
бейнеленген.
1.Топографиялық карталарды ірі масштабты карталарға жат-қызады, оларда
жергілікті жер толығырақ әрі дәлірек көр-
сетіледі.
Мазмүнына қарай барлық карталар екіге — жалпыгеогра-фиялық және
тақырыптық карталарға бөлінеді.
Жалпыгеографиялық карталар жергілікті жердің негізгі элементтері — жер
бедерін, өзендерін, көлдерін, елді мекендерін, жолдарын, шекараларын және
т. с. шамамен бірдей дәлдікте көрсетеді. Мысалы, территориялар толығырақ
көрсетілетін топографиялық карталар жалпыгеографиялық карталарға жатады.
Тақырыптық карталарда, керісінше, табиғаттың, шаруашылықтың, түрғын
халықтың бір немесе екі компоненті, мысалы, жер бедері мен су, климат,
топырақ бейнеленеді. Жалпыгеографиялық карталарда бұл компоненттер не
болмайды,не жеткілікті көрсетілмейді.Тақырыптық карталардың мазмұны сол
карталар арналған тақырыпқа қарай анықталады. Мысалы, топырақ картасында
топырақ түрлерінің орналасуы, климат картасында — температураның, жауын-
шашынның таралуы, желдің бағыты көрсетілген. Мүндай карталардың қалған
элементтері (ірі қалалар, өзендер және басқалар) тек фон ңызметін атқарады
және бағдар ретінде қажет болады. Кейде тақырыптық карталарда бір немесе
екі компонентті емес әр түрлі бірнеше, бірақ өзара байланысты
компоненттерді немесе қүбылыстарды корсетеді. Мүндай жағдайда оларды
комплексті карталар деп атайды. Материктердің осындай карталары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz