Жеткіншектердің агрессивті мінез - құлқының психологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1.1Агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның ықпалы
1.2 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері
ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПЕРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Әдістемелерді және зерттеу базасын таңдау
2.2.Зерттеу қорытындыларын интерпритациялау және талдау ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
КІРІСПЕ
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1.1Агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның ықпалы
1.2 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері
ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПЕРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Әдістемелерді және зерттеу базасын таңдау
2.2.Зерттеу қорытындыларын интерпритациялау және талдау ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
КІРІСПЕ
Адамдағы агрессия мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі, себебі біз онымен күнде көшеде, транспортта, мектепте кездесеміз. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия мәселесі зерттеудің негізгі обьектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы агрессивті мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының өзекті зерттеу бағытына айналып отыр [1;25]. Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектерді агрессивті әрекеттерге еліктіріп, үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен жеткіншектерде девиантты мінез – құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа, сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді.
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия – бұл өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез – құлықтың кез келген формасы деген анықтаманы қолданады. [2; 18] Сонымен қатар өз - өзіне бағытталған агрессивті мінез – құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар дейді. [3;416]
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады. Агрессияның болмауы енжарлық пен конформдылыққа, ал оның шектен тыс дамуы қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам дамымайды, енжар болады. Жеткіншектер үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді роль атқарады, ерекше орын алады, себебі ол айналадағы ортасымен қарым – қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды. [4;82]
Сонымен қатар жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі аз зерттелінген. Көптеген ғалымдар ресейде және шетелде зерттеген ғалымдардың назарына мәселенің мынандай аспектілері: агрессияның биологиялық, және әлеуметтік детерминанттары, оны игеру мен оның орнығу механизмдері, агрессияның көрінуін анықтайтын агрессиялық мінез – құлықтың индивидуалды және жыныстық ерекшеліктер, агрессияның алдын алу тәсілдері зерттеу назарына алынды.
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеуіміздің обьектісі болып жеткіншектердің агрессивтілігі табылады.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқындағы психологиялық ерекшеліктер
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқының ерекшелітерін анықтау
Зерттеу болжамы: Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың ерекше көрініс беруі сыртқы факторларға, яғни қарым – қатынас жасайтын ортасы, мектеп, және тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға қойып отырмыз:
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды қарастрып, талдау жасау;
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлықтың көріну ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастырту;
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін эмперикалық зерттеу нәтижелерін анықтау;
Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар табылады, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің ғылыми негіздерін ( Р.Беорн, Д. Ричердсон, Л. Берковиц, З. Фрейд, К. Лоренц, К.Г. Юнг, А. Адлер, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз К. Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, Э. Шпрангер, Ш. Бюлер, М. Мид, А.А Реан, Румянцева, О.Ю. Михаилова, И.А Фурманов, Т.Н. Курбатов, В.И Гарбузов, А.А. Бодалев, Т.В. Роял, Е.Е. Копчанова, Г.П. Бочкарева, П.П. Бельский, С.Я. Белячева, Е.В. Ольшинская, Н.А. Невский, С.Л. Соловева, Ю.М. Антонян) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде (Э. Фромм, К. Изард, А. Р. Ратинов, Т. Д. Марцинковская, А. А. Роял, С. А. Соловьева және тағы басқалар) “агрессия” және “агрессивтілік” түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсетті:
Агрессивтілік – бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті мінез – құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеу әдістері:
1. Тұлғаның психологиялық ерекшелітерін анықтауға арналған
көпфакторлы FPI тұлғалық сұрақнамасы;
2. Агрессивтіліктің көрінуін анықтауға бағытталған Басс – Дарки
сұрақнамасы;
3. М. З. Дукаревичтің «Дүниеде жоқ жануар» проективті әдістемесі;
4. Екі әдістеменің арасындағы корреляциялық байланысты Стюдент
крийтериі арқылы көрсету;
Зерттеу базасы болып, Шығыс Қазақстан облысының Өскемен қаласының
жалпыға білім беретін кәсіптік № 45 мектебі табылады.
Зерттеу экспериментіне екі 8 сынып оқушылары, барлығы 55 оқушы қатысты.
Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу практикалық тұрғыдан үлкен қызығушылық тудырды.
Адамдағы агрессия мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі, себебі біз онымен күнде көшеде, транспортта, мектепте кездесеміз. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия мәселесі зерттеудің негізгі обьектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы агрессивті мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының өзекті зерттеу бағытына айналып отыр [1;25]. Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары жеткіншектерді агрессивті әрекеттерге еліктіріп, үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен жеткіншектерде девиантты мінез – құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа, сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді.
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия – бұл өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез – құлықтың кез келген формасы деген анықтаманы қолданады. [2; 18] Сонымен қатар өз - өзіне бағытталған агрессивті мінез – құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар дейді. [3;416]
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады. Агрессияның болмауы енжарлық пен конформдылыққа, ал оның шектен тыс дамуы қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам дамымайды, енжар болады. Жеткіншектер үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді роль атқарады, ерекше орын алады, себебі ол айналадағы ортасымен қарым – қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды. [4;82]
Сонымен қатар жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі аз зерттелінген. Көптеген ғалымдар ресейде және шетелде зерттеген ғалымдардың назарына мәселенің мынандай аспектілері: агрессияның биологиялық, және әлеуметтік детерминанттары, оны игеру мен оның орнығу механизмдері, агрессияның көрінуін анықтайтын агрессиялық мінез – құлықтың индивидуалды және жыныстық ерекшеліктер, агрессияның алдын алу тәсілдері зерттеу назарына алынды.
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеуіміздің обьектісі болып жеткіншектердің агрессивтілігі табылады.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқындағы психологиялық ерекшеліктер
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқының ерекшелітерін анықтау
Зерттеу болжамы: Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың ерекше көрініс беруі сыртқы факторларға, яғни қарым – қатынас жасайтын ортасы, мектеп, және тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға қойып отырмыз:
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды қарастрып, талдау жасау;
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлықтың көріну ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастырту;
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін эмперикалық зерттеу нәтижелерін анықтау;
Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар табылады, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің ғылыми негіздерін ( Р.Беорн, Д. Ричердсон, Л. Берковиц, З. Фрейд, К. Лоренц, К.Г. Юнг, А. Адлер, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз К. Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, Э. Шпрангер, Ш. Бюлер, М. Мид, А.А Реан, Румянцева, О.Ю. Михаилова, И.А Фурманов, Т.Н. Курбатов, В.И Гарбузов, А.А. Бодалев, Т.В. Роял, Е.Е. Копчанова, Г.П. Бочкарева, П.П. Бельский, С.Я. Белячева, Е.В. Ольшинская, Н.А. Невский, С.Л. Соловева, Ю.М. Антонян) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде (Э. Фромм, К. Изард, А. Р. Ратинов, Т. Д. Марцинковская, А. А. Роял, С. А. Соловьева және тағы басқалар) “агрессия” және “агрессивтілік” түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсетті:
Агрессивтілік – бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті мінез – құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеу әдістері:
1. Тұлғаның психологиялық ерекшелітерін анықтауға арналған
көпфакторлы FPI тұлғалық сұрақнамасы;
2. Агрессивтіліктің көрінуін анықтауға бағытталған Басс – Дарки
сұрақнамасы;
3. М. З. Дукаревичтің «Дүниеде жоқ жануар» проективті әдістемесі;
4. Екі әдістеменің арасындағы корреляциялық байланысты Стюдент
крийтериі арқылы көрсету;
Зерттеу базасы болып, Шығыс Қазақстан облысының Өскемен қаласының
жалпыға білім беретін кәсіптік № 45 мектебі табылады.
Зерттеу экспериментіне екі 8 сынып оқушылары, барлығы 55 оқушы қатысты.
Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу практикалық тұрғыдан үлкен қызығушылық тудырды.
Әдебиеттер тізімі:
1. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия./Д. Ричардсон, Р. Берон - СПб.: Изд-во «Питер».1997-8-18 бет
2. Эмоции человека. Кэрролл, Е. Изард. /Л.Я. Гозман, М.С. Егорова.-М.: Изд-во Московского университета. 1980.
3. Психологический словарь / А.В. Петровский, М.Я. Ярошевский.-Москва.: 1990.- бет
4. Күләнісова //Вестник КазНТУ им. Альфараби, серия психология и социология//.
5. Ожогов С. И. Н. Ю. Шведова Толковый словарь. – М. – 1999г. 416 бет
6. Абрамова Г.С Возрастная психология. /Г.С. Абрамова – Екатеринбург.1999 – 86 бет
7. Андреева Г.М. Социальная психология. /Г.М. Андреева - Москва 1988 - 428 бет
8. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений /А. Бандура., Р. Уолтерс – М.: Изд-ова «Эксмопресс» 2000.- 43 бет
9. Берн Э. Игры в которые играют люди. /Э. Берн - Москва. 1998-39 бет
10.Берковиц Л.Агрессия. Причины, последствия и контроль.СПб.2002. 14-22 бет
11. Немов Р.С. Психология. /Р. С Немов -Том 2. 427 бет.
12. Овчарова Р.В. Технология практического психолого образования.- М.:
2000г/
13. Психологический словарь / А.В. Петровский, М.Я. Ярошевский.-Москва.: 1990.- 416 бет
14. Румянцева Т.Г. Агрессия и контроль. // Вопросы психологии. 1992. № 5-6
15. Смирнова Е.О., Хузеева Г.Р. Психологические особенности и варианты детской агрессивности. // Вопросы психологии. 2002. №1//
16. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности /Э.Фромм- М.: 1994 78 бет
17. Күлсімбаева Г. Жеткіншектердегі агрессия мәселесі //Вестник КазНТУ им. Альфараби, серия психология и социология. Алматы - 2003//.
18. Хьелл, Зиглер. Теории личности. Серия мастера психологии. СПб 2002. – 114 бет
19. Гришина Н.В. Психология конфликта. /Н.В. Гришина Спб: Питер - 2002
20. Морасанова В.И. Гаралева М.Д. Проявление саморегуляции в различных видах агрессивного поведения. /Журнал прикладной психологии – 2004 №6/
21. Дроздов А.Ю. Агрессивное поведение молодежи в контексте социальнрй ситуации. /Соц.Исслед. – 2005/
22. Кобазева Ю. А. Динамика процесса социализации при переходе от
младшего к старшему подростковому возрасту./Журнал прикладной
психологии 2002 №5/
22. Ким. А.М., Г. Б. Рамазанова. Психологические особенности понимания
23. современными подростками ситуаций насилия / Вестник КазНУ. Серия психология и социологии. № 2 (15)/ /
. Жанғабылова А. /Психология в школе. – Алматы, 2006 № 5/
24. Морозова, Бурлачук. Справочник по психодиагностике – Спб.: Питер,
2003. – 351б
25. Фельдштейна Д.И. Психология современного подростка. Москва.:
Педагогика – 1987. – 14бет
26. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми./К. Бютнер – Москва.: - 1991.
27. Понимание современными подростками ситуаций насилия / Вестник /
КазНУ. Серия психология и социологии. № 2 (15)/ /
28. Блекборн Роналд. Психология криминального поведения. /Роналд
Блекборн
1. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия./Д. Ричардсон, Р. Берон - СПб.: Изд-во «Питер».1997-8-18 бет
2. Эмоции человека. Кэрролл, Е. Изард. /Л.Я. Гозман, М.С. Егорова.-М.: Изд-во Московского университета. 1980.
3. Психологический словарь / А.В. Петровский, М.Я. Ярошевский.-Москва.: 1990.- бет
4. Күләнісова //Вестник КазНТУ им. Альфараби, серия психология и социология//.
5. Ожогов С. И. Н. Ю. Шведова Толковый словарь. – М. – 1999г. 416 бет
6. Абрамова Г.С Возрастная психология. /Г.С. Абрамова – Екатеринбург.1999 – 86 бет
7. Андреева Г.М. Социальная психология. /Г.М. Андреева - Москва 1988 - 428 бет
8. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений /А. Бандура., Р. Уолтерс – М.: Изд-ова «Эксмопресс» 2000.- 43 бет
9. Берн Э. Игры в которые играют люди. /Э. Берн - Москва. 1998-39 бет
10.Берковиц Л.Агрессия. Причины, последствия и контроль.СПб.2002. 14-22 бет
11. Немов Р.С. Психология. /Р. С Немов -Том 2. 427 бет.
12. Овчарова Р.В. Технология практического психолого образования.- М.:
2000г/
13. Психологический словарь / А.В. Петровский, М.Я. Ярошевский.-Москва.: 1990.- 416 бет
14. Румянцева Т.Г. Агрессия и контроль. // Вопросы психологии. 1992. № 5-6
15. Смирнова Е.О., Хузеева Г.Р. Психологические особенности и варианты детской агрессивности. // Вопросы психологии. 2002. №1//
16. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности /Э.Фромм- М.: 1994 78 бет
17. Күлсімбаева Г. Жеткіншектердегі агрессия мәселесі //Вестник КазНТУ им. Альфараби, серия психология и социология. Алматы - 2003//.
18. Хьелл, Зиглер. Теории личности. Серия мастера психологии. СПб 2002. – 114 бет
19. Гришина Н.В. Психология конфликта. /Н.В. Гришина Спб: Питер - 2002
20. Морасанова В.И. Гаралева М.Д. Проявление саморегуляции в различных видах агрессивного поведения. /Журнал прикладной психологии – 2004 №6/
21. Дроздов А.Ю. Агрессивное поведение молодежи в контексте социальнрй ситуации. /Соц.Исслед. – 2005/
22. Кобазева Ю. А. Динамика процесса социализации при переходе от
младшего к старшему подростковому возрасту./Журнал прикладной
психологии 2002 №5/
22. Ким. А.М., Г. Б. Рамазанова. Психологические особенности понимания
23. современными подростками ситуаций насилия / Вестник КазНУ. Серия психология и социологии. № 2 (15)/ /
. Жанғабылова А. /Психология в школе. – Алматы, 2006 № 5/
24. Морозова, Бурлачук. Справочник по психодиагностике – Спб.: Питер,
2003. – 351б
25. Фельдштейна Д.И. Психология современного подростка. Москва.:
Педагогика – 1987. – 14бет
26. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми./К. Бютнер – Москва.: - 1991.
27. Понимание современными подростками ситуаций насилия / Вестник /
КазНУ. Серия психология и социологии. № 2 (15)/ /
28. Блекборн Роналд. Психология криминального поведения. /Роналд
Блекборн
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ –
ҚҰЛҚЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1.1Агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның
ықпалы
1.2 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері
ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПЕРИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
2.1 Әдістемелерді және зерттеу базасын таңдау
2.2.Зерттеу қорытындыларын интерпритациялау және талдау ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
КІРІСПЕ
Адамдағы агрессия мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды
мәселелердің бірі, себебі біз онымен күнде көшеде, транспортта, мектепте
кездесеміз. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты
әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия
мәселесі зерттеудің негізгі обьектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы
агрессивті мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының
өзекті зерттеу бағытына айналып отыр [1;25]. Бүгінгі таңдағы бұқаралық
ақпарат құралдары жеткіншектерді агрессивті әрекеттерге еліктіріп,
үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен
жеткіншектерде девиантты мінез – құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа,
сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді.
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия – бұл өзіне мұндай
қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе
мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез – құлықтың кез келген формасы
деген анықтаманы қолданады. [2; 18] Сонымен қатар өз - өзіне бағытталған
агрессивті мінез – құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар
дейді. [3;416]
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде
көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады.
Агрессияның болмауы енжарлық пен конформдылыққа, ал оның шектен тыс дамуы
қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда
белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам
дамымайды, енжар болады. Жеткіншектер үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді
роль атқарады, ерекше орын алады, себебі ол айналадағы ортасымен қарым –
қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды. [4;82]
Сонымен қатар жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі аз зерттелінген.
Көптеген ғалымдар ресейде және шетелде зерттеген ғалымдардың назарына
мәселенің мынандай аспектілері: агрессияның биологиялық, және әлеуметтік
детерминанттары, оны игеру мен оның орнығу механизмдері, агрессияның
көрінуін анықтайтын агрессиялық мінез – құлықтың индивидуалды және жыныстық
ерекшеліктер, агрессияның алдын алу тәсілдері зерттеу назарына алынды.
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеуіміздің обьектісі болып жеткіншектердің агрессивтілігі
табылады.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқындағы
психологиялық ерекшеліктер
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқының
ерекшелітерін анықтау
Зерттеу болжамы: Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың ерекше
көрініс беруі сыртқы факторларға, яғни қарым – қатынас жасайтын ортасы,
мектеп, және тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға
қойып отырмыз:
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды
қарастрып, талдау жасау;
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлықтың көріну
ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастырту;
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін
эмперикалық зерттеу нәтижелерін анықтау;
Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік
концепциялар табылады, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің
ғылыми негіздерін ( Р.Беорн, Д. Ричердсон, Л. Берковиц, З. Фрейд, К.
Лоренц, К.Г. Юнг, А. Адлер, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз К.
Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, Э. Шпрангер, Ш.
Бюлер, М. Мид, А.А Реан, Румянцева, О.Ю. Михаилова, И.А Фурманов, Т.Н.
Курбатов, В.И Гарбузов, А.А. Бодалев, Т.В. Роял, Е.Е. Копчанова, Г.П.
Бочкарева, П.П. Бельский, С.Я. Белячева, Е.В. Ольшинская, Н.А. Невский,
С.Л. Соловева, Ю.М. Антонян) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде
(Э. Фромм, К. Изард, А. Р. Ратинов, Т. Д. Марцинковская, А. А. Роял, С. А.
Соловьева және тағы басқалар) “агрессия” және “агрессивтілік”
түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсетті:
Агрессивтілік – бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде
агрессивті мінез – құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға
болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық
өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеу әдістері:
1. Тұлғаның психологиялық ерекшелітерін анықтауға арналған
көпфакторлы FPI тұлғалық сұрақнамасы;
2. Агрессивтіліктің көрінуін анықтауға бағытталған Басс – Дарки
сұрақнамасы;
3. М. З. Дукаревичтің Дүниеде жоқ жануар проективті әдістемесі;
4. Екі әдістеменің арасындағы корреляциялық байланысты Стюдент
крийтериі арқылы көрсету;
Зерттеу базасы болып, Шығыс Қазақстан облысының Өскемен қаласының
жалпыға білім беретін кәсіптік № 45 мектебі табылады.
Зерттеу экспериментіне екі 8 сынып оқушылары, барлығы 55 оқушы
қатысты.
Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу
практикалық тұрғыдан үлкен қызығушылық тудырды.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1. Агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық
психологияға ықпалы.
Агрессия термині қазіргі кезде кең контексте қолданылады.
Адамдар неге агрессивті әрекет етеді екен, осындай деструктивті мінез –
құлықты болдырмау үшін қандай іс – шаралар қолдану керек? Бұл сұрақтар
көптеген ғасырлар бойы философия, поэзия, дін сияқты түрлі позицияларда
қарастырылып келеді. Біздің мың жылдықта бұл мәселе жүйелі зерттеудің пәні
болып отыр, бірақ агрессия проблемасымен байланысты сұрақтардың бәріне
жауап табылып жатқан жоқ. [1;23]
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсініледі: Жауласуды тудыратын
ашық жағымсыздық, ал агрессивтілік зиянды өзара әрекеттесудегі
жауластықты тудырушы ретінде жүреді. Яғни агрессия ашық түрде жауласу
болса, агрессивтілік адамның өзара жауласуына әкеледі [1;25] Жалпы агрессия
термині зорлық әрекеттерін күшейтy мағынсына ие. Агрессия және агрессорлар
дөрекі күштерді көрсетуші ретінде жағымсыз түрде бағаланады. [3:416]
Әлеуметтік позициядан қарайтын агррссияға келетін болсақ, агрессияға
әкелетін және одан сақтайтын әлеуметтік факторлар иен жағдайларды білу
қажет. [4;442] Адамдар біреуді агрессивті деп сипаттағанда олар біреуді
жәбірлейді немесе досшыл емес, немесе күшті бола тұра барлығын өзінше
жасатқысы келеді деп, немесе олар өз айтқандарынан қайтпайды деп, немесе
шешілмейтін мәселелерді еш қорқынышсыз қолына ала алады деп сипаттаулары
мүмкін. Кейбір жағдайда агрессорлар басқаларға деген қайғы немесе
ауыртпашылық ниетін жасыруы мүмкін. [5;124] Агрессияны тек басқаларға
зиян әкелетін мінез – құлық ретінде ғана емес, сонымен қатар негативті
жетістікке жету тілегі бар кез келген әрекет деп айтуға болады. [1;18б]
Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған зиян тигізуде денеге
зақым келтіруді мақсат етуді сипаттайды. Агрессияның нәтижесі негативті
салдарға әкеледі. Жәбірлеуден басқа, біреуді қолайсыз жағдайдайға қалтыру,
қорлау, мазақ ету, қажетті бір нәрсесінен айыру және т.б сияқты
көріністерді агрессивті деп атауға болады. А. Басс адамдарда агрессияның
көрінуіндегі агрессивті әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беретін 3 негізгі
шкалаларды көрсетті: [1; 15б]
Физикалық – вербалды;
Белсенді – енжар;
Тура – жанама;
Кесте 1.1 А. Басс бойынша агрессия категориялары
Агрессия Мысалдар
типтері
Физикалық Басқа адамға қарсы күш қолдану, денеге зақым келтіру, соғу,
Белсенді - тураcуық
қару, оқпен ату, жаралау.
Белсенді - Басқа адамға жанама жолмен бағытталған агрессия
жанама
Енжар - тура Басқа адамға қалаған мақсатына жетуге, немесе қалаған іс -
әрекетімен айналысуға физикалық жол бермеу
Енжар - жанама Қажетті тапсырмаларды орындаудан бас тарту: мысалы,
демонстрация кезінде территорияны босатудан бас тарту.
Вербалды Басқа адамды сөзбен жәбірлеу, сын айту, төмендету.
Белсенді - тура
Белсенді - Басқа адам туралы ызалы - өсек тарату.
жанама
Енжар – тура Басқа адаммен сөйлесуден, сұрағына жауап беруден бас тарту.
Енжар - жанама Белгілі сөздік түсіндірме, түсініктеме беруден бас тарту.
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия – басқа адамға зақым не ауырлық келтіру, адам
сүйектерін, мойынын сықырлатады, тісін қайрайды, жұдырығын жұмып оянады,
агрессиялық киноларды көреді.
Вербалды агрессия – жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын
қолдану:
1) жағымсыз ой – пікірлермен сыншыл ескертпелер;
2) жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту
жасырын өкпелеу сияқты қанағаттанбау формасында;
3) агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4) жәбірлеу, кіналау т. б;
5) қорқыту, зорлау;
6) қарапайым айғай - әдетте агрессивті сипатта болады;
Тура агрессия – құрбанға қарсы бағытталған, жанама агрессияда -
құрбан қатыспайды, бірақ оған қарсы өсек тарайды.
Агрессияға көптеген анықтамалар берілген:
1) Агрессия - бұл басқаларға зиян келтіретін немесе қорқытудан туатын
кезкелген мінез - құлық.
2) Агрессия – қандайда бір әрекет агрессия ретінде көріну үшін олар
ренжіту немесе жәбірлеу тілектерінен тұруы керек.
3) Агрессия – бұл басқаларға денелік немесе физикалық зақым келтіруге
әрекет ету болып табылады.
Қазіргі заманда психологтардың көбі Д. Ричердсон, Берон бойынша
агрессия анықтамасын қолданады.
Агрессия – өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа
біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез –
құлықтың кезкелген формасы. [1; 97]
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты
қаламайтынбасқа тірі жанға зиян немесе зақым келтіруге бағытталған мінез –
құлықты білдіреді.
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1) агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
2) агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді
білдіретін мінез – құлық қана қарастырады;
3) Агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын
мотвациясы болуы қажет;
Кейбір авторлар агрессияны эмоция, мотив, ұстаным емес мінез –
құлық модельі ретінде қарастырады. Агрессия термині үнемі ашу – ыза
сияқты эмоциялармен сонымен қатар зақым келтіру жәбірлеу тілектері сияқты
мотивтермен, рассалы және этникалық нанымдар сияқты ұстанымдармен
ассоциацияланады. Нәтижесі зиян келтіруге әкелетін бұл факторлардың мінез –
құлықта маңызды рөлді атқаруына қарамастан, олардың бар болуы мұндай
әрекеттерді орындаудың шарты болып табылмайды. Жалпы алғанда ашу, ыза
басқа адамға қол жұмсап күш келтірудің қажетті шарты болып табылмайды, ал
негативті эмоциялар, мотивтер, ұстанымдар әрқашан басқа адмға қарсылық ету
мен тура әрекет етуден көрінбейді деп тұжырымдайды.
Агрессия латын тілінен аударғанда қарсыласу деген мағынаны білдіреді.
Агрессия – бұл бір топ адамды немесе бір адамды жоюға немесе
психологиялық, физикалық зиян келтіруге бағытталған индивидуалды немесе
ұжымдық мінез – құлық әрекеті. Жалпы агрессия субьектінің фрустрацияға
деген реакциясы ретінде пайда болып, жек көру, ашу, кек, ыза сияқты
эмоционалды жағдайлармен сипатталады. Ол экспрессивті (эмоция, сезім
көріністерінің күші) басқаларға саналы мақсатты түрде зиян келтірумен
сипатталатын қарсыластық агрессия, ал инструменталды агрессия – мұнда
субьектінің мақсаты бейтарап түрде болады, ал агрессия оған қол жету құралы
ретінде қолданылады. Субьектінің агрессивті мінез – құлыққа дайындығы
тұлғаның тұрақты қырына - агрессивтілікке қатысты қарастырылады.
Агессивтіліктің себептері болып қақтығыстық, жанұядағы эмоционалды
байланыстың бұзылуы, жанұя тәрбиесінің жағдайы табылады. [5;65]
Агрессивті әрекет өз - өзіне бағытталуы мүмкін, бұл аутоагрессия деп
аталады, яғни өзін - өзі өлтіру, өзін – өзі төмендету, өзін -өзі кінәлау.
[3; 31б]
Агрессивті мінез – құлық (фpagress- вызывающий, воинственный, латын
тілінен – нападаю – басқаға физикалық немесе моральді зақым келтіру,
мақсатты орындау әрекеті. [6;7]
Агрессия жеке индивидте немесе топтарда түрлі формада көрінуі мүмкін, ашық
көріністе – төбелес, дөрекілік, ал жабық формада – жамандық тілеу, ызалану
түрінде көрінуі мүмкін. Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де басқа
тірі жанның өзіне мұндай қатынасты қаламайтын зиян келтіру мінез – құлық
тәсілдерін білдіреді. [7; 28]
Агрессия – бұл кейбір обьектілерге немесе адамдарға мақсатты түрде
зиян келтіретін мінез – құлық. Агрессия – бұл әлеуметтенудің бұрмалауының
нәтижесі, ата – ананың жазалауды шектен тыс қолдануы, балаларға деген қатал
қатынасының нәтижесі. Агрессивті бағыт тұлғаға қарсы бағытталған
балағаттау, зорлық, өлтіру әрекеттерінен көрінеді, обьективті жағдай мен
адамның агрессивті мінез – құлықының арасында себептерді біріктіретін
байланысты көрсетеді: агрессияға деген дайындық (ыза, ашу) және өзі үшін
осы жағдайларды интерпитациялау. [5;27]
Зорлау, зомбылық көрсету, қастандық жасау, агрессия мәселелері
көптеген теориялық мектептердің зерттеу обьектісі болып отыр. Бірақ осы
мектептердің ешқайсысы осы сұрақтарға толық және жан – жақты жауап бере
алмайды, бірақ мәселенің белгілі аспектісін зерттеп, түсіндіруге мүмкіндік
береді.
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия – бұл
қандайда бір обьектіге немесе адамға түрлі себептер бойынша кейбір бастапқы
туа біткен бейсана құмарлықтардың іске аспау нәтижесінен өмірге деген
энергияның бұзылуы, мақсаты - зиян келтіру болып табылатын мінез – құлық.
Бұл құмарлықтарды басу, олардың іске асуын қатал бекіту мінез – құлықтың
әлеуметтік дезадаптация формасына әкелетін, мазасыздық, толымсыздық,
агрессивтілік сияқты сезімдерді тудырады. [7;119]
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З. Фрейд өзінің бұрынғы
жұмыстарында адамның мінез – құлқындағы үйлескен тенденциялар махаббатпен,
қамқорлық арқылы өмірді қайта өңдеу мен сақтауға бағытталған энергиялар мен
өмір инстингі Эростан туа және жанама туады деп пайымдаған. Агрессия
Либидолы импульстердің бұзылуына, блоктануына деген қарсы реакция ретінде
қарастырылады. Сонымен қатар З. Фрейд екінші негізгі инстинкт Танатос бар
екенін айтты – бұл өлімге деген құмарлық. Оның энегриясы өмірдің аяқталуы
мен бұзылуына бағытталған, ал бұл жағымсыз эмоциялар – ыза, жек
көрушілік, деструктивтілік болып табылады. З. Фрейд барлық адамдардың мінез
– құлықтарын Танатос пен Эростың арасындағы күрделі қарым – қатынас
нәтижесі, екеуінің арасында үнемі қысым болып тұрады деген. Осы екі
инстинкт арасында үнемі өткір қақтығыс болып тұратындықтан, басқа
механизмдер (ығыстыру) Танатос энергиясын сыртқа, ал, Менін бөлек бағытқа
бұру мақсатында қызмет етеді. Осылайша, Танатос жанама түрде агрессияның
сыртқа шығып, басқаларына бағытталуына себеп болады.
З. Фрейд агрессияның зорлық ретінде көрінуін алғашында адамға
бұрыннан тән инстинкттер ретінде түсіндіреді. Инстинкттер мен оның
әрекеттерін шектеп отыратын әлеуметтік нормалар арасындағы қарама –
қайшылықтың болуы агрессия және зорлық сияқты ішкі қысымдарды тудырады.
Адам өзіне, басқаларға қатысты және сыртқы әлемге қатысты зорлық жасайды.
Жоғарғы Мен концепциясының аспектісінде Мен зорлық, агрессия, Мен
және Жоғарғы Мен арасындағы қақтығыс нәтижесі шынайылық пен психиканың,
ішкі мен сыртқының арасында қарама – қайшылықты тудырады. . [7;119]
Өмір мен өлімге деген құмарлықтардың өзара қарама – қарсылығы затқа
деген махаббат (нәзіктік) пен жеккөрініштілік (агрессивтіік) арасындағы
полярлігін дәлелдеуімен түсіндіріледі. өлімге деген құмарлық зорлықты
тудырады, бірақ махаббат та агрессивті (агрессивтілікті) тудыруы мүмкін.
Бұл мінез – құлық өз бастауын адамға тән өлім инстингінен алатын туа біткен
ғана емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын мінез – құлық, себебі, егер
Танатос энергиясы сыртқа бағытталмайтын болса, ол индивидтің өзінде
бұзылулардың пайда болуына әкеледі. З. Фрейдтің теориясындағы бұл аспект
(катарсис жайлы түсінігі) қауіпті әрекеттердің алдын алудың тиімді
құралдары болуы мүмкін бұзушысы жоқ эмоционалды экспрессивті әрекеттерді
орындауы.
Агрессивтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте
балалық дамудың кезеңдерімен сәйкестенеді. Оральді кезеңде оның байқалуы
сарказмге, өсекке бейім сияқты агрессивті қырларының қалыптасуына әкелуі
мүмкін. Анальді кезеңде байқалуы қырсықтықтың қалыптасуына, ал ол өз
кезегінде қырсықтыққа әкеледі, сонымен қоса ашу - ыза, өш алуға деген
бейімділік қасиеттерінің қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Яғни агрессивті мінез – құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан
бастау алып отырған тек туа біткен емес, сонымен қатар қашып құтыла
алмайтын әрекет екеніне көз жеткіземіз. [8;114]
К. Г. Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің
бейсаналық концепциясымен және архетиптерімен негіздей сәйкесінше
түсіндірді. Агрессия, зорлық, зомбылық, санасыздықтың санаға, психиканың
санаға әсер етуімен түсіндіріледі. Индивидтің оның қара бір бөлігімен
қақтығысы қашып құтыларлық емес, және қатты қинайды, ал жеңілісі жанының
өлуіне, жеңіп шығуға, қайта өмір сүруге әкеледі. [48;101]
К. Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар
проблемасын зерттей келе, тұлғаның жоғарғы базисті мазасыздығының өзара
байланысын көрсетті. Адамдарға қарсы қозғалыс жағдайына ұшыраған адам
агрессивтілік, зорлық көрсетуге қақтығысқа бейім. Агрессия индивидтің
психологиялық қорғанысының көптеген түрлерінің қауіпсіздікке ұмтылу, рахат
алу мен комфортқа деген гипотетикалық қажеттілігінің бірі. [48;101]
Этологиялық ықпалдың өкілі К. Лоренц те З. Фрейдтің ойын
жалғастырады. К. Лоренц адамға тән агрессия алғашында өз бастауын
инстинкттерден алады деп санаған. К. Лоренц бойынша, агрессия - үнемі
Өлім инстингімен сәйкестендірілетін көрініс, бұл барлық инстинкттер
сияқты табиғи жағдайда осылайша өмір мен түрдің сақталуына ықпал етеді. К.
Лоренц адам өзінің мінез – құлық табиғатына тәуелді екенін мойындауы керек
деген. Агрессияны зерттеу барысында ол оны жалпы жануарлар әлемінің бір
бөлігі ретінде қарастырды. Табиғат заңы мінез – құлық пен әрекетті
түсіндіреді деп қарастырған. К. Лоренц бойынша, агрессия өз бастауын барлық
адамдарда және тірі жандарда бар туа біткен Өмір сүру инстингінен алады.
Агрессивті энергия ағзада үздіксіз бір темпте уақыт ретімен жиналып
шашыраңқы генденеді. Осылайша, агрессивті әрекеттер біріккен функциялар
болып табылады: [19;56]
Ағзада қаншалықты агрессивті энергия көп болса, соншалықты оны сыртқа
шығаруға жұмсалатын энергия аз болады. Адамдарда басқа тірі жандарға
қарағанда өздерінің түр өкілдеріне қатысты зорлық кең тараған. К. Лоренц
агрессияны туа біткен күштерден құтыла алмаудың салдары ретінде
қарастырады. Ол агрессияның әлсіреу мүмкіндігі мен осыған ұқсас мінез –
құлықты бақылау мүмкіндігі туралы айтқан. К. Лоренц махаббат пен достық
қарым – қатынастары ашық көрінетін құбылыс агрессиямен сәйкес келмейді
және оның көрінуін блоктап тастауы мүмкін деген. [19]
Психоаналитикалық бағытты ұстанушылар үшін агрессия инстинктілі,
туа біткен факторлар құралы болып табылады және агрессивті көріністерді
ешқашан басуға болмайды деген қорытынды жасауға болады. Барлық
материалды қажеттіліктерді қанағаттандыру да, басқа да әлеуметтік
әділетсіздіктің алдын алу да, адамзат қоғамындағы құрылымда позитивті
әлеуметтік өзгерістер де агрессивті импульсертің пайда болуы мен көрінуінің
алдын ала алмайды.
Фрустрационды теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті
зерттеуші Д. Доллард болды. Ол фрустрационды – агрессивті теорияны жасады.
Оның көзқарасы бойынша, агрессия – бұл адам организмінде автоматты пайда
болатын құмарлық емес, ал фрустрацияға деген жауап: яғни эмоционалды тепе –
теңдікке және рахатқа қол жеткізу, қажеттіліктерді өтеу жолындағы
қиындықтарды жою әрекеті. Бұл теория инстинкт концепциясына қарсы пайда
болған теория. Оның ең негізгі қорытындысы: фрустрация салдары әрқашан
агрессияға әкеледі [1;28]
Мұнда агрессивті мінез – құлық - эволюциялық процесс емес, ал
фрустрацияға деген реакция – жетістікке жету, эмоционалды тепе – теңдікке,
қажеттіліктерді қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жоюға әрекет ету деп
тұжырымдалады.. Агрессия фрустрацияның салдары болып табылады, ал
фрустрация соңынан әрқашан агрессия болады. Сонымен бірге фрустрация
деңгейі қажетті әрекетті орындауға деген мотивация күшіне, мақсатты
бағытталған әрекеттің саны мен кедергінің маңыздылығымен байланысты..
[1;28]
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және
фрустрация соңынан әрқашан агрессия туады деп тұжырымдайды. Агрессия –
фрустрация жүйесі бола отырып, 4 негізгі түсініктерге сүйенеді: агрессия,
фрустрация, тежелу, және ығыстыру. Соларға тоқталып өтейік:
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтіруге әрекет ету
болып қарастырылады.
Фрустрация – реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуынан
көрінеді.
Тежелу – бұл күтілген жағымсыз салдардың кесірінен әрекетті бұру және
шектеу тенденциясы. Агрессия актісінің кезкелген тежелуі күтілетін
жазалардың күшіне тура пропорцияланған және бұл тежелудің себепкері ретінде
қабылданған адамға қарсы агрессияны тудыратын қосымша фрустрация болып
табылады.
Ығыстыру – бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға
емес, кезкелген басқа адамға бағытталған агрессиялық әрекеттерге қатысуға
бағытталған. Агрессияның фрустрациялық теориясының ерекше идеясының бірі
болып - катарсис эффектісі болып табылады. Катарсис – бұл жиналып қалған
энергиялардың қысым деңгейінің төмендеуіне әкелетін қозудың босатылу
процессі. Бұл идеяның мәні жауластық тенденцияларының физикалық немесе
эмоционалды көрінуін уақытша жеңілдетуге әкеледі, ал нәтижесінде
психологиялық тепе – теңдікке жетіп, агрессияға деген дайындық әлсірейді.
Адамдар әдетте фрустрацияны жиі бастарынан кешіреді, бірақ міндетті түрде
өздерін агрессивті ұстамайды.
Керісінше келесі теория агрессияның фрустрациямен шартталатындығы
туралы тқжырымдайды. Модификацияланған теория формасын ұстанушылардың бірі
Л. Берковиц болды. Оның ойынша агрессия – бұл туа біткен бейімділік пен
игерілген реакциялар арасындағы күрделі өзара әрекеттесу функциясы. Бұл
фрустрацияның нәтижесінде пайда болады.. Фрустрациялаушы тітіркендіргішке
эмоционалды реакция ретінде мүмкін болатын ыза күйзелісін енгізді. Л.
Берковиц агрессияны әрқашан фрустрацияға деген доминантты реакция емес
екенін мойындап, кейбір белгілі жағдайларда басылып қалуы мүмкін екенін
айтқан. [6;]
Фрустрация – агрессия деген концепция жүйесінде Л. Берковиц елеулі
өзгерістер енгізді:
1)Фрустрацияның агрессивті әрекеттерде іске асуы міндет емес, ол
оған дайын болуын стимулдайды;
2) Тіпті дайын тұрған жағдайдың өзінде агрессия еш себепсіз пайда
болмайды;
3) Фрустрацияның ситуациядан агрессивті әрекеттер арқылы шығуы
индивидтте осындай әрекеттерге ұқсас әрекетті тәрбиелейді;
Кейінгі жұмыстарында Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық
нәрселерге қорғаныс реакциялардың комплексі ретінде жауап береді, соның
ішінде тек біреуі ғана маңызды рольге ие деген қорытынды жасаған. [7]
С. Розецвейг фрустрационы тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп
көрсетті:
1) Айырылу ( лишение - privation ) – қажеттілікті өтеу үшін немесе
қандайда бір мақсатқа жету үшін қажетті құралдардың болмауы. іштей
айырылу және сырттай айырылу деп бөліп қарастырады. Сыртқы айырылу -
фрустратор адамнан тыс тұрған жағдайда, іштей айырылу - фрустратор
адамның өзінде болған кезде.
2) Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы обьектілердің немесе
заттардың жоғалуы, кетуі (de privation).
3) Қақтығыс – бір уақытта бір – бірімен сәйкес келмейтін оянулардың,
амбивалентті сезімдер немесе қатынастардың өмір сүруі.
Бұл теория бойынша, агрессия – фрустрационды жағдайлардан шығу
мүмкіндіктерінің бір жолы ретінде қарастырылады. Фрустрация кезінде адам
жалпы қорғаныс реакциялар комплексіне жауап қайтарады.
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып
табылады. Бұл теория бойынша, агрессия – бұл әлеуметтік бекітулерге
сәйкес келетін бақылау арқылы әлеуметтену процесінде игерілген мінез –
құлықты білдіреді. Мінез – құлық үлгісі тұлғааралық әсер ету құралы ретінде
қарастырылады. Сондықтан бұл жерде әлеуметтенудің алғашқы зерттелінуші,
делдалы - ата – ананың балаларын агрессивтілік мінез – құлыққа үйрету
әсеріне көңіл бөлу керек. [9]
Д. Уотсон агрессияның, зорлық- зомбылықтың көрінуін индивидтің өткен
тәжірибесінің нәтижесі ретінде оның мінез – құлықының сыртқы ортаның әсері
күшті болатынын ескере отырып қарастырған. Бекіту және жазалау әдістерін
қолдану агрессияның көріну формасына және оның үздіксіздік деңгейіне
маңызды түрде әсер етеді.
Әлеуметтік үйрену теориясы – бұл үлгіге бағдарланған адамның мінез –
құлықын зерттеу болып табылады. Мұнда басты көңіл алғашқы әлеуметтену
делдалдарын зерттеуге, яғни ата – анасының балаларын агрессивті мінез –
құлыққа үйретуіне түседі. Ата – ананың мінез – құлықы агрессия моделі
ретінде болуы мүмкін және агрессивті ата – атаналардың балалары да
агрессивті болатыны дәлелденген. Драйв – бұл ағзаны әрекетке итермелейтін
күшті стимул. Әрекетке ояну барысында оятушыға қатысты тар шеңберде ояну –
бұл алғашқы не туа біткен драйвтер. Мұндай оятушылар негізгі физиологиялық
процестермен байланысты және қозу күштерінің азаюы органикалық өмір сүру
үшін мәнді. Осылайша баланың алғашқы өмір кезеңдерінде дистересстен
босатылуы оны қоршаған ересектердің әрекетіне байланысты, дәл осы басқа
адамдармен әсіресе анасы арасындағы алғашқы драйв күштерінің төмендеуімен
байланысты құрайды және әлеуметтік процестердің негізі болып табылады.
Балалар басқа адамдардың мінез – құлқына бақылау арқылы, өз әке –
шешелеріне еліктеу арқылы үйренеді. Бұл процесс модельдеу деп аталады.
Кейінірек, модельдеу процесі әлеуметтену процесіне өтіп, нәтижесінде
реакцияның әдеттегі модельі қалыптасады. Өсіп келе жатқан балалар
әлеуметтік айналасындағы ортадан алынған әртүрлі мысалдарға еліктейді.
Осы теорияның тағы бір өкілі А. Бандура болған. А. Бандура
агрессивті мінез – құлықты анализдеуде ескере кететін маңызды 3 кезеңді
бөліп көрсетті:
1) Ұқсас әрекеттерді игеру әдісі;
2) Олардың көрінуіне мәжбүрлейтін факторлар;
3)Олар бекітілген шарттар;
А. Бандура сонымен бірге бекіту, ығыстыру және өзіндік бекіту деген
түсініктерді енгізді. Бекітулерді ығыстыру – индивидттің бақылаған жағымды
және жағымсыз бөтен әреттерінің салдары ғана болып табылады. Өзіндік
бекітудің тиімділігі индивидттің мінез – құлқына, сыртқы бекітілу сияқты
әсер етеді. Әлеуметтік үйрену теориясын қорытындлайтын болсақ, индивид
ортаға түсу арқылы онымен өзара әрекеттесу арқылы, жанұядағы қарым –
қатынасты бақылау барысында индивид агрессивті мінез – құлықтарды
үйренеді.
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз және
басқалар агрессия мен зорлық – зомбылықты өздерінің негізгі теорияларына
сәйкестентіре зерттеп, түсіндіреді. К. Роджерс агрессия мен зорлық
индивидтің таңдау мүмкіндігін, еркіндігін шектеуге қарсы міндетті жауап
реакциясы деп санаған. Агрессия мен зорлық психологиялық қорғаныстың,
масканың бір түрі болып табылады. Агрессия ағзаның қауіпті деп қабылдаған,
индивидтің өзі туралы ойларына сәйкес келмейтін тәжірибесіне жауап болып
табылады. Адам өзінің қасиеттерін, өз - өзін қабылдау қажеттілігін
сезінеді. Ол бақытқа, жақсы өмірге ұмтылады. Егер ол басқалардың өзі
туралы көзқарасына бағдарланған болса, - онда қысым, қобалжу, мазасыздық,
мұндай бағалауға байланысты қобалжуларды сезінеді. Адам олардың күтулерін,
талаптарын орындауға тырысады, сондықтан ол еріксіз, тәуелсіз емес, өз іс -
әрекетін іске асыруда шектеледі, ал К. Роджерс айтпақшы агрессия – бұл
еркіндікті шектеуге бағытталған мәжбүрленген жауапты әрекет. [11;103]
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі
Э.Фромм болып табылады. Ол өзінің Анатомия человеческой деструктивности
кітабында нейрофизиологиялық, жануарлар психологиясының, антропологияның
ғылыми мәлімдемесі адамдарда өзідігінен шашыраңқы дамитын агрессивтілік
инстинкті бар деген болжамды жоққа шығарады. [7;9]
Э. Фромм зорлық және агрессия мәселесін адамның әлеуметтік сұрағымен
байланыстырады. Қоғамдық топ мақсатты түрде индивидттерде белгілі бір
қырларды, соның ішінде зорлық – зомбылыққа қатысты қырларды қалыптастырады.
Э. Фромм агрессия мен деструктивтіліктің әр түрлі түрлерін және олардың
алғы шарттарын талдайды. Сонымен қатар Э. Фромм агрессия деп – басқа
адамға, тірі немесе өлі обьектіге қарсы зиян келтіруге бағытталған әрекет
деп қарастырады. Осыдан, бұл категорияларға әр түрлі реакциялар мен
импульстер типін жатқызады. Сондықтан Э. Фромм мейірімді, сапалы, өмір
сүру қабілеттеріне бейімделген агрессияны, өмірді сақтаумен байланысы жоқ
зиянды агрессиядан ажыратады. Біріншіден, ол зиянды агрессия туралы ойды,
көзқарасын дамытады. Биологиялық бейімделген агрессия - бұл индивидтің
қорқынышқа витальді қызығушылықпен көрсеткен реакциясы. Бұл адамға да,
жануарға да тән. Мұндай агресся қорқытуға деген шашыраңқы реакция ретінде
пайда болып, оның салдары – қорқуды немесе оның салдарын жоюды білдіреді.
Биологиялық бейімделмеген зиянды агрессиялар қорқытудан немесе
қарсыласудан қорғаныс болып табылады.. Оның негізгі көрінісі - өлтіру және
қатал жарақат – мұның өзіндік рахат алудан басқа мақсаты жоқ. Бұл
әрекеттер құрбанға ғана емес, сонымен қатар агрессордың өзіне де зиян
келтіреді. Зиян агрессияның негізінде инстинкт емес, адамның өзінің өмір
сүру барысында төменде тамырымен кеткен адамдық потенциалда жатыр.
Агрессия феноменін талдай келе, Э. Фромм псевдоагрессия, ойындық
агрессия, өзін - өзі бекіту ретіндегі агрессия терминдерін қолданады.
Псевдоагрессия түсінігін Э. Фромм нәтижесінде зақым келтіруі мүмкін,
бірақ ешқандай зиянды тілектері жоқ әрекеттерді түсінеді. Мысалы бір
адамды кездейсоқ жарақаттау. [7;99]
Ойындық агрессия ешқандай бұзу мақсаты жоқ және жағымсыз мотивациясы
болмайды. Э. Фроммның негізгі идеясы адамның қаталдығы мен
деструктивтілігінің себебін оның жануардан алған бұзушы инстинктінен емес,
ал адамды жануарлар тұқымдарынан ажырататын факторлардан іздеу керек деп
түсіндіреді. Бұл жағдайда агрессия феноменін әлеуметтік даму факторын
ескере отырып түсінуге болады.
Сонымен, Фромм агрессия және зорлық әрқашан қоғамда үнемі болады,
немесе өз кезегінде өзі көрсетеді. Фромм агрессия мен зорлық проблемасын
адамның әлеуметтік сипаты туралы сұрақтармен байланыстырған. Қоғамдық
топтар өз индивидтерінде белгілі қырларын соның ішінде зорлыққа қатысты
қырларды мақсатты түрде қалыптастырады.
Шетелде агрессияны зерттеу проблемасының концепциясы жақсы
жасалғанмен, отандық психологияда да маңызды орын алады. Осы проблеманы
отандық психологияда зерттеу көптеген авторлардың жұмыстарында көрсетілген.
(Л.М Семанюк, С.В.Ениколопов, А.П.Колчино, Н.Д.Левитов, О.Ю.Михайлова,
А.А.Реан, Е.В.Рощин, Т.Г.Румянцева, И. А. Фурманов т.б.). Агрессия түсінігі
кейінгі зерттеулерде өз маңыздылығына ие болды. (Ю.М. Антонян, П.А Ковалев,
Т.Н. Курбатова, Р.М. Масагутов)
Отандық психологияда жеткіншектер қарапайым бала ретінде
қарастырылады. Ол агрессивтіліктің қырлары мен сапаларын оны қоршаған
ортаның күрделілігінен, тәрбиелік жұмыстың қателігі мен дұрыс
жасалмауынан, қараусыз қалуы әсерінен игереді.
Жеткіншектердегі агрессивті мінез - құлықты зерттеудегі теориялық
қызығушылықтың өсуі өтпелі, әлеуметтік жүйелердің трансформациясының
кризистік кезеңі көбінде агрессияның өсу деңгейімен байланысты. [10;53]
Жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі психо - әлеуметтік
бейімделушіліктің жоғарлауының контекісінде түрліше қарастырылады. (
Е.В.Ольшинская, В.А.Троск) жеткіншектік жасқа көңіл аудару осы кезеңде
психо-әлеуметтік бейімделу түсінігімен анықталуы индивидтің бүкіл өмір
сүруі барысында тән болумен байланысты. Әртүрлі ситуацияға әсер етудегі
адекватты тәсілдердің болмауы жеткіншектің психоэмоционалды жағдайының
конструктивті емес, қолайсыз мінез-құлық формасының бейнеленуі оның
тұлғалық деңгейінің негативті өзгеруіне әкеп соғады. [11]
Психологияда агрессия феноменін зерттеу көптеген теориялардың пайда
болуына әкелді. О.Ю.Михайлованың теориясынан агрессивтілік феноменін
келесідей түсіндіруге болады. Ол агрессивті мінез-құлық биологиялық және
әлеуметтік қатынасқа негізделген теория болып табылады деген. [12;10]
Агрессияны сипаттауда екі негісгі түсінік қолданылады: агрессивті
мінез-құлық – басқа адаммен өзара әрекеттесудегі мақсатқа бағытталған зиян
келтірудің мінез-құлық формасы және агрессивтілік тұлғаның қасиеті ретінде.
Отандық психологияда агрессия мен агрессивтілік мәселесін
зерреттеудің көпфакторлы тенденциясы екені анықталды. (О.Ю.Михайлова).
Агрессияны түрлі факторлармен детерминантталатын көпдеңгейлі феномен,
күрделі мінез-құлық ретінде қарастыра бастады. [12;10] Агрессивті мінез-
құлықтың ситуативті және тұлғалық детерминантын салыстырмалы талдау негізге
алынды. ( А.А.Реан ). Яғни тұлғаның агрессивті әрекетінің сандық
көрсеткіштерінің айырмашылықтарының агрессия құрлымынан бөліну мүмкіндігі
қарастырылады.
Агрессивтілік тұлғаның әлеуметттену процесінде биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік факторлардың әсеріне байланысты конструктивті
және әлеуметтенудің бұзылуында деструктивті сипатқа ие болған, жүйелік,
әлеуметтік – психологиялық қасиет ретінде қарастырылады, бұған қарамастан,
агрессияның рөлін субьектінің индивидуалды психологиялық құрлымында бүтін
феномен ретінде қарастыру қажет екені байқалады ( С.Л.Соловьева) [12;11].
Т.Н. Курбатов (А.Г.Ананьевке сүйене отырып) анализ құрлымы негізінде
оның үш деңгейін бөлді: индивидуалды, субъективті іс-әрекеттік, және
тұлғалық.
Румянцева агрессияны ұстау мен бақылау мүмкіндігін мойындау мен жоққа
шығару принципі бойыншақұрастырылған келесі классификацияға бөлінеді:
Агрессивті энергияның шашыраңқы итеріліп және әлсіреуімен байланысты
шығуымен байланысты теориялар, агрессияны физиологиялық бақылап ұстау
теориясы және агрессияның ұстап және әлеуметтік бақылау теориясы деп
бөлінеді.
Агрессияны сипаттауда үнемі екі негізгі түсініктерді қолданады:
агресивті мінез – құлық - өзара әрекеттесуші басқа қатысушыға мақсатты
түрде зиян келтіретін мінез – құлықтың кез келген формасы. (Р. Берон, Д.
Ричердсон) және агрессивтілік – тұлғаның қасиеті ретінде қарастырылады.
Кез келген адамның мінез – құлықты өзара әрекеттесу жағдайы мен ғана
емес, сонымен қатар оның индивидуалды ерекшеліктерімен, анықталатынын
ескеріп, агрессивтілікті агрессивті мінез – құлықтың алғы шарты ретінде
түсінуге болады. Кез келген агрессивті мінез – құлықтың артында агрессивті
тұлға тұрған жоқ, дәл осы сияқты кез келген агрессивті тұлға агрессивті
мінез – құлықты демонстрациялауы шарт емес (А. А. Реан). агрессивті
мінез – құлық және агрессивтілік бір – бірімен байланысты болғанына
қарамастан, олардың табиғаттары бір – бірінен ерекшеленеді.
Отандық әдебиеттерде балалық агрессивтілік 3 жасында қалыптасып,
пубертатты кезеңге дейін физикалық агрессия формасында болып, агрессивті
мінез – құлықтың вербалды тәсілдерін әлеуметтік тиімді, жаңа нәрселерді
игереді деп қарастырады (И.А. Фурманов).
Соңғы уақытта агрессивтілік феноменін зерттеу тенденциясын тек биологиялық
(мысалы, храмосомды аномальиялар) және әлеуметтік (жанұядағы тәрбиелеу
стильі), сонымен қатар психологиялық – факторлардың әсерінен қалыптасатын
күрделі құбылыс ретінде қарастыру көзделуде. Агрессияның психологиялық
факторларына когнетивті факторларды (қабылдау белгілі әрекеті мен өзара
әсер етуші стимулдардың интерпритациясы), эмоционалды (агрессивті
әрекеттерді мотивтеуші ашу – ыза эмоциялары), ерік – жігерлік (жалпы мінез
– құлық пен эмоционалды реакциялар деңгейін бақылау) жатады, осылардың
негізінде агрессивтіліктің сәйкес модельділігі қалыптасады: қалыптасып келе
жатқан тұлғаның агрессивті қасиетінің әлеуметтену деңгейін диагностикалауға
мүмкіндік беретін конструктивті және деструктивті (Е. В. Ольшинская)
[12;12]
Агрессивті мінез – құлық типологиялары мен механизмдерін қарастыру
оның пайда болуын және бекітілуін талдаумен шартталады, яғни басқаларға
қатысты агрессивті әрекеттерге бейімділік қалайша игеріледі, мінез – құлық
формасы мен агрессивті тұлға қасиетінің пайда болу факторларымен
шартталады. [10; 53]
1.2 Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерінің көрінуі
Жеткіншектік кезеңді адамның қалыптасу баспалдағындағы ерекше жастық
кезең екені тарихи жоспарда өнеркәсіптік дамыған елдерде ХІХ ғасырдың
екінші жартысында болды. (М. Кле).
Жеткіншектік кезеңді алғаш зерттегендердің бірі С. Холл болды, ол бұл
кезеңді Бури и натиска деп атады.
М. Мид жеткіншектік кезең біздің өркениетіміздің фактісі болып табылады,
оның сипаты ең бірінші бала өмір сүретін қоғамның мәдениеті мен дәстүріне
тәуелді болады деген қорытындылар жасаған.
Неміс ғалымы Э. Шпрангер бұл жас кезеңнің негізгі жаңа қалыптасуларын
анықтаған, Ш. Бюлер біріншілердің бірі болып, жеткіншектік кезеңге
биологиялық және психологиялық даму бірлігінде талдау жүргізді. Психолог В.
Штерн жеткіншек кезеңді қарастыра отырып, бұл жас кезеңнің маңыздылығы
тұлғаның тұлғаның қалыптасу маңыздылығында ғана деген.
Отандық ғалымдар шетелдік ғалымдарға қарағанда бұл жас кезеңнің
динамикалық емес, мазмұнды жағын зерттеген. [13; 53]
Жалпы адамның онтогенездегі күрделі кезеңдердің бірі болып,
жеткіншектік (14–18) кезең табылады. Бұл кезеңде бұрын қалыптасқан
психологиялық құрлымды қайта құрып қана қоймай, сонымен бірге мінез-
құлықтың негізгі саналық құбылуы пайда болады. [14;21]
Отандық психологияда адам эгоист немесе альтурист қарапайым не
мақтаншақ болып тумайды деп тұжырымдайды. Жеткіншек тек құрдастарының
ішінде емес, сонымен бірге үлкендердің ортасында да белгілі рөлді ойнауға
тырысады. Үлкендерде мына ұстаным қалыптасып қалған – ол бала, сондықтан
үлкендерді тыңдау керек деген. Нәтижесінде екі жақта психологиялық барьер
өседі. [1;42]
Егерде бұндай мінез-құлық себептерін тереңірек қарастырсақ, онда
бұндай жеткіншектерде эмоционалды сферасы мен тұлғалық кризістік бұзылулар
болады. Тұлғалық кризис қоршаған адамдарды өзіндік Мен ретінде қабылдауда
көрінеді. Агрессивті мінез-құлық қарсы шығу сипатына ие, эпизоттық түрде
пайда болады да олардың қоршаған ортамен өзарақатынасын бұзады. Ол жоғары
тұлғалық әлеуметтік – психологиялық қасиеттернің сандық жетіспеушілігінің
салдары болып табылады. Яғни мынандай психологиялық қасиеттер: мінез-
құлықтың жүйкелік ұстанымдары, қоғамдық сананың әлсіздігі, құндылықтық
бағдарлану жүйесінің бұрмалануы болып келеді.[14;89]
Жеткіншектік кезең – бұл адам дамуының күрделі кезеңдерінің бірі,
яғни онтогенездегі ең күрделі кезеңдердің бірі болып табылады. Бұл кезеңде
ерте орныққан психологиялық құрылымдар түбірімен қалыптасады, жаңа
білімдер пайда болады, әлеуметтік мінез-құлық негіздері қаланады,
әлеуметтік ұстанымдар мен адамгершілік көзқарастар қалыптасуында жалпы
бағыттылығы көрінеді. Бір жағынан бұл күрделі кезеңде баланың негативті
көріністерінің көрсеткіші болып, тұлға құрылымындағы үйлесімсіздік болып
табылады. Ересек адамдар мен қарым-қатынасы қарсыласу сипатында болады,
бұрынғы қалыптасқан қызығушылықтар жүйесі бұзылады. Екінші жағынан, бұл жас
кезең көптеген жағымды факторларға толы: баланың өз беттілігі жоғарлайды,
басқа балалармен және ересектермен қарым-қатынасы әртүрлі мәнді және жан-
жақты бола бастайды, іс-әрекет шеңбері сапалы және мәнді өзгереді, өзіне
және басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады. Жеткіншектік жаста
маңызды рөлді жыныстық жетілумен басқа да өзгерістер алатын пубертатты
кезең ретінде анықталуы организмнің дамуымен байланысты, ол психикалық
дамуға өз әсерін тигізеді. [15; 89]
Жеткіншектің мінез-құлқындағы мазалайтын бір жайт – ол әдетте түрлі
ортада стихиялы топтық қарым-қатынас процесінде тұрақты мінезге айналатын –
жоғарғы мазасыздық, қатігездік, қаталдық, агрессивтілік болып табылады.
[125;]
Жеткіншектік кезең мерзімдігіне, жасына қарамастан (14-18) ол
индивидуумның болашақтағы өмірін анықтайды. Осы кезеңде тұлғалық мінезінің
т.б. қалыптасуы жүреді. Бұлар: балалық шақтан ересектікке өту, әдеттегі
мектептік оқудың басқа іс-әрекеттік түрлеріне аусуы, немесе ағзаның қайта
құрылуы жеткіншекті ортаның жағымсыз әсеріне енжар етеді. Ең маңыздысы
болып жанұядағы тәрбие табылады, бұқаралық ақпарат құралдары табылады. [17]
Жеткіншектің қалыптасуының қайшы немесе жағымды болуы ата-ананың
тәрбиелеу стиліне байланысты болады.
Егер жеткіншекте агрессивтілік сияқты тұлғалық қыр бар болса, онда
оның мінез-құлық стратегиясының сипаттмасы төмендегідей болады: [18;]
1) мұндай жеткіншектер өз қызығушылықтары мен позицияларын қорғауға
тырысады, қарым-қатынаста эмоционалдылық және агрессивтілік көрсетеді;
2) оларға өздерін эмоционалды тұрғыда қабылдау тән, өздерін
жеткіліксіз сынау, өз сапаларын, қасиеттерін бағаламау. [19;]
3) Мен образын ұстанушылық тән, бұл эгозимді білдіреді,
оқшаулану сезімінен қорықпай, лидерлікке ұмтылу тән.
4) бұлар жанұя, мұғаліммен қарым-қатынас орнатуды конфликт ретінде
бағалайды.
5) өз қызығушылықтарын қорғаудағы агрессивтілік олардың
конструктивті шешім қабылдауларына кедергі келтіреді. [20;]
Жеткіншек ересек адамның көңілін өзіне тартуға ғана емес, сонымен
қатар түсінуін, сеніміне енуге тырысады. Өз құрбылары мен ересектердің
арасында белгілі бір рөлді ойнауға тырысады. Ересектер қоғамында
жеткіншектердің әлеуметтік белсенділігінің дамуына әсер ететін позициясы
орнығады. Нәтижесінде ересек адам мен жеткіншектердің арасында барьер
қалыптасады, соны жеңу жолында көптеген жеткіншектер өзгергендігін көрсету
үшін, өздерінің құқықтары мен міндеттерін көрсету үшін, өзінің
өзгергендігін көрсету үшін, өзіне көңіл аударту үшін мінез-құлықтың
агрессивті формаларына жүгінеді. [21;]
Агрессивті мінез-құлықтың мәні оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ –
ҚҰЛҚЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1.1Агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның
ықпалы
1.2 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері
ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПЕРИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
2.1 Әдістемелерді және зерттеу базасын таңдау
2.2.Зерттеу қорытындыларын интерпритациялау және талдау ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
КІРІСПЕ
Адамдағы агрессия мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды
мәселелердің бірі, себебі біз онымен күнде көшеде, транспортта, мектепте
кездесеміз. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты
әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия
мәселесі зерттеудің негізгі обьектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы
агрессивті мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының
өзекті зерттеу бағытына айналып отыр [1;25]. Бүгінгі таңдағы бұқаралық
ақпарат құралдары жеткіншектерді агрессивті әрекеттерге еліктіріп,
үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен
жеткіншектерде девиантты мінез – құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа,
сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді.
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия – бұл өзіне мұндай
қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе
мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез – құлықтың кез келген формасы
деген анықтаманы қолданады. [2; 18] Сонымен қатар өз - өзіне бағытталған
агрессивті мінез – құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар
дейді. [3;416]
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде
көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады.
Агрессияның болмауы енжарлық пен конформдылыққа, ал оның шектен тыс дамуы
қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда
белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам
дамымайды, енжар болады. Жеткіншектер үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді
роль атқарады, ерекше орын алады, себебі ол айналадағы ортасымен қарым –
қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды. [4;82]
Сонымен қатар жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі аз зерттелінген.
Көптеген ғалымдар ресейде және шетелде зерттеген ғалымдардың назарына
мәселенің мынандай аспектілері: агрессияның биологиялық, және әлеуметтік
детерминанттары, оны игеру мен оның орнығу механизмдері, агрессияның
көрінуін анықтайтын агрессиялық мінез – құлықтың индивидуалды және жыныстық
ерекшеліктер, агрессияның алдын алу тәсілдері зерттеу назарына алынды.
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеуіміздің обьектісі болып жеткіншектердің агрессивтілігі
табылады.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқындағы
психологиялық ерекшеліктер
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлқының
ерекшелітерін анықтау
Зерттеу болжамы: Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлықтың ерекше
көрініс беруі сыртқы факторларға, яғни қарым – қатынас жасайтын ортасы,
мектеп, және тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға
қойып отырмыз:
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды
қарастрып, талдау жасау;
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлықтың көріну
ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастырту;
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. Жеткіншектердегі агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін
эмперикалық зерттеу нәтижелерін анықтау;
Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік
концепциялар табылады, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің
ғылыми негіздерін ( Р.Беорн, Д. Ричердсон, Л. Берковиц, З. Фрейд, К.
Лоренц, К.Г. Юнг, А. Адлер, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз К.
Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, Э. Шпрангер, Ш.
Бюлер, М. Мид, А.А Реан, Румянцева, О.Ю. Михаилова, И.А Фурманов, Т.Н.
Курбатов, В.И Гарбузов, А.А. Бодалев, Т.В. Роял, Е.Е. Копчанова, Г.П.
Бочкарева, П.П. Бельский, С.Я. Белячева, Е.В. Ольшинская, Н.А. Невский,
С.Л. Соловева, Ю.М. Антонян) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде
(Э. Фромм, К. Изард, А. Р. Ратинов, Т. Д. Марцинковская, А. А. Роял, С. А.
Соловьева және тағы басқалар) “агрессия” және “агрессивтілік”
түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсетті:
Агрессивтілік – бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде
агрессивті мінез – құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға
болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық
өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеу әдістері:
1. Тұлғаның психологиялық ерекшелітерін анықтауға арналған
көпфакторлы FPI тұлғалық сұрақнамасы;
2. Агрессивтіліктің көрінуін анықтауға бағытталған Басс – Дарки
сұрақнамасы;
3. М. З. Дукаревичтің Дүниеде жоқ жануар проективті әдістемесі;
4. Екі әдістеменің арасындағы корреляциялық байланысты Стюдент
крийтериі арқылы көрсету;
Зерттеу базасы болып, Шығыс Қазақстан облысының Өскемен қаласының
жалпыға білім беретін кәсіптік № 45 мектебі табылады.
Зерттеу экспериментіне екі 8 сынып оқушылары, барлығы 55 оқушы
қатысты.
Жеткіншектердің агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу
практикалық тұрғыдан үлкен қызығушылық тудырды.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДЕГІ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ – ҚҰЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
1. Агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық
психологияға ықпалы.
Агрессия термині қазіргі кезде кең контексте қолданылады.
Адамдар неге агрессивті әрекет етеді екен, осындай деструктивті мінез –
құлықты болдырмау үшін қандай іс – шаралар қолдану керек? Бұл сұрақтар
көптеген ғасырлар бойы философия, поэзия, дін сияқты түрлі позицияларда
қарастырылып келеді. Біздің мың жылдықта бұл мәселе жүйелі зерттеудің пәні
болып отыр, бірақ агрессия проблемасымен байланысты сұрақтардың бәріне
жауап табылып жатқан жоқ. [1;23]
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсініледі: Жауласуды тудыратын
ашық жағымсыздық, ал агрессивтілік зиянды өзара әрекеттесудегі
жауластықты тудырушы ретінде жүреді. Яғни агрессия ашық түрде жауласу
болса, агрессивтілік адамның өзара жауласуына әкеледі [1;25] Жалпы агрессия
термині зорлық әрекеттерін күшейтy мағынсына ие. Агрессия және агрессорлар
дөрекі күштерді көрсетуші ретінде жағымсыз түрде бағаланады. [3:416]
Әлеуметтік позициядан қарайтын агррссияға келетін болсақ, агрессияға
әкелетін және одан сақтайтын әлеуметтік факторлар иен жағдайларды білу
қажет. [4;442] Адамдар біреуді агрессивті деп сипаттағанда олар біреуді
жәбірлейді немесе досшыл емес, немесе күшті бола тұра барлығын өзінше
жасатқысы келеді деп, немесе олар өз айтқандарынан қайтпайды деп, немесе
шешілмейтін мәселелерді еш қорқынышсыз қолына ала алады деп сипаттаулары
мүмкін. Кейбір жағдайда агрессорлар басқаларға деген қайғы немесе
ауыртпашылық ниетін жасыруы мүмкін. [5;124] Агрессияны тек басқаларға
зиян әкелетін мінез – құлық ретінде ғана емес, сонымен қатар негативті
жетістікке жету тілегі бар кез келген әрекет деп айтуға болады. [1;18б]
Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған зиян тигізуде денеге
зақым келтіруді мақсат етуді сипаттайды. Агрессияның нәтижесі негативті
салдарға әкеледі. Жәбірлеуден басқа, біреуді қолайсыз жағдайдайға қалтыру,
қорлау, мазақ ету, қажетті бір нәрсесінен айыру және т.б сияқты
көріністерді агрессивті деп атауға болады. А. Басс адамдарда агрессияның
көрінуіндегі агрессивті әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беретін 3 негізгі
шкалаларды көрсетті: [1; 15б]
Физикалық – вербалды;
Белсенді – енжар;
Тура – жанама;
Кесте 1.1 А. Басс бойынша агрессия категориялары
Агрессия Мысалдар
типтері
Физикалық Басқа адамға қарсы күш қолдану, денеге зақым келтіру, соғу,
Белсенді - тураcуық
қару, оқпен ату, жаралау.
Белсенді - Басқа адамға жанама жолмен бағытталған агрессия
жанама
Енжар - тура Басқа адамға қалаған мақсатына жетуге, немесе қалаған іс -
әрекетімен айналысуға физикалық жол бермеу
Енжар - жанама Қажетті тапсырмаларды орындаудан бас тарту: мысалы,
демонстрация кезінде территорияны босатудан бас тарту.
Вербалды Басқа адамды сөзбен жәбірлеу, сын айту, төмендету.
Белсенді - тура
Белсенді - Басқа адам туралы ызалы - өсек тарату.
жанама
Енжар – тура Басқа адаммен сөйлесуден, сұрағына жауап беруден бас тарту.
Енжар - жанама Белгілі сөздік түсіндірме, түсініктеме беруден бас тарту.
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия – басқа адамға зақым не ауырлық келтіру, адам
сүйектерін, мойынын сықырлатады, тісін қайрайды, жұдырығын жұмып оянады,
агрессиялық киноларды көреді.
Вербалды агрессия – жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын
қолдану:
1) жағымсыз ой – пікірлермен сыншыл ескертпелер;
2) жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту
жасырын өкпелеу сияқты қанағаттанбау формасында;
3) агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4) жәбірлеу, кіналау т. б;
5) қорқыту, зорлау;
6) қарапайым айғай - әдетте агрессивті сипатта болады;
Тура агрессия – құрбанға қарсы бағытталған, жанама агрессияда -
құрбан қатыспайды, бірақ оған қарсы өсек тарайды.
Агрессияға көптеген анықтамалар берілген:
1) Агрессия - бұл басқаларға зиян келтіретін немесе қорқытудан туатын
кезкелген мінез - құлық.
2) Агрессия – қандайда бір әрекет агрессия ретінде көріну үшін олар
ренжіту немесе жәбірлеу тілектерінен тұруы керек.
3) Агрессия – бұл басқаларға денелік немесе физикалық зақым келтіруге
әрекет ету болып табылады.
Қазіргі заманда психологтардың көбі Д. Ричердсон, Берон бойынша
агрессия анықтамасын қолданады.
Агрессия – өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа
біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез –
құлықтың кезкелген формасы. [1; 97]
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты
қаламайтынбасқа тірі жанға зиян немесе зақым келтіруге бағытталған мінез –
құлықты білдіреді.
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1) агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
2) агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді
білдіретін мінез – құлық қана қарастырады;
3) Агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын
мотвациясы болуы қажет;
Кейбір авторлар агрессияны эмоция, мотив, ұстаным емес мінез –
құлық модельі ретінде қарастырады. Агрессия термині үнемі ашу – ыза
сияқты эмоциялармен сонымен қатар зақым келтіру жәбірлеу тілектері сияқты
мотивтермен, рассалы және этникалық нанымдар сияқты ұстанымдармен
ассоциацияланады. Нәтижесі зиян келтіруге әкелетін бұл факторлардың мінез –
құлықта маңызды рөлді атқаруына қарамастан, олардың бар болуы мұндай
әрекеттерді орындаудың шарты болып табылмайды. Жалпы алғанда ашу, ыза
басқа адамға қол жұмсап күш келтірудің қажетті шарты болып табылмайды, ал
негативті эмоциялар, мотивтер, ұстанымдар әрқашан басқа адмға қарсылық ету
мен тура әрекет етуден көрінбейді деп тұжырымдайды.
Агрессия латын тілінен аударғанда қарсыласу деген мағынаны білдіреді.
Агрессия – бұл бір топ адамды немесе бір адамды жоюға немесе
психологиялық, физикалық зиян келтіруге бағытталған индивидуалды немесе
ұжымдық мінез – құлық әрекеті. Жалпы агрессия субьектінің фрустрацияға
деген реакциясы ретінде пайда болып, жек көру, ашу, кек, ыза сияқты
эмоционалды жағдайлармен сипатталады. Ол экспрессивті (эмоция, сезім
көріністерінің күші) басқаларға саналы мақсатты түрде зиян келтірумен
сипатталатын қарсыластық агрессия, ал инструменталды агрессия – мұнда
субьектінің мақсаты бейтарап түрде болады, ал агрессия оған қол жету құралы
ретінде қолданылады. Субьектінің агрессивті мінез – құлыққа дайындығы
тұлғаның тұрақты қырына - агрессивтілікке қатысты қарастырылады.
Агессивтіліктің себептері болып қақтығыстық, жанұядағы эмоционалды
байланыстың бұзылуы, жанұя тәрбиесінің жағдайы табылады. [5;65]
Агрессивті әрекет өз - өзіне бағытталуы мүмкін, бұл аутоагрессия деп
аталады, яғни өзін - өзі өлтіру, өзін – өзі төмендету, өзін -өзі кінәлау.
[3; 31б]
Агрессивті мінез – құлық (фpagress- вызывающий, воинственный, латын
тілінен – нападаю – басқаға физикалық немесе моральді зақым келтіру,
мақсатты орындау әрекеті. [6;7]
Агрессия жеке индивидте немесе топтарда түрлі формада көрінуі мүмкін, ашық
көріністе – төбелес, дөрекілік, ал жабық формада – жамандық тілеу, ызалану
түрінде көрінуі мүмкін. Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де басқа
тірі жанның өзіне мұндай қатынасты қаламайтын зиян келтіру мінез – құлық
тәсілдерін білдіреді. [7; 28]
Агрессия – бұл кейбір обьектілерге немесе адамдарға мақсатты түрде
зиян келтіретін мінез – құлық. Агрессия – бұл әлеуметтенудің бұрмалауының
нәтижесі, ата – ананың жазалауды шектен тыс қолдануы, балаларға деген қатал
қатынасының нәтижесі. Агрессивті бағыт тұлғаға қарсы бағытталған
балағаттау, зорлық, өлтіру әрекеттерінен көрінеді, обьективті жағдай мен
адамның агрессивті мінез – құлықының арасында себептерді біріктіретін
байланысты көрсетеді: агрессияға деген дайындық (ыза, ашу) және өзі үшін
осы жағдайларды интерпитациялау. [5;27]
Зорлау, зомбылық көрсету, қастандық жасау, агрессия мәселелері
көптеген теориялық мектептердің зерттеу обьектісі болып отыр. Бірақ осы
мектептердің ешқайсысы осы сұрақтарға толық және жан – жақты жауап бере
алмайды, бірақ мәселенің белгілі аспектісін зерттеп, түсіндіруге мүмкіндік
береді.
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия – бұл
қандайда бір обьектіге немесе адамға түрлі себептер бойынша кейбір бастапқы
туа біткен бейсана құмарлықтардың іске аспау нәтижесінен өмірге деген
энергияның бұзылуы, мақсаты - зиян келтіру болып табылатын мінез – құлық.
Бұл құмарлықтарды басу, олардың іске асуын қатал бекіту мінез – құлықтың
әлеуметтік дезадаптация формасына әкелетін, мазасыздық, толымсыздық,
агрессивтілік сияқты сезімдерді тудырады. [7;119]
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З. Фрейд өзінің бұрынғы
жұмыстарында адамның мінез – құлқындағы үйлескен тенденциялар махаббатпен,
қамқорлық арқылы өмірді қайта өңдеу мен сақтауға бағытталған энергиялар мен
өмір инстингі Эростан туа және жанама туады деп пайымдаған. Агрессия
Либидолы импульстердің бұзылуына, блоктануына деген қарсы реакция ретінде
қарастырылады. Сонымен қатар З. Фрейд екінші негізгі инстинкт Танатос бар
екенін айтты – бұл өлімге деген құмарлық. Оның энегриясы өмірдің аяқталуы
мен бұзылуына бағытталған, ал бұл жағымсыз эмоциялар – ыза, жек
көрушілік, деструктивтілік болып табылады. З. Фрейд барлық адамдардың мінез
– құлықтарын Танатос пен Эростың арасындағы күрделі қарым – қатынас
нәтижесі, екеуінің арасында үнемі қысым болып тұрады деген. Осы екі
инстинкт арасында үнемі өткір қақтығыс болып тұратындықтан, басқа
механизмдер (ығыстыру) Танатос энергиясын сыртқа, ал, Менін бөлек бағытқа
бұру мақсатында қызмет етеді. Осылайша, Танатос жанама түрде агрессияның
сыртқа шығып, басқаларына бағытталуына себеп болады.
З. Фрейд агрессияның зорлық ретінде көрінуін алғашында адамға
бұрыннан тән инстинкттер ретінде түсіндіреді. Инстинкттер мен оның
әрекеттерін шектеп отыратын әлеуметтік нормалар арасындағы қарама –
қайшылықтың болуы агрессия және зорлық сияқты ішкі қысымдарды тудырады.
Адам өзіне, басқаларға қатысты және сыртқы әлемге қатысты зорлық жасайды.
Жоғарғы Мен концепциясының аспектісінде Мен зорлық, агрессия, Мен
және Жоғарғы Мен арасындағы қақтығыс нәтижесі шынайылық пен психиканың,
ішкі мен сыртқының арасында қарама – қайшылықты тудырады. . [7;119]
Өмір мен өлімге деген құмарлықтардың өзара қарама – қарсылығы затқа
деген махаббат (нәзіктік) пен жеккөрініштілік (агрессивтіік) арасындағы
полярлігін дәлелдеуімен түсіндіріледі. өлімге деген құмарлық зорлықты
тудырады, бірақ махаббат та агрессивті (агрессивтілікті) тудыруы мүмкін.
Бұл мінез – құлық өз бастауын адамға тән өлім инстингінен алатын туа біткен
ғана емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын мінез – құлық, себебі, егер
Танатос энергиясы сыртқа бағытталмайтын болса, ол индивидтің өзінде
бұзылулардың пайда болуына әкеледі. З. Фрейдтің теориясындағы бұл аспект
(катарсис жайлы түсінігі) қауіпті әрекеттердің алдын алудың тиімді
құралдары болуы мүмкін бұзушысы жоқ эмоционалды экспрессивті әрекеттерді
орындауы.
Агрессивтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте
балалық дамудың кезеңдерімен сәйкестенеді. Оральді кезеңде оның байқалуы
сарказмге, өсекке бейім сияқты агрессивті қырларының қалыптасуына әкелуі
мүмкін. Анальді кезеңде байқалуы қырсықтықтың қалыптасуына, ал ол өз
кезегінде қырсықтыққа әкеледі, сонымен қоса ашу - ыза, өш алуға деген
бейімділік қасиеттерінің қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Яғни агрессивті мінез – құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан
бастау алып отырған тек туа біткен емес, сонымен қатар қашып құтыла
алмайтын әрекет екеніне көз жеткіземіз. [8;114]
К. Г. Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің
бейсаналық концепциясымен және архетиптерімен негіздей сәйкесінше
түсіндірді. Агрессия, зорлық, зомбылық, санасыздықтың санаға, психиканың
санаға әсер етуімен түсіндіріледі. Индивидтің оның қара бір бөлігімен
қақтығысы қашып құтыларлық емес, және қатты қинайды, ал жеңілісі жанының
өлуіне, жеңіп шығуға, қайта өмір сүруге әкеледі. [48;101]
К. Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар
проблемасын зерттей келе, тұлғаның жоғарғы базисті мазасыздығының өзара
байланысын көрсетті. Адамдарға қарсы қозғалыс жағдайына ұшыраған адам
агрессивтілік, зорлық көрсетуге қақтығысқа бейім. Агрессия индивидтің
психологиялық қорғанысының көптеген түрлерінің қауіпсіздікке ұмтылу, рахат
алу мен комфортқа деген гипотетикалық қажеттілігінің бірі. [48;101]
Этологиялық ықпалдың өкілі К. Лоренц те З. Фрейдтің ойын
жалғастырады. К. Лоренц адамға тән агрессия алғашында өз бастауын
инстинкттерден алады деп санаған. К. Лоренц бойынша, агрессия - үнемі
Өлім инстингімен сәйкестендірілетін көрініс, бұл барлық инстинкттер
сияқты табиғи жағдайда осылайша өмір мен түрдің сақталуына ықпал етеді. К.
Лоренц адам өзінің мінез – құлық табиғатына тәуелді екенін мойындауы керек
деген. Агрессияны зерттеу барысында ол оны жалпы жануарлар әлемінің бір
бөлігі ретінде қарастырды. Табиғат заңы мінез – құлық пен әрекетті
түсіндіреді деп қарастырған. К. Лоренц бойынша, агрессия өз бастауын барлық
адамдарда және тірі жандарда бар туа біткен Өмір сүру инстингінен алады.
Агрессивті энергия ағзада үздіксіз бір темпте уақыт ретімен жиналып
шашыраңқы генденеді. Осылайша, агрессивті әрекеттер біріккен функциялар
болып табылады: [19;56]
Ағзада қаншалықты агрессивті энергия көп болса, соншалықты оны сыртқа
шығаруға жұмсалатын энергия аз болады. Адамдарда басқа тірі жандарға
қарағанда өздерінің түр өкілдеріне қатысты зорлық кең тараған. К. Лоренц
агрессияны туа біткен күштерден құтыла алмаудың салдары ретінде
қарастырады. Ол агрессияның әлсіреу мүмкіндігі мен осыған ұқсас мінез –
құлықты бақылау мүмкіндігі туралы айтқан. К. Лоренц махаббат пен достық
қарым – қатынастары ашық көрінетін құбылыс агрессиямен сәйкес келмейді
және оның көрінуін блоктап тастауы мүмкін деген. [19]
Психоаналитикалық бағытты ұстанушылар үшін агрессия инстинктілі,
туа біткен факторлар құралы болып табылады және агрессивті көріністерді
ешқашан басуға болмайды деген қорытынды жасауға болады. Барлық
материалды қажеттіліктерді қанағаттандыру да, басқа да әлеуметтік
әділетсіздіктің алдын алу да, адамзат қоғамындағы құрылымда позитивті
әлеуметтік өзгерістер де агрессивті импульсертің пайда болуы мен көрінуінің
алдын ала алмайды.
Фрустрационды теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті
зерттеуші Д. Доллард болды. Ол фрустрационды – агрессивті теорияны жасады.
Оның көзқарасы бойынша, агрессия – бұл адам организмінде автоматты пайда
болатын құмарлық емес, ал фрустрацияға деген жауап: яғни эмоционалды тепе –
теңдікке және рахатқа қол жеткізу, қажеттіліктерді өтеу жолындағы
қиындықтарды жою әрекеті. Бұл теория инстинкт концепциясына қарсы пайда
болған теория. Оның ең негізгі қорытындысы: фрустрация салдары әрқашан
агрессияға әкеледі [1;28]
Мұнда агрессивті мінез – құлық - эволюциялық процесс емес, ал
фрустрацияға деген реакция – жетістікке жету, эмоционалды тепе – теңдікке,
қажеттіліктерді қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жоюға әрекет ету деп
тұжырымдалады.. Агрессия фрустрацияның салдары болып табылады, ал
фрустрация соңынан әрқашан агрессия болады. Сонымен бірге фрустрация
деңгейі қажетті әрекетті орындауға деген мотивация күшіне, мақсатты
бағытталған әрекеттің саны мен кедергінің маңыздылығымен байланысты..
[1;28]
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және
фрустрация соңынан әрқашан агрессия туады деп тұжырымдайды. Агрессия –
фрустрация жүйесі бола отырып, 4 негізгі түсініктерге сүйенеді: агрессия,
фрустрация, тежелу, және ығыстыру. Соларға тоқталып өтейік:
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтіруге әрекет ету
болып қарастырылады.
Фрустрация – реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуынан
көрінеді.
Тежелу – бұл күтілген жағымсыз салдардың кесірінен әрекетті бұру және
шектеу тенденциясы. Агрессия актісінің кезкелген тежелуі күтілетін
жазалардың күшіне тура пропорцияланған және бұл тежелудің себепкері ретінде
қабылданған адамға қарсы агрессияны тудыратын қосымша фрустрация болып
табылады.
Ығыстыру – бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға
емес, кезкелген басқа адамға бағытталған агрессиялық әрекеттерге қатысуға
бағытталған. Агрессияның фрустрациялық теориясының ерекше идеясының бірі
болып - катарсис эффектісі болып табылады. Катарсис – бұл жиналып қалған
энергиялардың қысым деңгейінің төмендеуіне әкелетін қозудың босатылу
процессі. Бұл идеяның мәні жауластық тенденцияларының физикалық немесе
эмоционалды көрінуін уақытша жеңілдетуге әкеледі, ал нәтижесінде
психологиялық тепе – теңдікке жетіп, агрессияға деген дайындық әлсірейді.
Адамдар әдетте фрустрацияны жиі бастарынан кешіреді, бірақ міндетті түрде
өздерін агрессивті ұстамайды.
Керісінше келесі теория агрессияның фрустрациямен шартталатындығы
туралы тқжырымдайды. Модификацияланған теория формасын ұстанушылардың бірі
Л. Берковиц болды. Оның ойынша агрессия – бұл туа біткен бейімділік пен
игерілген реакциялар арасындағы күрделі өзара әрекеттесу функциясы. Бұл
фрустрацияның нәтижесінде пайда болады.. Фрустрациялаушы тітіркендіргішке
эмоционалды реакция ретінде мүмкін болатын ыза күйзелісін енгізді. Л.
Берковиц агрессияны әрқашан фрустрацияға деген доминантты реакция емес
екенін мойындап, кейбір белгілі жағдайларда басылып қалуы мүмкін екенін
айтқан. [6;]
Фрустрация – агрессия деген концепция жүйесінде Л. Берковиц елеулі
өзгерістер енгізді:
1)Фрустрацияның агрессивті әрекеттерде іске асуы міндет емес, ол
оған дайын болуын стимулдайды;
2) Тіпті дайын тұрған жағдайдың өзінде агрессия еш себепсіз пайда
болмайды;
3) Фрустрацияның ситуациядан агрессивті әрекеттер арқылы шығуы
индивидтте осындай әрекеттерге ұқсас әрекетті тәрбиелейді;
Кейінгі жұмыстарында Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық
нәрселерге қорғаныс реакциялардың комплексі ретінде жауап береді, соның
ішінде тек біреуі ғана маңызды рольге ие деген қорытынды жасаған. [7]
С. Розецвейг фрустрационы тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп
көрсетті:
1) Айырылу ( лишение - privation ) – қажеттілікті өтеу үшін немесе
қандайда бір мақсатқа жету үшін қажетті құралдардың болмауы. іштей
айырылу және сырттай айырылу деп бөліп қарастырады. Сыртқы айырылу -
фрустратор адамнан тыс тұрған жағдайда, іштей айырылу - фрустратор
адамның өзінде болған кезде.
2) Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы обьектілердің немесе
заттардың жоғалуы, кетуі (de privation).
3) Қақтығыс – бір уақытта бір – бірімен сәйкес келмейтін оянулардың,
амбивалентті сезімдер немесе қатынастардың өмір сүруі.
Бұл теория бойынша, агрессия – фрустрационды жағдайлардан шығу
мүмкіндіктерінің бір жолы ретінде қарастырылады. Фрустрация кезінде адам
жалпы қорғаныс реакциялар комплексіне жауап қайтарады.
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып
табылады. Бұл теория бойынша, агрессия – бұл әлеуметтік бекітулерге
сәйкес келетін бақылау арқылы әлеуметтену процесінде игерілген мінез –
құлықты білдіреді. Мінез – құлық үлгісі тұлғааралық әсер ету құралы ретінде
қарастырылады. Сондықтан бұл жерде әлеуметтенудің алғашқы зерттелінуші,
делдалы - ата – ананың балаларын агрессивтілік мінез – құлыққа үйрету
әсеріне көңіл бөлу керек. [9]
Д. Уотсон агрессияның, зорлық- зомбылықтың көрінуін индивидтің өткен
тәжірибесінің нәтижесі ретінде оның мінез – құлықының сыртқы ортаның әсері
күшті болатынын ескере отырып қарастырған. Бекіту және жазалау әдістерін
қолдану агрессияның көріну формасына және оның үздіксіздік деңгейіне
маңызды түрде әсер етеді.
Әлеуметтік үйрену теориясы – бұл үлгіге бағдарланған адамның мінез –
құлықын зерттеу болып табылады. Мұнда басты көңіл алғашқы әлеуметтену
делдалдарын зерттеуге, яғни ата – анасының балаларын агрессивті мінез –
құлыққа үйретуіне түседі. Ата – ананың мінез – құлықы агрессия моделі
ретінде болуы мүмкін және агрессивті ата – атаналардың балалары да
агрессивті болатыны дәлелденген. Драйв – бұл ағзаны әрекетке итермелейтін
күшті стимул. Әрекетке ояну барысында оятушыға қатысты тар шеңберде ояну –
бұл алғашқы не туа біткен драйвтер. Мұндай оятушылар негізгі физиологиялық
процестермен байланысты және қозу күштерінің азаюы органикалық өмір сүру
үшін мәнді. Осылайша баланың алғашқы өмір кезеңдерінде дистересстен
босатылуы оны қоршаған ересектердің әрекетіне байланысты, дәл осы басқа
адамдармен әсіресе анасы арасындағы алғашқы драйв күштерінің төмендеуімен
байланысты құрайды және әлеуметтік процестердің негізі болып табылады.
Балалар басқа адамдардың мінез – құлқына бақылау арқылы, өз әке –
шешелеріне еліктеу арқылы үйренеді. Бұл процесс модельдеу деп аталады.
Кейінірек, модельдеу процесі әлеуметтену процесіне өтіп, нәтижесінде
реакцияның әдеттегі модельі қалыптасады. Өсіп келе жатқан балалар
әлеуметтік айналасындағы ортадан алынған әртүрлі мысалдарға еліктейді.
Осы теорияның тағы бір өкілі А. Бандура болған. А. Бандура
агрессивті мінез – құлықты анализдеуде ескере кететін маңызды 3 кезеңді
бөліп көрсетті:
1) Ұқсас әрекеттерді игеру әдісі;
2) Олардың көрінуіне мәжбүрлейтін факторлар;
3)Олар бекітілген шарттар;
А. Бандура сонымен бірге бекіту, ығыстыру және өзіндік бекіту деген
түсініктерді енгізді. Бекітулерді ығыстыру – индивидттің бақылаған жағымды
және жағымсыз бөтен әреттерінің салдары ғана болып табылады. Өзіндік
бекітудің тиімділігі индивидттің мінез – құлқына, сыртқы бекітілу сияқты
әсер етеді. Әлеуметтік үйрену теориясын қорытындлайтын болсақ, индивид
ортаға түсу арқылы онымен өзара әрекеттесу арқылы, жанұядағы қарым –
қатынасты бақылау барысында индивид агрессивті мінез – құлықтарды
үйренеді.
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз және
басқалар агрессия мен зорлық – зомбылықты өздерінің негізгі теорияларына
сәйкестентіре зерттеп, түсіндіреді. К. Роджерс агрессия мен зорлық
индивидтің таңдау мүмкіндігін, еркіндігін шектеуге қарсы міндетті жауап
реакциясы деп санаған. Агрессия мен зорлық психологиялық қорғаныстың,
масканың бір түрі болып табылады. Агрессия ағзаның қауіпті деп қабылдаған,
индивидтің өзі туралы ойларына сәйкес келмейтін тәжірибесіне жауап болып
табылады. Адам өзінің қасиеттерін, өз - өзін қабылдау қажеттілігін
сезінеді. Ол бақытқа, жақсы өмірге ұмтылады. Егер ол басқалардың өзі
туралы көзқарасына бағдарланған болса, - онда қысым, қобалжу, мазасыздық,
мұндай бағалауға байланысты қобалжуларды сезінеді. Адам олардың күтулерін,
талаптарын орындауға тырысады, сондықтан ол еріксіз, тәуелсіз емес, өз іс -
әрекетін іске асыруда шектеледі, ал К. Роджерс айтпақшы агрессия – бұл
еркіндікті шектеуге бағытталған мәжбүрленген жауапты әрекет. [11;103]
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі
Э.Фромм болып табылады. Ол өзінің Анатомия человеческой деструктивности
кітабында нейрофизиологиялық, жануарлар психологиясының, антропологияның
ғылыми мәлімдемесі адамдарда өзідігінен шашыраңқы дамитын агрессивтілік
инстинкті бар деген болжамды жоққа шығарады. [7;9]
Э. Фромм зорлық және агрессия мәселесін адамның әлеуметтік сұрағымен
байланыстырады. Қоғамдық топ мақсатты түрде индивидттерде белгілі бір
қырларды, соның ішінде зорлық – зомбылыққа қатысты қырларды қалыптастырады.
Э. Фромм агрессия мен деструктивтіліктің әр түрлі түрлерін және олардың
алғы шарттарын талдайды. Сонымен қатар Э. Фромм агрессия деп – басқа
адамға, тірі немесе өлі обьектіге қарсы зиян келтіруге бағытталған әрекет
деп қарастырады. Осыдан, бұл категорияларға әр түрлі реакциялар мен
импульстер типін жатқызады. Сондықтан Э. Фромм мейірімді, сапалы, өмір
сүру қабілеттеріне бейімделген агрессияны, өмірді сақтаумен байланысы жоқ
зиянды агрессиядан ажыратады. Біріншіден, ол зиянды агрессия туралы ойды,
көзқарасын дамытады. Биологиялық бейімделген агрессия - бұл индивидтің
қорқынышқа витальді қызығушылықпен көрсеткен реакциясы. Бұл адамға да,
жануарға да тән. Мұндай агресся қорқытуға деген шашыраңқы реакция ретінде
пайда болып, оның салдары – қорқуды немесе оның салдарын жоюды білдіреді.
Биологиялық бейімделмеген зиянды агрессиялар қорқытудан немесе
қарсыласудан қорғаныс болып табылады.. Оның негізгі көрінісі - өлтіру және
қатал жарақат – мұның өзіндік рахат алудан басқа мақсаты жоқ. Бұл
әрекеттер құрбанға ғана емес, сонымен қатар агрессордың өзіне де зиян
келтіреді. Зиян агрессияның негізінде инстинкт емес, адамның өзінің өмір
сүру барысында төменде тамырымен кеткен адамдық потенциалда жатыр.
Агрессия феноменін талдай келе, Э. Фромм псевдоагрессия, ойындық
агрессия, өзін - өзі бекіту ретіндегі агрессия терминдерін қолданады.
Псевдоагрессия түсінігін Э. Фромм нәтижесінде зақым келтіруі мүмкін,
бірақ ешқандай зиянды тілектері жоқ әрекеттерді түсінеді. Мысалы бір
адамды кездейсоқ жарақаттау. [7;99]
Ойындық агрессия ешқандай бұзу мақсаты жоқ және жағымсыз мотивациясы
болмайды. Э. Фроммның негізгі идеясы адамның қаталдығы мен
деструктивтілігінің себебін оның жануардан алған бұзушы инстинктінен емес,
ал адамды жануарлар тұқымдарынан ажырататын факторлардан іздеу керек деп
түсіндіреді. Бұл жағдайда агрессия феноменін әлеуметтік даму факторын
ескере отырып түсінуге болады.
Сонымен, Фромм агрессия және зорлық әрқашан қоғамда үнемі болады,
немесе өз кезегінде өзі көрсетеді. Фромм агрессия мен зорлық проблемасын
адамның әлеуметтік сипаты туралы сұрақтармен байланыстырған. Қоғамдық
топтар өз индивидтерінде белгілі қырларын соның ішінде зорлыққа қатысты
қырларды мақсатты түрде қалыптастырады.
Шетелде агрессияны зерттеу проблемасының концепциясы жақсы
жасалғанмен, отандық психологияда да маңызды орын алады. Осы проблеманы
отандық психологияда зерттеу көптеген авторлардың жұмыстарында көрсетілген.
(Л.М Семанюк, С.В.Ениколопов, А.П.Колчино, Н.Д.Левитов, О.Ю.Михайлова,
А.А.Реан, Е.В.Рощин, Т.Г.Румянцева, И. А. Фурманов т.б.). Агрессия түсінігі
кейінгі зерттеулерде өз маңыздылығына ие болды. (Ю.М. Антонян, П.А Ковалев,
Т.Н. Курбатова, Р.М. Масагутов)
Отандық психологияда жеткіншектер қарапайым бала ретінде
қарастырылады. Ол агрессивтіліктің қырлары мен сапаларын оны қоршаған
ортаның күрделілігінен, тәрбиелік жұмыстың қателігі мен дұрыс
жасалмауынан, қараусыз қалуы әсерінен игереді.
Жеткіншектердегі агрессивті мінез - құлықты зерттеудегі теориялық
қызығушылықтың өсуі өтпелі, әлеуметтік жүйелердің трансформациясының
кризистік кезеңі көбінде агрессияның өсу деңгейімен байланысты. [10;53]
Жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі психо - әлеуметтік
бейімделушіліктің жоғарлауының контекісінде түрліше қарастырылады. (
Е.В.Ольшинская, В.А.Троск) жеткіншектік жасқа көңіл аудару осы кезеңде
психо-әлеуметтік бейімделу түсінігімен анықталуы индивидтің бүкіл өмір
сүруі барысында тән болумен байланысты. Әртүрлі ситуацияға әсер етудегі
адекватты тәсілдердің болмауы жеткіншектің психоэмоционалды жағдайының
конструктивті емес, қолайсыз мінез-құлық формасының бейнеленуі оның
тұлғалық деңгейінің негативті өзгеруіне әкеп соғады. [11]
Психологияда агрессия феноменін зерттеу көптеген теориялардың пайда
болуына әкелді. О.Ю.Михайлованың теориясынан агрессивтілік феноменін
келесідей түсіндіруге болады. Ол агрессивті мінез-құлық биологиялық және
әлеуметтік қатынасқа негізделген теория болып табылады деген. [12;10]
Агрессияны сипаттауда екі негісгі түсінік қолданылады: агрессивті
мінез-құлық – басқа адаммен өзара әрекеттесудегі мақсатқа бағытталған зиян
келтірудің мінез-құлық формасы және агрессивтілік тұлғаның қасиеті ретінде.
Отандық психологияда агрессия мен агрессивтілік мәселесін
зерреттеудің көпфакторлы тенденциясы екені анықталды. (О.Ю.Михайлова).
Агрессияны түрлі факторлармен детерминантталатын көпдеңгейлі феномен,
күрделі мінез-құлық ретінде қарастыра бастады. [12;10] Агрессивті мінез-
құлықтың ситуативті және тұлғалық детерминантын салыстырмалы талдау негізге
алынды. ( А.А.Реан ). Яғни тұлғаның агрессивті әрекетінің сандық
көрсеткіштерінің айырмашылықтарының агрессия құрлымынан бөліну мүмкіндігі
қарастырылады.
Агрессивтілік тұлғаның әлеуметттену процесінде биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік факторлардың әсеріне байланысты конструктивті
және әлеуметтенудің бұзылуында деструктивті сипатқа ие болған, жүйелік,
әлеуметтік – психологиялық қасиет ретінде қарастырылады, бұған қарамастан,
агрессияның рөлін субьектінің индивидуалды психологиялық құрлымында бүтін
феномен ретінде қарастыру қажет екені байқалады ( С.Л.Соловьева) [12;11].
Т.Н. Курбатов (А.Г.Ананьевке сүйене отырып) анализ құрлымы негізінде
оның үш деңгейін бөлді: индивидуалды, субъективті іс-әрекеттік, және
тұлғалық.
Румянцева агрессияны ұстау мен бақылау мүмкіндігін мойындау мен жоққа
шығару принципі бойыншақұрастырылған келесі классификацияға бөлінеді:
Агрессивті энергияның шашыраңқы итеріліп және әлсіреуімен байланысты
шығуымен байланысты теориялар, агрессияны физиологиялық бақылап ұстау
теориясы және агрессияның ұстап және әлеуметтік бақылау теориясы деп
бөлінеді.
Агрессияны сипаттауда үнемі екі негізгі түсініктерді қолданады:
агресивті мінез – құлық - өзара әрекеттесуші басқа қатысушыға мақсатты
түрде зиян келтіретін мінез – құлықтың кез келген формасы. (Р. Берон, Д.
Ричердсон) және агрессивтілік – тұлғаның қасиеті ретінде қарастырылады.
Кез келген адамның мінез – құлықты өзара әрекеттесу жағдайы мен ғана
емес, сонымен қатар оның индивидуалды ерекшеліктерімен, анықталатынын
ескеріп, агрессивтілікті агрессивті мінез – құлықтың алғы шарты ретінде
түсінуге болады. Кез келген агрессивті мінез – құлықтың артында агрессивті
тұлға тұрған жоқ, дәл осы сияқты кез келген агрессивті тұлға агрессивті
мінез – құлықты демонстрациялауы шарт емес (А. А. Реан). агрессивті
мінез – құлық және агрессивтілік бір – бірімен байланысты болғанына
қарамастан, олардың табиғаттары бір – бірінен ерекшеленеді.
Отандық әдебиеттерде балалық агрессивтілік 3 жасында қалыптасып,
пубертатты кезеңге дейін физикалық агрессия формасында болып, агрессивті
мінез – құлықтың вербалды тәсілдерін әлеуметтік тиімді, жаңа нәрселерді
игереді деп қарастырады (И.А. Фурманов).
Соңғы уақытта агрессивтілік феноменін зерттеу тенденциясын тек биологиялық
(мысалы, храмосомды аномальиялар) және әлеуметтік (жанұядағы тәрбиелеу
стильі), сонымен қатар психологиялық – факторлардың әсерінен қалыптасатын
күрделі құбылыс ретінде қарастыру көзделуде. Агрессияның психологиялық
факторларына когнетивті факторларды (қабылдау белгілі әрекеті мен өзара
әсер етуші стимулдардың интерпритациясы), эмоционалды (агрессивті
әрекеттерді мотивтеуші ашу – ыза эмоциялары), ерік – жігерлік (жалпы мінез
– құлық пен эмоционалды реакциялар деңгейін бақылау) жатады, осылардың
негізінде агрессивтіліктің сәйкес модельділігі қалыптасады: қалыптасып келе
жатқан тұлғаның агрессивті қасиетінің әлеуметтену деңгейін диагностикалауға
мүмкіндік беретін конструктивті және деструктивті (Е. В. Ольшинская)
[12;12]
Агрессивті мінез – құлық типологиялары мен механизмдерін қарастыру
оның пайда болуын және бекітілуін талдаумен шартталады, яғни басқаларға
қатысты агрессивті әрекеттерге бейімділік қалайша игеріледі, мінез – құлық
формасы мен агрессивті тұлға қасиетінің пайда болу факторларымен
шартталады. [10; 53]
1.2 Жеткіншектерде агрессивті мінез – құлық ерекшеліктерінің көрінуі
Жеткіншектік кезеңді адамның қалыптасу баспалдағындағы ерекше жастық
кезең екені тарихи жоспарда өнеркәсіптік дамыған елдерде ХІХ ғасырдың
екінші жартысында болды. (М. Кле).
Жеткіншектік кезеңді алғаш зерттегендердің бірі С. Холл болды, ол бұл
кезеңді Бури и натиска деп атады.
М. Мид жеткіншектік кезең біздің өркениетіміздің фактісі болып табылады,
оның сипаты ең бірінші бала өмір сүретін қоғамның мәдениеті мен дәстүріне
тәуелді болады деген қорытындылар жасаған.
Неміс ғалымы Э. Шпрангер бұл жас кезеңнің негізгі жаңа қалыптасуларын
анықтаған, Ш. Бюлер біріншілердің бірі болып, жеткіншектік кезеңге
биологиялық және психологиялық даму бірлігінде талдау жүргізді. Психолог В.
Штерн жеткіншек кезеңді қарастыра отырып, бұл жас кезеңнің маңыздылығы
тұлғаның тұлғаның қалыптасу маңыздылығында ғана деген.
Отандық ғалымдар шетелдік ғалымдарға қарағанда бұл жас кезеңнің
динамикалық емес, мазмұнды жағын зерттеген. [13; 53]
Жалпы адамның онтогенездегі күрделі кезеңдердің бірі болып,
жеткіншектік (14–18) кезең табылады. Бұл кезеңде бұрын қалыптасқан
психологиялық құрлымды қайта құрып қана қоймай, сонымен бірге мінез-
құлықтың негізгі саналық құбылуы пайда болады. [14;21]
Отандық психологияда адам эгоист немесе альтурист қарапайым не
мақтаншақ болып тумайды деп тұжырымдайды. Жеткіншек тек құрдастарының
ішінде емес, сонымен бірге үлкендердің ортасында да белгілі рөлді ойнауға
тырысады. Үлкендерде мына ұстаным қалыптасып қалған – ол бала, сондықтан
үлкендерді тыңдау керек деген. Нәтижесінде екі жақта психологиялық барьер
өседі. [1;42]
Егерде бұндай мінез-құлық себептерін тереңірек қарастырсақ, онда
бұндай жеткіншектерде эмоционалды сферасы мен тұлғалық кризістік бұзылулар
болады. Тұлғалық кризис қоршаған адамдарды өзіндік Мен ретінде қабылдауда
көрінеді. Агрессивті мінез-құлық қарсы шығу сипатына ие, эпизоттық түрде
пайда болады да олардың қоршаған ортамен өзарақатынасын бұзады. Ол жоғары
тұлғалық әлеуметтік – психологиялық қасиеттернің сандық жетіспеушілігінің
салдары болып табылады. Яғни мынандай психологиялық қасиеттер: мінез-
құлықтың жүйкелік ұстанымдары, қоғамдық сананың әлсіздігі, құндылықтық
бағдарлану жүйесінің бұрмалануы болып келеді.[14;89]
Жеткіншектік кезең – бұл адам дамуының күрделі кезеңдерінің бірі,
яғни онтогенездегі ең күрделі кезеңдердің бірі болып табылады. Бұл кезеңде
ерте орныққан психологиялық құрылымдар түбірімен қалыптасады, жаңа
білімдер пайда болады, әлеуметтік мінез-құлық негіздері қаланады,
әлеуметтік ұстанымдар мен адамгершілік көзқарастар қалыптасуында жалпы
бағыттылығы көрінеді. Бір жағынан бұл күрделі кезеңде баланың негативті
көріністерінің көрсеткіші болып, тұлға құрылымындағы үйлесімсіздік болып
табылады. Ересек адамдар мен қарым-қатынасы қарсыласу сипатында болады,
бұрынғы қалыптасқан қызығушылықтар жүйесі бұзылады. Екінші жағынан, бұл жас
кезең көптеген жағымды факторларға толы: баланың өз беттілігі жоғарлайды,
басқа балалармен және ересектермен қарым-қатынасы әртүрлі мәнді және жан-
жақты бола бастайды, іс-әрекет шеңбері сапалы және мәнді өзгереді, өзіне
және басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады. Жеткіншектік жаста
маңызды рөлді жыныстық жетілумен басқа да өзгерістер алатын пубертатты
кезең ретінде анықталуы организмнің дамуымен байланысты, ол психикалық
дамуға өз әсерін тигізеді. [15; 89]
Жеткіншектің мінез-құлқындағы мазалайтын бір жайт – ол әдетте түрлі
ортада стихиялы топтық қарым-қатынас процесінде тұрақты мінезге айналатын –
жоғарғы мазасыздық, қатігездік, қаталдық, агрессивтілік болып табылады.
[125;]
Жеткіншектік кезең мерзімдігіне, жасына қарамастан (14-18) ол
индивидуумның болашақтағы өмірін анықтайды. Осы кезеңде тұлғалық мінезінің
т.б. қалыптасуы жүреді. Бұлар: балалық шақтан ересектікке өту, әдеттегі
мектептік оқудың басқа іс-әрекеттік түрлеріне аусуы, немесе ағзаның қайта
құрылуы жеткіншекті ортаның жағымсыз әсеріне енжар етеді. Ең маңыздысы
болып жанұядағы тәрбие табылады, бұқаралық ақпарат құралдары табылады. [17]
Жеткіншектің қалыптасуының қайшы немесе жағымды болуы ата-ананың
тәрбиелеу стиліне байланысты болады.
Егер жеткіншекте агрессивтілік сияқты тұлғалық қыр бар болса, онда
оның мінез-құлық стратегиясының сипаттмасы төмендегідей болады: [18;]
1) мұндай жеткіншектер өз қызығушылықтары мен позицияларын қорғауға
тырысады, қарым-қатынаста эмоционалдылық және агрессивтілік көрсетеді;
2) оларға өздерін эмоционалды тұрғыда қабылдау тән, өздерін
жеткіліксіз сынау, өз сапаларын, қасиеттерін бағаламау. [19;]
3) Мен образын ұстанушылық тән, бұл эгозимді білдіреді,
оқшаулану сезімінен қорықпай, лидерлікке ұмтылу тән.
4) бұлар жанұя, мұғаліммен қарым-қатынас орнатуды конфликт ретінде
бағалайды.
5) өз қызығушылықтарын қорғаудағы агрессивтілік олардың
конструктивті шешім қабылдауларына кедергі келтіреді. [20;]
Жеткіншек ересек адамның көңілін өзіне тартуға ғана емес, сонымен
қатар түсінуін, сеніміне енуге тырысады. Өз құрбылары мен ересектердің
арасында белгілі бір рөлді ойнауға тырысады. Ересектер қоғамында
жеткіншектердің әлеуметтік белсенділігінің дамуына әсер ететін позициясы
орнығады. Нәтижесінде ересек адам мен жеткіншектердің арасында барьер
қалыптасады, соны жеңу жолында көптеген жеткіншектер өзгергендігін көрсету
үшін, өздерінің құқықтары мен міндеттерін көрсету үшін, өзінің
өзгергендігін көрсету үшін, өзіне көңіл аударту үшін мінез-құлықтың
агрессивті формаларына жүгінеді. [21;]
Агрессивті мінез-құлықтың мәні оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz