Етістіктің лексикалық құрамы

Жоспар
Кіріспе

1 Етістіктің сабақтылық.салттық категориясы
2 Етістіктің болымды.болымсыз категориясы
3 Рай категориясы
4 Шақ категориясы
5 Көмекші етістіктер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Етістіктің лексикалық құрамында қанша сөз болса, солардың әрқайсысының
өзіне тән лексикалық мағынасы болады. Лексикалық мағыналары басқа-басқа
бола тұра, сол етістіктер өздерінің мазмұнындағы барлығына ортақ сипат
есебінде танылатын семантикалық ерекшеліктеріне қарай бір сөз табына
телінеді. Лексика-грамматикалық белгілері бірыңғай жеке сөз табы саналатын
етістіктерді іштей топ-топқа жіктеуге болады.
Байырғы түбір етістіктерді грамматикалық семантикасына, соған сәйкес
қалыптасқан негізгі функциясына қарай төмендегідей үш салаға бөлуге болады;
■ Өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын толық сақтап отыратын,
соған орай, дербес, грамматикалық қызметтерін түгелімен атқарып
отыратын тұйық етістіктер жатады. Жетекшілік қызмет атқарады. М, айт,
жең, қада, жақ т.б.
■ Лексикалық мағыналарын толық сақтап, сөйлемде дербес мүше болумен
қатар, басқа етістікпен тіркескенде лексикалық мағыналарын не жарты,
не бүтін жоғалтып, оған қосымша грамматикалық мағына ғана үстеп,
жәрдемші ретінде қызмет атқаратын түбір етістіктер. М, ет, жат, ал,
бар, баста, бер т.б.
■ Өздеріне тән әуелгі лексикалық мағыналарын я жартылай, я бүтіндей
жоғалтып, тек грамматикалық мағына жамап, грамматикалық формаға ие
болып қызмет ететін, көмекші есебінде жүретін етістіктер М, екен,
жазда, де, е, еді етістіктері.

Етістіктің сабақтылық-салттық категориясы
• Негізгі түбір деп танылып жүрген оқу, жазу, көру туынды түбір деп
танылып жүрген ойлау, шегелеу, ескерту күрделі түбір деп танылып
жүрген жек көру, келемеж ету, оқып отыру т.б. етістіктер және әр түрлі
тұлға түрлері де сабақты етістік болып табылады, өйткені бұлардың
барлығы тура объектіні тікелей талап етеді; онымен тіркесетін табыс
септікті зат көрініп тұрады. М, Кітапты оқып шықтың ба?
• Келгенмін, келсе, ойнасам, келгісі келу т.б. салт етістік болып
табылады, өйткені бұлар тура объектіні қажет етпейді, табыс септікті
зат есіммен тіркеспейді. М, Асан асықтармен ойнап отыр. Етістік
көмектес септігімен тіркесіп тұр.

ЕТІС категориясы
• Қимыл, іс-әрекеттің, субъекті мен объекті арасындағы әр түрлі
қатынасты білдіріп, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы жасалатын етістік
категориясы деп танылады.
Етіс түрлері:
Өздік -
қимыл, іс-әрекет субъектіге
қарай бағытталады.
-ын, -ін, -н; -лан, -дан, -тан;
М, киінді, сұранды
Өзгелік –
іс-әрекет екінші субъекті
арқылы іске асады.
-ғыз; -дыр; -ыр
М, өсіру, айтқыз, келдір
Ырықсыз –
Іс-әрекет өздігінен орындалатын
мән үстейді.
-ыл, -іл, -л; -ын, -ін, -н
М, оқылды, тазаланды
Ортақ –
Іс-әрекет бірнеше субъекті
арқылы іске асады
-ыс, -іс, -с
М, салысты, айтыс т.б.
Етістіктің болымды-болымсыз категориясы
Етістік білдіретін мағынаның іске аспауы, болмауы арнайы грамматикалық
амал-тәсілдер арқылы беріледі. Етістіктің лексика-грамматикалық
категориялары тұлғаларына ма, ме, ба, бе, па, пе қосымшасы қосылу
болымсыздық категориясы жасалады. Және есімшеге емес, жоқ көмекші
етістіктері тіркесіп жасалады. М, барған жоқ, бармады
Етістік түбір күйінде, әр түрлі грамматикалық тұлғаларында қимылдың, іс-
әрекеттің, амал-процестің болуын білдіретін етістіктер- болымды етістіктер.
М, барды, келді т.б.

Рай категориясы
■ Сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетке көзқарасын, қимылдың, іс-әрекеттің
шындыққа, болмысқа қатысын, модальдық мәнін білдіріп, белгілі
парадигмалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктердің грамматикалық
категориясы рай категориясы деп аталады.
Рай түрлері:
Ашық – іс-әрекеттің 3
шақтың бірінде тұрып, субъектінің
шындыққа қатысы.
М, Тыңда, дала, Жамбылды!
Бұйрық – айтушының
тыңдаушыға не бөгеде біреуге
бұйыра сөйлеуі.
М, ғылым таппай мақтанба (А)
Шартты – іс-әрекеттің болу-болмау,
орындалу мүмкіндігі, шартын
білдіріп, етістікке –са, -се
қосымшасы жалғану арқылы.
М, Мен айтсам бола ма?
Қалау – сөйлеушінің іс-әрекетті
істеу- істемеуге ниетін білдіруі.
-ғы, -қы қосымшалары, шартты
райға игі еді сөздері тіркесу
арқылы. М, барса игі еді

Есімше
■ Етістік пен сын есім арасындағы аралық категория
Көсемше
▪ Етістік негіздерінен арнаулы қосымшалар арқылы жасалып, тиісті
дәрежеде шақтық, модальдық және басқа мәндерді білдіретін ерекше
формалар.
Түрлері: Жасалу жолдары:
1.Есімше –ған, -ген, -қан, -кен
-атын, -етін, -йтін
-ар, -ер, -р етістіктің болымсыз
түрінен кейін -с
2. Көсемше –ып, -іп, -п
-а, -е, -й

Шақ категориясы
Қимыл, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен байланысты болып өткендігін,
немесе болып жатқандығын, не әлі болмағанын, бірақ болатындығын білдіріп,
белгілі жолдармен жасалатын етістіктің грамматикалық категориясы.

Шақ түрлері:
Шақтар: Түрлері: Жасалу жолдары:
1. Осы шақ Нақ осы шақ 1.Отыр, тұр, жатыр, жүр негізгі
етістіктеріне көсемше қосылу арқылы
Ауыспалы осы шақ
2.Көсемшенің –а, -е, -й тұлғасына
етістіктің жіктеліп қосылуы. М, құс
ұшады, әнші ән салады
2. Өткен шақЖедел өткен шақ –ды, -ты, -ді, -ті қосымшасы үстелу
Бұрынғы өткен шақ арқылы. М, барды
Ауыспалы өткен шақ -ған, -қан, -кен, -кен арқылы жасалады.
М, айтқан
-ар,-ер, -р еді; - мақ, -бақ еді. М,
бармақ еді
3. Келер шақБолжалды келер шақ –ар, -ер,-р болымсыз түрінен кейін –с
Мақсатты келер шақ қосымшасы қосылу арқылы. М, жүрерсіз
Ауыспалы келер шақ -мақ, бақ –пақ қосымшасы жалғану
арқылы. М, жүрмек, айтпақ
Көсемшенің –а, -е,-й қосымшасы жалғану
арқылы. М, жүреді

Түрлері Ережесі Мысалы:
1. Мәнсіз Сөйлемде дербес қызмет Е, ет, жазда, де көмекші етістіктері.
көмекші атқара алмайтын, Е көмекші етістігінің сөздік мағынасы
етістіктер лексикалық мағынасы бүтіндей жоқ, жедел өткен шақ, өткен
жоқ, тек басқа толық шақ есімше формасымен түрленеді.
мағыналы атауыш (едің, еді)
сөздермен тіркесіп, М, Ол кезде жас едім, құлай жаздадым,
солардың шылауында дір етті
қолданылып, соларға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.