Жасушаның биологиясы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Жасуша биологиясы.

Жасушаның құрылысы: Жасушаның ашылуы оптикалық құрал-микроскоптың құрастырылуымен тығыз байланысты. Оптикалық әйнектер туралы деректер өте ерте кезде-ақ қалыптаса бастаған. ХV ғасырдың басында оптикалық әйнектерді адамдар көзәйнек ретінде пайдаланған. Екі линзадан тұратын және ұсақ денелерді үлкейтіп көрсететін ең қарапайым оптикалық құралды ХVI ғасырдың аяғында ағайынды Янсендер құрастырған, бірақ ол арқылы жасушаны көруге мүмкіндік болмаған.

Жасушаны көруге мүмкіндік берген алғашқы микроскопты 1665 жывлыв физик Р. Гук құрастырып, сол микроскоп арқылы жасушаны ашқан. 1671 жылы М. Мальпиги, Н. Грю жасушаларды зерттеп, олардың ең негізгі құрамдық бөлігі- қабықшасы деп болжамдаған.

ХVIІІ-ХІХ ғасырларда микроскоптың күрделенуі, микроскопиялық зерттеулер әдісінің жетілуі нәтижесінде бірте-бірте жасушының тірі заттары ашылған.

1831 жылы ағылшын ғалымы Р. Броцун жасушаның түйіршіктенген құрылымын ашып, оны ядро (nucleus) деп атаған: 1841 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье жасушаның қоймалжың заты-тірі затын ашып, оны протоплазма деп атаған. Осылайша ХІХ ғасырда ғалымдардың жасуша туралы пікірі бірте-бірте өзгеріп, оның негізгі заты қабықшасы емес, тірі заты-деген үғым қалыптасқан,

1838-1839 жылдары неміс ғалымдары Т. Шыванн және М. Шлейден еңбектерінде өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының 200 жылға жуық созылған зерттеулері қорытындыланып, жасуша теориясы қалыптасқан. Сол сияқты жасуша теориясы қалыптасқан. Сол сиықты жасуша теориясының әрі қарай дамуына неміс дәрігері Р. Вирхов та (1858) өз үлесін қосқан.

Қазіргі кезде жасуша теориясының мынадай негізгі қағадалары белгілі:

1. жасуша тіршіліктің ең ұсақ құрылым бірлігі болып табылады, себебі барлық тірі ағзалар (өсімдіктер, жануарлар, саңырауқұлақ, бөлшектенушілер) жасушалардан тұрады;

2. өсімдіктер мен жануарлардың жасушаларының құрылысы, жалпы алғанда бір-біріне ұқсас болады;

3. жасуша тек жасушадан, оның бөлінуі нәтижесінде пайда болады. (Р. Вирхов) . ‘’Omni cellula a`cellula’’;

4. жасуша-ашық биологиялық жүйе, ол арқылы үнемі заттардың, теорияның және ақпараттар ағыны өтіп отырады.

Қазіргі кездегі тұжырым бойынша тіршіліктің 2 формасы белгілі:

Тіршіліктің жасушасы формасы-оған вирустар жатады. Вирустар өте кішкентай, тіпті жай микроскоп арқылы көрінбейтін, денелер. Олар нуклеин қышқылдарынан және ақуыздан тұрады. Олардың тіршілігі тек жасушаға енгеннен кейін ғана байқалды, ал өз беттерінше оларда тіршілік құбылыстары байқалмайды. Вирустарды 1892 жылы орыс ғалымы Д. И. Ивановский ашқан.
Тіршіліктің жасушалы формасы. Оның 2 түрі белгілі, а) прокариотты жасушалар ( бактериялар, көк - жасыл балдырлар) уцитоплазмасы қос қабатты липидтік мембранамен қоршалған, ядросы болмайды тұқым қуалайтын материал сақина тәрізді ДНК молекуласынан тұрады; рибосомадан басқа органоидтары болмайды. Мөлшері жағынан өте ұсақ болып келеді 0, 1-0, 5 мкм, митоз кездеспейді.
Эукариотты жасушалар-цуитоплазма қос қабатты линидтік мембранамен қоршалған, ядросы болады; тұқымқуалайтын материалы хромосомаларда орналасады, барлық органоидтары болады; жасуша мөлшері біршама әрі болып келеді- 15-65 мкм митоз жолымен бөлінеді.

Эукариоттарды бір жасушалы ағзалар жасушасы және көп жасушалы ағзалар жасушалары деп жіктейді. Ал соңғыларын өсімдіктер және жануарлар жасушалары деп бөлінеді.

Бір жасушалы ағзалардың жасушасы (қарапайымдылар) - өздері бір жасуша бола тұрып, тұтас ағзаға тән қызметтер атқарады: қозғалу, тітіркену, көбею, зәр шығару, ас қорыту және т. б. Ал көпжасушалы ағзалардың жасушалары белгі-бір қызмет атқаруға маманданады, оларда әр түрлі ақуыздар синтезделінеді, мысалы: эпителий ұлпасының жасушаларында-меланин, бұлшықет жасушаларында - миозин т. б.

Өсімдіктер жасушасының жануарлар жасушасынан ерекшелігі мынадай:

жасуша сыртын қалың целлюлоза қабығы қаптап тұрады;
цитоплазмада пластидтер (хлоропласттар, хромопласттар, лейкопласттар) кездеседі.
вакуолялары болады.

Қазіргі деректер бойынша жасушаның негізгі заты болып протопласт саналады. Протопласт цитоплазмаға және ядроға жіктеледі. Ол сыртқы ортадан шеткі мембрана-плазмолемма арқылы шектелген. Цитоплазма өз кезегінде гиалоплазмаға (цуитоплазманың негізгі заты-матрикса) және органеллаларға жіктелген.

Тиалоплазма-2 мембранамен (плазмолема, тонопласт) шектелген қоймалжың сұйықтық. Ол органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Оның 80-90 пайызын су құрайды. Органикалық заттардың ішінен негізгілері - ақуыз, нуклейн қышқылдары, майлар, көмірсула, АТФ т. б

Гиалоплазмада органеллалар бытыраңқы орналасқан. Органеллалар- жасушада белгілі - бір қызмет атқарып, цитоплазмада тұрақты түрде кездесетін құрылымдар. Оларға - миохондриялар, Гольджи комплексі, эндоплазмалық тор, пластидтер, рибосомалар, лизосомалар, жасуша орталығы, микроденешіктер, микротүтікшелер т. б жатады.

Эндоплазмалық торды 1945 жылы Портер ашқан. Ол өте ұсақ, тек қана электрондық микроскоп арқылы көруге болатын, қос қабат мембранамен шектелген және тарамданып гиалоплазманы өне бойына торлап тесіп өтіп орналасқан микроарнашықтар мен микроқуыстар жүйесі болып табылады. Оның 2 түрі белгілі: гранцулалы немесе кедір - бұдырлы және агранулалы немесе тегіс эндоплазмалық тор. Гранулалы (кедір- бұдыр) эндоплазмалық тордың мембранасына рибосомалар бекінген, ал тегіс эндоплазмалық торда рибосомалар болмайды. Цитоплазмада, әдетте гранулалы тор агранулалы торға қарағанда әлдеқайда жақсы жетілген. Агранулалы тор кейбір ерекше қызмет атқаратын, яғни майлы заттарды көп синтездейтін жасушаларда ғана жақсы жетілген болады. Гранулалы тордың қызметі - ақуыз синтездеу, жасуша мембраналарын пайда ету орталығы болып саналады. Сол сияқты, ол вакуоля, лизосома, микроденешіктерді де пайда ете алады. Эндоплазмалық арналар арқылы макромолекулалар, иондар тасымалданады. Агранулалы тор липидтерді және көмірсуларды синтездеуге қатынасады.

Гольджи кешенін 1878 жылы атальян ғалымы Гольджи жануарлар жасушасынан ашқан және соңғы кездерге дейін ол тек жануарлар жасушаларына ғана тән деп келінген. Бірақ, кейінірек ол өсімдіктер жасушаларынан да табылған. Сондықтан Гольджи кешені барлық эукариотты жасушаларға тән органелла болып саналады. Гольджи кешені өте жұқа, жалпақ, бәрінің үстіне бірі орналасқан 5-20 қалташықтардан - диктиосомалардан құрылған. Әрбір қалташықтың диаметрі 1мкм, ал қалыңдығы не бары 20-25 нм болып келеді. Қалташықтардың жиектері тесіліп бірте-бірте торға айналған. Гольджи кешенің қызметі-полисахаридтерді синтездеу, жинақтау және тасымалдау болып саналады.

Митохондриялар - жасушаның міндетті органеллаларының бірі. Оның кешені түрліше болып келеді: таяқша тәрізді, дөңгелек, сонақша т. с. с, ал мөлшрі 0, 5-7 мкм тең. Митохондриялар қос қабат мембранамен шектелген. Сыртқы мембранасы тегіс, сұйық, ал ішкі мембранасы митохондрияның ішіне қарай қатпарлар пайда етеді. Оларды кристтер деп атайды. Кристтер арасында митохондрияның негізгі заты- матриксі орналасқан. Онда ДНК, рибосомалар, ақуыздар т. б кездеседі. Митохондриялар органикалық заттарды ыдырату, АТФ синтездеу қызметтерін атқарады.

Рибосомаларды 1955 жылы Палладе ашқан. Ол екі бөлшектен ( кіші бөлшегі, үлкен бөлшегі) тұрады. Олар өте ұсақ тек электрондық микроскоп арқылы көруге болатын - органеллалар. Оның мөлшері не бары 15-35 нм болады. Рибосомалар р-РНК-дан және ақуыздан тұрады, оның негізгі қызметі ақуызды синтездеу болып саналады.

Лизосомалар- диаметрі 2 мкм, әр түрлі ферменттерден тұратын көпіршіктер. Олар органикалық заттарды гидролиздеу ыдырату процесіне қатынасады, яғни жасушашілік ас қорыту қызметін атқарады.

Жасуша орталығы - жануарлар жасушаларына тән органелла. Ол 2 центриолядан тұрады. Әрбір центриоля диаметрі 150 нм, ұзындығы 300-500 нм болып келетін қуыс цилиндр. Оның қабырғасы үш-үштен 9 топқа топтасқан 27 микротүтікшелерден құрылған. Жасуша орталығының қызметі митоздың қалыпты жүруін қамтамасыз ету, яғни анафаза кезінде хроматидалардың полюстерге ажырауын қамтамасыз ету болып табылады.

Микротүтікшелер - түрліше болып келетін ұзын түтіктер, оның диаметрі 24 нм-ге тең. Олар тірек қызметін атқарады.

Пластидтер тек өсімдік жаушаларына тән органеллалар. Олардың 3 түрі белгілі: жасыл пластидтер - хлоропласттар (Комнеретти, 1791) сары, қызыл пластидтер - хромопласттар ( Берцулиус 1837), түссіз пластидтер - лейкопласттар (Крюгер, 1854) .

Цитологияның соңғы кездердегі ең маңызды жетістіктеріне мыналарды жатқызуға болады:

Цитоплазманың мембраналық құрылыс принциптерін тұжырымдау;
Жасушаның ашық биологиялық жүйе екендігін тұжырымдау, яғни заттар, энергия және ақпарат ағындары туралы тұжырымның қалыптасуы;

Цитоплазма және оның органеллалалары биологиялық мембраналардан тұрады, оның қызметі, қасиеттері сол мембраналарға байланысты болады. Шынында да, цуитоплазманың құрғақ затының 90 пайызын биологиялық мембраналар құрайды; гиалоплазма 2 мембранамен (плазмолемма, тонопласт) шектелген; органеллалардың көбесі мембраналардан тұрады.

Биологиялық мембрана өте жұқа, қалыңдығы не бары 5-10 нм болып келетін қабықша. 1972 С. Сингер мен Г. Никольсон ұсынған биомембрананың сұйықтық-мозайкалық моделіне сәйкес, ол 2 биополимерден тұрады: ақуыз және липидтер молекуласы биологиялық мембраналардың қаңқасын құрайды, ол екі қабат сұйық фаза күйінде болады, ал оның бетінде немесе оған еніп, кейде оны түгел тесіп өтіп ақуыз молекулалары орналасқан. Биологиялық мембраналар жартылай өткізгіштік ( таңдамалы өткізгіштік) қасиетке ие, оның ұштары үнемі тұйықталған. Биологиялық мембраналар арқасында жасушада көптеген дербес, қуыстар (органеллалар) түзіледі. Мембраналар арқасында осы қуыстарда тек өздеріне ғана тән химиялық құрамы қалыптасып, бір мезгілде түрліше химиялық реакциялардың жүруіне мүмкіндік туады. Жасуша ашық биологиялық жүйе болып саналады. Ол арқылы үнемі заттар, энергия және ақпараттар ағыны өтіп отырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.