Абай шығармашылығы жайлы
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Абай шығармашылығы.
2.Абайдың әлеумкттік көзқарасы.
3.Абайдың қазақ қауымынның әлеуметтік бейнесі.
ІІІ.Қорытынды.
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Абай шығармашылығы.
2.Абайдың әлеумкттік көзқарасы.
3.Абайдың қазақ қауымынның әлеуметтік бейнесі.
ІІІ.Қорытынды.
Абайдың әлеуметтік көзқарасын зерттеушілер ұзақ уақыттар бойы кемеңгер ақынның алуан салалы ойларының онтологиялық (бүтін дүниенің мәнін, материя мен сананың арақатынасын түсіну), гнесеологиялық (нанымның мәнін түсіну) мәселелеріне ерекше мән беріп, біреулері Абайды онтологиялық жағынан «идеалист», екіншілері «материалист» деп таныса, гнесеологиялық тұрғыдан біреулері «сенсуалист» десе, екіншілері «рационалист» деп, жартылай идеалист, жартылай материалист немесе жартылай сенсуалист, жартылай рационалист немесө дүниені, қоғамды таным теориясы тұрғысынан біреулері «метафизик», біреулері «диалектик» деп түсіндіріп келді. Уақыт етеді, заман өзгереді. Бөлгілі бір құбылысқа әр уақыттың адамы өз түсінігімен, өз пайымдауынша баға береді. Өйткөні, құбылысты әркім~өз кезінің түрғысынан бағалайды, мөлшерлейді. «Материалист болу дұрыс екен, қайтсөк материалист атанамыз» дейтіндер «нан болса, ән өзінен-өзі айтыла береді» дейтіндердің жалған, жасанды, тұрпайы қағидасы мақтардың аянышты зардабын аз көрмедік. Осындай тұрпайы, дөрекі социолгиялық көзқарас Абай шығармаларын бағалауға да зардабын тигізді. Бұл көзқарастағылар өмірдің өзінде қайшылықтар қандай көп болса, Абайдың табиғат, қоғам, таным жайлы түсініктерінде сол қайшылықтар, қарама-қарсылықтар өте терең бейнелөнгенін ескере қоймаған. Егер ақиқатқа, әділөтке жүгінсек, Абай жалаң филосфиялық категориямен, мысалы, «материя», «сана», «уақыт», «кеңістік», «қозғалыс», «даму», «қажеттілік пен кездейсоқтық» сияқты т. б. толып жатқан «таза философиямен» шұғылданбайды. Ойшыл ақынның негізгі ойы - маіерия мен сананың, кеңістік пен уақыттыңарақатысыемес, «қайран елі, қазағының» келешегі, қайткен күнде қазақты өскен, өркендеген елдердің қатарына жеткізу. Осындай ұлы мақсат, игі ниет үшін ойшыл-ақын «Қыранша қарап Қырымға, Мұң мен зарды қолға алады». Абайдың дүниеге, әлеумеуметтік өмірге деген көзқарасының, бүкіл шығар-машылығыныңөзегі, қайнаркезі, рухани күші, осы өкі ұғыммен тікелөй байланысты. Абайдың этикасы - гуманистік этика. Дүние мен Жалған, Адам мен Пенде мәселелерін қамтиды.
1.Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1948
2.Абай Құнанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933.
3.ӘуезовМ.Уақыт және әдебиет. Алматы,1962.
4.Абай Құйанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933.
5. Абайдың революцияға дейінгі басылған өлеңдері жайлы. Жұлдыз»,1963, № 5.
6.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959.
7.Жұмалиев.К.Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай позиясының тілі. Алматы, 1960.
8.Әуезов М. Абай Құнанбаев.-Қазақ әдебиетінің тарихы.Алматы, 2 том. 1961.
2.Абай Құнанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933.
3.ӘуезовМ.Уақыт және әдебиет. Алматы,1962.
4.Абай Құйанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933.
5. Абайдың революцияға дейінгі басылған өлеңдері жайлы. Жұлдыз»,1963, № 5.
6.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959.
7.Жұмалиев.К.Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай позиясының тілі. Алматы, 1960.
8.Әуезов М. Абай Құнанбаев.-Қазақ әдебиетінің тарихы.Алматы, 2 том. 1961.
Жоспар
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Абай шығармашылығы.
2.Абайдың әлеумкттік көзқарасы.
3.Абайдың қазақ қауымынның әлеуметтік бейнесі.
ІІІ.Қорытынды.
Кіріспе.
Абайдың әлеуметтік көзқарасын зерттеушілер ұзақ уақыттар бойы кемеңгер
ақынның алуан салалы ойларының онтологиялық (бүтін дүниенің мәнін, материя
мен сананың арақатынасын түсіну), гнесеологиялық (нанымның мәнін түсіну)
мәселелеріне ерекше мән беріп, біреулері Абайды онтологиялық жағынан
идеалист, екіншілері материалист деп таныса, гнесеологиялық тұрғыдан
біреулері сенсуалист десе, екіншілері рационалист деп, жартылай
идеалист, жартылай материалист немесе жартылай сенсуалист, жартылай
рационалист немесө дүниені, қоғамды таным теориясы тұрғысынан біреулері
метафизик, біреулері диалектик деп түсіндіріп келді. Уақыт етеді, заман
өзгереді. Бөлгілі бір құбылысқа әр уақыттың адамы өз түсінігімен, өз
пайымдауынша баға береді. Өйткөні, құбылысты әркім~өз кезінің түрғысынан
бағалайды, мөлшерлейді. Материалист болу дұрыс екен, қайтсөк материалист
атанамыз дейтіндер нан болса, ән өзінен-өзі айтыла береді дейтіндердің
жалған, жасанды, тұрпайы қағидасы мақтардың аянышты зардабын аз көрмедік.
Осындай тұрпайы, дөрекі социолгиялық көзқарас Абай шығармаларын бағалауға
да зардабын тигізді. Бұл көзқарастағылар өмірдің өзінде қайшылықтар қандай
көп болса, Абайдың табиғат, қоғам, таным жайлы түсініктерінде сол
қайшылықтар, қарама-қарсылықтар өте терең бейнелөнгенін ескере қоймаған.
Егер ақиқатқа, әділөтке жүгінсек, Абай жалаң филосфиялық категориямен,
мысалы, материя, сана, уақыт, кеңістік, қозғалыс, даму,
қажеттілік пен кездейсоқтық сияқты т. б. толып жатқан таза философиямен
шұғылданбайды. Ойшыл ақынның негізгі ойы - маіерия мен сананың, кеңістік
пен уақыттыңарақатысыемес, қайран елі, қазағының келешегі, қайткен күнде
қазақты өскен, өркендеген елдердің қатарына жеткізу. Осындай ұлы мақсат,
игі ниет үшін ойшыл-ақын Қыранша қарап Қырымға, Мұң мен зарды қолға
алады. Абайдың дүниеге, әлеумеуметтік өмірге деген көзқарасының, бүкіл
шығар-машылығыныңөзегі, қайнаркезі, рухани күші, осы өкі ұғыммен тікелөй
байланысты. Абайдың этикасы - гуманистік этика. Дүние мен Жалған, Адам
мен Пенде мәселелерін қамтиды.
Абай өзінің Жиырма жетінші сөзінде дін және дін мәселесі жөнінде пікір
алысып, ой жарыстыратын моралист-философ Сократтың Адам ең әуелі өзіңді-
өзің таны деген этикалық принципі Абайдың да адам, адамгершілік туралы
ойлары адам тарихындағы ұлы ойшыл даналардың пікірлерімен ұштасып жатады.
Абайдың арманы да адамды (пендені) адамға айналдыру, адамды кісі ету,
азаматету. Абайдың этикалық түсінігіндедүниежәнә жалған, адам және
пенде деген бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар бар. Дүние - мәңгі құбылыс,
жалған - өткінші құбылыс, Адам -дүниенің, мәңгіліктің туындысы, пенде -
жалғанның, күнделікті тіршіліктің туындысы. Адамның өмірі ақиқат, адалдық,
әділеттілік, әдемілік деген ұғымдармен ұштасып жатса, пенденің өмірі
күнделікті тұрмыстың, тек тіршіліктің, күнкөрістің қамымен байланысып
жатады. Пенденің бір белгісі ол өзінің қиялында да кішкентай, өз қиялында
да шарықтай алмайды, тауық сияқты қораның шарбағынан жоғары ұша алмайды.
Қыранның қиялы биік шыңда болса, қораздың қиялы - қи түбінде.
Пенде әрқашанда бағынғыш, құптағыш, күндегіш,затшыл, өзімшіл келеді,
мырзаларының алдында құрдай жорғалайды. Адам, оның керісінше, өзін-
өзі, айналасын сыйлайды, өзінің азаматтығын,адамгершілігін бағалай біледі,
затқа бағынбайды,заттарды өзіне бағындырады. Пенделер заттың
құлы болса - Адам заттарды өзіне құл етеді, осы тұрғыдан келіп, Абай адам
деген үғымды үлкен даналық санайды (Адам деген даңқым бар).
Тұрған мекенінө келгөнде - адамның жүрген жері гүлстан да, пенденің жүрген
жері - мыстан болып көледі. Абайдың арман ететіні - ақылды,
жігерлі,білімді, адал, әділадам. Ондай адам ханның тағына да, байдың
бағынада қызықпайды, ойы сергек, өз қамымен халық қамын ұштастыра,
жалғастыра білетін мейірімді жан.
Абайдың өзіне тікелей сөз берсек - пенде өз басында еркі жоқ, айналасына
тәуелді - байғұс. Ақылыбар, ықтиярлы, Пенде теппесөз жарын. Ерік неде,
пенде зарлы, Не білер не боларын? немесе Зар қылып тілеймін Рахметін
алланың. Елжіреп жылаймын, Көңлін аш пенденің. Тіршілікте жан сақтау да,
ар сақтау да бар. Абай ар сақтаудыжан сақтаудан жоғары қояды. Абайша
айтқанда, пенде жан сақтаудың қамы үшін өмір сүреді, оның арманы мөн қиялы,
тамақ пен киімі -мансап пен атақ. Пенде: Шіркін, ананың киген киімі-ай,
мынаның ішкен асы-ай, көршінің мінген аты-ай, тұрған үйі-айт. б. деп,
өзгенің тіршілігіне тамсанумен өтеді. Пенде жеке басының қамы үшін, жан
сақтау үшін арын құрбан ете береді. Осындай пендешіліктен арыла алмаған
қуыс кеуделерге налыған Абай: Құдай тағаланың кешпес күнәсы жоқ деген
жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрсын, - дейді.. Ел,
Отан, Халық, ұлт деген ұғымдар пендеге жат сөздер. Қарнын ойлаған пенде -
халқын қайтсін! Абайдың даналық түсінігінде Адамның адамдығы, ең игі
қасиеті жан сақтау емес - арын сақтау. Абай этикасында Ар, Намыс, Ұят - ең
негізгі ұғымдар. Бұл ұғымдардың мәні, мазмұны, ішкі сыры тек адамның өзімен-
әзі кеңескенде, өзінің ішкі жан дүниесіне үңілгенде ғана мағынасы ашылатын,
айқындалатын ұғымдар. Осындай мәнді моральдық, адамгершіліктің
категорияларын - өз шығармашылығының езегі, түйіні, тамыры етеді.Қу өмір
жолдас болмас, әлі-ақ өтер, Өз күлкіңө өзің қарық болма бекер! Ұятың мен
арыңды малға сатып, Ұятсызда иманжоқ, түпке жетер деп, ар мен ұятты негіз
етіп, өмірдің түбін ойлауға шақырады. Адамгершіліктің мәні жөнінде терең
толғанған ақын өз ойын әлем кеңістігіне жүгіртіп, Ар, Ұят, Намыс деген
ұғымдар адам өзінің ары алдында жүгінген кезде түйсігімен түсінетін киелі
ұғымдар екенін, әр адам өзіне-өзі жауапты екенін аңғарта айқыңцай,
түсіндіре келіп: Абай - қазақтың тарихына ой жүгірте отырып: Аты аталып,
аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен.. өзіне ар
тұтқан жаттан зар тұтады, - деп түйеді. Абай түсінігінде әр адамның
еңүлкенкүнәсі, міні, өзініңөзарыалдындажасаған рухани кылмысы - арын сату,
арсыздыққа салыну, ұяттан безу. Мұндайларға Абай төмендегідей теріс бата
береді: Ант ішіп күнде берген жаны құрсын, Арын сатып тіленген малы
құрсын, Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып, Қу тілмен қулық сауған заңы
құрсын.
Адам болудың бір шарты - Ұят деген ұғымды бойға сіңдіру. Ұят дегеніміз -
адам бойындағы адамгершілікке жат, жаман қылықты, істі өз мойнына алып,
өзіңді-өзің сөгу, өзіңе-өзің ұрсу, өзіңді-өзің дұрыс, әділ, адал жолға
салуЖалығу бар, шалқу бар, іш пысу бар. Жаңа сүйгіш адамзат, көрсе қызар.
Ар мен ұят ойланбай, тәнін асырап, Ертеңі жоқ, бүгінге болған құмар Абай
ұяттыларға мейірленсе, ұятсыздардан жиіркенеді де: Қайнайды қаның, Ашиды
жаның, Мінездерін көргенде, Жігерлен сілкін, Қайраттан, беркін!деп
насихат бергенде; Ұятсыз, арсыз салтынан Қалғып кетер артынан деп,
ұятсыздарды сөгіп, осы күнде менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл,
қызармайды да,ол істен, мен ұятты болдым дедім ғой, енді нең бар?, -
дейді. Я болмаса, жә, жә, оған менақ ұятты болайын, сен өзің де сүйтпеп пе
едің? -дейді. Ар, Ұятпен қатар саналы қазақтың табиғатына сіңген бір ұғым
- Намыс. Ақын бұл ұғымға да өрекшө мән береді. Бұрынғы алған-
бабаларымыздың бұл замандағыларымыз данартық екі мінезі бар: соның екіншісі
- намысқор келеді екен. Ар, ұяттан айырылған, намыс дегенді білмейтін,
білгісі де келмейтін болыстарды Абай мысқылдай кекетіп, өткір сатиралық
тілімен түйреп:
Абай шығармаларындағы ашық қойылатын әлеуметтік, этикалық проблемалар:
қазақ әйелдері, жастар, достық, махаббат, еркіндік жайлы мәселелер. Бұл
мәселелерді көтеруде де Абай өзін жаңашыл, бұқарашыл ойшыл ретінде танытты.
Қазақ қыздары өзінің теңіне, жүрегі қалаған адамына қо-
сыла алмай, не малы көп кәріге, не мүгедек бай ұлына байланып-маталып
берілді. Олардың жеке басының билігі өздерінде емес, ел ағасы — би,
құлақтардың қолында, не әке қолында болды. Абай бұл жағдайға наразылық
білдіріп, бас бостандығы үшін күрескен жастар жағында болады. Ол өзінің
Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында деген өлеңінде, осы салт бойынша жас
өмірін қор еткен қазақ қызының трагедиясын жыр етеді, Зорлыққа, қара күшіке
бас имей; ханның кигізген алтын-күміс қамқасына алданбай, өз арым жоғары
ұстаған қыздың жүрек күшін сүйсіне жырлап, оның наразылығын жақтайды.
Етімді шал сипаған құрт жесін деп,
Жар тастан қыз құлапты терең суға
дейді, Осылайша Абай достық пен махаббатқа бөленген тең, тату-тәтті ерлі-
зайыпты өмірді керек етіп, оны малмен сатып алуға болмайды, жүрек өпке
кенбейді, күні өткен кәрі мен өмірі алда жас бірігіп өмір сүре алмайды, —
дейді.
Абайша Махаббатсыз — дүние бос, еріксіз қосылу, зорлықпен өмір сүру
қайуандық болады, қайуанаға оны қосыңдар дейді.
Абай өзінің шығармаларында әйелді қоғамның тең мүшесі? оны іқорлауға
болмайды? адам баласының тең жартысы әйел, ол біреуге ана? біреуге
қарындас, не қыз біреудің қорғаны,ақылшысы, жанашыр қымбатты сүйғен жары
деп дұрыс түсіндіреді.
Қара сөздерінде этик бір қатар моральдық категорияларға терең талдау
жасап, философиялық ой алмасуға шақыра-ды. Ұят, ар-намыс, достық, махаббат,
талап, мінез, қуаныш, қайғы, адалдық, шыншылдық т.с.с. этикалық ұғымдардың
мән-мағынасын ашуға кеп әрекет жасайды. Оларды өмірден, заманнан тыс емес,
сол дәуірдің алға қюйғащ әлеуметтік-саяси, ағарту мәселелерімен тығыз
байланыста қарастырады.
Абай өз заманының рухаңи бейнесін, әмір салтын, мораль-
дық принциптерін филіософиялық тұжырымдау деңгейіне дейін
жете алған тұңғыш қазақ ойшылы 'болды, замандастарының
мәдёни, ғылыми,, руханй жағынан да прогрессивті бағытта да-
муы үшін қызмет етті. -
Абайдың көзқарастарындағы материалистік тенденция оның эстетика
мәселелерін, әсіріесе, искусствоның қоғамдық өмірдегі мадызы мен ролін
қарастыруында және оның реалистік позицияны берік ұстауында анығырақ
байқалады. Абайдың пікірінше, поэтикалық творчествоның көзі өмір, өзінің
сезімдері мен ойларын қоса алғандағы адам болып табылады. Абай өзінің
поэзияларында табиғаттың, мал-жануарлардың әсемдік көрінісін, жылдың төрт
мезгілін керкем суреттеуде эстетикалық шеберліктің жоғарғы үлгісін көрсете
біледі.
Сонымен қатар оқымыс өнердің, эстетиканың әлеумет-
тік қызметі адамдардың азаматтық санасын оята білетін көркемдік құрал бола
алуы еді, көпшілікті қоғамдық прогреске, әрекеттілікке шақыра рухани күш-
қуат бола алуында деп білді.
Абай, өмір қайшылығын жанымен, жүрегімен сезінген, санасына жеткізген,
ал бірақ осы қайшылықтардан шығудың жолына желгенде, оның өнерге, білімге,
адамгершілікке шақырған үндеулеріне. қарап, оны ағартушы-демократ деп
жүрміз
Абай ағартушыдан гөрі сыншыл демократқа жақын. Мәселен, Ескендір барлық
шығыс ақындарыида жатымды кейіпкер, құранда пайғамбардың бірі халық
санасында әділетті патша, ал Абай болса осы түсініктерге қарсы шығып, оның
қалыптағы қанышер патша екенін, пайғамбар түгіл, адам
сүйер қылығы жоқ, мақтан сүйгіш, қызғаншақ адам екен деп суреттейді. Бұл
идея құранның жазылуына қарсы, өзі пір тұтқаң Фирдауси, Науаидің жасаған
Ескендір бейнесіне-.қарсы жазылған Ескендір -поэмасы халық санасына
бетбұрыс әкелді. Жауызды жауыз деп айту ақын реализміне тән. Абай халық
санасындағы жалған түсінктерді жою мақсатын- көздеген.
Ұлы ойшыл ақын, демакрат-ағартушы Абай Құнанбаевтың атымен қазақтың
үлттық мәдениётгнің қоғамдық ойшыл-дарының ең бір жемісті дәуірі байланысты
болды. Абай өмірінің мақсаты еңбекші бұқараға, қалың 'қазаққа қызмет етуде
еді. Ғылым мен ағартуды тарату арқылы оған шындықты таңуға кемектесу,
жұртшылыққа әлеуметтік кеселдермен күре-судің қажеттілігіи түсдіріп, қазақ
"елінің экономикалық және мәдеии дамуына ықпалын тигізу еді.
Ағартушының өлеңдері мен қара еөздері (ғақиялары) революцияға дейінгі
қазақтың тұманды өмірін ақиқат бейнелей отырып, қалың бұқараның сол кездегі
үстем етіп тұрған қоғамдық тәртіптеріне наразылығын күшейте түсті,
кедейлердің таптық санасының өсе түсуіне әсерін тигізді, революцялық
толқындардың болашағына идеялық-саяси алғы шарттар жасады. Терең
философияльщ ойлар мен прогрессивті идеяларға толы Абайдың творчествосы
қазақ жеріндегі XX ғасырдың басындағы демократиялық ойлардың және азаттық
қозғалыстың одан әрі дамуына зор әсерін тигізді. Абайдың шығар-машылығы 19
ғ-дың 2-жартысыңцағы қазақ даласының қоғамдық емірінде болған үлкен әлеум.-
экономик. өзгерістермен тікелей байланысты. Оның шығармаларында сол
кездегі қазақ өмірінің шындығы әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан кең әрі жан-
жақты суреттелгені соншалықты, онда тұтас бір дәуірдің көрінісі айқын
берілген, - деп жазды М. Әуезов, -оның өлеңдерін, поэмаларын, қарасөздерін
өз қоғамының энциклопедиясы дөп батыл айтуға болады... (Ә у е з о в М. О.
Әр жылдар ойлары. - А., 1961, 267-268-6.). Ойшыл ақын өлеңдері мен
ғақлияларында сол кездегі қазақ қоғамында үстемдік құрған патриархалдық-
рулық құрылысқа, сондай-ақ басқа да әр түрлі әлеумттік топтарға өзінің
көзқарасын айқын білдірген. Ақын өзі шонжар ортадан шыққанына қарамастан,
феодалдық-рулық билеп-төсте-ушілердің зорлық-зомбылықтарына қарсы бітіспес
көзқараста болды. Еңбекші бұқараның мұқтаждық пен жоқшылықта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Абай шығармашылығы.
2.Абайдың әлеумкттік көзқарасы.
3.Абайдың қазақ қауымынның әлеуметтік бейнесі.
ІІІ.Қорытынды.
Кіріспе.
Абайдың әлеуметтік көзқарасын зерттеушілер ұзақ уақыттар бойы кемеңгер
ақынның алуан салалы ойларының онтологиялық (бүтін дүниенің мәнін, материя
мен сананың арақатынасын түсіну), гнесеологиялық (нанымның мәнін түсіну)
мәселелеріне ерекше мән беріп, біреулері Абайды онтологиялық жағынан
идеалист, екіншілері материалист деп таныса, гнесеологиялық тұрғыдан
біреулері сенсуалист десе, екіншілері рационалист деп, жартылай
идеалист, жартылай материалист немесе жартылай сенсуалист, жартылай
рационалист немесө дүниені, қоғамды таным теориясы тұрғысынан біреулері
метафизик, біреулері диалектик деп түсіндіріп келді. Уақыт етеді, заман
өзгереді. Бөлгілі бір құбылысқа әр уақыттың адамы өз түсінігімен, өз
пайымдауынша баға береді. Өйткөні, құбылысты әркім~өз кезінің түрғысынан
бағалайды, мөлшерлейді. Материалист болу дұрыс екен, қайтсөк материалист
атанамыз дейтіндер нан болса, ән өзінен-өзі айтыла береді дейтіндердің
жалған, жасанды, тұрпайы қағидасы мақтардың аянышты зардабын аз көрмедік.
Осындай тұрпайы, дөрекі социолгиялық көзқарас Абай шығармаларын бағалауға
да зардабын тигізді. Бұл көзқарастағылар өмірдің өзінде қайшылықтар қандай
көп болса, Абайдың табиғат, қоғам, таным жайлы түсініктерінде сол
қайшылықтар, қарама-қарсылықтар өте терең бейнелөнгенін ескере қоймаған.
Егер ақиқатқа, әділөтке жүгінсек, Абай жалаң филосфиялық категориямен,
мысалы, материя, сана, уақыт, кеңістік, қозғалыс, даму,
қажеттілік пен кездейсоқтық сияқты т. б. толып жатқан таза философиямен
шұғылданбайды. Ойшыл ақынның негізгі ойы - маіерия мен сананың, кеңістік
пен уақыттыңарақатысыемес, қайран елі, қазағының келешегі, қайткен күнде
қазақты өскен, өркендеген елдердің қатарына жеткізу. Осындай ұлы мақсат,
игі ниет үшін ойшыл-ақын Қыранша қарап Қырымға, Мұң мен зарды қолға
алады. Абайдың дүниеге, әлеумеуметтік өмірге деген көзқарасының, бүкіл
шығар-машылығыныңөзегі, қайнаркезі, рухани күші, осы өкі ұғыммен тікелөй
байланысты. Абайдың этикасы - гуманистік этика. Дүние мен Жалған, Адам
мен Пенде мәселелерін қамтиды.
Абай өзінің Жиырма жетінші сөзінде дін және дін мәселесі жөнінде пікір
алысып, ой жарыстыратын моралист-философ Сократтың Адам ең әуелі өзіңді-
өзің таны деген этикалық принципі Абайдың да адам, адамгершілік туралы
ойлары адам тарихындағы ұлы ойшыл даналардың пікірлерімен ұштасып жатады.
Абайдың арманы да адамды (пендені) адамға айналдыру, адамды кісі ету,
азаматету. Абайдың этикалық түсінігіндедүниежәнә жалған, адам және
пенде деген бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар бар. Дүние - мәңгі құбылыс,
жалған - өткінші құбылыс, Адам -дүниенің, мәңгіліктің туындысы, пенде -
жалғанның, күнделікті тіршіліктің туындысы. Адамның өмірі ақиқат, адалдық,
әділеттілік, әдемілік деген ұғымдармен ұштасып жатса, пенденің өмірі
күнделікті тұрмыстың, тек тіршіліктің, күнкөрістің қамымен байланысып
жатады. Пенденің бір белгісі ол өзінің қиялында да кішкентай, өз қиялында
да шарықтай алмайды, тауық сияқты қораның шарбағынан жоғары ұша алмайды.
Қыранның қиялы биік шыңда болса, қораздың қиялы - қи түбінде.
Пенде әрқашанда бағынғыш, құптағыш, күндегіш,затшыл, өзімшіл келеді,
мырзаларының алдында құрдай жорғалайды. Адам, оның керісінше, өзін-
өзі, айналасын сыйлайды, өзінің азаматтығын,адамгершілігін бағалай біледі,
затқа бағынбайды,заттарды өзіне бағындырады. Пенделер заттың
құлы болса - Адам заттарды өзіне құл етеді, осы тұрғыдан келіп, Абай адам
деген үғымды үлкен даналық санайды (Адам деген даңқым бар).
Тұрған мекенінө келгөнде - адамның жүрген жері гүлстан да, пенденің жүрген
жері - мыстан болып көледі. Абайдың арман ететіні - ақылды,
жігерлі,білімді, адал, әділадам. Ондай адам ханның тағына да, байдың
бағынада қызықпайды, ойы сергек, өз қамымен халық қамын ұштастыра,
жалғастыра білетін мейірімді жан.
Абайдың өзіне тікелей сөз берсек - пенде өз басында еркі жоқ, айналасына
тәуелді - байғұс. Ақылыбар, ықтиярлы, Пенде теппесөз жарын. Ерік неде,
пенде зарлы, Не білер не боларын? немесе Зар қылып тілеймін Рахметін
алланың. Елжіреп жылаймын, Көңлін аш пенденің. Тіршілікте жан сақтау да,
ар сақтау да бар. Абай ар сақтаудыжан сақтаудан жоғары қояды. Абайша
айтқанда, пенде жан сақтаудың қамы үшін өмір сүреді, оның арманы мөн қиялы,
тамақ пен киімі -мансап пен атақ. Пенде: Шіркін, ананың киген киімі-ай,
мынаның ішкен асы-ай, көршінің мінген аты-ай, тұрған үйі-айт. б. деп,
өзгенің тіршілігіне тамсанумен өтеді. Пенде жеке басының қамы үшін, жан
сақтау үшін арын құрбан ете береді. Осындай пендешіліктен арыла алмаған
қуыс кеуделерге налыған Абай: Құдай тағаланың кешпес күнәсы жоқ деген
жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрсын, - дейді.. Ел,
Отан, Халық, ұлт деген ұғымдар пендеге жат сөздер. Қарнын ойлаған пенде -
халқын қайтсін! Абайдың даналық түсінігінде Адамның адамдығы, ең игі
қасиеті жан сақтау емес - арын сақтау. Абай этикасында Ар, Намыс, Ұят - ең
негізгі ұғымдар. Бұл ұғымдардың мәні, мазмұны, ішкі сыры тек адамның өзімен-
әзі кеңескенде, өзінің ішкі жан дүниесіне үңілгенде ғана мағынасы ашылатын,
айқындалатын ұғымдар. Осындай мәнді моральдық, адамгершіліктің
категорияларын - өз шығармашылығының езегі, түйіні, тамыры етеді.Қу өмір
жолдас болмас, әлі-ақ өтер, Өз күлкіңө өзің қарық болма бекер! Ұятың мен
арыңды малға сатып, Ұятсызда иманжоқ, түпке жетер деп, ар мен ұятты негіз
етіп, өмірдің түбін ойлауға шақырады. Адамгершіліктің мәні жөнінде терең
толғанған ақын өз ойын әлем кеңістігіне жүгіртіп, Ар, Ұят, Намыс деген
ұғымдар адам өзінің ары алдында жүгінген кезде түйсігімен түсінетін киелі
ұғымдар екенін, әр адам өзіне-өзі жауапты екенін аңғарта айқыңцай,
түсіндіре келіп: Абай - қазақтың тарихына ой жүгірте отырып: Аты аталып,
аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен.. өзіне ар
тұтқан жаттан зар тұтады, - деп түйеді. Абай түсінігінде әр адамның
еңүлкенкүнәсі, міні, өзініңөзарыалдындажасаған рухани кылмысы - арын сату,
арсыздыққа салыну, ұяттан безу. Мұндайларға Абай төмендегідей теріс бата
береді: Ант ішіп күнде берген жаны құрсын, Арын сатып тіленген малы
құрсын, Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып, Қу тілмен қулық сауған заңы
құрсын.
Адам болудың бір шарты - Ұят деген ұғымды бойға сіңдіру. Ұят дегеніміз -
адам бойындағы адамгершілікке жат, жаман қылықты, істі өз мойнына алып,
өзіңді-өзің сөгу, өзіңе-өзің ұрсу, өзіңді-өзің дұрыс, әділ, адал жолға
салуЖалығу бар, шалқу бар, іш пысу бар. Жаңа сүйгіш адамзат, көрсе қызар.
Ар мен ұят ойланбай, тәнін асырап, Ертеңі жоқ, бүгінге болған құмар Абай
ұяттыларға мейірленсе, ұятсыздардан жиіркенеді де: Қайнайды қаның, Ашиды
жаның, Мінездерін көргенде, Жігерлен сілкін, Қайраттан, беркін!деп
насихат бергенде; Ұятсыз, арсыз салтынан Қалғып кетер артынан деп,
ұятсыздарды сөгіп, осы күнде менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл,
қызармайды да,ол істен, мен ұятты болдым дедім ғой, енді нең бар?, -
дейді. Я болмаса, жә, жә, оған менақ ұятты болайын, сен өзің де сүйтпеп пе
едің? -дейді. Ар, Ұятпен қатар саналы қазақтың табиғатына сіңген бір ұғым
- Намыс. Ақын бұл ұғымға да өрекшө мән береді. Бұрынғы алған-
бабаларымыздың бұл замандағыларымыз данартық екі мінезі бар: соның екіншісі
- намысқор келеді екен. Ар, ұяттан айырылған, намыс дегенді білмейтін,
білгісі де келмейтін болыстарды Абай мысқылдай кекетіп, өткір сатиралық
тілімен түйреп:
Абай шығармаларындағы ашық қойылатын әлеуметтік, этикалық проблемалар:
қазақ әйелдері, жастар, достық, махаббат, еркіндік жайлы мәселелер. Бұл
мәселелерді көтеруде де Абай өзін жаңашыл, бұқарашыл ойшыл ретінде танытты.
Қазақ қыздары өзінің теңіне, жүрегі қалаған адамына қо-
сыла алмай, не малы көп кәріге, не мүгедек бай ұлына байланып-маталып
берілді. Олардың жеке басының билігі өздерінде емес, ел ағасы — би,
құлақтардың қолында, не әке қолында болды. Абай бұл жағдайға наразылық
білдіріп, бас бостандығы үшін күрескен жастар жағында болады. Ол өзінің
Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында деген өлеңінде, осы салт бойынша жас
өмірін қор еткен қазақ қызының трагедиясын жыр етеді, Зорлыққа, қара күшіке
бас имей; ханның кигізген алтын-күміс қамқасына алданбай, өз арым жоғары
ұстаған қыздың жүрек күшін сүйсіне жырлап, оның наразылығын жақтайды.
Етімді шал сипаған құрт жесін деп,
Жар тастан қыз құлапты терең суға
дейді, Осылайша Абай достық пен махаббатқа бөленген тең, тату-тәтті ерлі-
зайыпты өмірді керек етіп, оны малмен сатып алуға болмайды, жүрек өпке
кенбейді, күні өткен кәрі мен өмірі алда жас бірігіп өмір сүре алмайды, —
дейді.
Абайша Махаббатсыз — дүние бос, еріксіз қосылу, зорлықпен өмір сүру
қайуандық болады, қайуанаға оны қосыңдар дейді.
Абай өзінің шығармаларында әйелді қоғамның тең мүшесі? оны іқорлауға
болмайды? адам баласының тең жартысы әйел, ол біреуге ана? біреуге
қарындас, не қыз біреудің қорғаны,ақылшысы, жанашыр қымбатты сүйғен жары
деп дұрыс түсіндіреді.
Қара сөздерінде этик бір қатар моральдық категорияларға терең талдау
жасап, философиялық ой алмасуға шақыра-ды. Ұят, ар-намыс, достық, махаббат,
талап, мінез, қуаныш, қайғы, адалдық, шыншылдық т.с.с. этикалық ұғымдардың
мән-мағынасын ашуға кеп әрекет жасайды. Оларды өмірден, заманнан тыс емес,
сол дәуірдің алға қюйғащ әлеуметтік-саяси, ағарту мәселелерімен тығыз
байланыста қарастырады.
Абай өз заманының рухаңи бейнесін, әмір салтын, мораль-
дық принциптерін филіософиялық тұжырымдау деңгейіне дейін
жете алған тұңғыш қазақ ойшылы 'болды, замандастарының
мәдёни, ғылыми,, руханй жағынан да прогрессивті бағытта да-
муы үшін қызмет етті. -
Абайдың көзқарастарындағы материалистік тенденция оның эстетика
мәселелерін, әсіріесе, искусствоның қоғамдық өмірдегі мадызы мен ролін
қарастыруында және оның реалистік позицияны берік ұстауында анығырақ
байқалады. Абайдың пікірінше, поэтикалық творчествоның көзі өмір, өзінің
сезімдері мен ойларын қоса алғандағы адам болып табылады. Абай өзінің
поэзияларында табиғаттың, мал-жануарлардың әсемдік көрінісін, жылдың төрт
мезгілін керкем суреттеуде эстетикалық шеберліктің жоғарғы үлгісін көрсете
біледі.
Сонымен қатар оқымыс өнердің, эстетиканың әлеумет-
тік қызметі адамдардың азаматтық санасын оята білетін көркемдік құрал бола
алуы еді, көпшілікті қоғамдық прогреске, әрекеттілікке шақыра рухани күш-
қуат бола алуында деп білді.
Абай, өмір қайшылығын жанымен, жүрегімен сезінген, санасына жеткізген,
ал бірақ осы қайшылықтардан шығудың жолына желгенде, оның өнерге, білімге,
адамгершілікке шақырған үндеулеріне. қарап, оны ағартушы-демократ деп
жүрміз
Абай ағартушыдан гөрі сыншыл демократқа жақын. Мәселен, Ескендір барлық
шығыс ақындарыида жатымды кейіпкер, құранда пайғамбардың бірі халық
санасында әділетті патша, ал Абай болса осы түсініктерге қарсы шығып, оның
қалыптағы қанышер патша екенін, пайғамбар түгіл, адам
сүйер қылығы жоқ, мақтан сүйгіш, қызғаншақ адам екен деп суреттейді. Бұл
идея құранның жазылуына қарсы, өзі пір тұтқаң Фирдауси, Науаидің жасаған
Ескендір бейнесіне-.қарсы жазылған Ескендір -поэмасы халық санасына
бетбұрыс әкелді. Жауызды жауыз деп айту ақын реализміне тән. Абай халық
санасындағы жалған түсінктерді жою мақсатын- көздеген.
Ұлы ойшыл ақын, демакрат-ағартушы Абай Құнанбаевтың атымен қазақтың
үлттық мәдениётгнің қоғамдық ойшыл-дарының ең бір жемісті дәуірі байланысты
болды. Абай өмірінің мақсаты еңбекші бұқараға, қалың 'қазаққа қызмет етуде
еді. Ғылым мен ағартуды тарату арқылы оған шындықты таңуға кемектесу,
жұртшылыққа әлеуметтік кеселдермен күре-судің қажеттілігіи түсдіріп, қазақ
"елінің экономикалық және мәдеии дамуына ықпалын тигізу еді.
Ағартушының өлеңдері мен қара еөздері (ғақиялары) революцияға дейінгі
қазақтың тұманды өмірін ақиқат бейнелей отырып, қалың бұқараның сол кездегі
үстем етіп тұрған қоғамдық тәртіптеріне наразылығын күшейте түсті,
кедейлердің таптық санасының өсе түсуіне әсерін тигізді, революцялық
толқындардың болашағына идеялық-саяси алғы шарттар жасады. Терең
философияльщ ойлар мен прогрессивті идеяларға толы Абайдың творчествосы
қазақ жеріндегі XX ғасырдың басындағы демократиялық ойлардың және азаттық
қозғалыстың одан әрі дамуына зор әсерін тигізді. Абайдың шығар-машылығы 19
ғ-дың 2-жартысыңцағы қазақ даласының қоғамдық емірінде болған үлкен әлеум.-
экономик. өзгерістермен тікелей байланысты. Оның шығармаларында сол
кездегі қазақ өмірінің шындығы әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан кең әрі жан-
жақты суреттелгені соншалықты, онда тұтас бір дәуірдің көрінісі айқын
берілген, - деп жазды М. Әуезов, -оның өлеңдерін, поэмаларын, қарасөздерін
өз қоғамының энциклопедиясы дөп батыл айтуға болады... (Ә у е з о в М. О.
Әр жылдар ойлары. - А., 1961, 267-268-6.). Ойшыл ақын өлеңдері мен
ғақлияларында сол кездегі қазақ қоғамында үстемдік құрған патриархалдық-
рулық құрылысқа, сондай-ақ басқа да әр түрлі әлеумттік топтарға өзінің
көзқарасын айқын білдірген. Ақын өзі шонжар ортадан шыққанына қарамастан,
феодалдық-рулық билеп-төсте-ушілердің зорлық-зомбылықтарына қарсы бітіспес
көзқараста болды. Еңбекші бұқараның мұқтаждық пен жоқшылықта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz