Несиелік жүйе: элементтері, қызмет етуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ТАРАУ 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАРЫЗАЛУШЫЛАРҒА ҚЫЗМЕТ ЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Несиелік жүйе және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несиелеуді ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. Несиелік портфельді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ТАРАУ 2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЫЗАЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ («Казкомерцбанк» АҚ.ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Жеке тұлғаның төлем қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Несиелік тәуекелді басқару және банктің несиелік портфелінің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ТАРАУ 3. КОМЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
3.1. Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудың шетелдік
тәжірибесін енгізу бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ТАРАУ 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАРЫЗАЛУШЫЛАРҒА ҚЫЗМЕТ ЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Несиелік жүйе және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несиелеуді ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. Несиелік портфельді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ТАРАУ 2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЫЗАЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ («Казкомерцбанк» АҚ.ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Жеке тұлғаның төлем қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Несиелік тәуекелді басқару және банктің несиелік портфелінің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ТАРАУ 3. КОМЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
3.1. Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудың шетелдік
тәжірибесін енгізу бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
КІРІСПЕ
Несиелік механизмнің қызмет етуін түбегейлі жақсартудың басты міндеттері несиені және банктерді басқарудың экономикалық әдістерін дәлелдеуді тәжіриебеде пайдалануды бірінші қатарға шығарады.
Бұл ақша айналымы және халық шаруашылығына тиімсіз және дәлелсіз несиелік салымдарды салудан, олардың құрылымының өзгеруінен, несиелердің уақытына және толық қайтарылуын қамтамасыз етілуін сақтайды. Ал ол өз алдына материалдық және ақшалай ресурстарды пайдалану тиімділігін жоғарлатады.
Несиенің нақты көлемі туралы сұрақ түбегейлі зерттелген. Оны тек сандық жағынан нақты анықталған көлем деп ұғынуға болмайды. Теориялық жағынан бастысы өзгермелі жағдайда несиелендірудің қажеттілігі мен мүмкіндігін қалыптастыру факторларын анықтау болып табылады.
Несиенің нақты көлемі түнігімен қатар несиені нақты пайдалану түсінігі бар. Ол несие қатынанстары субъектілері мен несиелер түрлеріне қатысты нақты көрсеткіштер түрінде бекітіледі. Несиелендіру шектері макроэкономикалық деңгейде нақты пропорциялар түрінде қалыптасуы мүмкін (мысалыға, несиелер көлемі мен жиынтық қоғамдық өнім арасында). Оған экономикалық әсер ету шаралар жүесі арқылы қол жеткізуге болады. Оның ішінде несиелендіруді кәсіпорындар мен ұйымдардың несиеқабілеттілігі есебімен ұйымдастыру, банктердің өтімділігін сақтау шараларын жатқызуға болады.
Несиелік механизмнің қарыз алушының несиеқабілеттілігін зерттеуге бағытталуы өз мәнінде несиелендіруді оның экономикалық шекарасы есебімен ұйымдастыруды білдіреді.
Бәрінен бұрын кәсіпорынның немесе ұйымдардың несиеқабілеттілігі туралы ақпарат банктерге қажет. Өйткені, банктердің пайдалылығы мен өтімділігі өздерінің клиенттерінің қаржылық жағдайына тәуелді. Ссудалық операцияларды жүргізген кезде тәуекелділікті төмендету банк клиенттерінің несиеқабілеттілігін кешенді түрде зерттеу жолымен қол жеткізуге болады. Ал ол несиені пайдалану шегі есебімен несиелендіруді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - несиелендіру қызметін ұйымдасыртырудың дұрыс әрі тиімді жолдарын қарастыру, несиелік қызметті ұйымдастырудағы әр кезеңді, нақты шараларды тәжірибе жүзінде қолдана білетіндей етіп, құруға бағыт-бағдар беру. Әрине ол үшін несиеқабілеттілік және төлемқабілеттілік түсініктерін кең ауқымда талқылап, несиелік қызметті ұйымдастырудағы тәуекелдерді дұрыс бағалау жолдарын қарастыру, сонымен қатар, аталған экономикалық категориялардың мәнін талдап көрсету болып табылады
Дипломдық жұмыстың міндеті – жоспарланған тақырыпты кең ауқымда қарастырып, несиелік қызметті ұйымдастыру қағидаларын дұрыс орындау.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қазіргі таңда заңды және жеке тұлғалар үшін қызмет етуінің, өмір сүруінің басты ажырамас элементтерінің бірі – несие болып табылады. Несие беру және алу процедуралары, яғни несиелендіру қызметі кең ауқымды жұмысты талап етеді. Коммерциялық банктер бұл процесті толығымен атқарады. Несиелендіру процесіндегі кез-келген процедура үлкен назарды талап етеді. Несие берместен бұрын қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау банктің ең бірінші мәселелерінің бірі. Күнделікті өмірде коммерциялық банктердің несиелендіру бөлімдерінің мамандары қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау үшін ондаған есептемелер жасайды. Олардың негізінде несиені берудің мақсаттылығы туралы шешімдер қабылданады. Солай бола тұрсада, бұл оңай проблема емес. Банктердің бұл проблемаға көп көңіл бөлмеунен көтеген банктер айтарлықтай шығындарға душар болады. Несиеқабілеттілік мәселелерін қарастырудың бірнеше негізгі принциптері бар. Осы принциптердің біреуінде орындамаған кезде несиені беру туралы дұрыс емес шешім қабылдауға әкеледі. Бұл жерде қарыз алушының несиеқабілеттілігін зерттеудің қазіргі методикасын меңгеріп алу өте маңызды болып табылады. Өйткені, ол қарыз алушының алған несиені тиімді қолдану және оны уақытылы өтеу қабілетін жан-жақты және негізделген түрде бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, нормативті актілер, отандық және шетел экономистерімен жазылған әдебиеттер мен ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар, коммерциялық банктердің жылдық есептері және жарнамалық материалдары кеңінен қолданылды.
Несиелік механизмнің қызмет етуін түбегейлі жақсартудың басты міндеттері несиені және банктерді басқарудың экономикалық әдістерін дәлелдеуді тәжіриебеде пайдалануды бірінші қатарға шығарады.
Бұл ақша айналымы және халық шаруашылығына тиімсіз және дәлелсіз несиелік салымдарды салудан, олардың құрылымының өзгеруінен, несиелердің уақытына және толық қайтарылуын қамтамасыз етілуін сақтайды. Ал ол өз алдына материалдық және ақшалай ресурстарды пайдалану тиімділігін жоғарлатады.
Несиенің нақты көлемі туралы сұрақ түбегейлі зерттелген. Оны тек сандық жағынан нақты анықталған көлем деп ұғынуға болмайды. Теориялық жағынан бастысы өзгермелі жағдайда несиелендірудің қажеттілігі мен мүмкіндігін қалыптастыру факторларын анықтау болып табылады.
Несиенің нақты көлемі түнігімен қатар несиені нақты пайдалану түсінігі бар. Ол несие қатынанстары субъектілері мен несиелер түрлеріне қатысты нақты көрсеткіштер түрінде бекітіледі. Несиелендіру шектері макроэкономикалық деңгейде нақты пропорциялар түрінде қалыптасуы мүмкін (мысалыға, несиелер көлемі мен жиынтық қоғамдық өнім арасында). Оған экономикалық әсер ету шаралар жүесі арқылы қол жеткізуге болады. Оның ішінде несиелендіруді кәсіпорындар мен ұйымдардың несиеқабілеттілігі есебімен ұйымдастыру, банктердің өтімділігін сақтау шараларын жатқызуға болады.
Несиелік механизмнің қарыз алушының несиеқабілеттілігін зерттеуге бағытталуы өз мәнінде несиелендіруді оның экономикалық шекарасы есебімен ұйымдастыруды білдіреді.
Бәрінен бұрын кәсіпорынның немесе ұйымдардың несиеқабілеттілігі туралы ақпарат банктерге қажет. Өйткені, банктердің пайдалылығы мен өтімділігі өздерінің клиенттерінің қаржылық жағдайына тәуелді. Ссудалық операцияларды жүргізген кезде тәуекелділікті төмендету банк клиенттерінің несиеқабілеттілігін кешенді түрде зерттеу жолымен қол жеткізуге болады. Ал ол несиені пайдалану шегі есебімен несиелендіруді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - несиелендіру қызметін ұйымдасыртырудың дұрыс әрі тиімді жолдарын қарастыру, несиелік қызметті ұйымдастырудағы әр кезеңді, нақты шараларды тәжірибе жүзінде қолдана білетіндей етіп, құруға бағыт-бағдар беру. Әрине ол үшін несиеқабілеттілік және төлемқабілеттілік түсініктерін кең ауқымда талқылап, несиелік қызметті ұйымдастырудағы тәуекелдерді дұрыс бағалау жолдарын қарастыру, сонымен қатар, аталған экономикалық категориялардың мәнін талдап көрсету болып табылады
Дипломдық жұмыстың міндеті – жоспарланған тақырыпты кең ауқымда қарастырып, несиелік қызметті ұйымдастыру қағидаларын дұрыс орындау.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қазіргі таңда заңды және жеке тұлғалар үшін қызмет етуінің, өмір сүруінің басты ажырамас элементтерінің бірі – несие болып табылады. Несие беру және алу процедуралары, яғни несиелендіру қызметі кең ауқымды жұмысты талап етеді. Коммерциялық банктер бұл процесті толығымен атқарады. Несиелендіру процесіндегі кез-келген процедура үлкен назарды талап етеді. Несие берместен бұрын қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау банктің ең бірінші мәселелерінің бірі. Күнделікті өмірде коммерциялық банктердің несиелендіру бөлімдерінің мамандары қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау үшін ондаған есептемелер жасайды. Олардың негізінде несиені берудің мақсаттылығы туралы шешімдер қабылданады. Солай бола тұрсада, бұл оңай проблема емес. Банктердің бұл проблемаға көп көңіл бөлмеунен көтеген банктер айтарлықтай шығындарға душар болады. Несиеқабілеттілік мәселелерін қарастырудың бірнеше негізгі принциптері бар. Осы принциптердің біреуінде орындамаған кезде несиені беру туралы дұрыс емес шешім қабылдауға әкеледі. Бұл жерде қарыз алушының несиеқабілеттілігін зерттеудің қазіргі методикасын меңгеріп алу өте маңызды болып табылады. Өйткені, ол қарыз алушының алған несиені тиімді қолдану және оны уақытылы өтеу қабілетін жан-жақты және негізделген түрде бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, нормативті актілер, отандық және шетел экономистерімен жазылған әдебиеттер мен ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар, коммерциялық банктердің жылдық есептері және жарнамалық материалдары кеңінен қолданылды.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Указ Президента Республики Казахстан от 12 ноября 1993 года «О введении национальной валюты Республики Казахстанң.
2. Закон РК от 13 декабря 1993 г. «О денежной системе РКң.
3. Закон РК от 30 марта 1995 г. «О Национальном банке РКң.
4. Закон «О банках и банковской деятельностиң от 31 августа 1995г.
5. Закон РК «О валютном регулированииң от 14 апреля 1996года.
6. Положение об экономических нормативах и их применении банками второго уровня РК ғ234 от 31 марта 1995года.
7. Ларионова И.В., Иванова М.Г. "Об организации кредитования", Деньги и кредит, 1990,1
8. Чикина М.О. " О показателях кредитоспособности", Деньги и кредит, 1990,11
9. Барингольц С.Б. " Анализ финансового состояния'' промышленных предприятии" Деньги и кредит, 1990,11
10. Кирисюк Г.М., Ляховский В.С. " Оценка банком кредитоспособности заемщика" Деньги и кредит, 1990,4
11. "Ист Сервист" финансовый анализ деятельности фирм, М:1994
12. Рид Э.,Коттер. "Коммерческие банки", М.,СП Космополис, 1991
13. Анализ деятельности коммерческого банка. /Под. Ред. С. И. Кумык. М.: Вече, 1994.
14. Ачкасов А.Н. Активные операции коммерческих банков. М.: Консолтбанкир, 1994.
15. Банковское дело. /Под ред. В.И. Колесникова. - М.: Фи С, 1994.
16. Банковское дело. /Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Фи С, 1992.
17. Банковское дело. /Под ред. В.И. Ю.А. Бабичевой. - М.: Экономика, 1993.
18. Голубович А.Д. Валютные операции в коммерческих банках. М.: Мена теп, 1994.
19. Деятельность банков. Современный опыт США. М., 1992.
20. Деньги, кредит, банки./Под ред. Г.С. Сейткасимова. А.: Экономика, 1996.
21. Жуков Е.Ф. Менеджмент и маркетинг в банках. М.: ЮНИТИ, 1994.
22. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. М.: Банки и биржи, 1995.
23. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. /Под ред. Л.Н. Красавиной. М.: Фи С, 1994.
24. Молчанов А.В. Коммерческий банк в современной России. М.: ЮНИТИ, 1995.
25. Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. М.: Финстатинформ, 1995.
26. Балабанов Н.Т. Валютный рынок и валютные операции. М.: Фи С, 1994.
27. Роуз П.С. Банковский менеджмент. М.: Дело ЛТД, 1995.
28. Спицын И.О. Маркетинг в банке. - М.: Дело ЛТД, 1995.
29. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М., 1994.
30. Международное банковское дело. У.Риггин. Вашингтон, 1996.
31. Банки и банковские операции: Учебник /Под ред. Проф. Е.Ф. Жукова М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. 471 стр.
32. Банковское дело /Под ред. О.М. Лаврушина М.: Финансы и статистика, 1998. 576 с.
33. Банковское дело: Учебник /Под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой.- М.: Финансы и статистика, 1996. 478 с.
34. Деньги, кредит, банки: Учебник /Под ред. Г. С. Сейткасимова Изд. 2-е перераб и доп. Алматы: Экономика, 1999. 432 с.
35. Банки и банкиры Казахстана: Информационно аналитический обзор. Спец. Выпуск, Июнь 1999. 100 с.
36. Банковская реформа: поиск продолжается /Под ред. Б. И. Иришева. Алматы: Казахстан, 1989. 111 с.
37. Основы банковского менеджмента: Учебное пособие /Под ред. О.И. Лаврушина М.: Инфра, 1995.- 141 с.
38. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки М.; 1994 320 с.
39. Ефремов И. А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами М.; Ст. сервис, 1995 441 с.
40. Правило краткосрочного кредитования . Экономика РК от 11.02.94г. Библиотека бухгалтера и предпринимателя ғ 516, 94 г.
41. Методика оценки ссуд, предлагаемая аудиторской компанией “ ARTUR ANDERSEN “ , 95г.
42. Бухвальд Б. Тезника банковского дела, М. 94г.
43. Банковское дело. Справочное пособие под редакцией Бабиевой И.В.М. Экономика 94г.
44. Банковское дело учебник под редакцией Колесникова В.И. М.Финансы и кредит , 95 г.
45. Банковское дело под редакцией Лаврушина О.И., М. Б и БНКУ, 1992г.
46. Усоскин В.И. Современный коммерческий банк управление и операции М. Финансы и кредит . 95г.
47. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К. Анализ финансовой устойчивости предприятия.
48. Библеотека бухгалтера и предпринимателя, ғ 21-22. А. 96г.
49. Методические указания Национального банка РК протокол ғ 26 от 27.10.94г.
50. Л.М.Макаренков Анализ финансового состояния корпоративного ссудозаемщика Банковская деятельность: услуги, М. 94г.
51. Рид Э, Коттер Р., Смит Р. коммерческие банки. Перевод с английского М. Прогресс, 1983г. с 234-263.
1. Указ Президента Республики Казахстан от 12 ноября 1993 года «О введении национальной валюты Республики Казахстанң.
2. Закон РК от 13 декабря 1993 г. «О денежной системе РКң.
3. Закон РК от 30 марта 1995 г. «О Национальном банке РКң.
4. Закон «О банках и банковской деятельностиң от 31 августа 1995г.
5. Закон РК «О валютном регулированииң от 14 апреля 1996года.
6. Положение об экономических нормативах и их применении банками второго уровня РК ғ234 от 31 марта 1995года.
7. Ларионова И.В., Иванова М.Г. "Об организации кредитования", Деньги и кредит, 1990,1
8. Чикина М.О. " О показателях кредитоспособности", Деньги и кредит, 1990,11
9. Барингольц С.Б. " Анализ финансового состояния'' промышленных предприятии" Деньги и кредит, 1990,11
10. Кирисюк Г.М., Ляховский В.С. " Оценка банком кредитоспособности заемщика" Деньги и кредит, 1990,4
11. "Ист Сервист" финансовый анализ деятельности фирм, М:1994
12. Рид Э.,Коттер. "Коммерческие банки", М.,СП Космополис, 1991
13. Анализ деятельности коммерческого банка. /Под. Ред. С. И. Кумык. М.: Вече, 1994.
14. Ачкасов А.Н. Активные операции коммерческих банков. М.: Консолтбанкир, 1994.
15. Банковское дело. /Под ред. В.И. Колесникова. - М.: Фи С, 1994.
16. Банковское дело. /Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Фи С, 1992.
17. Банковское дело. /Под ред. В.И. Ю.А. Бабичевой. - М.: Экономика, 1993.
18. Голубович А.Д. Валютные операции в коммерческих банках. М.: Мена теп, 1994.
19. Деятельность банков. Современный опыт США. М., 1992.
20. Деньги, кредит, банки./Под ред. Г.С. Сейткасимова. А.: Экономика, 1996.
21. Жуков Е.Ф. Менеджмент и маркетинг в банках. М.: ЮНИТИ, 1994.
22. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. М.: Банки и биржи, 1995.
23. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. /Под ред. Л.Н. Красавиной. М.: Фи С, 1994.
24. Молчанов А.В. Коммерческий банк в современной России. М.: ЮНИТИ, 1995.
25. Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. М.: Финстатинформ, 1995.
26. Балабанов Н.Т. Валютный рынок и валютные операции. М.: Фи С, 1994.
27. Роуз П.С. Банковский менеджмент. М.: Дело ЛТД, 1995.
28. Спицын И.О. Маркетинг в банке. - М.: Дело ЛТД, 1995.
29. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М., 1994.
30. Международное банковское дело. У.Риггин. Вашингтон, 1996.
31. Банки и банковские операции: Учебник /Под ред. Проф. Е.Ф. Жукова М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. 471 стр.
32. Банковское дело /Под ред. О.М. Лаврушина М.: Финансы и статистика, 1998. 576 с.
33. Банковское дело: Учебник /Под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой.- М.: Финансы и статистика, 1996. 478 с.
34. Деньги, кредит, банки: Учебник /Под ред. Г. С. Сейткасимова Изд. 2-е перераб и доп. Алматы: Экономика, 1999. 432 с.
35. Банки и банкиры Казахстана: Информационно аналитический обзор. Спец. Выпуск, Июнь 1999. 100 с.
36. Банковская реформа: поиск продолжается /Под ред. Б. И. Иришева. Алматы: Казахстан, 1989. 111 с.
37. Основы банковского менеджмента: Учебное пособие /Под ред. О.И. Лаврушина М.: Инфра, 1995.- 141 с.
38. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки М.; 1994 320 с.
39. Ефремов И. А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами М.; Ст. сервис, 1995 441 с.
40. Правило краткосрочного кредитования . Экономика РК от 11.02.94г. Библиотека бухгалтера и предпринимателя ғ 516, 94 г.
41. Методика оценки ссуд, предлагаемая аудиторской компанией “ ARTUR ANDERSEN “ , 95г.
42. Бухвальд Б. Тезника банковского дела, М. 94г.
43. Банковское дело. Справочное пособие под редакцией Бабиевой И.В.М. Экономика 94г.
44. Банковское дело учебник под редакцией Колесникова В.И. М.Финансы и кредит , 95 г.
45. Банковское дело под редакцией Лаврушина О.И., М. Б и БНКУ, 1992г.
46. Усоскин В.И. Современный коммерческий банк управление и операции М. Финансы и кредит . 95г.
47. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К. Анализ финансовой устойчивости предприятия.
48. Библеотека бухгалтера и предпринимателя, ғ 21-22. А. 96г.
49. Методические указания Национального банка РК протокол ғ 26 от 27.10.94г.
50. Л.М.Макаренков Анализ финансового состояния корпоративного ссудозаемщика Банковская деятельность: услуги, М. 94г.
51. Рид Э, Коттер Р., Смит Р. коммерческие банки. Перевод с английского М. Прогресс, 1983г. с 234-263.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
“Несиелік жүйе: элементтері, қызметі етуі”
Ғылыми жетекшісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ТАРАУ 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАРЫЗАЛУШЫЛАРҒА
ҚЫЗМЕТ ЕТУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Несиелік жүйе және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 6
1.2. Несиелеуді ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.3. Несиелік портфельді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
ТАРАУ 2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЫЗАЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
(Казкомерцбанк АҚ-ның
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..32
2.2. Жеке тұлғаның төлем қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3. Несиелік тәуекелді басқару және банктің несиелік портфелінің сапасын
бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..61
ТАРАУ 3. КОМЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ
ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
3.1. Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудың шетелдік
тәжірибесін енгізу бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
КІРІСПЕ
Несиелік механизмнің қызмет етуін түбегейлі жақсартудың басты
міндеттері несиені және банктерді басқарудың экономикалық әдістерін
дәлелдеуді тәжіриебеде пайдалануды бірінші қатарға шығарады.
Бұл ақша айналымы және халық шаруашылығына тиімсіз және дәлелсіз
несиелік салымдарды салудан, олардың құрылымының өзгеруінен, несиелердің
уақытына және толық қайтарылуын қамтамасыз етілуін сақтайды. Ал ол өз
алдына материалдық және ақшалай ресурстарды пайдалану тиімділігін
жоғарлатады.
Несиенің нақты көлемі туралы сұрақ түбегейлі зерттелген. Оны тек
сандық жағынан нақты анықталған көлем деп ұғынуға болмайды. Теориялық
жағынан бастысы өзгермелі жағдайда несиелендірудің қажеттілігі мен
мүмкіндігін қалыптастыру факторларын анықтау болып табылады.
Несиенің нақты көлемі түнігімен қатар несиені нақты пайдалану
түсінігі бар. Ол несие қатынанстары субъектілері мен несиелер түрлеріне
қатысты нақты көрсеткіштер түрінде бекітіледі. Несиелендіру шектері
макроэкономикалық деңгейде нақты пропорциялар түрінде қалыптасуы мүмкін
(мысалыға, несиелер көлемі мен жиынтық қоғамдық өнім арасында). Оған
экономикалық әсер ету шаралар жүесі арқылы қол жеткізуге болады. Оның
ішінде несиелендіруді кәсіпорындар мен ұйымдардың несиеқабілеттілігі
есебімен ұйымдастыру, банктердің өтімділігін сақтау шараларын жатқызуға
болады.
Несиелік механизмнің қарыз алушының несиеқабілеттілігін зерттеуге
бағытталуы өз мәнінде несиелендіруді оның экономикалық шекарасы есебімен
ұйымдастыруды білдіреді.
Бәрінен бұрын кәсіпорынның немесе ұйымдардың несиеқабілеттілігі
туралы ақпарат банктерге қажет. Өйткені, банктердің пайдалылығы мен
өтімділігі өздерінің клиенттерінің қаржылық жағдайына тәуелді. Ссудалық
операцияларды жүргізген кезде тәуекелділікті төмендету банк клиенттерінің
несиеқабілеттілігін кешенді түрде зерттеу жолымен қол жеткізуге болады. Ал
ол несиені пайдалану шегі есебімен несиелендіруді ұйымдастыруға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - несиелендіру қызметін ұйымдасыртырудың
дұрыс әрі тиімді жолдарын қарастыру, несиелік қызметті ұйымдастырудағы әр
кезеңді, нақты шараларды тәжірибе жүзінде қолдана білетіндей етіп, құруға
бағыт-бағдар беру. Әрине ол үшін несиеқабілеттілік және төлемқабілеттілік
түсініктерін кең ауқымда талқылап, несиелік қызметті ұйымдастырудағы
тәуекелдерді дұрыс бағалау жолдарын қарастыру, сонымен қатар, аталған
экономикалық категориялардың мәнін талдап көрсету болып табылады
Дипломдық жұмыстың міндеті – жоспарланған тақырыпты кең ауқымда
қарастырып, несиелік қызметті ұйымдастыру қағидаларын дұрыс орындау.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қазіргі таңда заңды және жеке тұлғалар
үшін қызмет етуінің, өмір сүруінің басты ажырамас элементтерінің бірі –
несие болып табылады. Несие беру және алу процедуралары, яғни несиелендіру
қызметі кең ауқымды жұмысты талап етеді. Коммерциялық банктер бұл процесті
толығымен атқарады. Несиелендіру процесіндегі кез-келген процедура үлкен
назарды талап етеді. Несие берместен бұрын қарыз алушының
несиеқабілеттілігін анықтау банктің ең бірінші мәселелерінің бірі.
Күнделікті өмірде коммерциялық банктердің несиелендіру бөлімдерінің
мамандары қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау үшін ондаған
есептемелер жасайды. Олардың негізінде несиені берудің мақсаттылығы туралы
шешімдер қабылданады. Солай бола тұрсада, бұл оңай проблема емес.
Банктердің бұл проблемаға көп көңіл бөлмеунен көтеген банктер айтарлықтай
шығындарға душар болады. Несиеқабілеттілік мәселелерін қарастырудың бірнеше
негізгі принциптері бар. Осы принциптердің біреуінде орындамаған кезде
несиені беру туралы дұрыс емес шешім қабылдауға әкеледі. Бұл жерде қарыз
алушының несиеқабілеттілігін зерттеудің қазіргі методикасын меңгеріп алу
өте маңызды болып табылады. Өйткені, ол қарыз алушының алған несиені тиімді
қолдану және оны уақытылы өтеу қабілетін жан-жақты және негізделген түрде
бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары,
нормативті актілер, отандық және шетел экономистерімен жазылған әдебиеттер
мен ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар, коммерциялық банктердің жылдық
есептері және жарнамалық материалдары кеңінен қолданылды.
ТАРАУ 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАРЫЗАЛУШЫЛАРҒА
ҚЫЗМЕТ ЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1. Несиелік жүйе және оның элементтері
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін оларды іске
асыру құралдарымен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын оның жалпы стратегияларына сай
ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар
(ұйымдастыру) жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни дерективті нұсқауларды қамтиды;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамсыз ететін стандарттаумен нұсқаулықтарды қамтитын
құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
• несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк
қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
• несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
• сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
• ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет.
Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша
несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан
да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясатпен оны іске асырудың соған
сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторы дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі
туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар
мен қарыз алушының несиелік қаблетіне қарап “өз клиентін” таңдаудғы
біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ, несиелік саясат банктің бүгінгі
иелігндегі немесе ертең еңгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен
анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер және ұзақ
мерзімді инвистициялық несиелер берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызы элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны нисиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайында және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау).
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттармен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң, соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін
банк несиелік саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік
нұсқаулықтары жасалады. Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың
бастапқы кезеңі аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы
тәжірибелі қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы
және ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлары кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді. Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін
кейде несиелеу бойынша жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалға, несиелік
саясатта бір қарыз алушыға келетін тәуекел анықталады. Сонымен қатар,
несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік құжаттарда деген мақсаттарға
сай берілуі де қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік
комитет несие беру барысында қорытынды жасап несиені беруге байланысты
мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие соммасы мен мерзімін анықтап пайыз мөлшерлемесін бектітеді;
- несие қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белглейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісін хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелділігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс. Несиелік саясатпен банк
қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай келетін ережелермен және
нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты енгізудің негізгі элементі
болып табылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын
анықтайды. Оларды өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын
іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдаға болады. Несиелік саясаттың
төмендегідей элементтері көрсетілуі тиіс:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• несиелік портфельді басқаруда;
• несиелеуге бақылау жасау;
• құзыретті бөлу принциптері;
• несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
• несиелердің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
• несиелер жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
• несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерді белгілі бір
формада, яғни соған сай келетін төмендегідей үш құжат түрінде көруге
болады:
1) несиелеу саясаты
2) несиелеу стандарты
3) несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта – “Несиелік саясат бойынша
жетекшілік ету” – біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтары мен несиелеу
стандартты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
• қарыз алушыныңқаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
• несиенің кепіл-хаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар;
• әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
• қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
• құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
• несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға,ипотекалық немесе
тұтыну несиелері бойынша)
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт,кепіл туралы шарт,кепілдеме туралы шарт
және т.б. жатады.
Несиелік нұсқаулық- несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алу үшін туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
ссудалар бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
• несиелеуді жүзеге асыруды бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
• несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулардың талаптарының
орындалуына бақылау жасау құралы;
• несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктердің несиелік саясатын несиелік саясатын іске асыру
процесінде проблемалық ссудалармен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп
және қосымша бақылау жасауға тиіс.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк
типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары
да жатады. Кейбір жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне
байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал,
қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген занды;
және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі - бүл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды қүндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік
шикізат қорларын, негізгі және көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар,
сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын занды және жеке түлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің қүрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан
қайта қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
2. . Несиелеуді үйымдастыру прициптері
Несиелеу принциптері несиенің мөнін жөне қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
зандардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:
I топқа — жалпы экономикалык, тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциядцығы.
топқа — несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік кабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциациялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік — белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалык категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатып
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі — бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан есп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банқтердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
орталық банктің коммерциялық банктерге беретін
ссудалары (мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысы-
ның базалық мөлшерлемесі;
банкаралық несие бойынша орташа сыйақы
мөлшерлемесі;
өз қлиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы мөлшері;
банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие
бағасы да арзан болады);
несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ
айтсақ, банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты жоғары
болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға тиіс,
себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық,
сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және
жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе,
соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары (1), (2) қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:
(1)
мұндағы:
i – сыйақы мөлшері;
P – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны;
I – ссуданың барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы
төмендегідей:
(2)
мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастапқы сомасы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептететін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы;
Егерде несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі
өткен ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға
сыйақыны есептеу келесідей формулаға (3) байланысты жүргізіледі:
t1 t2
Ig = Q*[(1+) – (1+)], (3)
мұндағы:
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
G – мерзімі өткен қарыз сомасы;
ig – мерзімі өткен қарыз сомасы бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айып-
пұл);
t1 – несие бергенен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 – несие бергеннен батап мерзімі өткен қарыз пайда болғаннан дейінгі
уақыт мезгілі.
Несилеудің келесі бір принципі – берілген ссудалардың материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе, бұл принциптің мазмұны толығымен өзгерген.
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге
асырылып келді. Бұл әрине, сол кезден экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды. Бұл
аталған несиенің қағидасы көзге көрінгісіз, себебі қамтамасыз етілген
құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің қамтамасыз етілуін
тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді. Ал, бүгінгі несиенің
қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл-хат, кепілдеме, сақтандыру
міндеттемелері қолданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып
келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді
іске асыруда және оны ақшаға айнадыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет;
екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын,
қүқылығын, міндетгілігін тексере отырып, түрақты жөне занды түрде қорғалуын
қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының
иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап
отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да байланысты
келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей
сипатта болуын білу шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет,
Үшіншіден, кепілдің етімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға
тиісті.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепіл-хат - қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың
қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда кепіл-
хаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді кепілдеуге,
кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру қажет. Кепіл-
хаттың ссуданың қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану, кепіл-хатты
берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепіл-хат — күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді.
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып
келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепіл-хат
бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей
алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепіл-хат қамтамасыз
етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме - бұл нақты бір қарыз алушының
ссудаға байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепіл-хаттың
бұл түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепіл-хаттар. Жеке кепіл-хат жеке
тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады.
Корпорациялардың кепіл-хаттары басқа бір корпорациялардың алған ссудаларын
қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепіл-хаттар дамыған елдер
тәжірибесінде кең қолданылғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін
кепіл-хаттарына банктер өлі де болса, олардың түбінде өтей алатындығына
сенімсіздік танытуда.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы -несиелерді сақтандыру.
Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда.
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
"техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі — несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін
және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің кұрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі - бұл несиені ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Бүл механизм практикада нақты өрекет ететін, өзінің
субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан
несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасасу;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
I кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз
алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар
сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін
әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар
пакетінің құрамына жататындар:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырылған жерді
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және
клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық экономиқалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелері
(материаддық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар,
тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелері және т.с.с),
5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін
басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен
тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір құжаттар
тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш жасаған
уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп
карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының
аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің занды мекен-жайы; ағымдық
және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті — қарыз алушының алған ссудасы бойынша
қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, соңдықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділіғіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар
есепке алынады:
1) Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2) К,арыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп
қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісім-шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін
факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның
орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл
факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
кезең. Несиелік жэне кепіл туралы келісім-шарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік
қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу
субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда
банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
-несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз
алушының беретін құжаттарының тізімі;
-несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі
Несиелік келісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардыңөздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісім-
шарттың орыны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты
ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а)шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан
жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Муліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісім-шартта мынадай мәселелер қарастырылады:
• Келісім-шарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• Келісім-шарт заты;
• Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• Талап ету құқықтары;
• Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік
есебінен;
• Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты
тәуекел жағдайлары мен кепіл затын ауыстыру;
• Тараптардың жауапкершіліктері;
• Ерекше шарттар;
• Дауларды шешу;
• Басқа шарттар.
• Кепіл туралы келісім-шарт жасасушылардың занды
мекен-жайы мен өзге де мәліметтері.
IV кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ағымдық шот ашу, ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша
құжаттартолтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтыннесиелеуді
ұйымдастыру және техникалық шарттарынқамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі — несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі — несие алуға қүқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші —
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес анықталады.
V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау —
несиелік операцияның маңызды кезеңі.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Іс жүзінде ссуданы қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп айырысу
шотына кажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды "Мерзімі өткен несиелер" шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Ссудалық қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
мынадай белгілеріне байланыты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару.
Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару.
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері күнделікті
қайтарылатын мерзімі жеткен ссудаларды қарай отырып, қарыз алушының есеп
айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді. Жартылай
қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді міндеттеменің
келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз алушының ағымдық
шоты басқа банкте ашылған болса, ссуда бойынша қарызды және сыйақыны
қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі. Жекелеген
жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне
байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін,
бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.
Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және төртібі, сондай-ақ оларды
іздестіру механизмі несиелік келісім-шартта анықталады. Сыйақы ай сайын,
тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі
мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны — 30, ал
жылдағы — 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да кездер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады. Несиелік келісім-шартка байланысты өз
міндеттемелерің орындамаған қарыз алушыларға қатысты, банк: қарыз алушыға
әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелік шартында
қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы бар. Қарыз алушы несиелік
келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені
мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін мерзімді
түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің несиелік
портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы
тәуекел кезі болып табылады.
1.3. Несиелік портфельді басқару – банк активінің сапасын қамтамасыз ету
мен тәуекелдерді минимизациялау әдісі ретінде
Қандай да банктің қызметінде несиелендіру – банктік
бизнестің дәстүрлі жүрегі. Несиелік операциялар кірістердің ірі көзі және
активтердің ірі статьясы болып табылады. Бірақ, сонымен қатар бұндай
несиелік портфель банктің қауіпсіз және сенімді ең үлкен көзі болып
табылады. Несиелендіру стандарттарының жеңілденуінен, несиелердің тиімсіз
ревизиялары, экономиканың әлсіреуінен туындаған ссудалық портфель
проблемалары – шығындардың ең басты себебі.
Кез – келген банктің несиелік портфельі басқарылады, реттеледі,
өйткені портфель сапасы банк сенімділігі мен тәуекелдерді бағалауда үлкен
роль атқарады.
Несиелік портфельді тиімді басқару тәуекелдердің минимизациясына және
барлық ссудалық операциялардың табыстылығына әсер етеді. Максималды пайда
алу жұмысы тәуекел деңгейімен өзгертілуі қажет. Төменде несиелік портфель
сапасына әсер етуші екі негізгі тәуекел катигориясы берілген:
4) Банктің несиелік портфелімен байланысты тәуекелдер:
1) өтімділік тәуекелі – банктің өз міндеттемелері бойынша жауап бере
алмауымен байланысты тәуекел, өйткені банк активінің көп бөлігі ссудалық
портфельдің сапасы мен құрылымынан тәуелді;
2) пайыз ставкілерінің өзгеру тәуекелі – пайыз ставкілерінің қозғалысына
сезімтал барлық құралдардың құнына әсер ететін пайыздық ставкалардың
деңгейінің өзгерісі;
3) валюталық тәуекел – ұлттық валютаға қатынасы бойынша валюталық
бағамның кенеттен өзгеруі. Валюта түрлері бойынша несиелік портфельдің
дұрыс құрылымы валюталық бағамның күтілмеген өзгерісі нәтижесінде болатын
шығындарға банктің ұшырамауын қамтамасыз етеді;
4) нарық тәуекелі – ссудалық активтердің нарықтық құнының өзгеру
тәуекелі;
5) функционалдық тәуекел – төлемдерді жүзеге асыруымен, банктік
зайым келісім –шарттарын жасаумен және т.б. байланысты тәуекелдер.
5) Жеке клиенттер бойынша тәуекелдер:
6) клиент тәуекелі – клиенттің қаржылық жағдайымен және
қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
7) мәміле жасау тәуекелі – клиент биснесімен клиенттің нарықта
орналасуымен, клиент ұсынып отырған проектіні қаржыландыру мәнімен
байланысты;
8) қамтамасыз ету тәуекелі – банк алдындағы өз міндеттемелерін жабу
үшін клиентпен ұсынылатын қамтамасыздықпен байланысты тәуекелдер;
9) валюталық тәуекел – валюталық бағамның өзгеруі қарызшының
қаржылық жағдайын нашарлатады (мысалы, егер несие шетел валютасында алынса,
ал қарыз алушының кірісі теңгемен болса);
10)төлем тәуекелі – клиент жағынан төлемнің орындалмау тәуекелі.
Банктік тәжіребиеде жиі қаржылық ақпарат сенімсіз болып келеді, ал
құқықтық құрылым қарызды жабу боәйынша міндеттемелерді жүзеге асыруға жиі
ықпал етпейді.
Несиелік саясат несиелік портфель құрамын және оны бақылауды қамтуы
керек, сонымен қатар нақты несиелік шешім қабылдау үшін стандарттар бекітуі
тиіс. Қазақстандық банктік жүйеде бұл көрсеткіштер Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен бекітілген экономикалық нормативтермен
реттеледі. Банктер реттеуші органдардың ұсынуына қарағанда тәуекелдің
төмендеу деңгейін қалайды. Несиелік тәуекел мен ссудалық портфельдің
қалыптасуын бағалау несиелік өтініштің анализінен басталады.
Клиентті бағалау кең сұрақтарды қамтиды, яғни мысалға, бағалау
сапасы, салалық көрсеткіштері, бәсекеқабілеттігі және стратегиялық
бағыттары. Несиелік портфельді басқару әр бір несиені жеке және жиынтық
түрінде басқарумен түсіндіріледі.
Несиелік портфельді басқару несиелік тәуекелді басқару сияқты өте
қиын жүйе және ағымдық процесс болып табылады. Процесс мақсатты нарықты
анықтаумен басталады, одан соң несиенің жүзеге асуы, қолдау, келісімдер,
несиені жабу шарттары мен мерзімі, несиені бағалау, құжаттардың дайындалуы
жүзеге асырылады және егер құжаттар дұрыс және толық жиналған болса, онда
несие беріледі. Одан соң несиенің қайтарылуы бақыланады.
Ескеретін жай несиелік портфельді басқару тек несиеге шолу жасауды
ғана емес, сонымен қатар төлем қайтарылуы, кепіл, түрлі келісімдерді, алдын
– ала көруге мүмкін емес жағдайларды шешу бойынша шарттарды, заңдылық
шарттарды қамтиды.
Несиелік портфельді басқару кезінде анықталған тәуекелдер:
1) ссуданы қайтармау тәуекелі – бұл қарызшының алған қарызын және несие
бойынша пайызын белгіленген уақытта қандай да бір жағдайларға байланысты
қайтара алмау салдарынан банктің шығынға ұшырауы;
1) орның толтыру тәуекелі – бұл нарықтық ставкалардың өзгеруіне
байланысты келісім- шарттарға қосымша жасалатын міндеттемелерді екінші
жақтын орындамауынан пайда болатын шығындардың орның толтыруға кететін
банктің шығындары;
2) есеп айырысу тәуекелі – бұл тәуекел банк, тапсырыс берушінің
тапсырысының құнын (мысалы бағалы қағаздар шығаратын болса)
контрагентпен белгіленген бағаға сәйкестігін анықтамай – ақ жүзеге
асыру нәтижесінде пайда болады.
Банктер басқа кредиторларға қарағанда тәуекелге ұшырамауға көбірек
тырысады немесе тырысуы керек. Неге? өйткені банктер өздерінің меншігін
емес, керісінше халықтан (салымшылардан) тартылған қаражаттарды несиелеуге
жібереді. Жалпы банкир ретінде олардың жүзеге асуы жаңару негізінде
халықтан тартылған қаржыларды тиімді орналастырудан тәуелді. Салымшылардың
түсінуі бойынша бұл қабілеттілік банктің несие қабілеттігінен тәуелді, яғни
салымды уақытында қайтару қабілеттігі, ал уақытында қайтару жиі бірінші
талапты білдіреді. Бұл мүмкіндік банк үшін ең біріншіден беріп отырған
несиелерімен байланысты тәуекелді дұрыс бағалаудан тәуелді.
Несиелік портфельдің негізін қалаушы болып табылатын несиелік тәуекел
келесі көрсеткіштермен өлшенеді:
Актив сапасының коэффициенті:
К1 = ссудалар бойынша шығын ссудалар бойынша
қарыздардың орташа көлемі
К2 = ссудалар бойынша шығын ссудалар жалпы соммасы
Тәуекелге байланысты өзгертілген маржа = таза пайыздық табыс –
ссудалар бойынша шығын активтер
Бұл көрсеткіштің оптималды мәні 3 – 3,5%
Таза пайыздық маржа = таза пайыздық кіріс активтер
Валюталық пайыздық маржа = таза пайыздық кіріс + басқа да
кірістер активтер
Несиелік тәуекел пайызы = проблемді несиелер несиенің
жалпы соммасы
Несиені диверсификациялау пайызы = бір қарызшының ссудасы меншікті
капитал
Халықаралық банктік тәжірибе бойынша өзінің меншікті капиталының 25%
артық соммада бір тұлғаға берілмеуі керек.
Қазіргі уақытта ҚР-ның Ұлттық Банкі банктік жүйенің, соның ішінде
несиелік тәуекелді басқаруды (ссудалық портфель) жетілдіру саясатын
жүргізуде. Қазақстан Республикасының жаңа банктік жүйесінде банктер
арасындағы қарызшылар жөнінде ақпарат алмасу қиыншылығы тұр. Коммерциялық
құпияға жүгіне отырып, банктер өздерінің қарызшылары жөнінде ақпарат
бермейді, осының салдарынан көптеген банктер бірнеше банктен несие алған
және мүлдем төлемқабілетсіз зайымшылармен кездеседі.
Бұл проблеманы шешу мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
Басқармасының қаулы бойынша 17.07.1996 жылы № 246 Екінші деңгейлі
банктерінің несиелік тіркеу үшін қажет ақпаратты Ұлттық Банкке ұсынуы
туралы ереже қабылданды.
Осы ережеге сәйкес екінші деңгейлі банктер Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкіне қарызшы жөнінде мәліметтер, соның ішінде қарызшы жөнінде
персоналды ақпарат және оған берілген несие, гарантияларымен басқа да
міндеттемелері туралы ақпарат, сонымен қатар пролонгация, төленуі және
баланстан шығарылуы және т.б. мәліметтерді ұсынуы тиіс.
Екінші деңгейлі банктің ресми сұраулары бойынша Ұлттық Банк, оларға
несиелік тіркеудегі зайымшылар жөнінде ақпараттар береді: жалпы бережақ
сомма, оның қайтарылу уақыты, классификациясы, кепіл жөнінде мәлімет, бірақ
ол зайымшының қай банктен екені жөнінде мәлімет берілмейді.
Ұлттық Банк екінші деңгейлі банктерге міндетті түрде несиелік
тіркеудегі ақпараттарға сәйкес адалсыз зайымшылардың тізімін жібереді.
Тәуекел деңгейінің жоғарылауы мен тұрақсыздығы – бұл алынған
экономикалық бостандық үшін төлем.
ТАРАУ 2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЫЗАЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН
БАҒАЛАУ ( Казкоммерцбанк АҚ-ның мысалында)
2.1. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін бағалау
Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
өдістерінде де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік
қабілеті - бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға себепкер
болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты болып
келеді. Сондықтан да, банк ссудасының берілуі алдын-ала ықпал ететін
факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай
жасайды.
Карыз алушының несиелік қабілеті - бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақтылы есеп айырысу қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір
айырмашылығы - онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, яғни мұнда алдағы уақыттардағы қарызды өтеу
қабілетін болжанады. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында
иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егерде қарыз
алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті
капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілетті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға беретін
нақты ссудасымен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің дәрежесін
көрсетеді.
Қарыз алушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
“Несиелік жүйе: элементтері, қызметі етуі”
Ғылыми жетекшісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ТАРАУ 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАРЫЗАЛУШЫЛАРҒА
ҚЫЗМЕТ ЕТУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Несиелік жүйе және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 6
1.2. Несиелеуді ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.3. Несиелік портфельді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
ТАРАУ 2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЫЗАЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
(Казкомерцбанк АҚ-ның
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..32
2.2. Жеке тұлғаның төлем қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3. Несиелік тәуекелді басқару және банктің несиелік портфелінің сапасын
бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..61
ТАРАУ 3. КОМЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ
ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
3.1. Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудың шетелдік
тәжірибесін енгізу бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
КІРІСПЕ
Несиелік механизмнің қызмет етуін түбегейлі жақсартудың басты
міндеттері несиені және банктерді басқарудың экономикалық әдістерін
дәлелдеуді тәжіриебеде пайдалануды бірінші қатарға шығарады.
Бұл ақша айналымы және халық шаруашылығына тиімсіз және дәлелсіз
несиелік салымдарды салудан, олардың құрылымының өзгеруінен, несиелердің
уақытына және толық қайтарылуын қамтамасыз етілуін сақтайды. Ал ол өз
алдына материалдық және ақшалай ресурстарды пайдалану тиімділігін
жоғарлатады.
Несиенің нақты көлемі туралы сұрақ түбегейлі зерттелген. Оны тек
сандық жағынан нақты анықталған көлем деп ұғынуға болмайды. Теориялық
жағынан бастысы өзгермелі жағдайда несиелендірудің қажеттілігі мен
мүмкіндігін қалыптастыру факторларын анықтау болып табылады.
Несиенің нақты көлемі түнігімен қатар несиені нақты пайдалану
түсінігі бар. Ол несие қатынанстары субъектілері мен несиелер түрлеріне
қатысты нақты көрсеткіштер түрінде бекітіледі. Несиелендіру шектері
макроэкономикалық деңгейде нақты пропорциялар түрінде қалыптасуы мүмкін
(мысалыға, несиелер көлемі мен жиынтық қоғамдық өнім арасында). Оған
экономикалық әсер ету шаралар жүесі арқылы қол жеткізуге болады. Оның
ішінде несиелендіруді кәсіпорындар мен ұйымдардың несиеқабілеттілігі
есебімен ұйымдастыру, банктердің өтімділігін сақтау шараларын жатқызуға
болады.
Несиелік механизмнің қарыз алушының несиеқабілеттілігін зерттеуге
бағытталуы өз мәнінде несиелендіруді оның экономикалық шекарасы есебімен
ұйымдастыруды білдіреді.
Бәрінен бұрын кәсіпорынның немесе ұйымдардың несиеқабілеттілігі
туралы ақпарат банктерге қажет. Өйткені, банктердің пайдалылығы мен
өтімділігі өздерінің клиенттерінің қаржылық жағдайына тәуелді. Ссудалық
операцияларды жүргізген кезде тәуекелділікті төмендету банк клиенттерінің
несиеқабілеттілігін кешенді түрде зерттеу жолымен қол жеткізуге болады. Ал
ол несиені пайдалану шегі есебімен несиелендіруді ұйымдастыруға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - несиелендіру қызметін ұйымдасыртырудың
дұрыс әрі тиімді жолдарын қарастыру, несиелік қызметті ұйымдастырудағы әр
кезеңді, нақты шараларды тәжірибе жүзінде қолдана білетіндей етіп, құруға
бағыт-бағдар беру. Әрине ол үшін несиеқабілеттілік және төлемқабілеттілік
түсініктерін кең ауқымда талқылап, несиелік қызметті ұйымдастырудағы
тәуекелдерді дұрыс бағалау жолдарын қарастыру, сонымен қатар, аталған
экономикалық категориялардың мәнін талдап көрсету болып табылады
Дипломдық жұмыстың міндеті – жоспарланған тақырыпты кең ауқымда
қарастырып, несиелік қызметті ұйымдастыру қағидаларын дұрыс орындау.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қазіргі таңда заңды және жеке тұлғалар
үшін қызмет етуінің, өмір сүруінің басты ажырамас элементтерінің бірі –
несие болып табылады. Несие беру және алу процедуралары, яғни несиелендіру
қызметі кең ауқымды жұмысты талап етеді. Коммерциялық банктер бұл процесті
толығымен атқарады. Несиелендіру процесіндегі кез-келген процедура үлкен
назарды талап етеді. Несие берместен бұрын қарыз алушының
несиеқабілеттілігін анықтау банктің ең бірінші мәселелерінің бірі.
Күнделікті өмірде коммерциялық банктердің несиелендіру бөлімдерінің
мамандары қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау үшін ондаған
есептемелер жасайды. Олардың негізінде несиені берудің мақсаттылығы туралы
шешімдер қабылданады. Солай бола тұрсада, бұл оңай проблема емес.
Банктердің бұл проблемаға көп көңіл бөлмеунен көтеген банктер айтарлықтай
шығындарға душар болады. Несиеқабілеттілік мәселелерін қарастырудың бірнеше
негізгі принциптері бар. Осы принциптердің біреуінде орындамаған кезде
несиені беру туралы дұрыс емес шешім қабылдауға әкеледі. Бұл жерде қарыз
алушының несиеқабілеттілігін зерттеудің қазіргі методикасын меңгеріп алу
өте маңызды болып табылады. Өйткені, ол қарыз алушының алған несиені тиімді
қолдану және оны уақытылы өтеу қабілетін жан-жақты және негізделген түрде
бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары,
нормативті актілер, отандық және шетел экономистерімен жазылған әдебиеттер
мен ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар, коммерциялық банктердің жылдық
есептері және жарнамалық материалдары кеңінен қолданылды.
ТАРАУ 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАРЫЗАЛУШЫЛАРҒА
ҚЫЗМЕТ ЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1. Несиелік жүйе және оның элементтері
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін оларды іске
асыру құралдарымен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын оның жалпы стратегияларына сай
ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар
(ұйымдастыру) жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни дерективті нұсқауларды қамтиды;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамсыз ететін стандарттаумен нұсқаулықтарды қамтитын
құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
• несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк
қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
• несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
• сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
• ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет.
Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша
несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан
да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясатпен оны іске асырудың соған
сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторы дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі
туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар
мен қарыз алушының несиелік қаблетіне қарап “өз клиентін” таңдаудғы
біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ, несиелік саясат банктің бүгінгі
иелігндегі немесе ертең еңгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен
анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер және ұзақ
мерзімді инвистициялық несиелер берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызы элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны нисиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайында және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау).
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттармен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң, соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін
банк несиелік саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік
нұсқаулықтары жасалады. Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың
бастапқы кезеңі аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы
тәжірибелі қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы
және ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлары кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді. Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін
кейде несиелеу бойынша жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалға, несиелік
саясатта бір қарыз алушыға келетін тәуекел анықталады. Сонымен қатар,
несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік құжаттарда деген мақсаттарға
сай берілуі де қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік
комитет несие беру барысында қорытынды жасап несиені беруге байланысты
мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие соммасы мен мерзімін анықтап пайыз мөлшерлемесін бектітеді;
- несие қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белглейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісін хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелділігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс. Несиелік саясатпен банк
қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай келетін ережелермен және
нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты енгізудің негізгі элементі
болып табылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын
анықтайды. Оларды өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын
іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдаға болады. Несиелік саясаттың
төмендегідей элементтері көрсетілуі тиіс:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• несиелік портфельді басқаруда;
• несиелеуге бақылау жасау;
• құзыретті бөлу принциптері;
• несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
• несиелердің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
• несиелер жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
• несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерді белгілі бір
формада, яғни соған сай келетін төмендегідей үш құжат түрінде көруге
болады:
1) несиелеу саясаты
2) несиелеу стандарты
3) несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта – “Несиелік саясат бойынша
жетекшілік ету” – біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтары мен несиелеу
стандартты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
• қарыз алушыныңқаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
• несиенің кепіл-хаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар;
• әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
• қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
• құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
• несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға,ипотекалық немесе
тұтыну несиелері бойынша)
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт,кепіл туралы шарт,кепілдеме туралы шарт
және т.б. жатады.
Несиелік нұсқаулық- несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алу үшін туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
ссудалар бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
• несиелеуді жүзеге асыруды бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
• несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулардың талаптарының
орындалуына бақылау жасау құралы;
• несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктердің несиелік саясатын несиелік саясатын іске асыру
процесінде проблемалық ссудалармен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп
және қосымша бақылау жасауға тиіс.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк
типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары
да жатады. Кейбір жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне
байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал,
қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген занды;
және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі - бүл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды қүндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік
шикізат қорларын, негізгі және көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар,
сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын занды және жеке түлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің қүрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан
қайта қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
2. . Несиелеуді үйымдастыру прициптері
Несиелеу принциптері несиенің мөнін жөне қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
зандардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:
I топқа — жалпы экономикалык, тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциядцығы.
топқа — несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік кабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциациялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік — белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалык категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатып
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі — бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан есп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банқтердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
орталық банктің коммерциялық банктерге беретін
ссудалары (мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысы-
ның базалық мөлшерлемесі;
банкаралық несие бойынша орташа сыйақы
мөлшерлемесі;
өз қлиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы мөлшері;
банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие
бағасы да арзан болады);
несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ
айтсақ, банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты жоғары
болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға тиіс,
себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық,
сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және
жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе,
соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары (1), (2) қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:
(1)
мұндағы:
i – сыйақы мөлшері;
P – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны;
I – ссуданың барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы
төмендегідей:
(2)
мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастапқы сомасы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептететін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы;
Егерде несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі
өткен ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға
сыйақыны есептеу келесідей формулаға (3) байланысты жүргізіледі:
t1 t2
Ig = Q*[(1+) – (1+)], (3)
мұндағы:
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
G – мерзімі өткен қарыз сомасы;
ig – мерзімі өткен қарыз сомасы бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айып-
пұл);
t1 – несие бергенен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 – несие бергеннен батап мерзімі өткен қарыз пайда болғаннан дейінгі
уақыт мезгілі.
Несилеудің келесі бір принципі – берілген ссудалардың материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе, бұл принциптің мазмұны толығымен өзгерген.
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге
асырылып келді. Бұл әрине, сол кезден экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды. Бұл
аталған несиенің қағидасы көзге көрінгісіз, себебі қамтамасыз етілген
құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің қамтамасыз етілуін
тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді. Ал, бүгінгі несиенің
қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл-хат, кепілдеме, сақтандыру
міндеттемелері қолданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып
келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді
іске асыруда және оны ақшаға айнадыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет;
екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын,
қүқылығын, міндетгілігін тексере отырып, түрақты жөне занды түрде қорғалуын
қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының
иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап
отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да байланысты
келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей
сипатта болуын білу шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет,
Үшіншіден, кепілдің етімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға
тиісті.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепіл-хат - қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың
қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда кепіл-
хаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді кепілдеуге,
кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру қажет. Кепіл-
хаттың ссуданың қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану, кепіл-хатты
берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепіл-хат — күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді.
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып
келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепіл-хат
бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей
алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепіл-хат қамтамасыз
етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме - бұл нақты бір қарыз алушының
ссудаға байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепіл-хаттың
бұл түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепіл-хаттар. Жеке кепіл-хат жеке
тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады.
Корпорациялардың кепіл-хаттары басқа бір корпорациялардың алған ссудаларын
қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепіл-хаттар дамыған елдер
тәжірибесінде кең қолданылғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін
кепіл-хаттарына банктер өлі де болса, олардың түбінде өтей алатындығына
сенімсіздік танытуда.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы -несиелерді сақтандыру.
Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда.
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
"техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі — несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін
және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің кұрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі - бұл несиені ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Бүл механизм практикада нақты өрекет ететін, өзінің
субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан
несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасасу;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
I кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз
алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар
сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін
әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар
пакетінің құрамына жататындар:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырылған жерді
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және
клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық экономиқалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелері
(материаддық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар,
тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелері және т.с.с),
5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін
басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен
тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір құжаттар
тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш жасаған
уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп
карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының
аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің занды мекен-жайы; ағымдық
және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті — қарыз алушының алған ссудасы бойынша
қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, соңдықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділіғіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар
есепке алынады:
1) Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2) К,арыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп
қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісім-шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін
факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның
орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл
факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
кезең. Несиелік жэне кепіл туралы келісім-шарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік
қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу
субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда
банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
-несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз
алушының беретін құжаттарының тізімі;
-несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі
Несиелік келісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардыңөздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісім-
шарттың орыны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты
ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а)шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан
жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Муліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісім-шартта мынадай мәселелер қарастырылады:
• Келісім-шарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• Келісім-шарт заты;
• Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• Талап ету құқықтары;
• Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік
есебінен;
• Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты
тәуекел жағдайлары мен кепіл затын ауыстыру;
• Тараптардың жауапкершіліктері;
• Ерекше шарттар;
• Дауларды шешу;
• Басқа шарттар.
• Кепіл туралы келісім-шарт жасасушылардың занды
мекен-жайы мен өзге де мәліметтері.
IV кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ағымдық шот ашу, ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша
құжаттартолтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтыннесиелеуді
ұйымдастыру және техникалық шарттарынқамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі — несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі — несие алуға қүқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші —
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес анықталады.
V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау —
несиелік операцияның маңызды кезеңі.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Іс жүзінде ссуданы қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп айырысу
шотына кажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды "Мерзімі өткен несиелер" шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Ссудалық қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
мынадай белгілеріне байланыты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару.
Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару.
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері күнделікті
қайтарылатын мерзімі жеткен ссудаларды қарай отырып, қарыз алушының есеп
айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді. Жартылай
қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді міндеттеменің
келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз алушының ағымдық
шоты басқа банкте ашылған болса, ссуда бойынша қарызды және сыйақыны
қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі. Жекелеген
жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне
байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін,
бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.
Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және төртібі, сондай-ақ оларды
іздестіру механизмі несиелік келісім-шартта анықталады. Сыйақы ай сайын,
тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі
мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны — 30, ал
жылдағы — 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да кездер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады. Несиелік келісім-шартка байланысты өз
міндеттемелерің орындамаған қарыз алушыларға қатысты, банк: қарыз алушыға
әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелік шартында
қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы бар. Қарыз алушы несиелік
келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені
мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін мерзімді
түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің несиелік
портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы
тәуекел кезі болып табылады.
1.3. Несиелік портфельді басқару – банк активінің сапасын қамтамасыз ету
мен тәуекелдерді минимизациялау әдісі ретінде
Қандай да банктің қызметінде несиелендіру – банктік
бизнестің дәстүрлі жүрегі. Несиелік операциялар кірістердің ірі көзі және
активтердің ірі статьясы болып табылады. Бірақ, сонымен қатар бұндай
несиелік портфель банктің қауіпсіз және сенімді ең үлкен көзі болып
табылады. Несиелендіру стандарттарының жеңілденуінен, несиелердің тиімсіз
ревизиялары, экономиканың әлсіреуінен туындаған ссудалық портфель
проблемалары – шығындардың ең басты себебі.
Кез – келген банктің несиелік портфельі басқарылады, реттеледі,
өйткені портфель сапасы банк сенімділігі мен тәуекелдерді бағалауда үлкен
роль атқарады.
Несиелік портфельді тиімді басқару тәуекелдердің минимизациясына және
барлық ссудалық операциялардың табыстылығына әсер етеді. Максималды пайда
алу жұмысы тәуекел деңгейімен өзгертілуі қажет. Төменде несиелік портфель
сапасына әсер етуші екі негізгі тәуекел катигориясы берілген:
4) Банктің несиелік портфелімен байланысты тәуекелдер:
1) өтімділік тәуекелі – банктің өз міндеттемелері бойынша жауап бере
алмауымен байланысты тәуекел, өйткені банк активінің көп бөлігі ссудалық
портфельдің сапасы мен құрылымынан тәуелді;
2) пайыз ставкілерінің өзгеру тәуекелі – пайыз ставкілерінің қозғалысына
сезімтал барлық құралдардың құнына әсер ететін пайыздық ставкалардың
деңгейінің өзгерісі;
3) валюталық тәуекел – ұлттық валютаға қатынасы бойынша валюталық
бағамның кенеттен өзгеруі. Валюта түрлері бойынша несиелік портфельдің
дұрыс құрылымы валюталық бағамның күтілмеген өзгерісі нәтижесінде болатын
шығындарға банктің ұшырамауын қамтамасыз етеді;
4) нарық тәуекелі – ссудалық активтердің нарықтық құнының өзгеру
тәуекелі;
5) функционалдық тәуекел – төлемдерді жүзеге асыруымен, банктік
зайым келісім –шарттарын жасаумен және т.б. байланысты тәуекелдер.
5) Жеке клиенттер бойынша тәуекелдер:
6) клиент тәуекелі – клиенттің қаржылық жағдайымен және
қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
7) мәміле жасау тәуекелі – клиент биснесімен клиенттің нарықта
орналасуымен, клиент ұсынып отырған проектіні қаржыландыру мәнімен
байланысты;
8) қамтамасыз ету тәуекелі – банк алдындағы өз міндеттемелерін жабу
үшін клиентпен ұсынылатын қамтамасыздықпен байланысты тәуекелдер;
9) валюталық тәуекел – валюталық бағамның өзгеруі қарызшының
қаржылық жағдайын нашарлатады (мысалы, егер несие шетел валютасында алынса,
ал қарыз алушының кірісі теңгемен болса);
10)төлем тәуекелі – клиент жағынан төлемнің орындалмау тәуекелі.
Банктік тәжіребиеде жиі қаржылық ақпарат сенімсіз болып келеді, ал
құқықтық құрылым қарызды жабу боәйынша міндеттемелерді жүзеге асыруға жиі
ықпал етпейді.
Несиелік саясат несиелік портфель құрамын және оны бақылауды қамтуы
керек, сонымен қатар нақты несиелік шешім қабылдау үшін стандарттар бекітуі
тиіс. Қазақстандық банктік жүйеде бұл көрсеткіштер Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен бекітілген экономикалық нормативтермен
реттеледі. Банктер реттеуші органдардың ұсынуына қарағанда тәуекелдің
төмендеу деңгейін қалайды. Несиелік тәуекел мен ссудалық портфельдің
қалыптасуын бағалау несиелік өтініштің анализінен басталады.
Клиентті бағалау кең сұрақтарды қамтиды, яғни мысалға, бағалау
сапасы, салалық көрсеткіштері, бәсекеқабілеттігі және стратегиялық
бағыттары. Несиелік портфельді басқару әр бір несиені жеке және жиынтық
түрінде басқарумен түсіндіріледі.
Несиелік портфельді басқару несиелік тәуекелді басқару сияқты өте
қиын жүйе және ағымдық процесс болып табылады. Процесс мақсатты нарықты
анықтаумен басталады, одан соң несиенің жүзеге асуы, қолдау, келісімдер,
несиені жабу шарттары мен мерзімі, несиені бағалау, құжаттардың дайындалуы
жүзеге асырылады және егер құжаттар дұрыс және толық жиналған болса, онда
несие беріледі. Одан соң несиенің қайтарылуы бақыланады.
Ескеретін жай несиелік портфельді басқару тек несиеге шолу жасауды
ғана емес, сонымен қатар төлем қайтарылуы, кепіл, түрлі келісімдерді, алдын
– ала көруге мүмкін емес жағдайларды шешу бойынша шарттарды, заңдылық
шарттарды қамтиды.
Несиелік портфельді басқару кезінде анықталған тәуекелдер:
1) ссуданы қайтармау тәуекелі – бұл қарызшының алған қарызын және несие
бойынша пайызын белгіленген уақытта қандай да бір жағдайларға байланысты
қайтара алмау салдарынан банктің шығынға ұшырауы;
1) орның толтыру тәуекелі – бұл нарықтық ставкалардың өзгеруіне
байланысты келісім- шарттарға қосымша жасалатын міндеттемелерді екінші
жақтын орындамауынан пайда болатын шығындардың орның толтыруға кететін
банктің шығындары;
2) есеп айырысу тәуекелі – бұл тәуекел банк, тапсырыс берушінің
тапсырысының құнын (мысалы бағалы қағаздар шығаратын болса)
контрагентпен белгіленген бағаға сәйкестігін анықтамай – ақ жүзеге
асыру нәтижесінде пайда болады.
Банктер басқа кредиторларға қарағанда тәуекелге ұшырамауға көбірек
тырысады немесе тырысуы керек. Неге? өйткені банктер өздерінің меншігін
емес, керісінше халықтан (салымшылардан) тартылған қаражаттарды несиелеуге
жібереді. Жалпы банкир ретінде олардың жүзеге асуы жаңару негізінде
халықтан тартылған қаржыларды тиімді орналастырудан тәуелді. Салымшылардың
түсінуі бойынша бұл қабілеттілік банктің несие қабілеттігінен тәуелді, яғни
салымды уақытында қайтару қабілеттігі, ал уақытында қайтару жиі бірінші
талапты білдіреді. Бұл мүмкіндік банк үшін ең біріншіден беріп отырған
несиелерімен байланысты тәуекелді дұрыс бағалаудан тәуелді.
Несиелік портфельдің негізін қалаушы болып табылатын несиелік тәуекел
келесі көрсеткіштермен өлшенеді:
Актив сапасының коэффициенті:
К1 = ссудалар бойынша шығын ссудалар бойынша
қарыздардың орташа көлемі
К2 = ссудалар бойынша шығын ссудалар жалпы соммасы
Тәуекелге байланысты өзгертілген маржа = таза пайыздық табыс –
ссудалар бойынша шығын активтер
Бұл көрсеткіштің оптималды мәні 3 – 3,5%
Таза пайыздық маржа = таза пайыздық кіріс активтер
Валюталық пайыздық маржа = таза пайыздық кіріс + басқа да
кірістер активтер
Несиелік тәуекел пайызы = проблемді несиелер несиенің
жалпы соммасы
Несиені диверсификациялау пайызы = бір қарызшының ссудасы меншікті
капитал
Халықаралық банктік тәжірибе бойынша өзінің меншікті капиталының 25%
артық соммада бір тұлғаға берілмеуі керек.
Қазіргі уақытта ҚР-ның Ұлттық Банкі банктік жүйенің, соның ішінде
несиелік тәуекелді басқаруды (ссудалық портфель) жетілдіру саясатын
жүргізуде. Қазақстан Республикасының жаңа банктік жүйесінде банктер
арасындағы қарызшылар жөнінде ақпарат алмасу қиыншылығы тұр. Коммерциялық
құпияға жүгіне отырып, банктер өздерінің қарызшылары жөнінде ақпарат
бермейді, осының салдарынан көптеген банктер бірнеше банктен несие алған
және мүлдем төлемқабілетсіз зайымшылармен кездеседі.
Бұл проблеманы шешу мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
Басқармасының қаулы бойынша 17.07.1996 жылы № 246 Екінші деңгейлі
банктерінің несиелік тіркеу үшін қажет ақпаратты Ұлттық Банкке ұсынуы
туралы ереже қабылданды.
Осы ережеге сәйкес екінші деңгейлі банктер Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкіне қарызшы жөнінде мәліметтер, соның ішінде қарызшы жөнінде
персоналды ақпарат және оған берілген несие, гарантияларымен басқа да
міндеттемелері туралы ақпарат, сонымен қатар пролонгация, төленуі және
баланстан шығарылуы және т.б. мәліметтерді ұсынуы тиіс.
Екінші деңгейлі банктің ресми сұраулары бойынша Ұлттық Банк, оларға
несиелік тіркеудегі зайымшылар жөнінде ақпараттар береді: жалпы бережақ
сомма, оның қайтарылу уақыты, классификациясы, кепіл жөнінде мәлімет, бірақ
ол зайымшының қай банктен екені жөнінде мәлімет берілмейді.
Ұлттық Банк екінші деңгейлі банктерге міндетті түрде несиелік
тіркеудегі ақпараттарға сәйкес адалсыз зайымшылардың тізімін жібереді.
Тәуекел деңгейінің жоғарылауы мен тұрақсыздығы – бұл алынған
экономикалық бостандық үшін төлем.
ТАРАУ 2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЫЗАЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН
БАҒАЛАУ ( Казкоммерцбанк АҚ-ның мысалында)
2.1. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін бағалау
Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
өдістерінде де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік
қабілеті - бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға себепкер
болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты болып
келеді. Сондықтан да, банк ссудасының берілуі алдын-ала ықпал ететін
факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай
жасайды.
Карыз алушының несиелік қабілеті - бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақтылы есеп айырысу қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір
айырмашылығы - онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, яғни мұнда алдағы уақыттардағы қарызды өтеу
қабілетін болжанады. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында
иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егерде қарыз
алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті
капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілетті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға беретін
нақты ссудасымен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің дәрежесін
көрсетеді.
Қарыз алушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz