Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық шарттары (1 сынып оқушылары үшін)
Кіріспе 7
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми.педагогикалық зерттелуі 12
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.физологиялық ерекшеліктері 26
1.3 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық шарты 37
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың қазіргі жай.күйі 44
2.2 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары 57
2.3 Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудағы тәжірибелік.педагогикалық эксперимент мазмұны 73
ҚОРЫТЫНДЫ 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
ҚОСЫМШАЛАР 94
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми.педагогикалық зерттелуі 12
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.физологиялық ерекшеліктері 26
1.3 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық шарты 37
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың қазіргі жай.күйі 44
2.2 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары 57
2.3 Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудағы тәжірибелік.педагогикалық эксперимент мазмұны 73
ҚОРЫТЫНДЫ 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
ҚОСЫМШАЛАР 94
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: «Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік қарым-қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез-құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды»,- делінген [1, 2 б.].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [2, 3 б].
Бастауыш саты - кіші мектеп жасындағы балалар үшін бастауыш білім беретін оқу-тәрбие ошағы. Ол - білім берудің оқушы бойында тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуы қуатты жүретін, жоғары буындармен сабақтаса дамитын және кез-келген арнайы білім алудың негізі қаланатын құнды сатысы.
Бүгінде елдегі жағдайдың өзгеруіне және азаматтық қоғамның қалыптасуына байланысты қазіргі білім беру жүйесінің алдында жеке өзіндік беделі бар, айналасындағы адамдарды құрметтейтін, өзінің және өзгелердің сезімі мен іс-әрекеттерін талдай білетін, өздігінен шешім қабылдауға қабілетті және олардың нәтижелеріне жауап беруден қашпайтын, өзін-өзі дамытуға ынталы, жаңа типтегі ерікті тұлғаларды тәрбиелеу мәселесі тұрғаны белгілі.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, бастауыш мектеп жасы жеке тұлғаның бостандығын және жауапкершілігін дамыту үшін едәуір маңызды әрі қолайлы кезең деп есептеледі. Себебі, нақ осы кезеңде жеке тұлғаға алғашқы құндылық-мағыналық бағыт-бағдар беріліп, мінез-құлық ережелеріне дағдылану үдерісі басталады.
Олай болса, жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік беретін шарттарды қалыптастыру қажет.
Біз бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын анықтауда:
- білім беруде және тәрбиеде қызметтік тәсіл идеялары (А.Н.Леонтьев [3]) және өзін-өзі дамыту психологиясы мен педагогикасының идеялары (А.А.Бодалев [4], Л.С.Выгодский [5], Р.С.Немов [6], Л.М.Фридман [7]) зерттеудің әдістемелік негізі болып табылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [2, 3 б].
Бастауыш саты - кіші мектеп жасындағы балалар үшін бастауыш білім беретін оқу-тәрбие ошағы. Ол - білім берудің оқушы бойында тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуы қуатты жүретін, жоғары буындармен сабақтаса дамитын және кез-келген арнайы білім алудың негізі қаланатын құнды сатысы.
Бүгінде елдегі жағдайдың өзгеруіне және азаматтық қоғамның қалыптасуына байланысты қазіргі білім беру жүйесінің алдында жеке өзіндік беделі бар, айналасындағы адамдарды құрметтейтін, өзінің және өзгелердің сезімі мен іс-әрекеттерін талдай білетін, өздігінен шешім қабылдауға қабілетті және олардың нәтижелеріне жауап беруден қашпайтын, өзін-өзі дамытуға ынталы, жаңа типтегі ерікті тұлғаларды тәрбиелеу мәселесі тұрғаны белгілі.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, бастауыш мектеп жасы жеке тұлғаның бостандығын және жауапкершілігін дамыту үшін едәуір маңызды әрі қолайлы кезең деп есептеледі. Себебі, нақ осы кезеңде жеке тұлғаға алғашқы құндылық-мағыналық бағыт-бағдар беріліп, мінез-құлық ережелеріне дағдылану үдерісі басталады.
Олай болса, жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік беретін шарттарды қалыптастыру қажет.
Біз бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын анықтауда:
- білім беруде және тәрбиеде қызметтік тәсіл идеялары (А.Н.Леонтьев [3]) және өзін-өзі дамыту психологиясы мен педагогикасының идеялары (А.А.Бодалев [4], Л.С.Выгодский [5], Р.С.Немов [6], Л.М.Фридман [7]) зерттеудің әдістемелік негізі болып табылды.
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Жайық ұстазы, №1,2004.
2. Көшімбетов С.А. / Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары/ п.ғ.к.дисс. Алматы 2004 ж. Автореферат
3. Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание. Личность : учеб. пособие для студентов вузов по направлению и спец. "Психология" и "Клиническая психология" / А. Н. Леонтьев. - М.: Смысл; Academia, 2004. - 345 с.
4. Бодалев А. А. О психологических основах воспитания личности / А. А. Бодалев // Вопр. психологии. -1986. - .№ 1. - С.19 - 27.
5. Выготский Л. С. Педагогическая психология / Л. С. Выгодский; под ред. В.В. Давыдова. - М.: Педагогика, 1991. - 479 с.
6. Немов Р. С. Психология: учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений. В 3 кн. Кн. 3 Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика / Р. С. Немов. - М.: Просвещение: Владос, 1995.-508 с.
7. Фридман Л. М. Педагогический опыт глазами психолога: кн. для учителя / Л. М. Фридман. -М.: Просвещение, 1987.-223 с.
8. Богуславский М. Восхождение к Монтессори / М. Богуславский, Г. Корнетов // Мама : альманах. - М., 1994. - Вып. 1. - С. 14-34.
9. Войтенко Т. П. Возвраш,ение к ребёнку: (опыт реализации идеи свободного образования) / Т. П. Войтенко. - Калуга: Изд – во Н. Бочкаревой, 1999. - 113 с.
10. Кондратова Е. А. Условия реализации идей и принципов педагогической концепции Марии Монтессори в отечественном образовании: на примере Псков. Дома Монтессори : автореф. дис. ... канд. пед. наук : 13.00.01 / Е. А. Кондратова. - Псков, 2003. - 23 с
11. Корнетов Б. Г. Всемирный историко - педагогический процесс в зеркале цивилизованного подхода / Б. Г. Корнетов // Современные проблемы истории образования и педагогической науки / под ред. 3. И. Равкина. - М., 1994. - С. 107 -110.
12. Рудакова Н. Н. Специфика непрерывного образования учителя в условиях «Дома Монтессори» / Н. Н. Рудакова //Современные технологии в высшем и среднем профессиональном образовании: проблемы качества подготовки специалистов: материалы IV регион, практ. конференции. - Псков, ПГПИ, 2003.-С.166-170.
13. Сорокова М. Г. Система М. Монтесссори: теория и практика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений / М.Г. Сорокова. –М.: Академия, 2003. - 383 с.
14. Сумнительный К. Е. Космическое воспитание / К. Е. Сумнительный // Монтессори в России: новый взгляд. - М., 1998. - Вып. 1. - С. 40 - 66.
15. Фаусек Ю. Самостоятельные занятия у младших школьников / Ю. Фаусек // МАМА: альманах. - М., 1994. - № 1. - С. 62.
16. Хилтунен Е. Авторская программа воспитания и обучения в российском Монтессори - детском саду и начальной школе / Е. Хилтунен. - М.: Первое сентября, 2000. - 59 с.
17. Коменский Я. А. Великая дидактика / Я. А. Коменский // Избранные. педагогические сочинения. В 2 т. / Я.А. Коменский. - М., 1982. - Т. 1. - С. 242-477.
18. Бодалев А. А. О психологических основах воспитания личности / А. А. Бодалев // Вопр. психологии. -1986. - .№ 1. - С.19 - 27.
19. Бондаревская Е. В Смыслы и стратегия личностно – ориентированного воспитания / Е. В. Бондаревская // Педагогика. - 2001. - JV» 1. - С. 17 - 24.
20. Борытко Н. М. В пространстве воспитательной деятельности / Н. М. Борытко ; М - во образования Рос. Федерации , Волгогр. гос. пед. ун -т. - Волгоград : Перемена, 2001. - 180 с.
21. Конжиев П. М. Педагогические условия как предмет исследования / П. М. Конжиев // Ценностно-гуманистическая ориентация образовательного процесса в школе и вузе: сб. науч. ст. / Федерал, агентство по образованию. Гос. образоват. учреждение высш. проф. Образования "Карел, гос. пед. у н - т "; [под ред. П. М. Конжиева]. - Петрозаводск, 2007. -C. 10-14.
22. Лузина Л. М. Теория воспитания: филос. - антрополог, подход / Л. М. Лузина; Рос. акад. образования. Сев. - Зап. отд - ние, Псков, гос. пед. ун-т им. СМ. Кирова. - Псков: Изд - во ПГПИ, 2000. - 186 с.
23. Терентьева П. П. Методические рекомендации к спецкурсу «Педагогика М. Монтессори и толерантность» / Н.П. Терентьева // Педагогика толерантности и гражданское образование: программа «Вы - народ»: метод, рекомендации к спецкурсам / сост.: Л. Т. Пирожкова, Г. В. Степанова. - Петрозаводск, 2006. - С. 25 - 34.
24. Никитина В.П. Педагогическне условня саморазвитня младшего школьника в учебной деятельностн на основе метода М. Монтессорн. Дисс.канд.пед.наук//г. Петрозаводск 2007г. -229с.
25. Сластенин В. А. Педагогика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений /В.А. Сластенин, И. Ф. Исаев, Е. Н. Шиянов; под ред. В. А. Сластенина. - 4-е изд. стереотип. - М.: Шк. Пресс, 2004. - 512 с.
26. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.:Педагогика, 1993. -192с.
27. Лихачёв Б. Т. Философия воспитания: спец. курс: учеб. пособие для студентов высш. учеб. заведений / Б. Т. Лихачёв. - М.: Прометей, 1995.-282 с.
28. Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструктования учебного процесса. –Волгоград.: Перемена, 1995 г.
29. Чошанов М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения. –М.: Народное образование,1996 г. -160 с.
30. Барсай Б.Т. Бастауыш сынып математикасын оқытуда қазіргі технологияны қолдану болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру // п.ғ.к.дисс. – Алматы. 2000 ж. -176 б.
31. Ожегов С. И. Словарь русского языка: ок. 53000 слов / С. И. Ожегов; под ред. Л. И. Скворцова. - 24-е изд., испр. - М.: ОНИКС 21 век: Мир и образование, 2004. -1198 с
32. Васильева 3. И. Гуманистические ценности образования и воспитания (90-е гг. XX в. Россия) : пед. исслед. : науч. - метод, пособие для студентов пед. учреждений / З.И. Васильева. - СПб.: Химиздат, 2003. - 334 с.
33. Бабанский Ю.К. Проблемы повышение эффективности педагогической исследований (Дидактический аспект). – М.: Педагогика, 1982. – с.113-115.
34. Подласый И. П. Педагогика: Новый курс: учебник для вузов. В 2 кн. Кн.1. Общие основы. Процесс обучения / И.П. Поласый. - М.: ВЛАДОС, 1999. -574с.
35. Әлемдік педагогикалық ой-сана: ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы педагогика ғылымы дамуының негізгі тенденциялары 6 том. –Алматы: «Таймас». 2009 жыл. – 368 бет
36. Селевко Г. К. Концепция самовоспитания / Г. К. Селевко // Современные концепции воспитания / отв. ред. Байбородова. - Ярославль, 2000.-С.34-56.
37. Монтессори М. Помоги мне это сделать самому: ст., советы, рекомендации/ М.Монтессори; сост., вступ. статья М. В. Богуславского, Г. Б. Корнетова.- М.: Карануз, 2000. - 270 с.
38. Грамши А. Что такое человек / А.Грамши // Избранные произведения. В 3 т./ А. Грамши. - М., 1959. - Т. 3. - С. 42 - 45.
39. Локк Д. Избранные философские произведения. В 2 т. / Д. Локк. - М.:Соцэкгиз, 1960. - Т . 1. - 734 с.
40. Маркова А. К. Диагностика и коррекция умственного развития в школьном и дошкольном возрасте / А.К. Маркова. - Петрозаводск: Б.и., 1992.-178 с.
41. Монтессори в России: новый взгляд: сб. науч. - практ. ст. / под ред. К.Е.Сумнительного - М.: МЦМ, 1998. - 124 с.
42. Монтессори М. Разум ребёнка / М. Монтессори. - М.: Грааль,1999.-173 с.
43. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңынан. //Бастауыш мектеп, 2000, №6-7
44. Монтессори М. Дети - другие: пер. с нем. / М. Монтессори; вступ и закл. ст. и коммент. К. Е. Сумнительного. -М.: Карапуз, 2004. - 336 с.
45. Сороков Д. Г. Гуманистическая психология и Мария Монтессори /Д. Г. Сороков // Педагогика Марии Монтессори: курс лекций. - М., 1992. -с.121-130.
46. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология / М.Мұқанов. – Алматы: Мектеп, 1982. -182 бет
47. James W., (1890). The Principles of Psychology. Classics in the History of psychology.
48. Бейсенбекова Г.Б., Молдабаева Р.А., Нұрғалиева С.М. Жас ерекшелік психологиясы. Оқу құралы. – Қарағанды. ЖК. «Ақ нұр баспасы», 2012 ж. -186 б.
49. Atkinson R.C. & Shiffrin R.M., 1968. Human memory: A proposed system and its control processes. [Адам жадысы: ұсынылатын жүйе және оны бақылау үдерісі]. In K.W.Spence and J.T.Spence (Eds.), The Psychology of Learning and Motivation: Advances in Research and Theory, Vol. 2 New York: Academic Press. 89-195.
50. Baddeley A.D. & Hitch G., (1974). Working memory. In G.H.Bower (Ed.), The Psychology of Learning and Motivation: Advances in Research and Theory. New York: Academic Press. 47-89.
51. Hagen J.W. & Hale G.A. The development of attention in children (Балаларда зейінді дамыту). Paper presented at the Minnesota Symposia on Child Psyhology (University of Minnesota, Minneapolis. October 1973)
52. Vygotsky L. (1962). Thought and Language. [Ойлау және сөйлеу]. Cambridge. MA. MIT Press
53. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. //Астана хабары, 2004, 6 қаңтар
54. Словарь Русского языка. 70000 слов / под ред. Н.Ю.Шведовой. - 23-е изд., испр. - М.: Рус. яз., 1991. - 917 с.
55. Куралбаева А.А. Бастауыш сынып пәндерін интеграциялау негізінде білім сапасын арттыру: Философия докторы (PhD) ... дис. - Түркістан, 2014. -195 б
56. Конжиев П. М. Педагогические условия как предмет исследования / П. М. Конжиев // Ценностно-гуманистическая ориентация образовательного процесса в школе и вузе: сб. науч. ст. / Федерал, агентствопо образованию. Гос. образоват. учреждение высш. проф. образования"Карел, гос. пед. у н - т "; [под ред. П. М. Конжиева]. - Петрозаводск, 2007. -с. 10-14.
57. Ортаев Б.Т. Болашақ еңбек пәні мұғалімдерін оқушыларды қолөнерге баулуда политехникалық бағыттылықты қамтамасыз етуге даярлаудың дидактикалық шарттары: пед. ғыл. канд. ... автореф. – Шымкент, 2002. - 27 б.
58. Шамова Т. И. Воспитательная система школы: сущность, содержание, управление: учеб пособие для слушателей системы доп. проф. пед. образования / Т. И. Шамова, Г. Н. Шибанова. - М., ЦГЛ, 2005. - 199 с.
59. Васильева 3. И. Гуманистические ценности образования и воспитания (90-е гг. XX в. Россия) : пед. исслед. : науч. - метод, пособие для студентов пед. учреждений / З.И. Васильева. - СПб.: Химиздат, 2003. - 334 с.
60. Монахова Г. А. Образование как рабочее поле интеграции / Г. А. Монахова// Педагогика. -1997. - № 5. - С. 52 - 55.
61. Хилтунен Е. Признать право ребёнка быть самим собой - легко. Гораздо труднее дать ему это право / Е. Хилтунен // Первое сентября. - 1988. - №15.-С. 2.
62. Исаев И. Ф. Аксиологический и культурологический подходы к исследованию проблем педагогического образования в научной школе B. А. Сластёнина. / И.Ф. Исаев, Е.Н. Шиянов // Изв. Рос. акад. образования. - 2000.-N3.-C.45-58.
63. Сластенин В. А. Педагогика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений /В. А. Сластенин, И. Ф. Исаев, Е. Н. Шиянов; под ред. В. А. Сластенина. - 4-е изд. стереотип. - М.: Шк. Пресс, 2004. - 512 с.
64. Философская энциклопедия / гл. ред. Ф.В.Константинов. – М.: «Советская Энциклопедия», 1970. - Т. 5. - 740 с.
65. К.Әуелбекова. Монтессори педагогикасы: баланы дамыту, қалыптастыру. «Қазақстан мектебі» №12. 2014 ж.
66. Рудакова Н. Н. Специфика непрерывного образования учителя в условиях «Дома Монтессори» / Н. Н. Рудакова //Современные технологии в высшем и среднем профессиональном образовании: проблемы качества подготовки специалистов: материалы IV регион, практ. конференции. - Псков, ПГПИ, 2003.-С.166-170.
67. Lillard P. F. Montessori today: a comprehensive approach to education from birth to adulthood. / P.F. Lillard. - 2004. - 260 p.
68. Монтессори М. Подготовка учителя /М. Монтессори; пер с англ. И.Дичковская // Мама: альманах. - Вып. 1. - М., 1994. - С. 35 - 44.
69. Монтессори М. Помоги мне это сделать самому: ст., советы, рекомендации/ М.Монтессори; сост., вступ. статья М. В. Богуславского, Г. Б. Корнетова.- М.: Карануз, 2000. - 270 с.
70. Монтессори М. Значение среды в воспитании / М. Монтессори; пер. с итал. К.Памфиловой // Частная школа. -1995. - С. 122 - 127.
71. Беркінбаева С. Мария Монтессори педагогикасы негізінде балалардың қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру // Педагогика мәселелері (ғылыми-теориялық журнал) №2. 2011 ж. -56-58 б.
2. Көшімбетов С.А. / Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары/ п.ғ.к.дисс. Алматы 2004 ж. Автореферат
3. Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание. Личность : учеб. пособие для студентов вузов по направлению и спец. "Психология" и "Клиническая психология" / А. Н. Леонтьев. - М.: Смысл; Academia, 2004. - 345 с.
4. Бодалев А. А. О психологических основах воспитания личности / А. А. Бодалев // Вопр. психологии. -1986. - .№ 1. - С.19 - 27.
5. Выготский Л. С. Педагогическая психология / Л. С. Выгодский; под ред. В.В. Давыдова. - М.: Педагогика, 1991. - 479 с.
6. Немов Р. С. Психология: учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений. В 3 кн. Кн. 3 Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика / Р. С. Немов. - М.: Просвещение: Владос, 1995.-508 с.
7. Фридман Л. М. Педагогический опыт глазами психолога: кн. для учителя / Л. М. Фридман. -М.: Просвещение, 1987.-223 с.
8. Богуславский М. Восхождение к Монтессори / М. Богуславский, Г. Корнетов // Мама : альманах. - М., 1994. - Вып. 1. - С. 14-34.
9. Войтенко Т. П. Возвраш,ение к ребёнку: (опыт реализации идеи свободного образования) / Т. П. Войтенко. - Калуга: Изд – во Н. Бочкаревой, 1999. - 113 с.
10. Кондратова Е. А. Условия реализации идей и принципов педагогической концепции Марии Монтессори в отечественном образовании: на примере Псков. Дома Монтессори : автореф. дис. ... канд. пед. наук : 13.00.01 / Е. А. Кондратова. - Псков, 2003. - 23 с
11. Корнетов Б. Г. Всемирный историко - педагогический процесс в зеркале цивилизованного подхода / Б. Г. Корнетов // Современные проблемы истории образования и педагогической науки / под ред. 3. И. Равкина. - М., 1994. - С. 107 -110.
12. Рудакова Н. Н. Специфика непрерывного образования учителя в условиях «Дома Монтессори» / Н. Н. Рудакова //Современные технологии в высшем и среднем профессиональном образовании: проблемы качества подготовки специалистов: материалы IV регион, практ. конференции. - Псков, ПГПИ, 2003.-С.166-170.
13. Сорокова М. Г. Система М. Монтесссори: теория и практика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений / М.Г. Сорокова. –М.: Академия, 2003. - 383 с.
14. Сумнительный К. Е. Космическое воспитание / К. Е. Сумнительный // Монтессори в России: новый взгляд. - М., 1998. - Вып. 1. - С. 40 - 66.
15. Фаусек Ю. Самостоятельные занятия у младших школьников / Ю. Фаусек // МАМА: альманах. - М., 1994. - № 1. - С. 62.
16. Хилтунен Е. Авторская программа воспитания и обучения в российском Монтессори - детском саду и начальной школе / Е. Хилтунен. - М.: Первое сентября, 2000. - 59 с.
17. Коменский Я. А. Великая дидактика / Я. А. Коменский // Избранные. педагогические сочинения. В 2 т. / Я.А. Коменский. - М., 1982. - Т. 1. - С. 242-477.
18. Бодалев А. А. О психологических основах воспитания личности / А. А. Бодалев // Вопр. психологии. -1986. - .№ 1. - С.19 - 27.
19. Бондаревская Е. В Смыслы и стратегия личностно – ориентированного воспитания / Е. В. Бондаревская // Педагогика. - 2001. - JV» 1. - С. 17 - 24.
20. Борытко Н. М. В пространстве воспитательной деятельности / Н. М. Борытко ; М - во образования Рос. Федерации , Волгогр. гос. пед. ун -т. - Волгоград : Перемена, 2001. - 180 с.
21. Конжиев П. М. Педагогические условия как предмет исследования / П. М. Конжиев // Ценностно-гуманистическая ориентация образовательного процесса в школе и вузе: сб. науч. ст. / Федерал, агентство по образованию. Гос. образоват. учреждение высш. проф. Образования "Карел, гос. пед. у н - т "; [под ред. П. М. Конжиева]. - Петрозаводск, 2007. -C. 10-14.
22. Лузина Л. М. Теория воспитания: филос. - антрополог, подход / Л. М. Лузина; Рос. акад. образования. Сев. - Зап. отд - ние, Псков, гос. пед. ун-т им. СМ. Кирова. - Псков: Изд - во ПГПИ, 2000. - 186 с.
23. Терентьева П. П. Методические рекомендации к спецкурсу «Педагогика М. Монтессори и толерантность» / Н.П. Терентьева // Педагогика толерантности и гражданское образование: программа «Вы - народ»: метод, рекомендации к спецкурсам / сост.: Л. Т. Пирожкова, Г. В. Степанова. - Петрозаводск, 2006. - С. 25 - 34.
24. Никитина В.П. Педагогическне условня саморазвитня младшего школьника в учебной деятельностн на основе метода М. Монтессорн. Дисс.канд.пед.наук//г. Петрозаводск 2007г. -229с.
25. Сластенин В. А. Педагогика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений /В.А. Сластенин, И. Ф. Исаев, Е. Н. Шиянов; под ред. В. А. Сластенина. - 4-е изд. стереотип. - М.: Шк. Пресс, 2004. - 512 с.
26. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.:Педагогика, 1993. -192с.
27. Лихачёв Б. Т. Философия воспитания: спец. курс: учеб. пособие для студентов высш. учеб. заведений / Б. Т. Лихачёв. - М.: Прометей, 1995.-282 с.
28. Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструктования учебного процесса. –Волгоград.: Перемена, 1995 г.
29. Чошанов М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения. –М.: Народное образование,1996 г. -160 с.
30. Барсай Б.Т. Бастауыш сынып математикасын оқытуда қазіргі технологияны қолдану болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру // п.ғ.к.дисс. – Алматы. 2000 ж. -176 б.
31. Ожегов С. И. Словарь русского языка: ок. 53000 слов / С. И. Ожегов; под ред. Л. И. Скворцова. - 24-е изд., испр. - М.: ОНИКС 21 век: Мир и образование, 2004. -1198 с
32. Васильева 3. И. Гуманистические ценности образования и воспитания (90-е гг. XX в. Россия) : пед. исслед. : науч. - метод, пособие для студентов пед. учреждений / З.И. Васильева. - СПб.: Химиздат, 2003. - 334 с.
33. Бабанский Ю.К. Проблемы повышение эффективности педагогической исследований (Дидактический аспект). – М.: Педагогика, 1982. – с.113-115.
34. Подласый И. П. Педагогика: Новый курс: учебник для вузов. В 2 кн. Кн.1. Общие основы. Процесс обучения / И.П. Поласый. - М.: ВЛАДОС, 1999. -574с.
35. Әлемдік педагогикалық ой-сана: ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы педагогика ғылымы дамуының негізгі тенденциялары 6 том. –Алматы: «Таймас». 2009 жыл. – 368 бет
36. Селевко Г. К. Концепция самовоспитания / Г. К. Селевко // Современные концепции воспитания / отв. ред. Байбородова. - Ярославль, 2000.-С.34-56.
37. Монтессори М. Помоги мне это сделать самому: ст., советы, рекомендации/ М.Монтессори; сост., вступ. статья М. В. Богуславского, Г. Б. Корнетова.- М.: Карануз, 2000. - 270 с.
38. Грамши А. Что такое человек / А.Грамши // Избранные произведения. В 3 т./ А. Грамши. - М., 1959. - Т. 3. - С. 42 - 45.
39. Локк Д. Избранные философские произведения. В 2 т. / Д. Локк. - М.:Соцэкгиз, 1960. - Т . 1. - 734 с.
40. Маркова А. К. Диагностика и коррекция умственного развития в школьном и дошкольном возрасте / А.К. Маркова. - Петрозаводск: Б.и., 1992.-178 с.
41. Монтессори в России: новый взгляд: сб. науч. - практ. ст. / под ред. К.Е.Сумнительного - М.: МЦМ, 1998. - 124 с.
42. Монтессори М. Разум ребёнка / М. Монтессори. - М.: Грааль,1999.-173 с.
43. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңынан. //Бастауыш мектеп, 2000, №6-7
44. Монтессори М. Дети - другие: пер. с нем. / М. Монтессори; вступ и закл. ст. и коммент. К. Е. Сумнительного. -М.: Карапуз, 2004. - 336 с.
45. Сороков Д. Г. Гуманистическая психология и Мария Монтессори /Д. Г. Сороков // Педагогика Марии Монтессори: курс лекций. - М., 1992. -с.121-130.
46. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология / М.Мұқанов. – Алматы: Мектеп, 1982. -182 бет
47. James W., (1890). The Principles of Psychology. Classics in the History of psychology.
48. Бейсенбекова Г.Б., Молдабаева Р.А., Нұрғалиева С.М. Жас ерекшелік психологиясы. Оқу құралы. – Қарағанды. ЖК. «Ақ нұр баспасы», 2012 ж. -186 б.
49. Atkinson R.C. & Shiffrin R.M., 1968. Human memory: A proposed system and its control processes. [Адам жадысы: ұсынылатын жүйе және оны бақылау үдерісі]. In K.W.Spence and J.T.Spence (Eds.), The Psychology of Learning and Motivation: Advances in Research and Theory, Vol. 2 New York: Academic Press. 89-195.
50. Baddeley A.D. & Hitch G., (1974). Working memory. In G.H.Bower (Ed.), The Psychology of Learning and Motivation: Advances in Research and Theory. New York: Academic Press. 47-89.
51. Hagen J.W. & Hale G.A. The development of attention in children (Балаларда зейінді дамыту). Paper presented at the Minnesota Symposia on Child Psyhology (University of Minnesota, Minneapolis. October 1973)
52. Vygotsky L. (1962). Thought and Language. [Ойлау және сөйлеу]. Cambridge. MA. MIT Press
53. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. //Астана хабары, 2004, 6 қаңтар
54. Словарь Русского языка. 70000 слов / под ред. Н.Ю.Шведовой. - 23-е изд., испр. - М.: Рус. яз., 1991. - 917 с.
55. Куралбаева А.А. Бастауыш сынып пәндерін интеграциялау негізінде білім сапасын арттыру: Философия докторы (PhD) ... дис. - Түркістан, 2014. -195 б
56. Конжиев П. М. Педагогические условия как предмет исследования / П. М. Конжиев // Ценностно-гуманистическая ориентация образовательного процесса в школе и вузе: сб. науч. ст. / Федерал, агентствопо образованию. Гос. образоват. учреждение высш. проф. образования"Карел, гос. пед. у н - т "; [под ред. П. М. Конжиева]. - Петрозаводск, 2007. -с. 10-14.
57. Ортаев Б.Т. Болашақ еңбек пәні мұғалімдерін оқушыларды қолөнерге баулуда политехникалық бағыттылықты қамтамасыз етуге даярлаудың дидактикалық шарттары: пед. ғыл. канд. ... автореф. – Шымкент, 2002. - 27 б.
58. Шамова Т. И. Воспитательная система школы: сущность, содержание, управление: учеб пособие для слушателей системы доп. проф. пед. образования / Т. И. Шамова, Г. Н. Шибанова. - М., ЦГЛ, 2005. - 199 с.
59. Васильева 3. И. Гуманистические ценности образования и воспитания (90-е гг. XX в. Россия) : пед. исслед. : науч. - метод, пособие для студентов пед. учреждений / З.И. Васильева. - СПб.: Химиздат, 2003. - 334 с.
60. Монахова Г. А. Образование как рабочее поле интеграции / Г. А. Монахова// Педагогика. -1997. - № 5. - С. 52 - 55.
61. Хилтунен Е. Признать право ребёнка быть самим собой - легко. Гораздо труднее дать ему это право / Е. Хилтунен // Первое сентября. - 1988. - №15.-С. 2.
62. Исаев И. Ф. Аксиологический и культурологический подходы к исследованию проблем педагогического образования в научной школе B. А. Сластёнина. / И.Ф. Исаев, Е.Н. Шиянов // Изв. Рос. акад. образования. - 2000.-N3.-C.45-58.
63. Сластенин В. А. Педагогика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений /В. А. Сластенин, И. Ф. Исаев, Е. Н. Шиянов; под ред. В. А. Сластенина. - 4-е изд. стереотип. - М.: Шк. Пресс, 2004. - 512 с.
64. Философская энциклопедия / гл. ред. Ф.В.Константинов. – М.: «Советская Энциклопедия», 1970. - Т. 5. - 740 с.
65. К.Әуелбекова. Монтессори педагогикасы: баланы дамыту, қалыптастыру. «Қазақстан мектебі» №12. 2014 ж.
66. Рудакова Н. Н. Специфика непрерывного образования учителя в условиях «Дома Монтессори» / Н. Н. Рудакова //Современные технологии в высшем и среднем профессиональном образовании: проблемы качества подготовки специалистов: материалы IV регион, практ. конференции. - Псков, ПГПИ, 2003.-С.166-170.
67. Lillard P. F. Montessori today: a comprehensive approach to education from birth to adulthood. / P.F. Lillard. - 2004. - 260 p.
68. Монтессори М. Подготовка учителя /М. Монтессори; пер с англ. И.Дичковская // Мама: альманах. - Вып. 1. - М., 1994. - С. 35 - 44.
69. Монтессори М. Помоги мне это сделать самому: ст., советы, рекомендации/ М.Монтессори; сост., вступ. статья М. В. Богуславского, Г. Б. Корнетова.- М.: Карануз, 2000. - 270 с.
70. Монтессори М. Значение среды в воспитании / М. Монтессори; пер. с итал. К.Памфиловой // Частная школа. -1995. - С. 122 - 127.
71. Беркінбаева С. Мария Монтессори педагогикасы негізінде балалардың қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру // Педагогика мәселелері (ғылыми-теориялық журнал) №2. 2011 ж. -56-58 б.
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 371.481.022
Қолжазба құқығында
Маханбетова Жансая
Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық
шарттары (1 сынып оқушылары үшін)
6М010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2016
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д., доцент
Б.Т.Ортаев
2016 ж.
Магистрлік диссертация
БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ШАРТТАРЫ (1 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ ҮШІН)
6М010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Махамбетова Ж.
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., доцент ма Тоққұлова Г.Т.
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық 12
зерттелуі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-физологиялық 26
ерекшеліктері
1.3 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың 37
педагогикалық шарты
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың қазіргі 44
жай-күйі
2.2 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары 57
2.3 Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудағы 73
тәжірибелік-педагогикалық эксперимент мазмұны
ҚОРЫТЫНДЫ 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
ҚОСЫМШАЛАР 94
Аннотация
Начальная стадия образования - являются основным учебно-воспитательным
этапом получения начального образования детьми младшего школьного возраста.
Это стадия ценен тем, что именно в этот период формируется развитие ученика
с его индивидуальными особенностями и способностью в дальнейшем получить
специальное образования. Педагогическая концепция М.Монтессори основывается
в системе самопознания и в свободно-личностном развитии школьника, при этом
минимизировав воздействия в истинах сил образовательному процессу учеников.
Это теория развивает навыки самообучения ребенка и открывает их потенциал.
Также это теория поддерживает образование направленную на усиление роли
ребенка в образовательной сфере. В исследовательской работе
рассматривается реализация педагогических условии методом М.Монтессори в
начальных классах.
Özet
İlkokul aşaması – okul yaşındaki çocuklar için ilk eğitim veren eğitim-
terbiye ocağıdır. O, öğrencide bireysel özelliklerin kalıplaşma süreci
hızlı olan ve herhangi bir özel eğitim almanın temeli atılacak değerli
aşamadır. M.Montessori’nin pedagojik kararı, bireyin dış güçlere olan
bağlılığını oldukça azaltarak, onun kendisini tanıma ve kendisini düzeltme
yeteneğini geliştirmeye yönelik serbest eğitim sistemine esaslanır. Bu
teori çocuğun kendiliğinden eğitim alma yeteneğini geliştirecek ve onun tüm
değerini açabilecek, ayrıca onun ezber şeklinde değil, kendiliğinden
araştırmaya sevk edecek serbest gelişme okulunu kurarak “çocuğun eğitim
verme hizmetindeki rolünü güçlendirecek bireye programlı eğitim verme
yönünü” destekler. Araştırma çalışmasında ilkokul sınıflarında M.Motessori
yöntemini gerçekleştirmenin pedagojik koşulları ele alınır.
Summary
The initial stage of education is one of the main stages in the system
of primary education for young learners. This stage is prominent for the
formation of an individuality and his ability to study. Pedagogical concept
of M.Montessori is based on the system of self-study and individually free
development of a pupil by minimizing the interference into educational
process.
This theory develops skills of pupil’s self-education. The theory
supports “education aimed at strengthening of the pupil’s role in
educational sphere”. The research work regards the realization of
pedagogical conditions by means of M.Montessori’s method in primary
schools.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диccepтaциялық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасыЖайық ұстазы, №1,2004.
2. "Білім туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. – Астана, 2011.
3. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты
Қазақстан Халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан, №11 (28235), 18
қаңтар, сенбі, 2014. - 34 б.
4. Диссертация мен авторефератты ресімдеу бойынша нұсқаулық. ҚР
Жоғары аттестациялық Комитеті. БжҒМ. - Алматы, 2004.
5. Қазақстан Республикасының бастауыш, негізгі орта және жалпы орта
білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. - Астана,
2010.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Білім – ойлау мен дүниені түзу құралы, яғни объективті шындық туралы
қабылданған, саналы түсінілген, есте сақталып қалған және көрсетілген әдіс,
үлгі бойынша әр түрлі таныс жағдайларда қолдану деңгейіне дейін меңгерілген
ақпарат; адамның белгілі бір жүйедегі ұғымдарының деректері мен
пайымдарының, т.б. жиынтығы.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Педагогикалық технология – ғылыми тұрғыдан негізделген, тиімді, жүйелі
қолданатын әрекеттердің, операциялардың анағұрлым тұрақты үйлесімі.
Тұлға – жеке адамды қарым-қатынастар мен саналы қызмет субъектісі
ретінде немесе жеке адамды қандай-да бір қоғамның мүшесі ретінде
сипаттайтын әлеуметтік-маңызды ерекшеліктердің тұрақты жүйесі ретінде
түсіндіреді.
Танымдық даму – баланың оқу және проблемаларды шешу қабілеті.
Қабылдау – сыртқы дүниенің сезім мүшелеріне әсерінен туған заттың
тұтас бейнесі.
Ойлау – объективті шындықты белсенді бейнелеудің жоғарғы формасы,
дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті.
Ес – адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін
ойында ұзақ уақыт сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырту қабілеті, жүйке
жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі.
Қиял – сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын
қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән
психикалық процесс.
Эмоция – адам мен жануарлардың сыртқы және ішкі тітіркендіргіштер
әсеріне реакциясы; қоршаған ортамен қарым-қатынас негізінде пайда болатын
көңіл-күй.
Зейін – адамның психикалық әрекетінің белгілі бір нәрсеге бағытталып
шоғырлануы
ХМҚ – Халықаралық Монтессори қауымдастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу
қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік
қарым-қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан
таныта білуге, мінез-құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты
өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің
жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды,- делінген [1, 2
б.].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттерін көздейді [2, 3 б].
Бастауыш саты - кіші мектеп жасындағы балалар үшін бастауыш білім
беретін оқу-тәрбие ошағы. Ол - білім берудің оқушы бойында тұлғалық
ерекшеліктерінің қалыптасуы қуатты жүретін, жоғары буындармен сабақтаса
дамитын және кез-келген арнайы білім алудың негізі қаланатын құнды сатысы.
Бүгінде елдегі жағдайдың өзгеруіне және азаматтық қоғамның
қалыптасуына байланысты қазіргі білім беру жүйесінің алдында жеке өзіндік
беделі бар, айналасындағы адамдарды құрметтейтін, өзінің және өзгелердің
сезімі мен іс-әрекеттерін талдай білетін, өздігінен шешім қабылдауға
қабілетті және олардың нәтижелеріне жауап беруден қашпайтын, өзін-өзі
дамытуға ынталы, жаңа типтегі ерікті тұлғаларды тәрбиелеу мәселесі тұрғаны
белгілі.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, бастауыш мектеп жасы жеке тұлғаның
бостандығын және жауапкершілігін дамыту үшін едәуір маңызды әрі қолайлы
кезең деп есептеледі. Себебі, нақ осы кезеңде жеке тұлғаға алғашқы құндылық-
мағыналық бағыт-бағдар беріліп, мінез-құлық ережелеріне дағдылану үдерісі
басталады.
Олай болса, жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік беретін шарттарды
қалыптастыру қажет.
Біз бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық
шарттарын анықтауда:
- білім беруде және тәрбиеде қызметтік тәсіл идеялары (А.Н.Леонтьев
[3]) және өзін-өзі дамыту психологиясы мен педагогикасының идеялары
(А.А.Бодалев [4], Л.С.Выгодский [5], Р.С.Немов [6], Л.М.Фридман [7])
зерттеудің әдістемелік негізі болып табылды.
Сондай-ақ, М.Монтессоридің, оның педагогикалық тәжірибесін зерттеушілер
мен ізбасушыларының еңбектері (М.В.Богуславский [8], Т.П.Войтенко [9],
Е.А.Кондратова [10], Г.Б.Корнетов [11], Н.Н.Рудакова [12], М.Г.Сорокова
[13], К.Е.Сумнительный [14], Ю.И.Фаусек [15], Е.А.Хилтунен [16]);
- еркін тәрбие теориясы бойынша педагогикалық жұмыстары
(Я.А.Коменский [17], Ж.Ж.Руссо, Л.Н.Толстой. Ф.Феррер, М.Штирнер);
- адамның, тұлғаның даму мәселелеріне, оның жас ерекшелік аспектісіне,
адамгершілік қарым-қатынастарға арналған психология-педагогикалық еңбектері
(А.А.Бодалев [18], Е.В.Бондаревская [19], Н.М.Борытко [20], Н.М.Конжиев
[21], Л.М.Лузина [22], Н.П.Терентьева [23]) зерттеудің теориялық базасына
айналды.
Монтессори педагогикасы бірқатар диссертациялық жұмыстарда:
Н.А.Каргапольцеваның докторлық диссертациясы Отандық білім беруде Мария
Монтессоридің педагогикалық концепциясының идеялары мен ұстанымдарын жүзеге
асыру шарттары [24] тақырыбындағы докторлық диссертациясында және
Н.Н.Рудакованың Мария Монтессоридің педагогикалық жүйесінде ғарыштық
тәрбие тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында зерттелген [25]. Бірақ
бастауыш мектепте М.Монтессори әдісі әзірге жеткілікті зерттелмеген.
Біздің ойымызша, жоғарыда аталған қарама-қайшылықтарды және бастауыш
мектеп жасындағы балалардың өзін-өзі дамыту мәселесін М.Монтессори әдісінің
көмегімен шешуге болады. М.Монтессоридің педагогикалық тұжырымдамасы жеке
тұлғаның сыртқы күштерге тәуелділігін барынша азайтып, оның өзін-өзі тану
және өзін-өзі реттеу қабілетін дамытуға бағытталған еркін білім беру
жүйесіне негізделеді. Аталмыш теория адамның жеке тұлға және субъект
ретінде қалыптасуын тұтас қарастырады. Ғылыми педагогика сипатындағы
М.Монтессори тұжырымдамасы оқытудың гносеологиялық, антропологиялық және
онтологиялық аспектілерін ұштастыра отырып, қызметтік тәсілге негізделген
жеке тұлғаға бағдарлы оқытуға басымдық береді. Яғни, осы тұжырымдама
бойынша тәрбие жұмыстарының түрлері мен әдіс-тәсілдерін қолдану барысында
және нәтижесінде өзінің табиғатына сай келетін, сондай-ақ өзін-өзі дамытуға
және бар қабілетін көрсетуіне зор мүмкіндік беретін қызмет түрлерін
таңдауға, бағалауға, жоспарлауға және құрастыруға қабілетті Адам пайда
болады. Осы контекстегі қызмет ұғымын баланың субъектілігін қалыптастыру
және дамыту құралы деп түсіну керек. Бұл теория баланың өздігінен білім алу
қабілетін дамытатын және оның бар құндылығын аша білетін, сондай-ақ оны
жаттанды қалыппен емес, өздігінен ізденуге баулитын еркін даму мектебін
құру арқылы баланың білім беру қызметіндегі рөлін күшейтуді көздейтін жеке
тұлғаға бағдарлы білім беру бағытын қолдайды. Ендеше, еркін тұлғаның өзін-
өзі дамытуын және өзіндік қабілеттерін толық пайдалануын қамтамасыз ететін
білім беру мазмұны мен әдістемесін жаңарту, бірлескен оқу бағдарламаларын
әзірлеу, дамытушы дидактикалық ортаны және білім алушылардың жеке білім
беру бағыттарын қалыптастыру, оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру түрлері мен
нысандарын жақсарту қажет.
1990 жж. басында Ресей педагогтары өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беруді
гуманизациялау және жеке тұлғаның еркін дамуын қамтамасыз ету негізінде
оның өсуіне қолайлы ортаны қалыптастыру жолдарын іздестіре келе, бала-бақша
мен мектеп қызметін жаңаша көзқараспен ұйымдастыруға мүмкіндік беретін
М.Монтессори мұрасына, оның педагогикасына айрықша көңіл бөлген. Осының
нәтижесінде 1992 ж. Мәскеуде Монтессори орталығы және 1993 ж. өңіраралық
Монтессори бірлестігі құрылған, ал Мәскеудегі педагогикалық жоғары оқу
орындары мен колледждерде, білім беру саласының қызметкерлерін қайта
даярлау және біліктілік арттыру институттарында Монтессори педагогикасына
қатысты курстар ұйымдастырылған. Дегенмен, бастауыш білім беру саласындағы
Монтессори әдістемесіне негізделген оқу қызметінде бастауыш мектеп
жасындағы балалардың өзін-өзі дамытуына септігін тигізетін педагогикалық
шарттарға әлі де болса толық ғылыми талдау жасалмаған. Әзірге Монтессори
бастауыш мектебінің теориялық ережелері мен жұмыс тәжірибесін түсінуге
әрекет ету тенденциясы байқалып отыр.
Зерттеу проблемасының көкейкестілігі мен жоғарыда аталған мәселелердің
дұрыс шешімін іздестіру зерттеудің тақырыбын: Бастауыш сыныпта
М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық шарттары деп таңдауға
себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асыруды
педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру
үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге
асыруға, ықпал етеді, егерде:
М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық
шарты анықталса, оларды жүзеге асырудың әдістемесі негізделсе, онда
бастауыш сынып оқушыларының білімі жоғарылайды, өйткені, М.Монтессори әдісі
заманауи тәжірибелермен ұштасады.
Зерттеудің міндеттері:
- М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық
зерттелуін айқындау;
- Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-физологиялық ерекшеліктерін
анықтау;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық
шартын және қазіргі жай-күйін анықтау;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары мен
тәжірибелік-педагогикалық эксперимент бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы - оқушылардың жас ерекшеліктері мен
қабілеттеріне сәйкес оқыту үдерісінің М.Монтессори әдісімен ұйымдастырылуы
- бастауыш сынып оқушыларының білімін артуына нәтижелі етеді.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім
туралы Заңы, Қазақстан Республикасының бастауыш білім берудің мемлекеттік
стандарты, Білім беруді дамыту тұжырымдамалары, оқу жоспарлары,
бағдарламалар, оқулықтар мен оқу әдістемелік құралдар, автордың жеке іс-
тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық
зерттелуін айқындалды;
- Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-физологиялық ерекшеліктерін
анықталды;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық
шартын және қазіргі жай-күйін анықталды;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары мен
тәжірибелік-педагогикалық эксперимент бойынша ұсыныстар жасалды.
Зерттеу әдістері. Философиялық, педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау, қойылған міндеттерді шешу және
бастапқы болжамды тексеру үшін зерттеу әдістері мен әдістемелік кешенді
қолдану: теориялық зерттеу әдістері; сауалнама, әңгіме, диагностикалық
әдістер (тестілеу, мониторинг әдістері); тәжірибелік-эксперименттік жұмыс;
қорытындылау.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтижелері Математика және
М.Монтессори әдісі атты әдістемелік нұсқау дайындалған және бастауыш
мектепте М.Монтессори әдісі негізінде білім беру үдерісінде ашық сабақтар
жүргізілді, жүзеге асырылады.
Зерттеу кезеңдері. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша тарихи,
педагогикалық, философиялық, әдіснамалық әдебиеттерге талдау жасалынды,
зерттеу проблемасы бойынша материалдар жинақталды. Бастауыш білім берудің
теориясы мен практикасы, бастауыш мектептің оқу-әдістемелік құжаттары,
мұғалімдер тәжірибесі талданды. Екінші кезеңде деректі материалдар жинау
жалғастырылды және жүйеленді. Зерттеу мәселесінің бүгінгі таңдағы жағдайы
анықталып, тәжірибелік-эксперимент жұмысы жүргізілді. Үшінші кезеңде
жасалған теориялық тұжырымдар және оның технологиясы эксперимент арқылы
тексерілді. Алынған нәтижелер практикаға ендірілді. Диссертация рәсімделуі
аяқталды.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Түркістан қаласы, № 23 мектеп және Қызылорда облысы, Жаңақорған
ауданы, Бесарық ауылы Жүсіп Қыдыров атындағы № 54 орта мектебінде
жүргізілді.
Диссертацияның құрылымы
Диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты,
нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы, құрылымы,
әдіснамалық негізі, басты идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу әдістері көрсетіледі.
Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың теориялық
негіздері атты бірінші бөлімде М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының
ғылыми-педагогикалық негіздері, бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-
физологиялық ерекшеліктері, М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге
асырудың педагогикалық шарты негізделеді.
Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың әдістемесі атты
екінші бөлімде М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың қазіргі
жай-күйі мазмұндалады және жүзеге асыру жолдары нақтыланып, тәжірибелік-
педагогикалық эксперимент мазмұны сипатталады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі қағидалары, нәтижелері тұжырымдалады,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
1. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық
зерттелуі
Президенттің Жолдауында: Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші
кезекте білім деңгейімен айкындалады - деген байламы жеке адамның
құндылығын арттыру, адам капиталын қалыптастыру міндетін жүктейді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын, әдістерін,
технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім
мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны тиімділігіне қарай
пайдалану педагогтан үлкен шеберлікті талап етеді [2].
Бастауыш сынып оқушылары табиғатында білуге құмар, тумасынан-ақ өсуге,
жетілуге ұмтылысы басым. Сондықтан да қарқынмен дамып бара жатқан мына
заманда бастауыш мектеп педагогтарының ұлттық қалып, ұлттық мінезді сақтай
отырып, оқушы оқу-тәрбиесінің әдістерін тынбай ізденіп, жиі жаңартып отыруы
заңдылық.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуына
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады, - деп тұжырымдайды [5].
Сол себептен бастауыш сыныпта жаңа технологияны енгізу, оқу-тәрбие үрдісін
тиімді үйымдастыру басты мақсаттардың бірі. Осы тұрғыда мектепке дейінгі
білімде ұтымда қолданылып жүрген инновациялық технологиялардың бірі
М.Монтессори әдісін бастауыш оқыту үдерісіне пайдалану болып табылады.
Мария Монтессори 1870 жылы 31 тамызда Италияның Кьяровалле қаласында
дүниеге келді. Әкесі – ауқатты кісі болады. Ол қызының білім алуына қарсы
болады. Анасы Марияны әрқашан қолдап отырады. Ол табиғатынан дарынды бала
болады, білімді тез меңгеретін, және математика пәнін сүйіп оқитын. 12
жасар қыз ерлер техникалық мектебіне түседі және өте жақсы деңгейде
аяқтайды.
1890 жылы Мария дәрігер болуға шешім қабылдайды, және бүкіл ескі
пікірді жеңіп, ең бірінші Рим университетінің медецина факультетінің қыз
студенті болады. 1896 жылы дәрігер атанады. Студент қыз оқумен бірге
ауруханада қосымша табыс табады. Осы кезде мүмкінділігі шектеулі балаларды
кездестіреді. Осы жылдары Марияға дамытушы ортаны қолдану негізінде оқыту
әдістемелері ойына келеді.
Университеттен кейін Мария тұрмысқа шығып, жеке тәжірибемен айналысады.
Ол өз заманындағы психолог, педагог, антрополог ғалымдардың еңбектерін
зерттей отырып, өзінің ой-пікірін бір жүйеге келтірді.
1898 жылы ана атанды және мүмкінділігі шектеулі балаларды оқытатын
мұғалімдерді даярлайтын Ортофрендік институттың директоры болды. Ал 1900
жылы Ортофрендік мектеп ашты.
1901 жылы Рим университетінің философия факультетіне түседі. 1904 жылы
осы университеттің антропология кафедрасының меңгерушісі болады.
Осы уақыттар аралығында өзінің әдістемесімен жұмыс жасайды. 1907 жылы Сан-
Лоренцода Бала үйін ашады. Қалған 45 жылын Мария Монтессори өзінің
жүйесін жетілдіреді.
1922 жылдан бастап Италияның барлық мектептерінде мемлекеттік инспектор
болды.
1929 жылы Халықаралық Монтессори қауымдастығын ұйымдастырды.
Мария әлемдегі өзгерістерге байланысты 7 жылға Үнді еліне кетуге мәжбүр
болды, және соғыс аяқталғаннан кейін Европаға оралды. Өз ісін Голландияда
тұрып жалғастырды. 1950 жылы Аместердам университетінің профессоры атанды.
1952 жылы қайтыс болды.
Бастапқы кезде Мария Монтессори өз әдісін мүмкінділігі шектеулі
балаларға қолданды. Олармен жұмыс барысында балаларға өзін-өз қызмет
көрсету үшін ерекше орта дайындады. Бұл сезімталдыққа негізделген ойын
арқылы іске асты. Оның мақсаты балалардың ақыл-ойының дамуы емес,
әлеуметтік ортада бейімделуі болды. Бірақ педагог зерттеу барысында
балалардың ақыл-ойлары дамып жатқанын көреді. Нәтижесі таңқалдырды. Олар
жыл ішінде дені сау балалармен теңесті.
Басқа педагог, психолог, филосов ғалымдардың теориялық ізденістерін
және жеке тәжірибесін біріктіре отырып, Мария Монтессори әдісі атты
үйлесімді жүйе құрастырды. Бұл әдіс кейіннен дені сау балаларға қолданылды.
Мария Монтессори өзінің әдісін тарату үшін 1929 жылы ұлымен бірге
Халықаралық Монтессори қауымдастығын (ХМҚ) құрды. Сол кезден бастап уакыт
кеңістігін табысты жүріп өтуде. Көптеген атақты ғалымдар бұл әдісті
зерттеп, Монтессори мектептерінің өз елдерінде құрылуына үлестерін қосты:
• Томос Эдисон, әлемге танылған ойлап тапқыш ғалым.
• Зигмунд Фрейд, психоанализді зерттеген ғалым, және қызы екеуі
Монтессори-педагогикасының ізімен жүрушілер болды. Олар Вена
қаласында Монтессори балабақшасын ашты.
• Татьяна Сухотина-Толстая (Лев Толстойдың қызы) 1914 жылы
Монтессори және жаңа тәрбие атты кітап жазды.
• Махатма Ганди философ, Үнді елінің саясаткері. 1932 жылы бұл әдісті
толық меңгерді.
• Джин Пиджет психолог ғалым, Швеция елінде алғаш рет Монтессори
мектебін ашты, және ол қазіргі күнге дейін жұмыс жасайды.
Мариядан кейін, ХМҚ-ны баласы Марио басқарды. Қазіргі кезде немересі
Ренильде Монтессори басқарып келеді. Қазір әлем бойынша бұл әдіспен оқып
жатқан балалар өте көп. Кеңестік кезеңде Монтессори әдісі енгізіле алмады.
Кеңес өкіметі таратылғаннан кейін Ресей елінде кең етек жайды. 20 жыл бойы
Мәскеу қаласында Монтессори орталығы жұмыс жасап келеді. Олардың интернет
желісіндегі мекен-жайы: http:www.montessori-center.ru. Бұл орталықтың
педагогтары Халықаралық қауымдастықтан білім алған. Орталық Халықаралық
Монтессори қауымдастығымен тығыз байланыста жұмыс жасайды.
2013 жылдан бастап Ресей мемлекетінде Монтессори-педагогтарын
дайындайтын арный курс ашылды. Барлық үлкен қалаларда Монтессори
орталықтары бар, және орталық балабақша, мүмкінділігі шектеулі балаларды
оңалту орталықтары, ерте жастан даму мектептеріне базасына айналды.
Монтессори мектебін бітірген атақты адамдар:
• Ларри Пейдж және Сергей Брин - Google интернет сайтының негізін
қалаушылар;
• Джеффри Безос - Amazon.com сайтының негізін қалаушы;
• Джимми Уэйлс - Wikipedia интернет энциклопедясының негізін қалаушы;
• Джордж Клуни - актер;
• Габриэль Гарсия Маркес - әдебиет бойынша Нобель сыйлығының иегері;
• Ағылшын патшалығының Уильям ханзадасы және Гарри ханзадасы.
Мария Монтессоридің әдісін зерттей келе мынадай тұжырымға келдік:
арнайы орта құрып, онда баланың өзін-өзі дамытуына ықпал жасау негіз болып
табылады. Ол ортаны жасақтаудың өзіндік жолы мен логикасы баланың
психологиялық дамуын ескере отырып жабдықталады.
М.Монтессори Жас ұрпақтан мықты, күшті тұлғалар тәрбиелеп шығаруымыз –
міндет, ал мықты адамдар деп біз өзіне сенімді, тәуелсіз тұлғаны айта
аламыз деген тұжырым жасаған өз ғылыми еңбегінде. Өзін-өзі сенімді,
тәуелсіз, өзін сыйлайтын тұлға тәрбиелеу М.Монтессоридің алға қойған
мақсаты болғаны осыдан-ақ белгілі.
М.Монтессори педагогикасының ерекшілігі балаға деген көзқарас пен қарым-
қатынас. Қайталанбайтын өзіндік көзқарасы, алға қойған мақсат-мүлдесі бар
тұлға ретінде қарау. Сондықтан Монтессори өзінің педагогикалық жүйесін бала
табиғатына байланысты құрды [24].
Педагогтің баламен жүргізетін жұмысы үш деңгейден тұрады:
- Жаңа материалмен қысқа түрде таныстыру;
- Іс-әрекет жасау жолын көрсету;
- Дұрыс орындалуына бақылау жасау, баланың өзінің қатесін табуды
көрсету. Бала неғұрлым материалдармен көп қызмет етсе, соғұрлым
өз қатесін табуға және оны жөндеуге үйренеді.
Бұдан 100 жылдан астам бұрын М.Монтессори адам өмірге өз тапсырмасымен
келеді, егер ғылыми педагогика жеке адамды зерттеуден туатын болса, онда ол
зерттеу тәуелсіз баланы зерттеуден басталуы тиіс деп айтып кеткен екен.
Сол тәуелсіздік пен бостандықтың нәтижесі мына төмендегілер екені
шүбесіз:
- Жекелік;
- Өзіне бақылау жасай білу;
- Бір затқа барлық зейінін тұрақтандыра білу;
- Оқу ісінде алға ілгерілеушілік;
- Тәртіпке бағыну;
- Еркіндік сезімін тәрбиелей білу;
- Жауапкершілік;
- Өз бетінше таңдау жасай білу;
- Тәуелсіздік;
- Қуана білу [24].
Табиғатқа сәйкестілік, мәдениетке сәйкестілік қағидалары
М.Монтессоридің педагогикалық жүйесінің ең маңызды әдістемелік негізі болып
табылады Табиғатқа сәйкестілік қағидасында тәрбиеші өзінің қызметінде
баланың шынайы, табиғи дамуының факторларын негізге алады. Қазіргі ұғымда
табиғатқа сәйкестілік қағидасы білім беру технологиясының табиғи
заңдылықтарға сай болуын, тұлғаның этникалық мәдени жасаушы көздеріне
жүгінуін; баланың жеке қасиеттерін (психикалық, физикалық, интеллектуалды
даму) ескеретін білім беру қызметінде баланың өзін-өзі дамытуға көзделген
жеке білім беру бағдарының басымдығына негізделген жеке-бағдарланған
тәсілді; баланың субъектілігінің (мұнда бала педагог үшін оқу-тәрбиелік
қызметтің субъектісі, қызметтік тұтастық, қасиеттердің, жағдайлардың,
ерекшеліктердің қандай-да бір өзгешелігі ретінде көрінеді, яғни бұл
қасиеттердің топтасуына қызметтің негізгі түрлерінде – еңбекте, қарым-
қатынаста, өзінің ішкі дүниесінің қайта өзгеруінде қол жеткізіледі, мұнда
қызмет психикалық қасиеттердің, функциялардың біріктіруші негізі ретінде
көрінеді) қалыптасу және даму құралы ретінде қызметтік тәсілді талап етеді
[24, 99б].
Бала заттардың қасындағы тақтайшада жазылған сөздерді оқығанда, біз
оны интуитивтік оқу дейміз. Ол сөздерді шрифтті, әріптерді білмесе де, оқи
алатыны есіңізде болсын. Интуиктивтік оқу белігінің құпиясын білуге
тырысатын баланың бойында пайда болған қызығушылықтың арқасында болады. Бұл
қызығушылық өзінің мағынасы жағынан материалға тең. Таразының екі басына
әліппе мен оған қызығушылықты қойса, екеуі бір деңгейде болар еді. Мұғалім
баланың бойындағы қызығушылықтың табиғи күші болатынын және әрдайым
әркімдікі бөлек болатынын түсіне отырып, осы қызығушылықты баланың бойына
сіңіруге және оны одан әрі қалай дамытуға болатынын білуге тиіс [24, 105
б.].
Таңдау еркінің күшін жақсылап есіңізге сақтаңыз. Оған алғаш рет көңіл
аударған Декроли болатын. Ол баланың қызығушылығы таңдау еркіндігі
негізінде ғана туады деп есептейтін. Оның әдісі қызығушылық орталығына
негізделген. Декроли қызығушылық орталығымен қатар мынаны да айтатын: ортақ
қызығушылықты бүкіл сынып үшін ғана емес, бүкіл оқу кезеңі үшін мұғалім
іздейтін. Басқаша айтқанда бұл жерде оқушыларға беретін нұсқауын жасайды
[7, 105 б.].
Фребель әдісі көпшілікке таныс, ұжымдық әдістердің ішіндегі ең
жетілдірілгені, бұл жерде мұғалім бүкіл сыныптың ұжымдық жұмысына бағыт
беріп отырады. Фребелдің әдісінде де материал қолданылады, бірақ оны
мұғалім бүкіл сыныпқа өз үстелінің үстінде көрсетеді, әркімде де сондай
материал болады, және бірдей үлгілердің саны сыныптағы балалардың санына
тең болу керек. Мұғалім өзі материалды, оны қалай пайдалану керек екенін
көрсетеді, әрбір оқушы мұғалімнің қимылын көшіріп отырады. Материал сапасы,
формасы, мөлшері және түсі бойынша таңдалған, әрине қызығушылық туғызады.
Фребель бойынша оқытқан кезде балалар еңбек сабағын, ән өтеді, қарапайым
тақпақтар жаттайды. Фребелдің көптеген дидактикалық материалдарын Мария
Монтессори алғашқы жұмысында пайдаланған [24, 105 б.].
Монтессори метебінде жазу, оқу, есептеу дағдыларын жылдам және
нәтижелі меңгерумен қатар, балалардың бойында: құрдастарымен және
ересектермен қарым-қатынас жасай білу, шешімді өз бетінше қабылдау, көмек
көрсету, күнделікті өмірлік жағдайға бағдар алу, таңдау жасау, өз пікірін
білдіру сияқты әлеуметтік дағдылар сәтті қалыптастырылуда, олар өз
құқықтары мен міндеттерін біледі. Бұл туралы В.Таубман, Ю.Фаусек,
Е.Хилтунен жазды, Т.Войтенко және т.б. Біз олардың пікірімен келісеміз. Бұл
шынайылықпен жүзеге асады, өйткені баланың өмірі – өзін жетілдіруге
ұмтылу (М.Монтессори), балалар мәдениетті сіңіру қасиетіне ие. Олар
әлеуметтің орасан жетістіктерін еш қиындықсыз қабылдауға қабілетті. Ата-
аналар мен мұғалімдердің міндеті – балаларды осындай мәдени қызметтің
сарындары арнайы ұйымдастырылған ортада тәрбиелеу.
М.Монтессоридің жүйесін бейімдеудің аксилогиялық аспектісі Ресейде
білім беру үдерісін гуманизациялаумен байланысты. 90-шы жылдары білім беру
саласында гуманизация үдерісін күшейтуді көздейтін айтарлықтай өзгерістер
болды. Адамдағы дербестікті, рухани және қызметтік бастамаларды ояту мен
босату, құндылықтар жүйесін ауыстыру басты міндеттердің біріне айналды
[24, 8б]. З.И.Равкин аксиологиялық мәселені қарастыра отырып білім беруді
гуманизациялаудың таңдалған бағыты адамның жоғары деңгейдегі өзіндік
құндылық болып табылатынын мойындауға алып келгенін білдіреді [11].
Г.Б.Корнетов білім берудің аксиологиялық мәселелерін зерттей келе
нәтижесінде тұлғаның қарқынды өркениетті үдерісінде ұдайы өзгеруші
әлеуметте өзін-өзі барынша жүзеге асыра алатындай тәсілді қолдануды
ұсынады. Зерттеушілер (Н.М.Конжиев, Г.Б.Корнетов, З.И.Равкин,
К.Е.Сумнительный, Е.Н.Федорова) жоғарыда баяндалғанды жалпылай отырып
адамның өзіндік құндылығы туралы екі маңызды ережені бөліп қарастырады:
1. Гуманистік тәсіл тұлғаның субъектілігін ашу құндылығы ретінде
ерекшелеуге мүмкіндік береді;
2. Оны саяси емес, өркениетті, яғни жалпыадамзаттық контекстіде жүзеге
асыруды көздейді.
Осылайша, отандық педагогика мен М.Монтессоридің педагогикалық
жүйесінің құнды бағдарларының жақындастығы жайлы тұжырым жасауға, сондай-ақ
жалпы құнды бағдарды бөлектеп қарауға болады, оларға:
- әр баланың мұғалімнің қаталдығына қарсы тұруға қабілетті оқу
субъектісі болу құқығын;
- білім алуда тұлғалық компоненттің рөлі туралы фактіні (ал оның
мазмұнын әр адамның өзі құрайды);
- балаға әлемді еркін ашу мүмкіндігін ұсынатын базалық компоненттерге
арқа сүйеу маңыздылығын;
- білім беру үдерісінде баланы өзге адамдармен бірлесе жұмыс істеу мен
өзара көмек беруге дайындай отырып білім мен адамгершілік мінез-құлықтың
үйлесімін жүзеге асыру қажеттілігін мойындау жатады.
Бүгінде Монтессоридің әдісін өзін-өзі дамыту технологиясы деп атайды,
ал өзі өзінің әдісін өмірдің көмегі деп атаған. М.Монтессоридің
педагогикалық жүйесі технология болып табыла ма екен, қарастырып көрелік.
Қазіргі таңда педагогикалық технологиялар адамтану технологияларының
бірі ретінде қарастырылады және психодидактика, әлеуметтік психология,
кибернетика, басқарма және менеджмент теорияларына негізделеді [25, 407
б.]. Біз педагогикалық технологияның В.П.Беспальконың, В.В.Гузееваның,
Г.Ю.Ксензованың, И.Я.Лернердің, Б.Т.Лихачевтің, М.И.Морозованың,
Ф.А.Фрадкиннің, Н.Е.Щуркованың, В.М.Шепельдің, В.М.Монаховтың, Б.Бақыттың
еңбектерінде ұсынылған бір қатар анықтамаларына талдау жасадық.
В.П.Беспалько Педагогикалық технология – оқу процесін жүзеге асыратын
мазмұндық техника дейді [26, 62 б.].
Педагогикалық технология – тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі
педагогикалық жүйенің жобасы; немесе алға қойған оқу мақсаттарын сәтті
іске асыруға жағдай жасайтын оқыту мен тәрбиелеудің теориялық тұрғыдан
негізделген үдерістерін қайта жаңғыртудың құралдары мен әдістерінің
жиынтығы [27, 180 б.].
В.В.Гузеев білім беру технологиясын жоспарланған оқыту нәтижелерінің
біршама көрінісін, білім алушылардың ағымдағы жағдайын диагностикалау
құралын, аталмыш нақты жағдайға үйретудің көптеген модельдерін қамтитын
жүйе деп белгілейді. Мұнда оқыту моделі – осы оқу кезеңінде пайдаланатын
дидактикалық негіз бен педагогикалық техникадан тұратын жүйе. Оқыту
моделінің дидактикалық негізі оның жүзеге асырылған оқыту әдісінен және
ұйымдастыру формасынан тұрады, ал педагогикалық техника оқу үдерісінде
тікелей пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді біріктіреді [24, 17 б.].
Г.Ю.Ксензова педагогикалық технологияны педагогтың қызметіне жататын
барлық іс-әрекеттердің белгілі тұтастықта және жүйелілікпен құрылуы, ал
орындалуы қажетті нәтижеге қол жеткізуді көздейді және ықтималды болжамды
сипатқа ие деп көрсетеді [24, 17 б.].
И.Я.Лернер педагогикалық технология оқушылардың сеніммен сезінетін
және нақтылайтын әрекеттерінде білдірілген оқыту нәтижелері арқылы
мақсаттарды тұжырымдауды көздейтінін айтады [24, 17 б.].
Б.Т.Лихачев педагогикалық технологияға психология-педагогикалық
тәсілдердің, оқыту әдістерінің, тәрбиелік құралдардың жиынтығы, ол
педагогикалық үдерістің ұйымдастырушылық-әдістемелік құралы болып табылады
деген анықтама береді [27].
М.И.Морозованың пікірінше, педагогикалық технология ғылыми тұрғыдан
негізделген, тиімді, жүйелі қолданатын әрекеттердің, операциялардың
анағұрлым тұрақты үйлесімі, сондай-ақ педагогикалық мәселелерді шешу
кезінде оңтайлы нәтижелерге қол жеткізуге кепіл беретін қызметтің әдістері
мен құралдарының жүйесі болып саналады [24, 17 б.].
Ф.А.Фрадкин педагогикалық технологияны мұғалім мен оқушының білім алу
мақсатына жетуге бағытталған қызметтің жүйелі, концептуалды, нормативті,
объектілі, инвариантты сипаттамасы деп біледі [24, 18 б.].
Педагогикалық технология – бұл оқыту мен техникалық және адами
ресурстарды ескеру арқылы білімді меңгерудің бүкіл үдерісін жасаудың,
қолданудың және нақтылаудың жүйелік әдісі мен білім алу формасын
оңтайландыруды өзіне міндет етіп қойған олардың өзара әрекеті (ЮНЕСКО).
В.М.Монаховтың пікірінше, педагогикалық технология – бұл оқушы мен
мұғалімнің оқу процесін жобалап туғызатын, әбден ойластырылған
педагогикалық іс-әрекеттің үлгісі болып саналады [28, 63 б.].
В.М.Шепель: Технология – бұл өнер, шеберлік, ептілік, іскерлік,
әдістердің жиынтығы, жағдайдың өзгеруі дейді [29, 65 б.].
Педагогикалық технология – педагогика ғылымының оқытудың мақсатын,
мазмұнын және әдістерін зерттеп, айқындаушы және педагогикалық процесті
жобалаушы бір бөлшегі. Ол – білім стандартында көзделген оқыту нәтижелеріне
қол жеткізу жолындағы мақсат, мазмұн, әдістер мен құралдардың біртұтас
қызметін бейнелейтін процесс [30, 32 б.].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар бізге педагогикалық технологияның
маңызды деген белгілерін айқындауға себепші болды: оқытушы мен білім
алушының өзара байланысқан қызметінің екі жақты процессуалды сипаты;
әдістердің, тәсілдердің жиынтығы; жаңа мақсаттардың пайда болуы; кепілді
нәтижелілік; әрекеттің үнемділігі, оңтайлылығы; қызметтің алгоритмділігі
және жобалылығы; педагогикалық үдерістің тұтастығы мен басқарушылығы;
педагогикалық үдерістің түзетілуі; педагогикалық үдерісті визуаландыру.
Педагогикалық әдебиеттерде Монтессори педагогикасының қағидалары
деген сөз тіркесі жиі кездеседі. Бұл терминге шетел зерттеушілері түрлі
мағына берген. Мария Монтессоридің еңбектерінде ол да түрлі мағыналық
сипатқа ие. Демек қағида ұғымын нақтылайық. С.И.Ожеговтың орыс тілі
сөздігінде аталмыш ұғымға анықтама берілген: Қағида – қандай-да теорияның,
ілімнің, ғылымның негізгі, бастапқы ережесі [31, 584 б.]. Оқу, оқудың жаңа
заңдылықтарын ашу теориясы мен тәжірибесінің дамуына қарай жаңалары
қалыптасып, ескі оқу қағидаларының түрлері өзгерді, сондықтан олар тарихи
ауыспалы болып табылады.
А.Дистервег табиғатқа сәйкестілік қағидасын тұжырымдады, оның мәні оқу
үдерісінің баланың шынайы даму үдерісіне сәйкестігінен тұрады. Сондай-ақ ол
оқу барысында бүкіл заманауи мәдениет назарға алынуы тиіс мәдени
сәйкестілік қағидасын алға тартады [24, 45 б.].
Оқу қағидаларын анағұрлым толық тұжырымдаған К.Д.Ушинский және оқу
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне қарай табиғатқа сәйкес жүргізілуі
тиіс деген қағидасы табиғатқа сәйкестілік қағидаларының бірі болып
саналады [32, 169-170 б.].
Қағидалардың саны мен тұжырымдарының түрлері кейінгі он жылдықтарда да
өзгерді (М.А.Данилов, Б.П.Есипов, М.Н.Скаткин).
В.В.Краевский қағида ұғымының екі мағынасы бар екенін көрсетті: 1)
аталмыш нақты саладан жалпыланып, бүкіл аталмыш салаға таралатын ереже; 2)
қағида ұғымы нормативтік құрамдасқа ие және әрекет ету қағидасы ретінде
түсіндіріледі. Екінші мағына педагогиканың мазмұны мен міндеттеріне сай
келеді, өйткені педагогика белгілі нәтижеге жету үшін бұйыруы тиіс.
Педагогикалық қағидалар – бұл анағұрлым жалпы нормативтік мағына беретін
әрекет ету қағидалары. Бұл әрекет ету үшін мейлінше жалпы тапсырмалар [24,
46 б.]. Қағидаларда педагогтан арнайы күшті талап ететін ақпарат берілген.
Педагогикалық қызметтің қағидаларын тұжырымдауда түрлі жоспардағы
заңдылықтарды білу қажет. Заңдылықтар - бұл педагогикалық құбылыстар,
педагогикалық үдерістің жеке компоненттерінің дамуын сипаттайтын үдерістер
арасындағы тұрақты, қайталанатын, қажетті және маңызды байланыстар.
Ю.К.Бабанский педагогикалық үдерістің мынадай заңдылықтарын ұсынады
[33]:
- Педагогикалық үдеріс динамикасының заңдылығы;
- Педагогикалық үдерісте тұлғаның даму заңдылығы;
- Оқу-тәрбиелік үдеріс деңгейінің заңдылығы;
- Педагогикалық үдерісте сезімдік, логикалық және практикалық
бірліктің заңдылығы;
- Сыртқы (педагогикалық) және ішкі (танымдық) қызмет бірлігінің
заңдылығы. Автор баяндалған заңдылықтармен педагогикалық
үдерісте әрекет ететін барлық байланыстар осымен бітпейді дейді.
И.П.Подласый оқудың жалпы заңдылықтарын қарастырады: оқу мақсатының
заңдылығы, оқу мазмұнының заңдылығы, оқу сапасының заңдылығы, оқу
әдістерінің заңдылығы, оқуды басқару заңдылығы, оқуды ынталандыру заңдылығы
[34, 430-431 б.].
Жоғарыда аталған заңдылықтар мен келесі заңдылықтар Монтессори
педагогикасының қағидаларын ерекшелеу барысында бағдар бола алады:
1. Адамның табиғатымен қамтамасыз етілген заңдылықтар:
- тұлғаның қалыптасуында дербес жұмыстың рөлі;
- тәрбие мен оқудың оқушылардың дамуының сезімтал кезеңдерінен, жас
ерекшелігі және жеке ерекшеліктерден тәуелділігі.
2. Өзін-өзі тәрбиелеудің, өзін-өзі оқытудың, өзін-өзі дамытудың
мәнімен қамтамасыз етілген заңдылықтар:
- өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі оқыту, өзін-өзі дамыту үдерістерінің
өзара байланысы;
- оқушылардың жанама, тактикалық педагогикалық ықпалы мен белсенді
дербес қызметі арасындағы өзара байланыс.
Осылайша, педагогикалық қызмет қағидалары көптеген қосымша білімді
(баланың даму, нақты педагогикалық тәсілдің философиялық негіздер
заңдылығын т.с.с.) тартумен байланысты.
М.Сорокованың тұжырымдаған Монтессори педагогикасының қағидаларын
қарастырайық. Ол В.В.Краевскийдің педагогикалық қызмет қағидасы ұғымына
сүйеніп, бес қағиданы өзгешелейді. Оларды кесте түрінде ұсынамыз:
1 сурет. Монтессори педагогикасының қағидалары
Әр қағиданың мәнін ашып көрелік.
1. Табиғи дамуға ықпал ету қағидасы.
Бұл қағида Мария Монтессоридің баланың табиғатын және оның дамуының
ерекшеліктерін түсінумен байланысты. Осы түсінікке сәйкес балада туылғаннан
оны өзін-өзі дамытуға түрткі болатын жасампаз жігердің ішкі әлеуеті болады.
Және осы сәтте балаға авторитарлық педагогикалық ықпалмен еркін өсуіне және
дамуына кедергі етпеген абзал. Бірақ бұл дегеніміз баланы өзімен өзі еркін
қоя беру деген сөз емес. Табиғи даму үдерісіне көмек беру қажет. Тәрбиенің
мәні осыдан тұрады. Ересек адам баланың дамуы мен өзекті қызығушылығына
бағдарлана отырып оның іс-әрекетін байыппен басқарғаны жөн. Ересек адам
бала дамуының объективті заңын білу және нақты баланы бақылау негізінде
баланың өзін-өзі дамыту үдерісіне көмек беруі тиіс.
2.Дайындалған ортамен өзара әрекет ету қағидасы.
Кез келген орта дамуға мүмкіндік бере бермейді. Ол дамытушы болу үшін
оны соған сәйкесінше дайындау қажет. Орта балалардың әрбір жас кезеңінде
даму қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс. Бала бақша мен мектептің
дайындалған ортасының ерекшеліктері бар. Мектепте мұғалім тілдік,
математикалық аймақты, тәжірибе зертханасын даярлайды. Монтессори
педагогикасының екінші қағидасы: табиғи дамуға ықпал ету баланың
дайындалған, дамушы пәндік-кеңістік және әлеуметтік ортамен өзара әрекет
ету үдерісінде жүзеге асуы тиіс.
3. Дайындалған ортада таңдау еркіндігі қағидасы.
Монтессоридің ойынша, таңдау еркіндігі даму құралдары болып қызмет
атқаратын қызықтыратын заттарды қамтитын бала үшін арнайы дайындалған
ортада мүмкін. Осы заттармен тиімді жұмыс істеу тәсілін ең алдымен педагог
көрсетеді. Әрекет ету еркіндігі материалдарды пайдалануда ешқандай
өктемдікті білдірмейді, қайта оларды тиімді игеру тәсілін біртіндеп
меңгеруді көрсетеді. Әрекет етуді таңдау еркіндігі ересек адамның кез
келген уақытта балаға қажетті көмек көрсете алатын арнайы ұйымдастырған
пәндік-кеңістік ортасында қатынасуын талап етеді. Үшінші қағиданың
тұжырымдамасы: дайындалған ортада балаға әрекет етуді таңдау еркіндігі
ұсынылуы тиіс.
4. Оқуда жеке белсенділік қағидасы
Монтессори бақшасында, мектепте бала әрекет етуді еркін таңдау
үдерісінде жүзеге асатын ынталандырушы белсенділікті таныта алады. Бала
әрекетті өз бетінше таңдай отырып оған қызығушылықпен кіріседі, сонда
ынтасы ұзақ уақыт сақталады.
5. Оқуда заттылық қағидасы.
Оқу автодидактикалық (өз бетімен оқытатын) сипаттағы материалдармен
бірге дербес мануалды әрекетке сүйене отырып іске асуы тиіс. Бастауыш
мектепте мұндай материалдарға тілдік, математикалық материалдар және
космостық тәрбие бойынша материалдар жатады. Бала оларды еркін қолданады
(бөлшектейді, орындарын қайта ауыстырады, бір-біріне қосады). Осы қызметтің
барысында ол жоғары деңгейде зейін қояды, бұл дегеніміз үйреніп отырғанды
жақсы түсінуге және есте сақтауға мүмкіндік береді, баланың білімін
реттейді, дербес ақыл-ой жұмысына жетелейді. Мануалды әрекет балаға ынтаны
және еңбексүйгіштікті дамытуға көмекші болады. Материал автодидактикалық
сипатқа ие болғандықтан, балаға қатесін өзі бақылауға және оларды жөндеуіне
мүмкіндік береді. Мұғалім материалмен тиімді жұмыс істеу үлгісін, өзін-өзі
бақылау және қателерді түзету тәсілін көрсетеді.
Е.Н.Кондратованың Отандық білім беруде Мария Монтессоридің
педагогикалық концепциясының идеялары мен қағидаларын жүзеге асыру
шарттары диссертациялық зерттеуінде біз М.Монтессоридің қағидаларының
заманауи түсіндірмесін аңғарамыз. Автор жоғарыда аталған бес қағидаға тағы
үшеуін қосады:
- сүйіспеншілік, қатынас және сенім тәрбиеші мен баланың қарым-қатынас
жасау негізін қамтуы тиіс; жолды жарықтандыратын жарық – сүйіспеншілік;
- ақыл-ой тәртібі мен қимыл үйлесімі арқылы шоғырлану қабілетін
қалыптастыру, қызығушылық тудыратын ынта жасау қажет;
- туылғаннан 6 жасқа дейінгі аралық білім алу үшін ең маңызды кезең;
бала дамудың сезімтал кезіндегіден аса ешнәрсе үйрене алмайды.
Осылайша, жоғарыда көрсетілген қағидалар білім беру кеңістігінде
идеяларды жүзеге асыру ұсыныстары болып табылады.
М.Монтессоридің педагогикалық жүйесі жоғарыда аталған белгілерге ие.
Ол нақты педагогикалық ойға сүйеніп дайындалды. Адамның бүкіл әлемді
дамытудың ғарыштық жоспары және адамның ғарыштық міндеті туралы
әдістемелік және философиялық қағидасы оның негізін қамтиды. Оқушылардың
өзіндік жұмысын ұйымдастыруды көздейді және тұтастай оқушылардың өзін-өзі
дамытуларына бағытталған.
Өзін-өзі дамыту М.Монтессоридің педагогикалық концепциясының басты
ұғымы болып табылады. С.И.Ожеговтың орыс тілі сөздігінде өзін-өзі дамыту
термині былайша түсіндіріледі: 1. Өз білімінің өз бетінше білім алу арқылы
көбеюі; 2. Өздігінен қозғалу сияқты. Философияда қайшылықтарды жеңу және
қарама-қайшылықтармен күресу үдерісінде болатын қоғамдағы және табиғаттағы
даму, қозғалыс. Берілген екі анықтама М.Монтессоридің педагогикалық
жүйесіне жақын. Бір жағынан, өз бетінше білім алу арқылы білімді байыту
оқушылардың мәдени дамушы дидактикалық ортада өзіндік жұмысын көздейді, ал
өзін-өзі дамытудың екінші анықтамасы М.Монтессоридің баланың дамуына
деген философиялық көзқарастарын айқындайды. баланың бүкіл өмірі бұл өзін-
өзі жетілдіруге, өзінің бойында адам жасауды аяқтауға ұмтылу [35].
Өзін-өзі дамыту мәселесі бүгінгі таңда да өзекті. Елімізде педагогика
ғылымы мен тәжірибеде гуманистік тәрбиенің идеялары бекітілді және дамуда,
мұнда тұлғаның өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жүзеге асыру үдерісі ең басты
болып саналады. Өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жүзеге асыру үдерістері
гуманистік тәрбие мақсатының ерекшелігін нақтылайды: тұлғаның өз-өзімен
және қоғаммен үйлесімінде өзін-өзі дамытуы және өзін-өзі жүзеге асыруы үшін
жағдай жасау [35].
Аталмыш мақсаттан туындайтын бірнеше міндеттерді келтірейік:
- өмірдің маңызын, дүниедегі өз орнын, өзінің бірегейлігі мен
құндылығын ұғынуда тұлғаның философиялық-дүниетанымдық
бағдарлануы;
- тұлғаның интеллектуалды адами еркіндігінің, өзін-өзі дәл бағалау
қабілетінің, тәртібі мен қызметін өз бетінше реттеудің,
дүниетанымдық рефлексияның дамуы;
- гуманистік адамгершіліктің жалпы адами нормаларының
(мейірімділік, өзара түсіністік, қайырымдылық, тілектестік т.б.)
ашылуы және интеллегенттілікті маңызды тұлғалық параметр ретінде
жоғары қою [35].
Гуманистік тәрбиенің мақсаты мен міндеттері Монтессори педагогикасының
идеяларымен пара-пар: өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жүзеге асыру үшін
қажетті жағдай жасау; баланың адам мен адамзаттың табиғаттағы және
дүниедегі орнын табуға бағдарлануы; тұрақты болуға, яғни мінез-құлықты
т.с.с. өздігінен реттеуге қол жеткізу.
Заманауи зерттеушілер, мысалы Г.К.Селевко өзін-өзі дамыту үдерісі адам
тұлғасының қалыптасуында басты рөл ойнайды деп санайды. Ол оқушыға сыртқы
әсердің негізгі бағдары мен оның даму үдерісі баланың тұлғасын өзін-өзі
дамыту жүйесіне қоюдан, сол жүйені әрбір жас ерекшелік кезеңінде қолдаудан
және ынталандырудан, өзіне сенім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 371.481.022
Қолжазба құқығында
Маханбетова Жансая
Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық
шарттары (1 сынып оқушылары үшін)
6М010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2016
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д., доцент
Б.Т.Ортаев
2016 ж.
Магистрлік диссертация
БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ШАРТТАРЫ (1 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ ҮШІН)
6М010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Махамбетова Ж.
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., доцент ма Тоққұлова Г.Т.
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық 12
зерттелуі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-физологиялық 26
ерекшеліктері
1.3 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың 37
педагогикалық шарты
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың қазіргі 44
жай-күйі
2.2 М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары 57
2.3 Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудағы 73
тәжірибелік-педагогикалық эксперимент мазмұны
ҚОРЫТЫНДЫ 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
ҚОСЫМШАЛАР 94
Аннотация
Начальная стадия образования - являются основным учебно-воспитательным
этапом получения начального образования детьми младшего школьного возраста.
Это стадия ценен тем, что именно в этот период формируется развитие ученика
с его индивидуальными особенностями и способностью в дальнейшем получить
специальное образования. Педагогическая концепция М.Монтессори основывается
в системе самопознания и в свободно-личностном развитии школьника, при этом
минимизировав воздействия в истинах сил образовательному процессу учеников.
Это теория развивает навыки самообучения ребенка и открывает их потенциал.
Также это теория поддерживает образование направленную на усиление роли
ребенка в образовательной сфере. В исследовательской работе
рассматривается реализация педагогических условии методом М.Монтессори в
начальных классах.
Özet
İlkokul aşaması – okul yaşındaki çocuklar için ilk eğitim veren eğitim-
terbiye ocağıdır. O, öğrencide bireysel özelliklerin kalıplaşma süreci
hızlı olan ve herhangi bir özel eğitim almanın temeli atılacak değerli
aşamadır. M.Montessori’nin pedagojik kararı, bireyin dış güçlere olan
bağlılığını oldukça azaltarak, onun kendisini tanıma ve kendisini düzeltme
yeteneğini geliştirmeye yönelik serbest eğitim sistemine esaslanır. Bu
teori çocuğun kendiliğinden eğitim alma yeteneğini geliştirecek ve onun tüm
değerini açabilecek, ayrıca onun ezber şeklinde değil, kendiliğinden
araştırmaya sevk edecek serbest gelişme okulunu kurarak “çocuğun eğitim
verme hizmetindeki rolünü güçlendirecek bireye programlı eğitim verme
yönünü” destekler. Araştırma çalışmasında ilkokul sınıflarında M.Motessori
yöntemini gerçekleştirmenin pedagojik koşulları ele alınır.
Summary
The initial stage of education is one of the main stages in the system
of primary education for young learners. This stage is prominent for the
formation of an individuality and his ability to study. Pedagogical concept
of M.Montessori is based on the system of self-study and individually free
development of a pupil by minimizing the interference into educational
process.
This theory develops skills of pupil’s self-education. The theory
supports “education aimed at strengthening of the pupil’s role in
educational sphere”. The research work regards the realization of
pedagogical conditions by means of M.Montessori’s method in primary
schools.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диccepтaциялық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасыЖайық ұстазы, №1,2004.
2. "Білім туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. – Астана, 2011.
3. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты
Қазақстан Халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан, №11 (28235), 18
қаңтар, сенбі, 2014. - 34 б.
4. Диссертация мен авторефератты ресімдеу бойынша нұсқаулық. ҚР
Жоғары аттестациялық Комитеті. БжҒМ. - Алматы, 2004.
5. Қазақстан Республикасының бастауыш, негізгі орта және жалпы орта
білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. - Астана,
2010.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Білім – ойлау мен дүниені түзу құралы, яғни объективті шындық туралы
қабылданған, саналы түсінілген, есте сақталып қалған және көрсетілген әдіс,
үлгі бойынша әр түрлі таныс жағдайларда қолдану деңгейіне дейін меңгерілген
ақпарат; адамның белгілі бір жүйедегі ұғымдарының деректері мен
пайымдарының, т.б. жиынтығы.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Педагогикалық технология – ғылыми тұрғыдан негізделген, тиімді, жүйелі
қолданатын әрекеттердің, операциялардың анағұрлым тұрақты үйлесімі.
Тұлға – жеке адамды қарым-қатынастар мен саналы қызмет субъектісі
ретінде немесе жеке адамды қандай-да бір қоғамның мүшесі ретінде
сипаттайтын әлеуметтік-маңызды ерекшеліктердің тұрақты жүйесі ретінде
түсіндіреді.
Танымдық даму – баланың оқу және проблемаларды шешу қабілеті.
Қабылдау – сыртқы дүниенің сезім мүшелеріне әсерінен туған заттың
тұтас бейнесі.
Ойлау – объективті шындықты белсенді бейнелеудің жоғарғы формасы,
дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті.
Ес – адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін
ойында ұзақ уақыт сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырту қабілеті, жүйке
жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі.
Қиял – сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын
қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән
психикалық процесс.
Эмоция – адам мен жануарлардың сыртқы және ішкі тітіркендіргіштер
әсеріне реакциясы; қоршаған ортамен қарым-қатынас негізінде пайда болатын
көңіл-күй.
Зейін – адамның психикалық әрекетінің белгілі бір нәрсеге бағытталып
шоғырлануы
ХМҚ – Халықаралық Монтессори қауымдастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу
қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік
қарым-қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан
таныта білуге, мінез-құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты
өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің
жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды,- делінген [1, 2
б.].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттерін көздейді [2, 3 б].
Бастауыш саты - кіші мектеп жасындағы балалар үшін бастауыш білім
беретін оқу-тәрбие ошағы. Ол - білім берудің оқушы бойында тұлғалық
ерекшеліктерінің қалыптасуы қуатты жүретін, жоғары буындармен сабақтаса
дамитын және кез-келген арнайы білім алудың негізі қаланатын құнды сатысы.
Бүгінде елдегі жағдайдың өзгеруіне және азаматтық қоғамның
қалыптасуына байланысты қазіргі білім беру жүйесінің алдында жеке өзіндік
беделі бар, айналасындағы адамдарды құрметтейтін, өзінің және өзгелердің
сезімі мен іс-әрекеттерін талдай білетін, өздігінен шешім қабылдауға
қабілетті және олардың нәтижелеріне жауап беруден қашпайтын, өзін-өзі
дамытуға ынталы, жаңа типтегі ерікті тұлғаларды тәрбиелеу мәселесі тұрғаны
белгілі.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, бастауыш мектеп жасы жеке тұлғаның
бостандығын және жауапкершілігін дамыту үшін едәуір маңызды әрі қолайлы
кезең деп есептеледі. Себебі, нақ осы кезеңде жеке тұлғаға алғашқы құндылық-
мағыналық бағыт-бағдар беріліп, мінез-құлық ережелеріне дағдылану үдерісі
басталады.
Олай болса, жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік беретін шарттарды
қалыптастыру қажет.
Біз бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық
шарттарын анықтауда:
- білім беруде және тәрбиеде қызметтік тәсіл идеялары (А.Н.Леонтьев
[3]) және өзін-өзі дамыту психологиясы мен педагогикасының идеялары
(А.А.Бодалев [4], Л.С.Выгодский [5], Р.С.Немов [6], Л.М.Фридман [7])
зерттеудің әдістемелік негізі болып табылды.
Сондай-ақ, М.Монтессоридің, оның педагогикалық тәжірибесін зерттеушілер
мен ізбасушыларының еңбектері (М.В.Богуславский [8], Т.П.Войтенко [9],
Е.А.Кондратова [10], Г.Б.Корнетов [11], Н.Н.Рудакова [12], М.Г.Сорокова
[13], К.Е.Сумнительный [14], Ю.И.Фаусек [15], Е.А.Хилтунен [16]);
- еркін тәрбие теориясы бойынша педагогикалық жұмыстары
(Я.А.Коменский [17], Ж.Ж.Руссо, Л.Н.Толстой. Ф.Феррер, М.Штирнер);
- адамның, тұлғаның даму мәселелеріне, оның жас ерекшелік аспектісіне,
адамгершілік қарым-қатынастарға арналған психология-педагогикалық еңбектері
(А.А.Бодалев [18], Е.В.Бондаревская [19], Н.М.Борытко [20], Н.М.Конжиев
[21], Л.М.Лузина [22], Н.П.Терентьева [23]) зерттеудің теориялық базасына
айналды.
Монтессори педагогикасы бірқатар диссертациялық жұмыстарда:
Н.А.Каргапольцеваның докторлық диссертациясы Отандық білім беруде Мария
Монтессоридің педагогикалық концепциясының идеялары мен ұстанымдарын жүзеге
асыру шарттары [24] тақырыбындағы докторлық диссертациясында және
Н.Н.Рудакованың Мария Монтессоридің педагогикалық жүйесінде ғарыштық
тәрбие тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында зерттелген [25]. Бірақ
бастауыш мектепте М.Монтессори әдісі әзірге жеткілікті зерттелмеген.
Біздің ойымызша, жоғарыда аталған қарама-қайшылықтарды және бастауыш
мектеп жасындағы балалардың өзін-өзі дамыту мәселесін М.Монтессори әдісінің
көмегімен шешуге болады. М.Монтессоридің педагогикалық тұжырымдамасы жеке
тұлғаның сыртқы күштерге тәуелділігін барынша азайтып, оның өзін-өзі тану
және өзін-өзі реттеу қабілетін дамытуға бағытталған еркін білім беру
жүйесіне негізделеді. Аталмыш теория адамның жеке тұлға және субъект
ретінде қалыптасуын тұтас қарастырады. Ғылыми педагогика сипатындағы
М.Монтессори тұжырымдамасы оқытудың гносеологиялық, антропологиялық және
онтологиялық аспектілерін ұштастыра отырып, қызметтік тәсілге негізделген
жеке тұлғаға бағдарлы оқытуға басымдық береді. Яғни, осы тұжырымдама
бойынша тәрбие жұмыстарының түрлері мен әдіс-тәсілдерін қолдану барысында
және нәтижесінде өзінің табиғатына сай келетін, сондай-ақ өзін-өзі дамытуға
және бар қабілетін көрсетуіне зор мүмкіндік беретін қызмет түрлерін
таңдауға, бағалауға, жоспарлауға және құрастыруға қабілетті Адам пайда
болады. Осы контекстегі қызмет ұғымын баланың субъектілігін қалыптастыру
және дамыту құралы деп түсіну керек. Бұл теория баланың өздігінен білім алу
қабілетін дамытатын және оның бар құндылығын аша білетін, сондай-ақ оны
жаттанды қалыппен емес, өздігінен ізденуге баулитын еркін даму мектебін
құру арқылы баланың білім беру қызметіндегі рөлін күшейтуді көздейтін жеке
тұлғаға бағдарлы білім беру бағытын қолдайды. Ендеше, еркін тұлғаның өзін-
өзі дамытуын және өзіндік қабілеттерін толық пайдалануын қамтамасыз ететін
білім беру мазмұны мен әдістемесін жаңарту, бірлескен оқу бағдарламаларын
әзірлеу, дамытушы дидактикалық ортаны және білім алушылардың жеке білім
беру бағыттарын қалыптастыру, оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру түрлері мен
нысандарын жақсарту қажет.
1990 жж. басында Ресей педагогтары өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беруді
гуманизациялау және жеке тұлғаның еркін дамуын қамтамасыз ету негізінде
оның өсуіне қолайлы ортаны қалыптастыру жолдарын іздестіре келе, бала-бақша
мен мектеп қызметін жаңаша көзқараспен ұйымдастыруға мүмкіндік беретін
М.Монтессори мұрасына, оның педагогикасына айрықша көңіл бөлген. Осының
нәтижесінде 1992 ж. Мәскеуде Монтессори орталығы және 1993 ж. өңіраралық
Монтессори бірлестігі құрылған, ал Мәскеудегі педагогикалық жоғары оқу
орындары мен колледждерде, білім беру саласының қызметкерлерін қайта
даярлау және біліктілік арттыру институттарында Монтессори педагогикасына
қатысты курстар ұйымдастырылған. Дегенмен, бастауыш білім беру саласындағы
Монтессори әдістемесіне негізделген оқу қызметінде бастауыш мектеп
жасындағы балалардың өзін-өзі дамытуына септігін тигізетін педагогикалық
шарттарға әлі де болса толық ғылыми талдау жасалмаған. Әзірге Монтессори
бастауыш мектебінің теориялық ережелері мен жұмыс тәжірибесін түсінуге
әрекет ету тенденциясы байқалып отыр.
Зерттеу проблемасының көкейкестілігі мен жоғарыда аталған мәселелердің
дұрыс шешімін іздестіру зерттеудің тақырыбын: Бастауыш сыныпта
М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың педагогикалық шарттары деп таңдауға
себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асыруды
педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру
үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге
асыруға, ықпал етеді, егерде:
М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық
шарты анықталса, оларды жүзеге асырудың әдістемесі негізделсе, онда
бастауыш сынып оқушыларының білімі жоғарылайды, өйткені, М.Монтессори әдісі
заманауи тәжірибелермен ұштасады.
Зерттеудің міндеттері:
- М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық
зерттелуін айқындау;
- Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-физологиялық ерекшеліктерін
анықтау;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық
шартын және қазіргі жай-күйін анықтау;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары мен
тәжірибелік-педагогикалық эксперимент бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы - оқушылардың жас ерекшеліктері мен
қабілеттеріне сәйкес оқыту үдерісінің М.Монтессори әдісімен ұйымдастырылуы
- бастауыш сынып оқушыларының білімін артуына нәтижелі етеді.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім
туралы Заңы, Қазақстан Республикасының бастауыш білім берудің мемлекеттік
стандарты, Білім беруді дамыту тұжырымдамалары, оқу жоспарлары,
бағдарламалар, оқулықтар мен оқу әдістемелік құралдар, автордың жеке іс-
тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық
зерттелуін айқындалды;
- Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-физологиялық ерекшеліктерін
анықталды;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың педагогикалық
шартын және қазіргі жай-күйін анықталды;
- М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асыру жолдары мен
тәжірибелік-педагогикалық эксперимент бойынша ұсыныстар жасалды.
Зерттеу әдістері. Философиялық, педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау, қойылған міндеттерді шешу және
бастапқы болжамды тексеру үшін зерттеу әдістері мен әдістемелік кешенді
қолдану: теориялық зерттеу әдістері; сауалнама, әңгіме, диагностикалық
әдістер (тестілеу, мониторинг әдістері); тәжірибелік-эксперименттік жұмыс;
қорытындылау.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтижелері Математика және
М.Монтессори әдісі атты әдістемелік нұсқау дайындалған және бастауыш
мектепте М.Монтессори әдісі негізінде білім беру үдерісінде ашық сабақтар
жүргізілді, жүзеге асырылады.
Зерттеу кезеңдері. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша тарихи,
педагогикалық, философиялық, әдіснамалық әдебиеттерге талдау жасалынды,
зерттеу проблемасы бойынша материалдар жинақталды. Бастауыш білім берудің
теориясы мен практикасы, бастауыш мектептің оқу-әдістемелік құжаттары,
мұғалімдер тәжірибесі талданды. Екінші кезеңде деректі материалдар жинау
жалғастырылды және жүйеленді. Зерттеу мәселесінің бүгінгі таңдағы жағдайы
анықталып, тәжірибелік-эксперимент жұмысы жүргізілді. Үшінші кезеңде
жасалған теориялық тұжырымдар және оның технологиясы эксперимент арқылы
тексерілді. Алынған нәтижелер практикаға ендірілді. Диссертация рәсімделуі
аяқталды.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Түркістан қаласы, № 23 мектеп және Қызылорда облысы, Жаңақорған
ауданы, Бесарық ауылы Жүсіп Қыдыров атындағы № 54 орта мектебінде
жүргізілді.
Диссертацияның құрылымы
Диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты,
нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы, құрылымы,
әдіснамалық негізі, басты идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу әдістері көрсетіледі.
Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың теориялық
негіздері атты бірінші бөлімде М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының
ғылыми-педагогикалық негіздері, бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-
физологиялық ерекшеліктері, М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге
асырудың педагогикалық шарты негізделеді.
Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісін жүзеге асырудың әдістемесі атты
екінші бөлімде М.Монтессори әдісін бастауыш сыныпта жүзеге асырудың қазіргі
жай-күйі мазмұндалады және жүзеге асыру жолдары нақтыланып, тәжірибелік-
педагогикалық эксперимент мазмұны сипатталады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі қағидалары, нәтижелері тұжырымдалады,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
1. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. М.Монтессоридің педагогикалық мұраларының ғылыми-педагогикалық
зерттелуі
Президенттің Жолдауында: Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші
кезекте білім деңгейімен айкындалады - деген байламы жеке адамның
құндылығын арттыру, адам капиталын қалыптастыру міндетін жүктейді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын, әдістерін,
технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім
мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны тиімділігіне қарай
пайдалану педагогтан үлкен шеберлікті талап етеді [2].
Бастауыш сынып оқушылары табиғатында білуге құмар, тумасынан-ақ өсуге,
жетілуге ұмтылысы басым. Сондықтан да қарқынмен дамып бара жатқан мына
заманда бастауыш мектеп педагогтарының ұлттық қалып, ұлттық мінезді сақтай
отырып, оқушы оқу-тәрбиесінің әдістерін тынбай ізденіп, жиі жаңартып отыруы
заңдылық.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуына
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады, - деп тұжырымдайды [5].
Сол себептен бастауыш сыныпта жаңа технологияны енгізу, оқу-тәрбие үрдісін
тиімді үйымдастыру басты мақсаттардың бірі. Осы тұрғыда мектепке дейінгі
білімде ұтымда қолданылып жүрген инновациялық технологиялардың бірі
М.Монтессори әдісін бастауыш оқыту үдерісіне пайдалану болып табылады.
Мария Монтессори 1870 жылы 31 тамызда Италияның Кьяровалле қаласында
дүниеге келді. Әкесі – ауқатты кісі болады. Ол қызының білім алуына қарсы
болады. Анасы Марияны әрқашан қолдап отырады. Ол табиғатынан дарынды бала
болады, білімді тез меңгеретін, және математика пәнін сүйіп оқитын. 12
жасар қыз ерлер техникалық мектебіне түседі және өте жақсы деңгейде
аяқтайды.
1890 жылы Мария дәрігер болуға шешім қабылдайды, және бүкіл ескі
пікірді жеңіп, ең бірінші Рим университетінің медецина факультетінің қыз
студенті болады. 1896 жылы дәрігер атанады. Студент қыз оқумен бірге
ауруханада қосымша табыс табады. Осы кезде мүмкінділігі шектеулі балаларды
кездестіреді. Осы жылдары Марияға дамытушы ортаны қолдану негізінде оқыту
әдістемелері ойына келеді.
Университеттен кейін Мария тұрмысқа шығып, жеке тәжірибемен айналысады.
Ол өз заманындағы психолог, педагог, антрополог ғалымдардың еңбектерін
зерттей отырып, өзінің ой-пікірін бір жүйеге келтірді.
1898 жылы ана атанды және мүмкінділігі шектеулі балаларды оқытатын
мұғалімдерді даярлайтын Ортофрендік институттың директоры болды. Ал 1900
жылы Ортофрендік мектеп ашты.
1901 жылы Рим университетінің философия факультетіне түседі. 1904 жылы
осы университеттің антропология кафедрасының меңгерушісі болады.
Осы уақыттар аралығында өзінің әдістемесімен жұмыс жасайды. 1907 жылы Сан-
Лоренцода Бала үйін ашады. Қалған 45 жылын Мария Монтессори өзінің
жүйесін жетілдіреді.
1922 жылдан бастап Италияның барлық мектептерінде мемлекеттік инспектор
болды.
1929 жылы Халықаралық Монтессори қауымдастығын ұйымдастырды.
Мария әлемдегі өзгерістерге байланысты 7 жылға Үнді еліне кетуге мәжбүр
болды, және соғыс аяқталғаннан кейін Европаға оралды. Өз ісін Голландияда
тұрып жалғастырды. 1950 жылы Аместердам университетінің профессоры атанды.
1952 жылы қайтыс болды.
Бастапқы кезде Мария Монтессори өз әдісін мүмкінділігі шектеулі
балаларға қолданды. Олармен жұмыс барысында балаларға өзін-өз қызмет
көрсету үшін ерекше орта дайындады. Бұл сезімталдыққа негізделген ойын
арқылы іске асты. Оның мақсаты балалардың ақыл-ойының дамуы емес,
әлеуметтік ортада бейімделуі болды. Бірақ педагог зерттеу барысында
балалардың ақыл-ойлары дамып жатқанын көреді. Нәтижесі таңқалдырды. Олар
жыл ішінде дені сау балалармен теңесті.
Басқа педагог, психолог, филосов ғалымдардың теориялық ізденістерін
және жеке тәжірибесін біріктіре отырып, Мария Монтессори әдісі атты
үйлесімді жүйе құрастырды. Бұл әдіс кейіннен дені сау балаларға қолданылды.
Мария Монтессори өзінің әдісін тарату үшін 1929 жылы ұлымен бірге
Халықаралық Монтессори қауымдастығын (ХМҚ) құрды. Сол кезден бастап уакыт
кеңістігін табысты жүріп өтуде. Көптеген атақты ғалымдар бұл әдісті
зерттеп, Монтессори мектептерінің өз елдерінде құрылуына үлестерін қосты:
• Томос Эдисон, әлемге танылған ойлап тапқыш ғалым.
• Зигмунд Фрейд, психоанализді зерттеген ғалым, және қызы екеуі
Монтессори-педагогикасының ізімен жүрушілер болды. Олар Вена
қаласында Монтессори балабақшасын ашты.
• Татьяна Сухотина-Толстая (Лев Толстойдың қызы) 1914 жылы
Монтессори және жаңа тәрбие атты кітап жазды.
• Махатма Ганди философ, Үнді елінің саясаткері. 1932 жылы бұл әдісті
толық меңгерді.
• Джин Пиджет психолог ғалым, Швеция елінде алғаш рет Монтессори
мектебін ашты, және ол қазіргі күнге дейін жұмыс жасайды.
Мариядан кейін, ХМҚ-ны баласы Марио басқарды. Қазіргі кезде немересі
Ренильде Монтессори басқарып келеді. Қазір әлем бойынша бұл әдіспен оқып
жатқан балалар өте көп. Кеңестік кезеңде Монтессори әдісі енгізіле алмады.
Кеңес өкіметі таратылғаннан кейін Ресей елінде кең етек жайды. 20 жыл бойы
Мәскеу қаласында Монтессори орталығы жұмыс жасап келеді. Олардың интернет
желісіндегі мекен-жайы: http:www.montessori-center.ru. Бұл орталықтың
педагогтары Халықаралық қауымдастықтан білім алған. Орталық Халықаралық
Монтессори қауымдастығымен тығыз байланыста жұмыс жасайды.
2013 жылдан бастап Ресей мемлекетінде Монтессори-педагогтарын
дайындайтын арный курс ашылды. Барлық үлкен қалаларда Монтессори
орталықтары бар, және орталық балабақша, мүмкінділігі шектеулі балаларды
оңалту орталықтары, ерте жастан даму мектептеріне базасына айналды.
Монтессори мектебін бітірген атақты адамдар:
• Ларри Пейдж және Сергей Брин - Google интернет сайтының негізін
қалаушылар;
• Джеффри Безос - Amazon.com сайтының негізін қалаушы;
• Джимми Уэйлс - Wikipedia интернет энциклопедясының негізін қалаушы;
• Джордж Клуни - актер;
• Габриэль Гарсия Маркес - әдебиет бойынша Нобель сыйлығының иегері;
• Ағылшын патшалығының Уильям ханзадасы және Гарри ханзадасы.
Мария Монтессоридің әдісін зерттей келе мынадай тұжырымға келдік:
арнайы орта құрып, онда баланың өзін-өзі дамытуына ықпал жасау негіз болып
табылады. Ол ортаны жасақтаудың өзіндік жолы мен логикасы баланың
психологиялық дамуын ескере отырып жабдықталады.
М.Монтессори Жас ұрпақтан мықты, күшті тұлғалар тәрбиелеп шығаруымыз –
міндет, ал мықты адамдар деп біз өзіне сенімді, тәуелсіз тұлғаны айта
аламыз деген тұжырым жасаған өз ғылыми еңбегінде. Өзін-өзі сенімді,
тәуелсіз, өзін сыйлайтын тұлға тәрбиелеу М.Монтессоридің алға қойған
мақсаты болғаны осыдан-ақ белгілі.
М.Монтессори педагогикасының ерекшілігі балаға деген көзқарас пен қарым-
қатынас. Қайталанбайтын өзіндік көзқарасы, алға қойған мақсат-мүлдесі бар
тұлға ретінде қарау. Сондықтан Монтессори өзінің педагогикалық жүйесін бала
табиғатына байланысты құрды [24].
Педагогтің баламен жүргізетін жұмысы үш деңгейден тұрады:
- Жаңа материалмен қысқа түрде таныстыру;
- Іс-әрекет жасау жолын көрсету;
- Дұрыс орындалуына бақылау жасау, баланың өзінің қатесін табуды
көрсету. Бала неғұрлым материалдармен көп қызмет етсе, соғұрлым
өз қатесін табуға және оны жөндеуге үйренеді.
Бұдан 100 жылдан астам бұрын М.Монтессори адам өмірге өз тапсырмасымен
келеді, егер ғылыми педагогика жеке адамды зерттеуден туатын болса, онда ол
зерттеу тәуелсіз баланы зерттеуден басталуы тиіс деп айтып кеткен екен.
Сол тәуелсіздік пен бостандықтың нәтижесі мына төмендегілер екені
шүбесіз:
- Жекелік;
- Өзіне бақылау жасай білу;
- Бір затқа барлық зейінін тұрақтандыра білу;
- Оқу ісінде алға ілгерілеушілік;
- Тәртіпке бағыну;
- Еркіндік сезімін тәрбиелей білу;
- Жауапкершілік;
- Өз бетінше таңдау жасай білу;
- Тәуелсіздік;
- Қуана білу [24].
Табиғатқа сәйкестілік, мәдениетке сәйкестілік қағидалары
М.Монтессоридің педагогикалық жүйесінің ең маңызды әдістемелік негізі болып
табылады Табиғатқа сәйкестілік қағидасында тәрбиеші өзінің қызметінде
баланың шынайы, табиғи дамуының факторларын негізге алады. Қазіргі ұғымда
табиғатқа сәйкестілік қағидасы білім беру технологиясының табиғи
заңдылықтарға сай болуын, тұлғаның этникалық мәдени жасаушы көздеріне
жүгінуін; баланың жеке қасиеттерін (психикалық, физикалық, интеллектуалды
даму) ескеретін білім беру қызметінде баланың өзін-өзі дамытуға көзделген
жеке білім беру бағдарының басымдығына негізделген жеке-бағдарланған
тәсілді; баланың субъектілігінің (мұнда бала педагог үшін оқу-тәрбиелік
қызметтің субъектісі, қызметтік тұтастық, қасиеттердің, жағдайлардың,
ерекшеліктердің қандай-да бір өзгешелігі ретінде көрінеді, яғни бұл
қасиеттердің топтасуына қызметтің негізгі түрлерінде – еңбекте, қарым-
қатынаста, өзінің ішкі дүниесінің қайта өзгеруінде қол жеткізіледі, мұнда
қызмет психикалық қасиеттердің, функциялардың біріктіруші негізі ретінде
көрінеді) қалыптасу және даму құралы ретінде қызметтік тәсілді талап етеді
[24, 99б].
Бала заттардың қасындағы тақтайшада жазылған сөздерді оқығанда, біз
оны интуитивтік оқу дейміз. Ол сөздерді шрифтті, әріптерді білмесе де, оқи
алатыны есіңізде болсын. Интуиктивтік оқу белігінің құпиясын білуге
тырысатын баланың бойында пайда болған қызығушылықтың арқасында болады. Бұл
қызығушылық өзінің мағынасы жағынан материалға тең. Таразының екі басына
әліппе мен оған қызығушылықты қойса, екеуі бір деңгейде болар еді. Мұғалім
баланың бойындағы қызығушылықтың табиғи күші болатынын және әрдайым
әркімдікі бөлек болатынын түсіне отырып, осы қызығушылықты баланың бойына
сіңіруге және оны одан әрі қалай дамытуға болатынын білуге тиіс [24, 105
б.].
Таңдау еркінің күшін жақсылап есіңізге сақтаңыз. Оған алғаш рет көңіл
аударған Декроли болатын. Ол баланың қызығушылығы таңдау еркіндігі
негізінде ғана туады деп есептейтін. Оның әдісі қызығушылық орталығына
негізделген. Декроли қызығушылық орталығымен қатар мынаны да айтатын: ортақ
қызығушылықты бүкіл сынып үшін ғана емес, бүкіл оқу кезеңі үшін мұғалім
іздейтін. Басқаша айтқанда бұл жерде оқушыларға беретін нұсқауын жасайды
[7, 105 б.].
Фребель әдісі көпшілікке таныс, ұжымдық әдістердің ішіндегі ең
жетілдірілгені, бұл жерде мұғалім бүкіл сыныптың ұжымдық жұмысына бағыт
беріп отырады. Фребелдің әдісінде де материал қолданылады, бірақ оны
мұғалім бүкіл сыныпқа өз үстелінің үстінде көрсетеді, әркімде де сондай
материал болады, және бірдей үлгілердің саны сыныптағы балалардың санына
тең болу керек. Мұғалім өзі материалды, оны қалай пайдалану керек екенін
көрсетеді, әрбір оқушы мұғалімнің қимылын көшіріп отырады. Материал сапасы,
формасы, мөлшері және түсі бойынша таңдалған, әрине қызығушылық туғызады.
Фребель бойынша оқытқан кезде балалар еңбек сабағын, ән өтеді, қарапайым
тақпақтар жаттайды. Фребелдің көптеген дидактикалық материалдарын Мария
Монтессори алғашқы жұмысында пайдаланған [24, 105 б.].
Монтессори метебінде жазу, оқу, есептеу дағдыларын жылдам және
нәтижелі меңгерумен қатар, балалардың бойында: құрдастарымен және
ересектермен қарым-қатынас жасай білу, шешімді өз бетінше қабылдау, көмек
көрсету, күнделікті өмірлік жағдайға бағдар алу, таңдау жасау, өз пікірін
білдіру сияқты әлеуметтік дағдылар сәтті қалыптастырылуда, олар өз
құқықтары мен міндеттерін біледі. Бұл туралы В.Таубман, Ю.Фаусек,
Е.Хилтунен жазды, Т.Войтенко және т.б. Біз олардың пікірімен келісеміз. Бұл
шынайылықпен жүзеге асады, өйткені баланың өмірі – өзін жетілдіруге
ұмтылу (М.Монтессори), балалар мәдениетті сіңіру қасиетіне ие. Олар
әлеуметтің орасан жетістіктерін еш қиындықсыз қабылдауға қабілетті. Ата-
аналар мен мұғалімдердің міндеті – балаларды осындай мәдени қызметтің
сарындары арнайы ұйымдастырылған ортада тәрбиелеу.
М.Монтессоридің жүйесін бейімдеудің аксилогиялық аспектісі Ресейде
білім беру үдерісін гуманизациялаумен байланысты. 90-шы жылдары білім беру
саласында гуманизация үдерісін күшейтуді көздейтін айтарлықтай өзгерістер
болды. Адамдағы дербестікті, рухани және қызметтік бастамаларды ояту мен
босату, құндылықтар жүйесін ауыстыру басты міндеттердің біріне айналды
[24, 8б]. З.И.Равкин аксиологиялық мәселені қарастыра отырып білім беруді
гуманизациялаудың таңдалған бағыты адамның жоғары деңгейдегі өзіндік
құндылық болып табылатынын мойындауға алып келгенін білдіреді [11].
Г.Б.Корнетов білім берудің аксиологиялық мәселелерін зерттей келе
нәтижесінде тұлғаның қарқынды өркениетті үдерісінде ұдайы өзгеруші
әлеуметте өзін-өзі барынша жүзеге асыра алатындай тәсілді қолдануды
ұсынады. Зерттеушілер (Н.М.Конжиев, Г.Б.Корнетов, З.И.Равкин,
К.Е.Сумнительный, Е.Н.Федорова) жоғарыда баяндалғанды жалпылай отырып
адамның өзіндік құндылығы туралы екі маңызды ережені бөліп қарастырады:
1. Гуманистік тәсіл тұлғаның субъектілігін ашу құндылығы ретінде
ерекшелеуге мүмкіндік береді;
2. Оны саяси емес, өркениетті, яғни жалпыадамзаттық контекстіде жүзеге
асыруды көздейді.
Осылайша, отандық педагогика мен М.Монтессоридің педагогикалық
жүйесінің құнды бағдарларының жақындастығы жайлы тұжырым жасауға, сондай-ақ
жалпы құнды бағдарды бөлектеп қарауға болады, оларға:
- әр баланың мұғалімнің қаталдығына қарсы тұруға қабілетті оқу
субъектісі болу құқығын;
- білім алуда тұлғалық компоненттің рөлі туралы фактіні (ал оның
мазмұнын әр адамның өзі құрайды);
- балаға әлемді еркін ашу мүмкіндігін ұсынатын базалық компоненттерге
арқа сүйеу маңыздылығын;
- білім беру үдерісінде баланы өзге адамдармен бірлесе жұмыс істеу мен
өзара көмек беруге дайындай отырып білім мен адамгершілік мінез-құлықтың
үйлесімін жүзеге асыру қажеттілігін мойындау жатады.
Бүгінде Монтессоридің әдісін өзін-өзі дамыту технологиясы деп атайды,
ал өзі өзінің әдісін өмірдің көмегі деп атаған. М.Монтессоридің
педагогикалық жүйесі технология болып табыла ма екен, қарастырып көрелік.
Қазіргі таңда педагогикалық технологиялар адамтану технологияларының
бірі ретінде қарастырылады және психодидактика, әлеуметтік психология,
кибернетика, басқарма және менеджмент теорияларына негізделеді [25, 407
б.]. Біз педагогикалық технологияның В.П.Беспальконың, В.В.Гузееваның,
Г.Ю.Ксензованың, И.Я.Лернердің, Б.Т.Лихачевтің, М.И.Морозованың,
Ф.А.Фрадкиннің, Н.Е.Щуркованың, В.М.Шепельдің, В.М.Монаховтың, Б.Бақыттың
еңбектерінде ұсынылған бір қатар анықтамаларына талдау жасадық.
В.П.Беспалько Педагогикалық технология – оқу процесін жүзеге асыратын
мазмұндық техника дейді [26, 62 б.].
Педагогикалық технология – тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі
педагогикалық жүйенің жобасы; немесе алға қойған оқу мақсаттарын сәтті
іске асыруға жағдай жасайтын оқыту мен тәрбиелеудің теориялық тұрғыдан
негізделген үдерістерін қайта жаңғыртудың құралдары мен әдістерінің
жиынтығы [27, 180 б.].
В.В.Гузеев білім беру технологиясын жоспарланған оқыту нәтижелерінің
біршама көрінісін, білім алушылардың ағымдағы жағдайын диагностикалау
құралын, аталмыш нақты жағдайға үйретудің көптеген модельдерін қамтитын
жүйе деп белгілейді. Мұнда оқыту моделі – осы оқу кезеңінде пайдаланатын
дидактикалық негіз бен педагогикалық техникадан тұратын жүйе. Оқыту
моделінің дидактикалық негізі оның жүзеге асырылған оқыту әдісінен және
ұйымдастыру формасынан тұрады, ал педагогикалық техника оқу үдерісінде
тікелей пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді біріктіреді [24, 17 б.].
Г.Ю.Ксензова педагогикалық технологияны педагогтың қызметіне жататын
барлық іс-әрекеттердің белгілі тұтастықта және жүйелілікпен құрылуы, ал
орындалуы қажетті нәтижеге қол жеткізуді көздейді және ықтималды болжамды
сипатқа ие деп көрсетеді [24, 17 б.].
И.Я.Лернер педагогикалық технология оқушылардың сеніммен сезінетін
және нақтылайтын әрекеттерінде білдірілген оқыту нәтижелері арқылы
мақсаттарды тұжырымдауды көздейтінін айтады [24, 17 б.].
Б.Т.Лихачев педагогикалық технологияға психология-педагогикалық
тәсілдердің, оқыту әдістерінің, тәрбиелік құралдардың жиынтығы, ол
педагогикалық үдерістің ұйымдастырушылық-әдістемелік құралы болып табылады
деген анықтама береді [27].
М.И.Морозованың пікірінше, педагогикалық технология ғылыми тұрғыдан
негізделген, тиімді, жүйелі қолданатын әрекеттердің, операциялардың
анағұрлым тұрақты үйлесімі, сондай-ақ педагогикалық мәселелерді шешу
кезінде оңтайлы нәтижелерге қол жеткізуге кепіл беретін қызметтің әдістері
мен құралдарының жүйесі болып саналады [24, 17 б.].
Ф.А.Фрадкин педагогикалық технологияны мұғалім мен оқушының білім алу
мақсатына жетуге бағытталған қызметтің жүйелі, концептуалды, нормативті,
объектілі, инвариантты сипаттамасы деп біледі [24, 18 б.].
Педагогикалық технология – бұл оқыту мен техникалық және адами
ресурстарды ескеру арқылы білімді меңгерудің бүкіл үдерісін жасаудың,
қолданудың және нақтылаудың жүйелік әдісі мен білім алу формасын
оңтайландыруды өзіне міндет етіп қойған олардың өзара әрекеті (ЮНЕСКО).
В.М.Монаховтың пікірінше, педагогикалық технология – бұл оқушы мен
мұғалімнің оқу процесін жобалап туғызатын, әбден ойластырылған
педагогикалық іс-әрекеттің үлгісі болып саналады [28, 63 б.].
В.М.Шепель: Технология – бұл өнер, шеберлік, ептілік, іскерлік,
әдістердің жиынтығы, жағдайдың өзгеруі дейді [29, 65 б.].
Педагогикалық технология – педагогика ғылымының оқытудың мақсатын,
мазмұнын және әдістерін зерттеп, айқындаушы және педагогикалық процесті
жобалаушы бір бөлшегі. Ол – білім стандартында көзделген оқыту нәтижелеріне
қол жеткізу жолындағы мақсат, мазмұн, әдістер мен құралдардың біртұтас
қызметін бейнелейтін процесс [30, 32 б.].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар бізге педагогикалық технологияның
маңызды деген белгілерін айқындауға себепші болды: оқытушы мен білім
алушының өзара байланысқан қызметінің екі жақты процессуалды сипаты;
әдістердің, тәсілдердің жиынтығы; жаңа мақсаттардың пайда болуы; кепілді
нәтижелілік; әрекеттің үнемділігі, оңтайлылығы; қызметтің алгоритмділігі
және жобалылығы; педагогикалық үдерістің тұтастығы мен басқарушылығы;
педагогикалық үдерістің түзетілуі; педагогикалық үдерісті визуаландыру.
Педагогикалық әдебиеттерде Монтессори педагогикасының қағидалары
деген сөз тіркесі жиі кездеседі. Бұл терминге шетел зерттеушілері түрлі
мағына берген. Мария Монтессоридің еңбектерінде ол да түрлі мағыналық
сипатқа ие. Демек қағида ұғымын нақтылайық. С.И.Ожеговтың орыс тілі
сөздігінде аталмыш ұғымға анықтама берілген: Қағида – қандай-да теорияның,
ілімнің, ғылымның негізгі, бастапқы ережесі [31, 584 б.]. Оқу, оқудың жаңа
заңдылықтарын ашу теориясы мен тәжірибесінің дамуына қарай жаңалары
қалыптасып, ескі оқу қағидаларының түрлері өзгерді, сондықтан олар тарихи
ауыспалы болып табылады.
А.Дистервег табиғатқа сәйкестілік қағидасын тұжырымдады, оның мәні оқу
үдерісінің баланың шынайы даму үдерісіне сәйкестігінен тұрады. Сондай-ақ ол
оқу барысында бүкіл заманауи мәдениет назарға алынуы тиіс мәдени
сәйкестілік қағидасын алға тартады [24, 45 б.].
Оқу қағидаларын анағұрлым толық тұжырымдаған К.Д.Ушинский және оқу
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне қарай табиғатқа сәйкес жүргізілуі
тиіс деген қағидасы табиғатқа сәйкестілік қағидаларының бірі болып
саналады [32, 169-170 б.].
Қағидалардың саны мен тұжырымдарының түрлері кейінгі он жылдықтарда да
өзгерді (М.А.Данилов, Б.П.Есипов, М.Н.Скаткин).
В.В.Краевский қағида ұғымының екі мағынасы бар екенін көрсетті: 1)
аталмыш нақты саладан жалпыланып, бүкіл аталмыш салаға таралатын ереже; 2)
қағида ұғымы нормативтік құрамдасқа ие және әрекет ету қағидасы ретінде
түсіндіріледі. Екінші мағына педагогиканың мазмұны мен міндеттеріне сай
келеді, өйткені педагогика белгілі нәтижеге жету үшін бұйыруы тиіс.
Педагогикалық қағидалар – бұл анағұрлым жалпы нормативтік мағына беретін
әрекет ету қағидалары. Бұл әрекет ету үшін мейлінше жалпы тапсырмалар [24,
46 б.]. Қағидаларда педагогтан арнайы күшті талап ететін ақпарат берілген.
Педагогикалық қызметтің қағидаларын тұжырымдауда түрлі жоспардағы
заңдылықтарды білу қажет. Заңдылықтар - бұл педагогикалық құбылыстар,
педагогикалық үдерістің жеке компоненттерінің дамуын сипаттайтын үдерістер
арасындағы тұрақты, қайталанатын, қажетті және маңызды байланыстар.
Ю.К.Бабанский педагогикалық үдерістің мынадай заңдылықтарын ұсынады
[33]:
- Педагогикалық үдеріс динамикасының заңдылығы;
- Педагогикалық үдерісте тұлғаның даму заңдылығы;
- Оқу-тәрбиелік үдеріс деңгейінің заңдылығы;
- Педагогикалық үдерісте сезімдік, логикалық және практикалық
бірліктің заңдылығы;
- Сыртқы (педагогикалық) және ішкі (танымдық) қызмет бірлігінің
заңдылығы. Автор баяндалған заңдылықтармен педагогикалық
үдерісте әрекет ететін барлық байланыстар осымен бітпейді дейді.
И.П.Подласый оқудың жалпы заңдылықтарын қарастырады: оқу мақсатының
заңдылығы, оқу мазмұнының заңдылығы, оқу сапасының заңдылығы, оқу
әдістерінің заңдылығы, оқуды басқару заңдылығы, оқуды ынталандыру заңдылығы
[34, 430-431 б.].
Жоғарыда аталған заңдылықтар мен келесі заңдылықтар Монтессори
педагогикасының қағидаларын ерекшелеу барысында бағдар бола алады:
1. Адамның табиғатымен қамтамасыз етілген заңдылықтар:
- тұлғаның қалыптасуында дербес жұмыстың рөлі;
- тәрбие мен оқудың оқушылардың дамуының сезімтал кезеңдерінен, жас
ерекшелігі және жеке ерекшеліктерден тәуелділігі.
2. Өзін-өзі тәрбиелеудің, өзін-өзі оқытудың, өзін-өзі дамытудың
мәнімен қамтамасыз етілген заңдылықтар:
- өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі оқыту, өзін-өзі дамыту үдерістерінің
өзара байланысы;
- оқушылардың жанама, тактикалық педагогикалық ықпалы мен белсенді
дербес қызметі арасындағы өзара байланыс.
Осылайша, педагогикалық қызмет қағидалары көптеген қосымша білімді
(баланың даму, нақты педагогикалық тәсілдің философиялық негіздер
заңдылығын т.с.с.) тартумен байланысты.
М.Сорокованың тұжырымдаған Монтессори педагогикасының қағидаларын
қарастырайық. Ол В.В.Краевскийдің педагогикалық қызмет қағидасы ұғымына
сүйеніп, бес қағиданы өзгешелейді. Оларды кесте түрінде ұсынамыз:
1 сурет. Монтессори педагогикасының қағидалары
Әр қағиданың мәнін ашып көрелік.
1. Табиғи дамуға ықпал ету қағидасы.
Бұл қағида Мария Монтессоридің баланың табиғатын және оның дамуының
ерекшеліктерін түсінумен байланысты. Осы түсінікке сәйкес балада туылғаннан
оны өзін-өзі дамытуға түрткі болатын жасампаз жігердің ішкі әлеуеті болады.
Және осы сәтте балаға авторитарлық педагогикалық ықпалмен еркін өсуіне және
дамуына кедергі етпеген абзал. Бірақ бұл дегеніміз баланы өзімен өзі еркін
қоя беру деген сөз емес. Табиғи даму үдерісіне көмек беру қажет. Тәрбиенің
мәні осыдан тұрады. Ересек адам баланың дамуы мен өзекті қызығушылығына
бағдарлана отырып оның іс-әрекетін байыппен басқарғаны жөн. Ересек адам
бала дамуының объективті заңын білу және нақты баланы бақылау негізінде
баланың өзін-өзі дамыту үдерісіне көмек беруі тиіс.
2.Дайындалған ортамен өзара әрекет ету қағидасы.
Кез келген орта дамуға мүмкіндік бере бермейді. Ол дамытушы болу үшін
оны соған сәйкесінше дайындау қажет. Орта балалардың әрбір жас кезеңінде
даму қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс. Бала бақша мен мектептің
дайындалған ортасының ерекшеліктері бар. Мектепте мұғалім тілдік,
математикалық аймақты, тәжірибе зертханасын даярлайды. Монтессори
педагогикасының екінші қағидасы: табиғи дамуға ықпал ету баланың
дайындалған, дамушы пәндік-кеңістік және әлеуметтік ортамен өзара әрекет
ету үдерісінде жүзеге асуы тиіс.
3. Дайындалған ортада таңдау еркіндігі қағидасы.
Монтессоридің ойынша, таңдау еркіндігі даму құралдары болып қызмет
атқаратын қызықтыратын заттарды қамтитын бала үшін арнайы дайындалған
ортада мүмкін. Осы заттармен тиімді жұмыс істеу тәсілін ең алдымен педагог
көрсетеді. Әрекет ету еркіндігі материалдарды пайдалануда ешқандай
өктемдікті білдірмейді, қайта оларды тиімді игеру тәсілін біртіндеп
меңгеруді көрсетеді. Әрекет етуді таңдау еркіндігі ересек адамның кез
келген уақытта балаға қажетті көмек көрсете алатын арнайы ұйымдастырған
пәндік-кеңістік ортасында қатынасуын талап етеді. Үшінші қағиданың
тұжырымдамасы: дайындалған ортада балаға әрекет етуді таңдау еркіндігі
ұсынылуы тиіс.
4. Оқуда жеке белсенділік қағидасы
Монтессори бақшасында, мектепте бала әрекет етуді еркін таңдау
үдерісінде жүзеге асатын ынталандырушы белсенділікті таныта алады. Бала
әрекетті өз бетінше таңдай отырып оған қызығушылықпен кіріседі, сонда
ынтасы ұзақ уақыт сақталады.
5. Оқуда заттылық қағидасы.
Оқу автодидактикалық (өз бетімен оқытатын) сипаттағы материалдармен
бірге дербес мануалды әрекетке сүйене отырып іске асуы тиіс. Бастауыш
мектепте мұндай материалдарға тілдік, математикалық материалдар және
космостық тәрбие бойынша материалдар жатады. Бала оларды еркін қолданады
(бөлшектейді, орындарын қайта ауыстырады, бір-біріне қосады). Осы қызметтің
барысында ол жоғары деңгейде зейін қояды, бұл дегеніміз үйреніп отырғанды
жақсы түсінуге және есте сақтауға мүмкіндік береді, баланың білімін
реттейді, дербес ақыл-ой жұмысына жетелейді. Мануалды әрекет балаға ынтаны
және еңбексүйгіштікті дамытуға көмекші болады. Материал автодидактикалық
сипатқа ие болғандықтан, балаға қатесін өзі бақылауға және оларды жөндеуіне
мүмкіндік береді. Мұғалім материалмен тиімді жұмыс істеу үлгісін, өзін-өзі
бақылау және қателерді түзету тәсілін көрсетеді.
Е.Н.Кондратованың Отандық білім беруде Мария Монтессоридің
педагогикалық концепциясының идеялары мен қағидаларын жүзеге асыру
шарттары диссертациялық зерттеуінде біз М.Монтессоридің қағидаларының
заманауи түсіндірмесін аңғарамыз. Автор жоғарыда аталған бес қағидаға тағы
үшеуін қосады:
- сүйіспеншілік, қатынас және сенім тәрбиеші мен баланың қарым-қатынас
жасау негізін қамтуы тиіс; жолды жарықтандыратын жарық – сүйіспеншілік;
- ақыл-ой тәртібі мен қимыл үйлесімі арқылы шоғырлану қабілетін
қалыптастыру, қызығушылық тудыратын ынта жасау қажет;
- туылғаннан 6 жасқа дейінгі аралық білім алу үшін ең маңызды кезең;
бала дамудың сезімтал кезіндегіден аса ешнәрсе үйрене алмайды.
Осылайша, жоғарыда көрсетілген қағидалар білім беру кеңістігінде
идеяларды жүзеге асыру ұсыныстары болып табылады.
М.Монтессоридің педагогикалық жүйесі жоғарыда аталған белгілерге ие.
Ол нақты педагогикалық ойға сүйеніп дайындалды. Адамның бүкіл әлемді
дамытудың ғарыштық жоспары және адамның ғарыштық міндеті туралы
әдістемелік және философиялық қағидасы оның негізін қамтиды. Оқушылардың
өзіндік жұмысын ұйымдастыруды көздейді және тұтастай оқушылардың өзін-өзі
дамытуларына бағытталған.
Өзін-өзі дамыту М.Монтессоридің педагогикалық концепциясының басты
ұғымы болып табылады. С.И.Ожеговтың орыс тілі сөздігінде өзін-өзі дамыту
термині былайша түсіндіріледі: 1. Өз білімінің өз бетінше білім алу арқылы
көбеюі; 2. Өздігінен қозғалу сияқты. Философияда қайшылықтарды жеңу және
қарама-қайшылықтармен күресу үдерісінде болатын қоғамдағы және табиғаттағы
даму, қозғалыс. Берілген екі анықтама М.Монтессоридің педагогикалық
жүйесіне жақын. Бір жағынан, өз бетінше білім алу арқылы білімді байыту
оқушылардың мәдени дамушы дидактикалық ортада өзіндік жұмысын көздейді, ал
өзін-өзі дамытудың екінші анықтамасы М.Монтессоридің баланың дамуына
деген философиялық көзқарастарын айқындайды. баланың бүкіл өмірі бұл өзін-
өзі жетілдіруге, өзінің бойында адам жасауды аяқтауға ұмтылу [35].
Өзін-өзі дамыту мәселесі бүгінгі таңда да өзекті. Елімізде педагогика
ғылымы мен тәжірибеде гуманистік тәрбиенің идеялары бекітілді және дамуда,
мұнда тұлғаның өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жүзеге асыру үдерісі ең басты
болып саналады. Өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жүзеге асыру үдерістері
гуманистік тәрбие мақсатының ерекшелігін нақтылайды: тұлғаның өз-өзімен
және қоғаммен үйлесімінде өзін-өзі дамытуы және өзін-өзі жүзеге асыруы үшін
жағдай жасау [35].
Аталмыш мақсаттан туындайтын бірнеше міндеттерді келтірейік:
- өмірдің маңызын, дүниедегі өз орнын, өзінің бірегейлігі мен
құндылығын ұғынуда тұлғаның философиялық-дүниетанымдық
бағдарлануы;
- тұлғаның интеллектуалды адами еркіндігінің, өзін-өзі дәл бағалау
қабілетінің, тәртібі мен қызметін өз бетінше реттеудің,
дүниетанымдық рефлексияның дамуы;
- гуманистік адамгершіліктің жалпы адами нормаларының
(мейірімділік, өзара түсіністік, қайырымдылық, тілектестік т.б.)
ашылуы және интеллегенттілікті маңызды тұлғалық параметр ретінде
жоғары қою [35].
Гуманистік тәрбиенің мақсаты мен міндеттері Монтессори педагогикасының
идеяларымен пара-пар: өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жүзеге асыру үшін
қажетті жағдай жасау; баланың адам мен адамзаттың табиғаттағы және
дүниедегі орнын табуға бағдарлануы; тұрақты болуға, яғни мінез-құлықты
т.с.с. өздігінен реттеуге қол жеткізу.
Заманауи зерттеушілер, мысалы Г.К.Селевко өзін-өзі дамыту үдерісі адам
тұлғасының қалыптасуында басты рөл ойнайды деп санайды. Ол оқушыға сыртқы
әсердің негізгі бағдары мен оның даму үдерісі баланың тұлғасын өзін-өзі
дамыту жүйесіне қоюдан, сол жүйені әрбір жас ерекшелік кезеңінде қолдаудан
және ынталандырудан, өзіне сенім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz