XXғ басындағы саяси партиялар, Алаш партиясы, "үш жүз" социалистік партиясы
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
I.тарау. Алаш партиясы.
1.1. Алаш партиясының құрылуы.
1.2. Алаш партиясының бағдарламасы.
1.3. Алаш партиясының тарихнамасы.
II. тарау. "Үш жүз" социлистік партиясы және оның қызметі.
2.1. Көлбай Төгісовтың өмірі мен "үш жүз" партиясы құрылғанға дейінгі қайраткерлік қызметі.
2.2. "Үш жүз" партиясының құрылуы және ол туралы көзқарастар, сын. пікірлер. Партияның қоғамдық.саяси қызметі, мақсаты мен іс. әрекеті.
Қорытынды:
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Негізгі бөлім:
I.тарау. Алаш партиясы.
1.1. Алаш партиясының құрылуы.
1.2. Алаш партиясының бағдарламасы.
1.3. Алаш партиясының тарихнамасы.
II. тарау. "Үш жүз" социлистік партиясы және оның қызметі.
2.1. Көлбай Төгісовтың өмірі мен "үш жүз" партиясы құрылғанға дейінгі қайраткерлік қызметі.
2.2. "Үш жүз" партиясының құрылуы және ол туралы көзқарастар, сын. пікірлер. Партияның қоғамдық.саяси қызметі, мақсаты мен іс. әрекеті.
Қорытынды:
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты армандаған қазақ халқы өзінің қайғы- қасіретке толы тарихында тағдырдың тәлкегіне түсіп көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Соның ішінде XXғасырдың басындағы қазақстандағы саяси партиялар, Алаш партиясы, "Үш жүз" социалистік партиясының тарихы барынша өзекті зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жатады. Өйткені еліміздің осы кезеңдегі тарихы, Ресей тарихының ықпалында, отаршыл идеалогияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт қамын ойлаған қозғалысының тарихын қайта парақтап, шынайы түрде "ақтаңдақтардың" бетін ашып жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейтестілігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев "Тарих толқынында" деген кітабында былай деп өте дұрыс айтып көрсеткен: "Ұлттық саяси ұйымның жасақталуының өзі отандық тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Оның үстіне кезінде "Алаш"партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар күні бүгүнге дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық ұйым, алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, осы заманғы шындыққа бейімдеу еді "(1).
Елбасының осы маңызды тұжырымы ұлт тарихын жаңаша тұрғыда зерттеуді,сол күрестің басында тұрып қазақ елін отарлық езгіден құтқаруды, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды басты мақсаттарына айналдырған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне шынайы баға беруді күн тәртібіне қойды.оларды "ұлтшылдар","халық жауы" деп жағылған қара күйеден ақтауға, олар туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттеріне алып тастап, обьективті баға беру, ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екндігі анық.
Алаш партиясының құрылуы, оның бағдарламасы тақырыптың өзектілігінің бір қыры ғана.
"Үш жүз" социалистік партиясы 1917жылы дүниеге келді. "Үш жүз"партиясы XXғасырдың басында Қазақстанда құрылған екі партияның бірі. Аталмыш партия өзінің өмір сүрген аз ғана уақытында ел өмірінде ауыз толтырып айтарлықтай қызмет атқара алмады. Оның себептері көп. Партия өмір сүрген аз уақыттың өзі елдегі азамат соғысымен қатар келді. Оның қайраткерлері идеология саласында эсер партиясының, саясат саласында бальшевиктердің ықпалында болды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт қамын ойлаған қозғалысының тарихын қайта парақтап, шынайы түрде "ақтаңдақтардың" бетін ашып жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейтестілігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев "Тарих толқынында" деген кітабында былай деп өте дұрыс айтып көрсеткен: "Ұлттық саяси ұйымның жасақталуының өзі отандық тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Оның үстіне кезінде "Алаш"партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар күні бүгүнге дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық ұйым, алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, осы заманғы шындыққа бейімдеу еді "(1).
Елбасының осы маңызды тұжырымы ұлт тарихын жаңаша тұрғыда зерттеуді,сол күрестің басында тұрып қазақ елін отарлық езгіден құтқаруды, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды басты мақсаттарына айналдырған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне шынайы баға беруді күн тәртібіне қойды.оларды "ұлтшылдар","халық жауы" деп жағылған қара күйеден ақтауға, олар туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттеріне алып тастап, обьективті баға беру, ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екндігі анық.
Алаш партиясының құрылуы, оның бағдарламасы тақырыптың өзектілігінің бір қыры ғана.
"Үш жүз" социалистік партиясы 1917жылы дүниеге келді. "Үш жүз"партиясы XXғасырдың басында Қазақстанда құрылған екі партияның бірі. Аталмыш партия өзінің өмір сүрген аз ғана уақытында ел өмірінде ауыз толтырып айтарлықтай қызмет атқара алмады. Оның себептері көп. Партия өмір сүрген аз уақыттың өзі елдегі азамат соғысымен қатар келді. Оның қайраткерлері идеология саласында эсер партиясының, саясат саласында бальшевиктердің ықпалында болды.
1.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы. 1999, 173бет.
2.Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж.3 бет.
3. «Жизнь национальностей» Газета 1919год 3-август.
4. «Жизнь национальностей» Газета 1920год 19-Ноябрь.
5. И.И.Қозыбаев. Историография казакстана уроки историй. Алматы 1990г. 49бет.
6.К.Есмағанбетов қазақтар шетел әдебиетінде. Марта Олкотт. Қазақтар 129-156беттер.
7. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж.125 бет.
8. М.Қайгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы. 1995ж. 312-313беттер.
9. «Қазақ» газеті, 1917, №251.
10."Қазақстан тарихы"3том «Атамұра» баспасы Алматы, 2002ж. 666бет.
11.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 22бет.
12.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж. 32бет.
13. Бұл да сонда. 33бет.
14.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 24бет.
15. Бұл да сонда. 25бет.
16. К.Нүпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.119бет.
17.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж. 34бет.
18. К.Нүпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.126 бет.
19. Бұл да сонда. 126 бет.
20.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 29бет.
21. "Қазақстан тарихы"3том «Атамұра» баспасы Алматы, 2002ж. 44бет.
22.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж. 93бет.
23.Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. Масква 1994г 184-186 беттер.
24. М.Қайгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995ж.251бет.
25. Назарбаев Н.Ә.Траих толқынында. Алматы, 1999ж 173бет.
26. Қазақстан тарихы. Очерктер Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж. 308бет.
27.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 32бет.
28.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж.259260261262беттер.
29.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 34,35,36беттер.
30.Қазақстан тарихы. Очерктер Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж. 309,310беттер.
31.Алаш орда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Кызыл – орда. 1929
32. Қазақ тарихы 1994ж№1‚12бет.
33. «Социлистік Қзақстан» 1989‚13шілде.
34.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 38бет.
35. К.Нүпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.137 бет.
36. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж.3 бет.
37. «Жизнь национальностей» Газета 1919год 3-август.
38. «Жизнь национальностей» Газета 1920год 19-Ноябрь.
39. Бұл да сонда.
40. Бұл да сонда.
41.И.И.Қозыбаев. Историография казакстана уроки историй. Алматы 1990г. 49бет.
42. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 12бет.
43.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 99бет.
44. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 1314бет.
45. М.Н.Олкот. Қазақтар. Қолжазба.орыс тілінде.
46.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 103104беттер.
47. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 19бет.
48.М.Қ.Қозыбаев. История и совремменость. Алма-Ата. 1991.234235беттер.
49.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 108109110беттер.
50. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 125 бет.
51. Бұл да сонда126бет.
52.М.Қайгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы. 1995ж. 3бет.
53. Бұл да сонда 308бет.
54. Бұл да сонда 308бет.
55. Бұл да сонда 309бет.
56.К.Төгісов. Шығармалар жинағы – Алмата, «Алаш» баспасы.2003ж.8бет.
57. Бұл да сонда 9бет.
58. Бұл да сонда 10бет.
59. Бұл да сонда 11бет.
60. Бұл да сонда.
61. Бұл да сонда 12бет.
62.Айқап. 1913.№7.
63.К.Төгісов. Шығармалар жинағы – Алмата, «Алаш» баспасы.2003ж.13бет.
64.Мусульманская газета.1914.№6.15февраля.
65.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарих дерек көзі (18701918). Алматы, 2000.157бет.
66.Алаш. 1917‚№13.4март
67.Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в казахстане Алма-ата, 1961.234бет
68.К.Төгісов. Шығармалар жинағы – Алмата, «Алаш» баспасы.2003ж.16бет.
69. Бұл да сонда 17бет.
70. Алаш. 1917.№13.4март.
71. Нүпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы-1995.127бет.
72. Алаш. 1917.№13.4март.
73. Алаш. 1917. №16.30март.
74. Алаш. 1917. №7, №17, №12.
75. Алаш. 1917. №12, 24февраль.
76. Алаш. 1917. №17.
77. Ішкі хабарлар Қазақ 1917.№232.3 маусым
78. Документы мусульманских политических партии. 1917-1920г.г. Оксфорд,1985
79. К. Төгісов Шығармалар жинағы. Алматы “Алаш” баспасы. 2003.22бет.
80. М. Шоқай, Естеліктер. Түркия-Стамбул, 1997ж.
81. Туркестанский курьер.1917.№142.28июня.
82. Революционная мысль.1917.№58.23декабря.
83. Үш жүз.1917.№2.24 желтоқсан.
84. Қазақстан шыққан арамзалар. Қазақ. 1918.№260
85. К.Төгісов. Шығармалар жинағы. Алматы. “Алаш” баспасы.2003ж.23 бет.
86. Үш жүздің қулары Қазақ.1918.№252.26 ноябрь
87. Жас азамат.1918.№6
88. Елеуов Т. Установление и упрочения Советской власти в Казахстане.
Алма-Ата,, 1916, 234бет
89. Под знаменем ленинских идей. Алма-Ата, 1973,161 бет.
90. Устаноыления Советской власти в областях Казахстан (1917-1918) Алма-Ата, 1957, 74 бет.
91. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995. 127 бет.
92. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995.318 бет.
93. К. Төгісов. Шығармалар жинағы. Алматы «Алаш» баспасы. 2003ж.25бет.
94. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Алма-Ата,1977,80-131 беттер.
95. Спирин Л.М. Крушение помещичьих и буржуазных партий в Россий. (начало ХХв-1920г). Москва, 1977. 32бет.
96. Григорьев В.К. Противостояние (Большевики и непролетарские партии в Казахстан 1917-20г.г) Алма-Ата, 1989.114бет.
97. Елькеев Б. Партия «Уш жуз» и ее деятельность в период установления. Советской власти в Казахстане. История Казахстан: белые пятна. Сб. Статей. Алматы,1991,58бет.
98. Елкеев Б. Үш жүз партиясы Қазақстан коммунисі. 1990,№8,58бет.
99. К.Төгісов Шығармалар жинағы. Алматы «Алаш» баспасы.2003ж.28бет.
100. Бұл да сонда,
101. Үш жүздің қулары. Қазақ. 1917.№252. 26 қараша.
102. Григорьев В.К.Противостояние (Большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-20г.г) Алма-Ата,1989,121бет.
103. Известия Западно-Сибирского и Омского областного исполнительных комитов. Советов крестьянских, рабочих и солдатских депутатов. 1918.№18.2 апреля.
104. Григеорьев В.К. Противостаяние (Большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-20г.г.) Алма-Ата,1989.124бет.
105. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда Алматы.1995.160 бет.
106. Джангелдин А. Документы и материалы. Алма-Ата, 1961. 50 бет.
107. Қазақ 1918№263.
108. К.Төгісов. Шығармалар жинағы. Алматы «Алаш» баспасы. 2003ж. 32бет.
2.Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж.3 бет.
3. «Жизнь национальностей» Газета 1919год 3-август.
4. «Жизнь национальностей» Газета 1920год 19-Ноябрь.
5. И.И.Қозыбаев. Историография казакстана уроки историй. Алматы 1990г. 49бет.
6.К.Есмағанбетов қазақтар шетел әдебиетінде. Марта Олкотт. Қазақтар 129-156беттер.
7. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж.125 бет.
8. М.Қайгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы. 1995ж. 312-313беттер.
9. «Қазақ» газеті, 1917, №251.
10."Қазақстан тарихы"3том «Атамұра» баспасы Алматы, 2002ж. 666бет.
11.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 22бет.
12.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж. 32бет.
13. Бұл да сонда. 33бет.
14.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 24бет.
15. Бұл да сонда. 25бет.
16. К.Нүпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.119бет.
17.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж. 34бет.
18. К.Нүпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.126 бет.
19. Бұл да сонда. 126 бет.
20.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 29бет.
21. "Қазақстан тарихы"3том «Атамұра» баспасы Алматы, 2002ж. 44бет.
22.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж. 93бет.
23.Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. Масква 1994г 184-186 беттер.
24. М.Қайгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995ж.251бет.
25. Назарбаев Н.Ә.Траих толқынында. Алматы, 1999ж 173бет.
26. Қазақстан тарихы. Очерктер Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж. 308бет.
27.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 32бет.
28.Әлихан Бөкейханов шығармалар құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қайгелдиев. Алматы «Қазақстан» 1994ж.259260261262беттер.
29.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 34,35,36беттер.
30.Қазақстан тарихы. Очерктер Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж. 309,310беттер.
31.Алаш орда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Кызыл – орда. 1929
32. Қазақ тарихы 1994ж№1‚12бет.
33. «Социлистік Қзақстан» 1989‚13шілде.
34.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 38бет.
35. К.Нүпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.137 бет.
36. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж.3 бет.
37. «Жизнь национальностей» Газета 1919год 3-август.
38. «Жизнь национальностей» Газета 1920год 19-Ноябрь.
39. Бұл да сонда.
40. Бұл да сонда.
41.И.И.Қозыбаев. Историография казакстана уроки историй. Алматы 1990г. 49бет.
42. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 12бет.
43.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 99бет.
44. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 1314бет.
45. М.Н.Олкот. Қазақтар. Қолжазба.орыс тілінде.
46.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 103104беттер.
47. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 19бет.
48.М.Қ.Қозыбаев. История и совремменость. Алма-Ата. 1991.234235беттер.
49.М.Абилтайн, Қ.Теңесбаев XXғ басындағы қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш» қозғалысының тарихнамасы(оқу құралы) Түркістан-2004ж. 108109110беттер.
50. Кеңес Нүпейісов. Алаш және Алашорда. Алматы, 1995ж. 125 бет.
51. Бұл да сонда126бет.
52.М.Қайгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы. 1995ж. 3бет.
53. Бұл да сонда 308бет.
54. Бұл да сонда 308бет.
55. Бұл да сонда 309бет.
56.К.Төгісов. Шығармалар жинағы – Алмата, «Алаш» баспасы.2003ж.8бет.
57. Бұл да сонда 9бет.
58. Бұл да сонда 10бет.
59. Бұл да сонда 11бет.
60. Бұл да сонда.
61. Бұл да сонда 12бет.
62.Айқап. 1913.№7.
63.К.Төгісов. Шығармалар жинағы – Алмата, «Алаш» баспасы.2003ж.13бет.
64.Мусульманская газета.1914.№6.15февраля.
65.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарих дерек көзі (18701918). Алматы, 2000.157бет.
66.Алаш. 1917‚№13.4март
67.Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в казахстане Алма-ата, 1961.234бет
68.К.Төгісов. Шығармалар жинағы – Алмата, «Алаш» баспасы.2003ж.16бет.
69. Бұл да сонда 17бет.
70. Алаш. 1917.№13.4март.
71. Нүпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы-1995.127бет.
72. Алаш. 1917.№13.4март.
73. Алаш. 1917. №16.30март.
74. Алаш. 1917. №7, №17, №12.
75. Алаш. 1917. №12, 24февраль.
76. Алаш. 1917. №17.
77. Ішкі хабарлар Қазақ 1917.№232.3 маусым
78. Документы мусульманских политических партии. 1917-1920г.г. Оксфорд,1985
79. К. Төгісов Шығармалар жинағы. Алматы “Алаш” баспасы. 2003.22бет.
80. М. Шоқай, Естеліктер. Түркия-Стамбул, 1997ж.
81. Туркестанский курьер.1917.№142.28июня.
82. Революционная мысль.1917.№58.23декабря.
83. Үш жүз.1917.№2.24 желтоқсан.
84. Қазақстан шыққан арамзалар. Қазақ. 1918.№260
85. К.Төгісов. Шығармалар жинағы. Алматы. “Алаш” баспасы.2003ж.23 бет.
86. Үш жүздің қулары Қазақ.1918.№252.26 ноябрь
87. Жас азамат.1918.№6
88. Елеуов Т. Установление и упрочения Советской власти в Казахстане.
Алма-Ата,, 1916, 234бет
89. Под знаменем ленинских идей. Алма-Ата, 1973,161 бет.
90. Устаноыления Советской власти в областях Казахстан (1917-1918) Алма-Ата, 1957, 74 бет.
91. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995. 127 бет.
92. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995.318 бет.
93. К. Төгісов. Шығармалар жинағы. Алматы «Алаш» баспасы. 2003ж.25бет.
94. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Алма-Ата,1977,80-131 беттер.
95. Спирин Л.М. Крушение помещичьих и буржуазных партий в Россий. (начало ХХв-1920г). Москва, 1977. 32бет.
96. Григорьев В.К. Противостояние (Большевики и непролетарские партии в Казахстан 1917-20г.г) Алма-Ата, 1989.114бет.
97. Елькеев Б. Партия «Уш жуз» и ее деятельность в период установления. Советской власти в Казахстане. История Казахстан: белые пятна. Сб. Статей. Алматы,1991,58бет.
98. Елкеев Б. Үш жүз партиясы Қазақстан коммунисі. 1990,№8,58бет.
99. К.Төгісов Шығармалар жинағы. Алматы «Алаш» баспасы.2003ж.28бет.
100. Бұл да сонда,
101. Үш жүздің қулары. Қазақ. 1917.№252. 26 қараша.
102. Григорьев В.К.Противостояние (Большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-20г.г) Алма-Ата,1989,121бет.
103. Известия Западно-Сибирского и Омского областного исполнительных комитов. Советов крестьянских, рабочих и солдатских депутатов. 1918.№18.2 апреля.
104. Григеорьев В.К. Противостаяние (Большевики и непролетарские партии в Казахстане 1917-20г.г.) Алма-Ата,1989.124бет.
105. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда Алматы.1995.160 бет.
106. Джангелдин А. Документы и материалы. Алма-Ата, 1961. 50 бет.
107. Қазақ 1918№263.
108. К.Төгісов. Шығармалар жинағы. Алматы «Алаш» баспасы. 2003ж. 32бет.
XXғ басындағы саяси партиялар, Алаш партиясы, "үш жүз" социалистік
партиясы.
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
I-тарау. Алаш партиясы.
1.1. Алаш партиясының құрылуы.
1.2. Алаш партиясының бағдарламасы.
1.3. Алаш партиясының тарихнамасы.
II- тарау. "Үш жүз" социлистік партиясы және оның қызметі.
2.1. Көлбай Төгісовтың өмірі мен "үш жүз" партиясы құрылғанға дейінгі
қайраткерлік қызметі.
2.2. "Үш жүз" партиясының құрылуы және ол туралы көзқарастар, сын-
пікірлер. Партияның қоғамдық-саяси қызметі, мақсаты мен іс- әрекеті.
Қорытынды:
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Тақырыбы:
1.1. Алаш партиясының құрылуы.
Кіріспе:
Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты армандаған қазақ халқы
өзінің қайғы- қасіретке толы тарихында тағдырдың тәлкегіне түсіп көптеген
оқиғаларды басынан кешірді. Соның ішінде XXғасырдың басындағы қазақстандағы
саяси партиялар, Алаш партиясы, "Үш жүз" социалистік партиясының тарихы
барынша өзекті зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жатады.
Өйткені еліміздің осы кезеңдегі тарихы, Ресей тарихының ықпалында, отаршыл
идеалогияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол
жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт қамын ойлаған
қозғалысының тарихын қайта парақтап, шынайы түрде "ақтаңдақтардың" бетін
ашып жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейтестілігін Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев "Тарих толқынында" деген кітабында былай деп өте
дұрыс айтып көрсеткен: "Ұлттық саяси ұйымның жасақталуының өзі отандық
тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Оның үстіне кезінде
"Алаш"партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар күні бүгүнге дейін
өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық ұйым, алдына қойған
мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, осы заманғы шындыққа бейімдеу
еді "(1).
Елбасының осы маңызды тұжырымы ұлт тарихын жаңаша тұрғыда зерттеуді,сол
күрестің басында тұрып қазақ елін отарлық езгіден құтқаруды, оның
мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер
қатарына қосуды басты мақсаттарына айналдырған қазақ зиялыларының қоғамдық-
саяси қызметтеріне шынайы баға беруді күн тәртібіне қойды.оларды
"ұлтшылдар","халық жауы" деп жағылған қара күйеден ақтауға, олар туралы
жаңсақ пікірлерді тарих беттеріне алып тастап, обьективті баға беру, ғылыми
тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екндігі
анық.
Алаш партиясының құрылуы, оның бағдарламасы тақырыптың өзектілігінің бір
қыры ғана.
"Үш жүз" социалистік партиясы 1917жылы дүниеге келді. "Үш жүз"партиясы
XXғасырдың басында Қазақстанда құрылған екі партияның бірі. Аталмыш партия
өзінің өмір сүрген аз ғана уақытында ел өмірінде ауыз толтырып айтарлықтай
қызмет атқара алмады. Оның себептері көп. Партия өмір сүрген аз уақыттың
өзі елдегі азамат соғысымен қатар келді. Оның қайраткерлері идеология
саласында эсер партиясының, саясат саласында бальшевиктердің ықпалында
болды. Партия басшыларының арасында ауызбірлік болмады. Міне осы айтылған
себептер партияның өмірінің қысқа болуына әкеп соқты. Осы айтылған себептер
тақырыптың зерттеу деңгейіне де әсер етті. Кеңес дәуірінде де, онан соң да
"үш жүз" партиясының тарихына, қызметіне байланысты көлемді тарихи еңбек
жазылмады."Үш жүз"партиясының тарихы жөніндегі ғылыми зерттеу жұмысы
көбінесе Алаш партиясының тарихымен қоса, екі партияның арақатынасына, бұл
екі партияның бағдарламасын, қызметін салытыру бағытында жүрді.
Осы айтылғандардан үш жүз социалистік партиясы тақырыбының отан тарихында
алатын орнын, оны зерттеудің өзектілігін жоққа шығаратын қорытынды жасауға
болмайды.
XXғасырдың басында қазақ халқының тәуелсіздігі үшін күресу мақсатын
көтерген, бағдарлама жасап, оны жүзеге асыру үшін күрескен партияның, оның
қайраткерлерінің қызметін зерттеп, обьективтік принцип негізінде баға беру
тақырыптың өзектілігін айқындай түседі.
Өткен ғасырдың басында тарих сахнасына көтерілген қазақ зиялыларын
өзініңі идеологиялыық және саяси бағдары, қазақ елінің болашақ даму жолы
туралы мәселеде екі түрлі көзқарас ұстанды. Сондықтан, осы екі түрлі
көзқарас екі партияның құрылуына себебші болды.Міне соған орай, үш жүз
партиясы туралы жүретін ғылыми жұмыс қазақ зиялыларының идеологиялық және
саяси бағыт-бағдарын айқындауға көмектесері анық. Мәселенің зерттелу
деңгейі: Қарастырылып отырған мәселенің тарихнамасы XX ғасырдың басынан
бастау алады. Тәуелсіздік алған соң ғалымдарымыздың Алаш партиясының
құжаттарымен танысуға қолы жетті. Осының нәтижесінде аталмыш тақырыпқа
байланысты екі іргелі монографиялық еңбек жарық көрді. Белгілі ғалым
К.Нүрпейісов "Алаш һәм алашорда" атты еңбек, М.Қойгелдиев "Алаш партиясы"
атты еңбек жазды. Алаш қозғалысы, Алаш қайраткерлерінің өмірбаяны,
қызыметі, шығармашылығына арналған ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалар
жарық көрді. Аталған тақырыпқа арналған бірнеше ғылыми конференциялар
ұйымдастырылды. Ал үш жүз партиясының тарихына келсек, бұл жөнінде көлемді
тарихи еңбек жазылмады. Үш жүз партиясының тарихы жөніндегі ғылыми зерттеу
жұмысы көбінесе Алаш партиясының тарихымен қоса, екі партияның
арақатынасына, бұл екеуінің бағдарламасын, қызметін салыстыру бағытында
жүрді.
1917жылы Алаш және үш жүз партиялары құрылды. Алаш партиясына байланысты
ғылыми зерттеу жұмысы жеткілікті жүргізіліп, кеңес дәуірінде ерекше
бұрмаланғанымен бүгінгі таңда өзінің ғылыми шешімін тауып, отыр. Үш жүз
партиясына келсек оның тарихы, қызметі туралы деректердің аздығына
байланысты бұл мәселе толық зерттелген жоқ.
Екі партияның екеуі де бағдарламасында өздерінің әлеуметтік негізін
нақтылы пайымдаған жоқ. Кеңес дәірінде аталмыш тақырыпқа қалам тартқан
ғалымдар Алаш партиясының әлеуметтік негізгі буржуазия, үш жүздіктердікі
ұсақ буржуазия деп есептеді. XX ғасырдың басында Қазақстанда әлеуметтік
жіктің ашық айқын, анық болмағандығы партиялардың өзінің әлеуметтік негізін
дөп басып тұжырымдамауына себеп болғанға ұқсайды.
Алаш қозғалысының тарихнамасын хронологиялық тұрғыдан 1919-1920, 1921-
1980 және 1991 жылдан соң жазылған әдебиеттер негізінде осындай 3 кезеңге
бөліп қарастыруға болады.
Алаш қозғалысы деген атау бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын күрделі
ұғым. Белгілі ғалым К.Нүрпейісов Алаш қозғалысы деген атауға төмендегі 3
ұғымды жатқызады (2).
Біріншіден, саяси партия ретінде Алаш; екіншіден, мемлекеттік құрылым
ретіндегі Алаш автономиясы; үшіншіден, осы автономияны басқаруға тиісті
болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі).
1919-1920 жылдары Алаш қозғалысы тарихнамасында айрықша кезең ретінде
қарастырылатын негізгі себеп Алаш қозғалысының қалыптасуы, оның іс
әрекетіне объективті тұрғыдан баға беруді көздеген еңбектердің жарық
көруіне байланысты. Олар ең әуелі Алаш қайраткерлерінің өздері болды.
Солардың көш басында А.Байтұрсынов тұрды. Ол 1919 жылы тамыз айында
Ресейдің ұлт істері жөніндегі Халық комиссариятының органы Жизнь
национальностей газетіне Революция және қазақтар атты мақала жариялайды
(3).
Ол қазақ халқы үшін таптық принципке негізделген коммунистік партия емес,
ұлттық мүддеге негізделген партия – Алаш партия қажет еді дегенді
негіздейді. Автор қазақ халқының өміріндегі күрделі де маңызды теориялар
және практикалық бірсыпыра мәселелердің басын ашып береді.
А.Байтұрсыновтың мақаласынан соң көп ұзамай сол Жизнь национальностей
газетінде С.Сейфуллиннің Манап Шамил деген бүркеншек атпен жазылған
Қазақ интеллигенциясы туралы деген мақаласы жарық көрді (4).
С.Сейфуллин Алаш қозғалысына коммунистік идеология мен таптық тұрғыдан
баға береді. Ол: Октябрь төңкерісінен соң салшылдар (бұл жерде үш жүз
партиясының қайраткерлерін айтып отыр) біртіндеп бұрынғыдан әрі аслшылдана
және революцияшылдана бастап, оңшылдар (Алаш қозғалысына қатысушылар)
оңшылдана және реакцияшылдана бастады- деп пікір білдіреді. Бұл жерде
С.Сейфуллин Алаш қайраткерлеріне реакцияшыл деген оймен, қазақ халқының
ұлттық мүддесіне қайшы қозғалыс деген ойды аңғартып отырғаны көрініп тұр.
С.Сейфуллин бұл берген бағасын Тар жол тайғақ кешу атты тарихи
романында одан әрі тереңдете түседі.
1919-1920 жылдары жазылған басқа да тарихи еңбектер жоқ. А.Байтұрсыновтың
мақаласынан соң коммунистік партия Алаш қозғалысына әділ баға берген
еңбектерге жол бермейтіні анық еді. Сол себепті 1921 жылдан бастап Алаш
қозғалысының тарихын бұрмалауға бағытталған еңбектер ғана жарық көретін
болды.
Алаш қайраткерлерін жаппай қудалауға ВКП(б) Орталық Коммитеттің қазақ
бюрасының 1922 жылы 5 сәуірде қабылдаған қаулысы түрткі болды.
Осы қаулыға сай ұзамай мерзімді басылымдарда Алаш қозғалысы туралы
пікірталас өрбіді.
Мұндай авторлардың қатарына Алаш қозғалысының белсенді мүшелері
Ә.Байділдин мен А.Кенжинді айтуға болады. А.Кенжин: Жан жақты деректерге
сүйенбейінше, сол деректерді Алашорда қызмет еткен нақтылы тарихи жағдайдың
ерекшеліктеріне сай ой елегінен өткізбейінше Алашорда туралы айтылған
пікірлер негізінен жорамал мәнге ғана ие болмақ. Оған әділ баға беру үшін
қазақ өлкесінің саяси, экономикалық жағдайы жөнінде зерттеулер жүргізіп,
Алашорданың мәлімдемелерімен, бағдарламасымен, нақтылы қызметімен жете
танысу қажет (5),- деп жазады.
Мұндай пікірлерді басқа да адамдар айтты. Бірақ сол кездегі коммунистік
идеологиямен қаруланғандар мұны тыңдағысы келмеді.
1929 жылы Алашорда қозғалысының тарихына байланысты құжаттар жинаған
Өлкелік партия комитетінің үгіт насихат бөлімінің меңгерушісі Н.Мартынов
құрастырды. Мұнда Алаш қозғалысының тарихын бұрмалаған қорытындылар
жазылғанына қарамастан Алаш қозғалысына байланысты құжаттардың басылуы
оқырманға Алаш қозғалысы туралы объективтік мәлімет алуға мүмкіндік береді.
1933 жылы Өлкелік партия комитетінің жанындағы партия тарихы институтында
Алашорда қозғалысының тарихына арналнған пікірталас ұйымдастырылды.
Пікірталасқа институттың ғылыми қызметкерлері С.Брайнин мен Ш.Шафиро
Алашорданың тарихи рөлі атты баяндама жасады. Осы екі автор баяндамаларын
толықтырып 1935 жылы Алашорда тарихының очерктері деген кітапша
бастырды. Онда Алашордада ұлтшыл, контрреволюциялық үкімет деген баға
береді. Сонымен қатар Алаш қозғалысының тарихында дәріптейтін ештеңе жоқ
дейді авторлар.
1935 жылы мамыр айында Казахстанская правда газетінде Т.Рысқұлов
контрреволюцияшыл Алашорда және оның қалдықтары деген мақала жариялады.
Мұны Сталиндік саяси қуғын сүргін өріс ала бастаған жағдайда оның жасаған
тактикалық қадамы деп түсіну керек.
Белгілі Алаш қайраткері М.Шоқаев 1935 жылы Париж қаласында Кеңестердің
билігіндегі Түркістан (пролетариат диктатурасына сипаттама) деген еңбек
бастырды. Сондай ақ М.Шоқаевтың Түркістанның қилы тағдыры атты еңбегінен
Алаш қозғалысына байланысты қорытындылар кездестіруге болады.
Шет елдерге кетуге мәжбүр болған Алаш қайраткерлерінің өмірі мен қызметі
туралы мәселелерді Хасен Оралтайдың Алаш Түркістан түркілердің ұлт азаттық
ұраны атты еңбегінен кездестіруге болады.
Алаш тақырыбы жекелеген шетелдік зерттеушілердің де еңбегінен көрініс
тапты. Солардың ішінде Америка зерттеушісі М.В.Олкоттың 1987 жылы жазған
Қазақтар атты еңбегі (6) маңызды орын алады. М.В.Олкоттың еңбегінің
ерекшілігі Қазақстан тарихының кез келген мәселесіне қорытынды жасағанда
объективтік принципке сүйенгендігінде.
1989 жылы шілдеде Қазақстан коммунистік партиясының орталық комитетінің
жанындағы Партия тарихы институты Алаш Орда пайда болуының, қызметі мен
күйреуінің тарихы атты тақырыпта пірік алмасу ұйымдастырды.
Пікір алмасуға қатысқан Б.А.Төлепбаев, А.Ғ.Сармузин, М.Қ.Қозыбаев,
В.К.Григорьев, К.Нүрпейісов, Ә.С.Тәкенов, М.Қойгелдиев, В.П.Осипов,
М.Бурабаев, Н.Жағыпаров, А.С.Елагин, С.Дәулетова және т.б. ғалымдар Алаш
және Алашорда тарихына байланысты қолдан жасалған құпияны ашуға жариялылық
жағдайында мүмкіндік туып отырғандығын тілге тиек ете отырып, осыны жүзеге
асыруға байланысты өз ойларын ортаға салды.
Соңғы жылдары Алаш тақырыбын зерттеуде жаңа көз қарас қалыптасып, батыл
пікірлер айтыла бастады. Мұндай зертеушілердің қатарына К.Нүрпейісов,
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, Мұхтар Құл Мұхамет, Ғалым Ахметов тағы
басқаларды жатқызуға болады. Бұл жерде Алаш қозғалысына қалам тартқан
зерттеушілердің барлығының еңбектерін қамтуға мүмкіншілік жоқ. Сондықтан
аталмыш тақырыпты тереңірек зерттеп, іргелі еңбек жазған К.Нүрпейісов, пен
М.Қойгелдиевтің еңбектерін айрықша атаған жөн.
Белгілі тарихшы ғалым К.Нүрпейісов 1995 жылы Алаш һәм Алашорда атты
көлемді іргелі зертеу еңбегін оқырманға ұсынды. Ол еңбегінде Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметінің тарихына байланысты мәселелерді талқылайды. Автор
еңбегінде Алаш қозғалысының идеологиясы отаршылдыққа қарсы бағытталған
жалпы ұлттық идеядан туындады деп есептейді.
Автор: Сондықтан да Алашты Қазақстанды капиталистік қатынастарға
ыңғайлауға тырысқан, негізінен ұлттық интеллегенция өкілдерінен тұратын,
идеологиясы отаршылдыққа саяси ұйым деп анықтауға болады (7)-деген
қорытынды жасайды.
Алаш қозғалысының тарихына арналған келесі көлемді, іргелі еңбектің
авторы белгілі тарихшы ғалым М.Қойгелдиев. Оның Алаш қозғалысы атты
монографиясы 1995 жылы Алматыда басылып шықты. М.Қойгелдиев Алаш
партиясының бағдарламасында қойылған мақсат, мүдделердің жалпыұлттық,
жалпыдемократиялық сипатын негізге ала отырып Алаш партиясын буржуазиялық
ұлтшылдар немесе буржуазиялық либералдар партиясы емес, ұлттық
демократиялық бағыттағы партия ретінде атауға толық негіз бар деп санаймыз
деп қорытындылайды (8). Сондай ақ партияны құрушыларды ол ұлттық
демократиялық интеллегенция деп атайды.
Партиялардың сипатын Кеңес дәуірінде олардың әлеуметтік тегіне байланысты
анықтады. Алашты буржуазиялық ұлттық партия десе, үш жүздіктерді ұсақ
буржуазиялық партия деп есептеді. Соңғы кезед бұл тақырыпқа қалам тартқан
ғалымдар Алаш партиясын ұлттық демократиялық партия деп есептейді, үш жүз
партиясына да дәл осындай сипаттама беретін ғалымдар бар.
Бүгінгі таңда Алаш қозғалысының негізгі мәселелері ғылыми шешімін тапты.
Бірақ бұл болашақта Алаш тақырыбында зерттелетін көмескі мәселелердің әлі
де жетерлік екенін әлі де жоққа шығара алмайды. Үш жүз партиясына келсек
оның тарихы, қызметі туралы деректердің аздығына байланысты бұл мәселе
толық зерттелген жоқ.
Демек, бұл тақырып алдағы уақытта қазақ тарихшыларының кезек
күттірмейтін, зерттеуді қажет ететін күрделі мәселесі.
Дегенімен қолда бар зерттеулерге сүйеніп осы екі саяси ұйымның көтерген
мақсаты, олардың әлеуметтік негізі, сипаты қызметі жөнінде салыстырмалы
қорытынды жасауға тырыстық..
1905 жылдың өзінде - ақ құруға әрекет жасаған Алаш партиясы іс жүзінде
1917 жылдың мамыр айында қалыптасты. Бірақ оның ресми тіркелуі 1917 жылдың
желтоқсанында жүзеге асты.
Ұлт – азаттық қозғалысы партиясының ұйытқысы қазақ қоғамының әр – түрлі
топтарынан шыққан Петербургтің, Мәскеудің, Омбының және басқа да Ресей
қалаларының әр түрлі оқу орындарында европалық білім алған адамдар, сондай
– ақ дала ақсүйектерінің өкілдері (билер, байлар, молдалар), мұғалімдер,
тілмаштар, отаршылдық әкімшіліктің шенеуніктері және басқалар болды.
Кез келген тарихи процестің ғылыми тұрғыдан баяндаудың алғы шарты – сол
процеске қатысты фактілердің мейлінше толық қамтылуы. Дәлірек айтқанда сол
халықтың тілінде өмірге келген деректерде берілген фактілердің орны ерекше.
Тарих ғылымымен бірге жасап келе жатқан осы қарапайым шындық жалпы қазақ
тарихын жасауда, әсіресе Алаш қозғалысына келгенде аяқ асты болып келді.
1916 жыл оқиғасына байланысты ғылыми әдебиетте болашақ Алаш партиясының
негізін қалаған қазақ интелегенттерінің сатқындық ролі туралы пікір
қалыптасқан. Бұл мәселеге қатысты фактілердің бәрін де талдау арқылы
жасалынған деп айтуға болмайды. Себебі зерттеушілер Қазақ газетінде
жарияланған екі – үш материал төңірегінде ғана сөз қозғап келді. Ал осы
газетте ертерек жарияланған мақалалар мен мұрағаттық құжаттар назардан тыс
қалып қойды.
Ұлттық мемлекет құру Ә.Бөкейханов және басқа буржуазиялық –
демократиялық бағыттағы зиялылар өкілдерінің түпкі мақсаты болды. Олар
1905-1907 жылдардағы орыс революциясынан кейінгі кезеңде алғашында
радикалдық бағытта көрінген буржуазиялық конституциялық – демократиялық
партияның құрамына еніп, конституциялық демократия шеңберінде қазақ ұлтына
автономия алудан үміттенді де. Бірақ олардың бұл үмітінің негізсіз
екендігін көп ұзамай уақыттың өзі де көрсетіп берді. Кадеттер партиясына
үміт артқан тәжірибесіз ұлттық зиялылар өкілдерінің онымен саяси – идеалық
алшақтығы Ақпан төңкерісінен кейін біржола айқындала түсті.
Ә. Бөкейханов Мен кадет партиясынан неге шықтым? деген ашық хатында ол
туралы былай деп жазды: Кадет партиясы жер адамға меншікті боп берілсе де
жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа
сатып, біраз жылда сытырлатып, жалаңаш шыға келді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы.
Біз, Алаш ұр–анды жұрт, жиылып, ұлт автономиясын тікпек болдық. Француз,
Орыс, һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молла һүккіметтен ақша алса,
сатылып кетеді. Рухани іс аяқ асты болады. Жалование алған моллалар
үкіметке жетекшіл болып еріп кетеді. Біздің қазақ – қырғыз дін ісін
көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп койған оң болады. Оны орысша
отделение церкви от гасударства дейді. Кадет партиясы менің бұл ісіме
өзгеше қарайды.
Мен сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуға кірістім. Мен мұны июльдегі
жалпы Қазақ съезінде айтқан едім (9).
Хатта айтылған пікірлердің бәрі дерлік сол күйінде осы жылға қарашада
жарияланған Алаш партиясы программасының жобасында келтірілді. Жобаның VIII
– ші Жұмысшылар атты тарауында Алаш партиясы жұмысшылар турасында социал
– демократтардың меньшевик тобының программасы жақтайды, – деп жазылды.
Жандарм орындарының құжаттарында да көрсетілгендей, социалистермен бұрыннан
байланысы бар Ә.Бөкейхановтың революциялық өрлеу барысында кейбір мәселелер
бойынша меньшевиктер программасымен жақындасуы да кездейсоқтық емес
болатын.
Өз кезегінде Ә.Бөкейханов үшін кадет партиясынан шығып, ұлттық Алаш
партиясын құру мемлекеттік суверенитетке жету жолында жасалған келесі саяси
қадам еді.
Әлеуметтік базаның әлсіздігі, саяси күрес тәжірибесінің жеткіліксіздігі,
жеткілікті бөлімшелері мен мүшелерінің ұйымдық жағынан ресімделмегендігі
мен орасан үлкен өлке аумағында бытырап жатқандығы және тағы басқа да
себептер Алаш партиясын, кадеттердің аграрлық және ұлт мәселелері
жөніндегі саясаты қазақ халқының мүдделеріне қайшы келгенімен, кадеттермен
одақтас іздеуге, татарлардың, башқұрттардың, басқа да ұлттық және мұсылман
қозғалыстарымен жақындасуға, ал жергілікті жерлерде, уездер мен қалаларда
социалистік партиялармен, әсіресе, оңшыл әсерлермен, меньшевиктермен және
басқалармен одақ жасауға мәжбүр етті. 1917 жылдың көктемінде болып өткен
облыстық қазақ съездері партияняң бағдарламасын әзірлеуге жәрдемдесті, ал
бұл съездердің делегаттары, сондай – ақ облыстық, уездік және болыстық
қазақ комитеттерінің мүшелері Алаштың әлеуметтік негізін құрады. Партия
мүшелерінің саны, толық емес деректер бойынша, 5 мыңдай адамға жеткен, ал
Қазақ газеті іс жүзінде оның органы болған. Алаш партиясы
бағдарламасының негізі I Бүкілқазақ съезінің (Орынбор, 1917 ж. 21-26 шілде
шешімдерінен тұрды, бұл кезге қарай ол кадеттерден аулақтап, оның солға
қарай бейімделгені байқалады, жергілікті Кеңестердің көпшілігіне басшылық
еткен эсерлермен, сондай – ақ Сібір автономиясын жақтаушылармен байланысы
күшейді. Эсерлермен жақындасу Сібір құрамында қазақ халқының өзін – өзі
билеуі көзделген федерацияны тану негізінде болды.
Алаш партиясы қазақ қоғамындағы өз ықпалын едәуір күшейтті, оның мәдени
– ағартушылық, пен оппазициялық либерализмнен ұлттық – мемлекеттік
демократиялық басымдықтары айқын саяси ұйым жағына қарай дамуы тездетіле
түсті (10).
Бүкілқазақтың бірінші сэезге Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу,
Сырдария облыстары мен Бөкей Ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының
қазақтар мекендеген аудандарының өкілдері қатысады. Съезге жиырмадан астам
уәкіл ғана қатысқанымен, бұл жиынға қойылған мәселелердің ауқымы,
қабылдаған шешімнің маңызына қарап оны ғалымдардың бүкіл қазақтың съезі
деп атағаны объективті берілген баға деп есептеу қажет (11).
Өйткені, съезд сол кездегі қазақ халқының саяси, әлеуметтік –
экономикалық өмірінің ең көкейтесті деген мәселелерін талқылайды. Бұл
мәселелердің қатарында қазақ халқының саяси тәуелсіздігі, жер, оқу–ағарту,
сот, дін, әйел, қазақтың саяси партиясын құру мәселелері болды.
Жалпы қазақ съезі Қазақ саяси партиясы туралы мәселе қарап, күрделі
саяси партиясы болуды тиіс көріп оның бағдарламасының жобасын жасауда
бүкіл россиялық Шурай–ислам съезіне сайланған өкілдерге тапсырды. Қазақ
газеті партияның орталық баспа үніне айналды. Алаш партиясының жергілікті
комитеттерінің құрылуы баяу жүрді. Қазақ газеті 1917 жылғы 14 қарашасында
санында Орынборда Торғай облыстық комитетінің ашылғандығын, оған бар
болғаны 14 адам (Орынбордан– 10, уездерден– 4) енгендігін жариялады. Осы
хабарда партияның мүшелік жарнамасы 1 сомнан екендігі айтылды. Тура осы
мезгілде Ақмола, Семей, Орал, Жетісу облыстық комитеттері де құрылды.
Партияның бағдарламасы (жоба түрінде) қазақ газетінің осы жылғы 251– і
санында жарық көрді (12).
Бағдарлама құрылтай жиналысы депутаттарының, желтоқсан жалпы қазақ
съезінің талқылауына түскен жоқ, бірақ, бұл құжататр айтылған негізгі
ойларды ұлт–азаттық қозғалыс қайраткерлерінің өз жұмысында басшылыққа
алғандығы даусыз. Негізінде тарихшы Н.Мартыненко Қазақ газетінде
жариялаған Алаш бағдарламасы жобасының орыс тілінде аударылған нұсқасын өзі
даярлаған жинаққа енгізген болатын. Белгілі бір уақытқа дейін Қазақ
газетінің қолға түспеуіне байланысты, тарихшылар негізінен осы Мартыненко
аудармасын пайдаланып, сол бойынша тұжырымдар жасап келді. Белгілі бір
саяси мақсатты көздеген бұл аудармада Алаш бағдарламасындағы аса маңызды
принциптік ойларды саналы түрде бұрмалаушылық орын алған еді.
Мәселен, біріншіден, ұсынылып отырған текстің жоба екендігі ескерілмеді,
екіншіден аудармада жоба тарауларының аты аталмай, құжаттың
саяси–әлеуметтік бағыты әдейі солғын көрсетілді.
Сөзіміз жалақ болмас үшін т.ғ.д. профессор М.Қойгелдиевтің сараптамасынан
бір–екі мысал келтірейік. Мемлекет қалпы атты тараудағы федерация
мағанасы құрдас мемлекеттер бірлесуі деген сөйлем федерация – союз мелких
государств деп аударылып, мүлдем басқа реңк алды. Жер мәселесі атты
тараудағы бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту деген
сөйлем, Мартыненко аудармасында: Все ранея отабранные у киргиз
переселенцами земли должны быть возвращены обратно деп ашықтан ашық
бұрмаланды.
Осы тараудағы сыбаға өлшеу – норма жердің топырағы мен шаруашылық түріне
қарай жасалу деген сөйлем киргизы должны получить земли с более
плодородной почвой деп аударылды. Бағдарламаның саяси және әлеуметтік
мазмұнын мейлінше реакциялық тұрғыдан тұқыртып көрсетуді көздеген бұл
аударма, оқырманға Алаш партиясын сепаратистік, Қазақстан қазақтар
үшін!деген тар ұлтшылдық, ескі феодалдық тәртәптерді бұзылмаған күйінде
қалдыруда көздеген саяси ұйым етіп, көрсетуді көздеді (13) дейді.
Бүкілқазақтың бірінші съезінде талқыланған маңызды мәселенің бірі қазақ
автономиясы немесе қазақ халқының тәуелсіздігі туралы болғаны заңды құбылыс
еді. Ақпен революциясының нәтижесінде патша үкіметі құлап, ұлтымыз
отаршылдықтан құтылды. Осындай жағдайда қазақ елінің тәуелсіз мемлекетін
қандай түрмен құру мәселесі күн тәртібіне қойылды. Съезд қарсаңында қазақ
газетінде болашақ автономия туралы пікір алысқан мақалалар жарық көрді. Бұл
мақалаларда автономия территорияға ма,әлде мәдени ерекшеліктерге негізделу
керек пе, қазақ мемлекеті федеративтік Ресейдің бір бөлігі бола ма, керек
пе деген сұраулар қойылды. Бұл сұраулардың жауабын съезд беруге тиіс болды.
Бүкілқазақтың бірінші съездің күн тәртібіне қойылған бұл негізгі мәселе
бойынша екі түрлі көзқарас айтылғаны байқалды. Съезде Ә.Бөкейханов
демократиялық, федеративтік, парламенттік Ресей республикасының құрамында
қазақтың ұлттық – территориялық автономиясын құру арқылы қазақ халқының
саяси тәуелсіздігі мәселесін шешуді ұсынды. Бұл шешім Ә.Бөкейхановтың саяси
– идеологиялық бағдарынан туындағанын аңғаруға болады. Алаш көсемінің
көзқарасында болашақта қазақ халқы капитализм жолына түсуге тиіс деп
есептеді. Ә.Бөкейханов Ресей ақпан революциясының нәтижесінде капитализм
жолына түскенін, үкімет басына буржуазия келгенін ескере отырып, уақытша
үкімет алдындығы уақытта буржуазиялық–демократиялық парламенттік республика
болып құрылады деп есептеді. Ол қазақ халқы осы республиканың құрамындағы
автономиялық мемлекетке қол жеткізсе, оның саяси тәуелсіздік мәселесі
шешіледі деген қорытындыға келді. Шындығында Ә.Бөкейхановтың бұл пікірі
практикаға ғана емес, теориялық тұжырымға негізделген бірден – бір дұрыс
болжам еді. Бірақ ресейдегі саяси оқиғаның барысы Ә.Бөкейхановтың бұл
болжамын жүзеге асырмады. 1917 жылғы қазан оқиғасының барысында коммунистер
заңды түрде үкімет билігін тартып алып, Ресейде буржуазиялық демократиялық
федеративтік республиканың жолын кесіп тастады.
Бүкілқазақтың съезді қазақ халқының саяси тәуелсіздігі туралы мәселені
талқылай келе Ә.Бөкейхановтың пікірін қолдады. А. Байтұрсынов пен М.Дулатов
қазақ халқының тәуелсідігіне тәуелсіз қазақ мемлекетін құру арқылы қол
жеткіземіз деген бағытта болды (14).
Келесі мәселе жер туралы болды. Съезд өкілдері бұл мәселені аса
ұқыптылықпен, жан – жақты талқылай келе төмендегідей шешім қабылдады.
1.Қазақ халқы өзіне тиесіле жерге қоныстанып болғанша қазақ жері ешкімге
берілмесін деген шешім қабылдады. Себебі XX ғасырдың басында, әсіресе
Столыпин реформасынан соң қазақ жеріне қоныстанушы Ресей шаруалары көптеп
ағыла бастаған жағдайда Ресей шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыруға тиым
салуға байланысты съезд аталмыш шешім қабылдады.
2.Патша үкіметі кезінде қазақтан тартып алған жерлер, қазақ жеріне
қоныстанған орыс шаруаларына таратылып берілген жерлер, дворяндарға
бөлінген жерлер, мал жайылымына, өнеркәсіп орындарына, курортқа, діни
органдарға берілген жерлер қазақтың өзіне дереу қайтарылсын деген шешім
съезд қаулысына енгізілді.
3.Патша үкіметі кезінде қазақтардан тартып алған әлі де басқалар қоныстана
қоймаған жерлер қазақтардың өзіне қайтарылсын делінді.
4.Съезд қазақ жері туралы жеке заң қабылдау қажет деп есептеді.
Бүкілқазақтың съезд талқылаған келесі мәселе Ресейлік құрылтай жиналысына
депутат сайлау туралы болды. Съезд құрылтай жиналысының депутатына
облыстардан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Құрылтай жиналысына
ұсынылған депутаттардың ішінде Алаш қозғалысының қайраткерлері түгелдей
дерлік болды (15).
Съезде сот мәселесі бойынша қабылданған шешімде қазақ халқының тұрмысына
сай айрықша сот құрудың қажеттігі туралы айтылды. Съезд оқу – ағарту
жұмысына ерекше көңіл бөлді. Болашақ қазақ мемлекетінде балаларға міндетті
түрде бастауыш білім беру, бастапқы екі жылда мектепте оқуды баланың ана
тілінде жүргізу, білім алуы тегін болуы талап етілді. Әйел мәселесі бойынша
әйелщдердің құқығын ерлермен теңестіру, қалың малды жойып, қыздар өз
еркімен күйкуге шығу бостандығын қамтамасыз етуді, жеті атаға толмаған
қызға үйленбеу, әменгерлікті жою мәселелері қойылды.
Бүкілқазақтың съезд шешкен маңызды мәселе қазақтың саяси партиясын құру
туралы болды. Съезд шешімінде партияның негізінде Демократическая
Федеративная Парламентская Республика құрылмақ. Партия жобасын жасап,
болған соң өкілдер (Шурай исламға сайланған қазақ өкілдері) қазақ облыстық
комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін учредительное собранияға
жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің қаулылары
учредительнае собранияға баратын қазақ депутаттарына наказ – аманатболады.
Жаңадан құрылған партия Алаш деген атқа ие болды (16) – делінген.
Сонымен қазақ топырағында қазақ халқының ұлттық партиясы құрылды. Ғылыми
ортада осы күнге дейін Алаш партиясының сипаты туралы мәселе ғылыми
тұрғыдан толық шешілген жоқ. Алаш партиясының сипатына байланысты
ғалымдардың арасында екі түрлі даулы мәселе бар. Оның біріншісі Алаш
дәстүрлі саяси партия дәрежесіне көтеріле алды ма, әлде қоғамдық сипатта
болды ма деген мәселе төңірегіндн болса нрың сипаты қандай деген сұрау
туындауды. Бұл мәселе бойынша ғылымдардың ой – пікірлеріне тоқталып
көрейік.
Белгілі ғалым М.Қойгелдиевтің пікірінше Алаш саяси партия есебінде өз
міндетін, белгілі дәрежеде, атқара алды және бұл ретте ұлт ретте ұлт
тариханда өшпес терең із қалдырып, кетті деп айтуға толық негіз бар.
Алаш партиясы 1917 жылдың күзінде мынадай үш ірі мәселенің дұрыс
шешілуіне үлкен үлес қосты. Біріншіден, партия мүшелері халақ арасында,
қазақ зиялыларв ішінде ең алдымен шешілуге тиіс жалпы ұлттық зәру
мәселелерді талқылауға мұрындақ болып, сол мәселелер бойынша ортақ
тұжырымдар жасауда басты рөл атқарады. Бұл тұжырымдар партия
бағдарламасының жобасына енеді.
Екіншіден партияның ұйытқысы болған қайраткерлер қазақ елінің алаш
автономиясы атанған ұлттық мемлкетінің өмірге келгенін жария еткен екінші
жалпы қазақ съезін (1917 жылы желтоқсан) даярлап, өткізді. Осы съезде
өмірге Алаш орда ұлттық кеңес өкіметі келген іжәне мәлім. Оның мүшелері
түгелдей дерлік өздерін Алаш партиясының мүшесі санағандағы күмән
тудырмасы керек. Үшіншіден, осы жылғы қарашада болып өткен Бүкілресейлік
құрылтайға депутаттар сайлануында барлық қазақ қайраткерлері Алаш
партиясының атынан тіркелді және осы ұйымның атынан делегат болып
сайланды.(17).
Әрине, обьективті жағдац, күрделі де қатал өмір ағымы, Алаш партиясының
саяси күреске білек түрініп араласып кеткен саяси күшке айналуына
мүмкіндіктер бере қоймады.
Белгілі ғалым Кеңес Нүрпейісовтың ойынша саяси партияның пайда болуы мен
дамуы қоғамнық топтарға, әлеуметтік топтарға бөлуіне тікелей байланысты.
Екінші жағынан, саяси партияның негізгі мақсатын айқындайтын бағдарламасы
мен ұйымдық құрылымы іс-әрекетін белгілейтін жарғысы болуға тиіс. Ғалымның
ойынша XXғасырдың басында қазақ қоғамы ашық-айқын таптық жікке бөлініп, сол
топтар өз ортасанан өз мүддесін қорғап саяси күрес жүргізетін партия құру
дәрежесіне көтеріле алған жоқ. Екінші жағынан, Алаш партиясы аталып алғаш
құрылған кезде оның бағдарламасы, жарғысы, ресми тізімделген мүшелері,
орталық жңне жергілікті органдары болған жоқ. Кеңес Нүрпейісов осы
жағдайларға сүйене келе:"Демек, Алашты саяси ұйым ретінде қоғамдық қозғалыс
дәрежесінен әдеттегі партияға айналу "кезеңін" бастан кешірген
өтнелі саяси ұйым деп қарастырған жөн"(18) дейді. Кеңес Нүрпейісов сонымен
қатар Алаштың партия екендігін жоққа шығармағанын айту қажет. Ол Алашты
қоғамдық қозғалыс деп бағалағанда партияның тұңғыш екі сьезінің арасындағы
уақытты меңзеп отырғанын ұмытуға болмайды. Кеңес Нүрпейісов Алаш партиясы
құрылған 1917 жылғы желтоқсан айына дейін Алаштың саяси партияға айналу
процесі айтарлықтай қарқынмен жүрді дейді. Осы екі ортада партияның
бағдарламасы жасалып, екінші сьезде қабылданғанын, партияның жергілікті
комитеттері жекелеген обылыстарда құрылғанын тілге тиек етеді.(19). Сонымен
қатар автор 1917жылы үкімет басына комунистердің келуімен ұзамай басталған
азамат соғысына байланысты Алаштың саяси партия ретінде қалыптасуы
аяқталмады деп есептпйді.
Ендігі мәселе Алаш партиясының сенаты туралы зерттеушілердің біреулері
Алашты ұсақ буржуазиялық партия десе, екіншісі либералдық-байшылдық партия
дейді, үшінші біреулері ұсақ буржуазиялық-демакратиялық партия деп
бағалайды. Бұлайша әр түрлі бағалауды түсінуге болады. Өйткені партияның
әлеуметтік құрылымы біркелкі болмады. Оның құрамында алғашқы кезде
байлардың, ақсүйектердің, еңбекші бұқараның, интелигенцияның өкілдері
болды. Сол сияқты Алаш партиясының дәстүрлі партияға тән бағдарламасы
партия арналған соң біраз уақыттан кейін дүнйеге келді, ал жарғысының
болған-болмағаны, мүшелеріне партиялық куәлік берген-бермегені бнлгісіз.
Алаш партиясының тарихын терең зерттеген ғалымдардың бірі М.Қайгелдиев
әуелі Алаш партиясының құрылу себептеріне тоқталады.
Автордың ойынша Алаш партиясының құрылуы төмендегі екі себептнрге
байланысты болған.
1.Қазақ елінің қоғамдық дамуының жаңа эканомикалық саяси рухани негізже
қайта құру қажеттігінің пісіп-жетілгендігіне:
2.Ресей империясының Қазақстанда орнатқан отарлық басқару жүйесінің терең
дағдарысқа ұшырағанына байланысты дейді.(20).
Сонымен бірге 1917жылға дейін Қазақстанда ұлттық саяси партия құрудың
алғышарттары түзілмеді деп есептейді. Партия құру мақсатымен алғашқы жалпы
қазақ сьезін өткізу үшін "Қазақ" газеті жанынан ұйымдастыру бюросы
құрылғанын, бұл бюроның іс-әрекеті жөнінде автор маңызды мәліметтер
келтіреді. Ұйымдастыру бюросы жалпы қазақ сьезінің күн тәртібіне қазақтың
ұлттық саяси партиясын құру туралы міселе қоюға байланысты газеткемақала
жариялап, Ресейде көп, партия бар екенін, олардың бірде-біреуінің өз
бағдарламасында тұжырымдаған мақсаттарының қазақ халқының мүддесіне сәйкес
келмейтінін жазып, сондықтан да, қазақ халқының мүддесін көздейтін өз
алдына партия құру қажет деп есептеген. Кеңес Нүрпейісов Алаш дамуы
тарихының негізгі проблемаларына: Алаш-Қазақстандағы тұңғыш саяси партия;
Алаш автономиясы-болашақ мемлекеттіліктің құрылымы; Алашорда – автономияны
басқаратын үкімет (21) деп ерекше көңіл бөледі. Ал, М.Қойгелдиев Алаш
қозғалысы ұғымы, бір жағынан, тұтас алғанда XXI дың басындағы ұлт азаттық
қозғалыс деп, екінші жағынан Алаш партиясын, Алашорда үкіметі –Халықтық
кеңесті, бәрін қосып алғанда Алаш автономиясын бір мағынада түсіндіреді
(22).
Проблеманы Д.Аманжолова басқаша түсірдіреді. Қазақтың ұлттық алаш
қозғалысының дамуында, – деп атап, өтеді зерттеуші, – үш кезеңді бөліп
көрсетуге болады. 1905 жылы зиялылардың батыстық пиғылдары либерал тобы
бастаған ағым ретінде пайда болып, бірінші кезеңде ( 1905-1916 ж ж) ол
конституциялық – демократиялық және земствалық жұртшылықтың аппазициялық
қозғаласы арнасында дамыды. Алаш тарихының келесі кезеңі; оның пікірінше,
ұзаққа созылмағанды бірақ өте маңызды болды, өйткені революциялық 1917
жылға тұстас келді. 1918-1920 жылдарды Алаш тарихының соңғы кезеңі деп (23)
санайды."Алаш қозғалысы ұғымын Кеңес Нүрпейісовтың орынды атап өтетіндей,
партияның, автономияның, оның үкіметінің құрылу кезеңіне, содай-ақ оның
1920 жылға дейінгі большевизммен тайталасу кезеңіне қолдануға болады.
М.Қайгелдиев өз еңбектерінде1917 жылы шілде айында өткен бүкілқазақтық
сьезден Алаш партиясының құрылғанын, сьезд Алаш партиясының бағдарламасының
жобасын жасау туралы шешім қабылдағанына терең тоқтаған. Сонымен қатар Алаш
партиясын ұйымдық тұрғыдан құру 1917жылы күзде, бүкілресейлік құрылтай
жиналысына депутаттар сайлау науқанымен тұстас жүрді деп есептейді. Жалпы
Ресейлік құрылтайға сайланатын депутаттар Алаш партиясының атынан ұсынылды.
1917жылы қазан айында Алаш партиясының облыстық ұйымдары құрылады.
М.Қайгелдиев партияның Орталық комитетін сайлауға уақыттың тарлығын,
мүмкіндік бермегенін айта келе жалпы қазақтық бірінші сьезден бүкілресейлік
құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған Алаш қайраткерлері партияның
басшысы ұйымының рөлін атқарады деп есептейді. Сонымен қатар М.Қайгелдиев
1917жылы күзде партияның жарғысын жасау әрекеті жасалғаны туралы мәлімет
келтірген. Қазақ газетіндегі бір мақалада Алаш партиясының толық шартнамасы
(жарғы атауын сол кезде осылай атағанға ұқсайды) Орынборда жасалатын
болды, дайын болған соң жұртқа жария етіледі деп жазылған. Сонымен бңрге
қазақ газетінде Алаш партиясының бағдарламасын қолдап жөн көретіндер
партияға мүше бола алатыны, партия қазынасына партия мүшелері ай сайын бір
сом жарна төлеуге міндетті екендігі айтылған. 1917жылы бүкілресейлік
құрылтай жиналысына ұсынылған депутаттардың ішінен Алаш партиясының атынан
ұсынылған депутаттар жеңіске жетті. Шындығында М.Қайгелдиевтің айтқанындай
Ресейде ұзамай басталған Азамат соғысы жағдайында Алаш партиясы елдегі
саяси белсене қатысатын ірі саяси күшке айнала алмады да бұл міндетті
Алашорда үкіметі атқарды. М.Қайгелдиев Алаш партиясына байланысты өзі
жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйене отырып, Алаш партиясын
қазақтың тұңғыш ұлттық –демлкратиялық партиясы болды деген қорытынды
жасайды (24).
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев тарих толқынында деген
кітабында былай деп өте дұрыс атап көрсеткен: Ұлттық саяси ұйымның
жасақталуының өзі отандың тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Оның
үстіне кезінде Алаш партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар
күні бүгінгі дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық
ұйым, алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, оны осы
заманғы шындыққа бейімдеу еді (25).
Сонымен Алаш партиясының сипатына байланысты ғалымдардың ой-тұжырымдарын
қорытындылай келе, Алаш партиясы өз бағдарламасы, жарғысы, орталық және
жергілікті органдары, мүшесі бар толыққанды ұлттық-демократиялық партия
болды деген тұжырым жасауға толық негіз бар.
1.2.Алаш партиясының бағдарламасы.
Қазан революциясынан көп бұрын-ақ қазақ-либералдық-демократиялық
қозғалысының жетекшілері Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси
дамуына байланысты өздерінің бағдарламаны көзқарастарын кеңінен
насихаттаған болатын. Ал Петроградттағы ревалютциядан кейін қазақ
газетінің 21 қарашадағы санында Алаш паротиясының Әлейхан бөкейханов,
Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхаммедов,
Ғабдухамид Жүндібаев және Ғазыбек Бірімжанов құрастырған, бағдарламаның
жобасы жарияланды.(26).
Партия бағдарламасы, онда көтерілген негізгі ой – тұжырымдар Ахмет
Байтұрсынов бастаған бірнеше адамдардың қолынан шыққан, тек 1917жылы күзде
ғана дүнйеге келді деу дұрыс болмас еді. Өйткені бағдарламада көтерілген
көптеген маңызды мәселелер партия құрылардан көп бұрын тұжырымдалып,
талқыланып, сосын барып бағдарлама жобасы жасалды десек тарихи шындыққа
жақын келеді.
XX ғасырдың басында қазақ халқының алдына қойылған ең өзекті, ең басты
мәселелерді (ұлттық тәуелсіздік, жер т.б.) шешетік үмітті қазақ халқы
Ресейдегі ревалюциядан күтті. Бірінші ақпан ревалюциясының нәтйжесіндле
үкімет билігін қолына алған буржуазия қазақ халқының аталмыш мәселесін
шешуге дәрменсіз екендігін танытса, Кеңес үкіметі бұл мәселелерді
комунистік идеология, таптық принциптер негізінде шешпекші болды. Сондықтан
да қазақ халқы бұл екі революцияның біріншісінен түңілді, екіншісіне
сенімсіздікпен қарады.
Ахмет Байтұрсыновтың сөзімен айтқанда ақпан революциясы қазаққа қанша
түсінікті болса, қазан төңкерісі сонша түсініксіз болды, олар бірінші
революцияны қанша қуанышпен қарсы алса, екіншісін сонша қорқынышпен қарсы
алды (27).
Буржуазияның екіжүзділігінен түңілген, Кеңес идеясына сенімсіздікпен
қараған қазақ зиялылары қазақ халқының алдына тарих көтерген өзекті
мәселелерді өз бетінше шешуге бекініп, партия құрып оның бағдарламасын
тұжырымдады.
Бағдарламаның жобасы он пунктен тұрады. Олардың сол кездегі жазылу
қалпында келтірілген неғұрлым мәнділер мыналар:
I. Мемлекет қалпы. Россия демократическая, Федеративная республика болу...
Федеративная республика һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болды.
Һәр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді...
II. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз
тізгіні өзінде болып, Россия республикасының Федерациялы бір ағзасы
болу... Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге
жау болады.
III. Негізгі құқық. Роосия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел
демей адам баласы тең болу. Жиналыс жасауға, қауым ашуға, жария
сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік...
IV. Дін. Дін ісі мемлекет ісінен айырылуы болуы. Дін біткенге тең құқық...
муфтилік қазақта өз алдына болу...
V. Билік һәм сот. Һәр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы.
Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Қазақ көп жерде сот тілі
қазақ тілі болу...
VI. Ел қорғау. Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде болмау. Әскерлік жасына
жеткен жастар жерінде үйретіліп, жеріне қызмет ету... Әскерлік қызмет
қазақ атты милиция түріне атқару.
VII. Салық. Хал-ауқат, табысқа қарай: бай-байша кедейге-кедейше әділ жолмен
таратылу.
VIII. Жұмысшылар. Жұмысшылар закон панасында болу... Алаш партиясы
жұмысшылар турасына социал – демократтардың меньшевиктік тобының
програмасын жақтайды.
IX. Ғылым – білім үйрету. Оқу орындарының есігі кімге де болса ашық һәм
ақысыз болу; жұртқап жалпы оқу жайлылуы. Бастауыш мектептерде ана
тілінде оқу; қазақ тілінде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз
алды автономия түрінде болу; үкімет оқу ісіне кіріспеу.
X. Жер мәселесі. Учередительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұтқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауғын мұжық келмеуі,
бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы (28).
Мемлекет қалпы деп аталатын бірінші бапта қазақ халқының тәуелсіздікке
қол жеткізу жолы тұжырымдалған. Бұл бапта Ресейдегі буржуазиялық-
демократиялық революцияның нәтижесінде демократиялық, федеративтік
республика дүниеге келеді де қазақ халқының автономиялық республикасы сол
республиканың құрамына кіріп, осындай жолмен қазақ халқы саяси
тәуелсіздікке қол жеткізеді деп есептелді. Бағдарламада демократияның
мағынасы мемлекеттік халық билейді. Федерация мағанасы құрдас мемлекеттің
одағы. Федерацияны құрайтын мемлекеттер тәуелсіз, сонымен бірге
федерацияның мүддесін қорғауда ынтымағы бір болуын талап етті.
Федерацияны құрайтын мемлекеттердің тәуелсіз болатындығын бағдарламада
олардың іргесі бөлек, өз тізгінін өзі алып жүреді деген тұжырымдарда
айқындады. 1917 жылы қазан айында болған коммунистік революция Ресейде
буржуазиялық демократиялық республиканың құрылу жолын кесіп тастағаны
мәлім. Егер де ақпан революциясының нәтижесінже үкімет тізгінін алған
буржуазия биліктен айырылмаса Алаш партиясының бағдарламасында
тұжырымдалған саяси тәуелсіздікке қазақ халқының қол жеткізу мүмкіндігін
жоққа шығаруға болмайды.
Бағдарламаның келесі бабы жергілікті бостандық деп аталады. Бұл бапта
Қазақ жүрген облыстардың бәрі сайланып, өз тізгіні өзінде болып, Ресей
федерациясының бір ағзасы болу, реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас
жұрттармен әзірге бірлес болу, реті келмесе бірден – ақ өз алдына жеке
болу. Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлеушіліреге
жолдас болады. Күш – қуатын игілік жолына бастайды, - делінген.
Жергілікті бостандық деп аталатын бұл бапты бүкіл қазақ халқының саяси
тәуелсіздігі туралы мәселе, екінші сөзбен айтқанда бағдарламаның бірінші
бабында көрсетілген мәселелер тереңдете тұжырымдалғаны байқалады. Бұл бапта
екі түрлі мәселе көтеріледі. Біріншіден, Ресей федеративтік республикасының
құрамдас бөлігі болып табылатын қазақ автономиясы бүкіл қазақ халқы
мекендеген жерлерге иелік етеді, екіншіден, Ресей федеративтік
республикасының құрамдас бөлігі ретінде оның құрамына кірген қазақ
автономиясының тең құқығына нұқсан келсе тәуелсіз мемлекет болып бөлініп
шығады делінген. Бұл арада Алаш қайраткерлерінің қазақ халқының тәуелсіз
мемлекетін құру туралы пікірінің жүзеге асу мүмкіндігін бағдарламада жоққа
шығарғанын байқауға болады.
Алаш партиясы бағдарламасының үшінші бабы негізгі құқығы деп аталады.
Бұл қазақ еңбекші бұқараның негізгі құқықтары мен бостандықтары туралы
мәселенә қамтиды. Бұл бапта Ресей республикасында адам дініне, қанана,
жынысына қарамай тең құқылы болатыны айтылған. Сондай – ақ адамдарға
жиналыс жасау, қоғамдық ұйым ашу, еркін сөйлеу, баспаға жазуға бостандық
берілетіні, соттың шешімінсіз еш адам қылмысты беп саналмайтыны айтылған.
Бағдарламаның келесі бабы партияның дін саласындағы саясатын тұжырымдауға
арналған. Бағдарламада дін мемлекеттен бөлінетіні айтылған. Бұл мемлекет
тұрғысынан діни орындардың қызметіне араласпайды, ал дін мемлекет ісіне
араласпайды деген мағана береді. Сондай – ақ барлық діндерге тең құқық
берілетіні айтылған. Бағдарламада әрбір адамның дін ұстауына, дінге
кіруіне, шығуына еркіндік берілетіні айтылған.
Бағдарламаның бесінші бабы билік және сот деп аталады. Бұл бап барлық
өркениетті елдереде қалыптасқан сот билігі туралы деп есептеу қажет.
Аталмыш бапта сот билігі жүзеге асырудың негізгі принциптері
тұжырымдалаған. Сот билігі әрбір халықтың жағдайына сәйкес құрылу, сот
билігін жүзеге асырушылар жергілікті халықтың тілін білу, Қазақстанда сот
билігін қазақ тілінде жүргізу сияқтылар негізгі принцип ретінде көтерілген.
Бағдарламаның келесі бабы отан қорғау ісіне арналған. Бұл бапта
келешектегі қазақ автономиясының отан қорғау күшін құру принциптері
айтылады. Сол кезде Ресейде қолданып келген отан қорғау күшін ұйымдастыру
принципін өзгертіп армияға шақырылатын азаматтарда өз жерніде әскер өнеріне
үйретіп, өз жерінде қызмет жасату принципі басшылыққа алынған. Қазақ
автономиясыныңқарулы күші милиция түрінде құрылатыны айтылған.
Бағдарламаның жетінші бабы салық жүйесіне арналған. Салық жүйесінің
негізгі принципі әр адамның хал – жағдайына сай әділ салық енгізу болып
табылады.
Бағдарлама өзінің келесі бабында жұмысшылар мәселесіне көңіл бөлген.
Жұмысшылардың құқығын заңмен қорғау бұл саладағы негізгі принцип ретінде
көрсетілген.
Бағдарламаның тоғызыншы бабы халыққа білім беру мәселесіне арналған.
Білім беру саласының негізгі прин,циптеріне, бағдарламада барлық
азаматтарға бірдей және ақысыз – пұлсыз білім беру принципі жатқызылған.
Қазақстандағы барлық сатыдағы оқу орындары – бастауыш, орта және
университет ашу, бұл оқу орындарында оқу ісін ана тілінде жүргізу, оқу –
ағарту ісінің автономиясы құқығын қамтамасыз ету, жоғарға оқу орындарының
профессор – оқытушыларын сайлау көзделген.
Алаш партиясының бағдарламасының соңғы бабы жер мәселесіне арналған.
Патшалы Ресей жүргізген отаршылдық саясаттыңсалбарынан XX ғасырдың басында
Қазақстанда жер мәселесі ерекше шиеленіскені белгілі. Соған орай Алаш
партиясының жер мәселесіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
партиясы.
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
I-тарау. Алаш партиясы.
1.1. Алаш партиясының құрылуы.
1.2. Алаш партиясының бағдарламасы.
1.3. Алаш партиясының тарихнамасы.
II- тарау. "Үш жүз" социлистік партиясы және оның қызметі.
2.1. Көлбай Төгісовтың өмірі мен "үш жүз" партиясы құрылғанға дейінгі
қайраткерлік қызметі.
2.2. "Үш жүз" партиясының құрылуы және ол туралы көзқарастар, сын-
пікірлер. Партияның қоғамдық-саяси қызметі, мақсаты мен іс- әрекеті.
Қорытынды:
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Тақырыбы:
1.1. Алаш партиясының құрылуы.
Кіріспе:
Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты армандаған қазақ халқы
өзінің қайғы- қасіретке толы тарихында тағдырдың тәлкегіне түсіп көптеген
оқиғаларды басынан кешірді. Соның ішінде XXғасырдың басындағы қазақстандағы
саяси партиялар, Алаш партиясы, "Үш жүз" социалистік партиясының тарихы
барынша өзекті зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жатады.
Өйткені еліміздің осы кезеңдегі тарихы, Ресей тарихының ықпалында, отаршыл
идеалогияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол
жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт қамын ойлаған
қозғалысының тарихын қайта парақтап, шынайы түрде "ақтаңдақтардың" бетін
ашып жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейтестілігін Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев "Тарих толқынында" деген кітабында былай деп өте
дұрыс айтып көрсеткен: "Ұлттық саяси ұйымның жасақталуының өзі отандық
тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Оның үстіне кезінде
"Алаш"партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар күні бүгүнге дейін
өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық ұйым, алдына қойған
мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, осы заманғы шындыққа бейімдеу
еді "(1).
Елбасының осы маңызды тұжырымы ұлт тарихын жаңаша тұрғыда зерттеуді,сол
күрестің басында тұрып қазақ елін отарлық езгіден құтқаруды, оның
мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер
қатарына қосуды басты мақсаттарына айналдырған қазақ зиялыларының қоғамдық-
саяси қызметтеріне шынайы баға беруді күн тәртібіне қойды.оларды
"ұлтшылдар","халық жауы" деп жағылған қара күйеден ақтауға, олар туралы
жаңсақ пікірлерді тарих беттеріне алып тастап, обьективті баға беру, ғылыми
тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екндігі
анық.
Алаш партиясының құрылуы, оның бағдарламасы тақырыптың өзектілігінің бір
қыры ғана.
"Үш жүз" социалистік партиясы 1917жылы дүниеге келді. "Үш жүз"партиясы
XXғасырдың басында Қазақстанда құрылған екі партияның бірі. Аталмыш партия
өзінің өмір сүрген аз ғана уақытында ел өмірінде ауыз толтырып айтарлықтай
қызмет атқара алмады. Оның себептері көп. Партия өмір сүрген аз уақыттың
өзі елдегі азамат соғысымен қатар келді. Оның қайраткерлері идеология
саласында эсер партиясының, саясат саласында бальшевиктердің ықпалында
болды. Партия басшыларының арасында ауызбірлік болмады. Міне осы айтылған
себептер партияның өмірінің қысқа болуына әкеп соқты. Осы айтылған себептер
тақырыптың зерттеу деңгейіне де әсер етті. Кеңес дәуірінде де, онан соң да
"үш жүз" партиясының тарихына, қызметіне байланысты көлемді тарихи еңбек
жазылмады."Үш жүз"партиясының тарихы жөніндегі ғылыми зерттеу жұмысы
көбінесе Алаш партиясының тарихымен қоса, екі партияның арақатынасына, бұл
екі партияның бағдарламасын, қызметін салытыру бағытында жүрді.
Осы айтылғандардан үш жүз социалистік партиясы тақырыбының отан тарихында
алатын орнын, оны зерттеудің өзектілігін жоққа шығаратын қорытынды жасауға
болмайды.
XXғасырдың басында қазақ халқының тәуелсіздігі үшін күресу мақсатын
көтерген, бағдарлама жасап, оны жүзеге асыру үшін күрескен партияның, оның
қайраткерлерінің қызметін зерттеп, обьективтік принцип негізінде баға беру
тақырыптың өзектілігін айқындай түседі.
Өткен ғасырдың басында тарих сахнасына көтерілген қазақ зиялыларын
өзініңі идеологиялыық және саяси бағдары, қазақ елінің болашақ даму жолы
туралы мәселеде екі түрлі көзқарас ұстанды. Сондықтан, осы екі түрлі
көзқарас екі партияның құрылуына себебші болды.Міне соған орай, үш жүз
партиясы туралы жүретін ғылыми жұмыс қазақ зиялыларының идеологиялық және
саяси бағыт-бағдарын айқындауға көмектесері анық. Мәселенің зерттелу
деңгейі: Қарастырылып отырған мәселенің тарихнамасы XX ғасырдың басынан
бастау алады. Тәуелсіздік алған соң ғалымдарымыздың Алаш партиясының
құжаттарымен танысуға қолы жетті. Осының нәтижесінде аталмыш тақырыпқа
байланысты екі іргелі монографиялық еңбек жарық көрді. Белгілі ғалым
К.Нүрпейісов "Алаш һәм алашорда" атты еңбек, М.Қойгелдиев "Алаш партиясы"
атты еңбек жазды. Алаш қозғалысы, Алаш қайраткерлерінің өмірбаяны,
қызыметі, шығармашылығына арналған ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалар
жарық көрді. Аталған тақырыпқа арналған бірнеше ғылыми конференциялар
ұйымдастырылды. Ал үш жүз партиясының тарихына келсек, бұл жөнінде көлемді
тарихи еңбек жазылмады. Үш жүз партиясының тарихы жөніндегі ғылыми зерттеу
жұмысы көбінесе Алаш партиясының тарихымен қоса, екі партияның
арақатынасына, бұл екеуінің бағдарламасын, қызметін салыстыру бағытында
жүрді.
1917жылы Алаш және үш жүз партиялары құрылды. Алаш партиясына байланысты
ғылыми зерттеу жұмысы жеткілікті жүргізіліп, кеңес дәуірінде ерекше
бұрмаланғанымен бүгінгі таңда өзінің ғылыми шешімін тауып, отыр. Үш жүз
партиясына келсек оның тарихы, қызметі туралы деректердің аздығына
байланысты бұл мәселе толық зерттелген жоқ.
Екі партияның екеуі де бағдарламасында өздерінің әлеуметтік негізін
нақтылы пайымдаған жоқ. Кеңес дәірінде аталмыш тақырыпқа қалам тартқан
ғалымдар Алаш партиясының әлеуметтік негізгі буржуазия, үш жүздіктердікі
ұсақ буржуазия деп есептеді. XX ғасырдың басында Қазақстанда әлеуметтік
жіктің ашық айқын, анық болмағандығы партиялардың өзінің әлеуметтік негізін
дөп басып тұжырымдамауына себеп болғанға ұқсайды.
Алаш қозғалысының тарихнамасын хронологиялық тұрғыдан 1919-1920, 1921-
1980 және 1991 жылдан соң жазылған әдебиеттер негізінде осындай 3 кезеңге
бөліп қарастыруға болады.
Алаш қозғалысы деген атау бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын күрделі
ұғым. Белгілі ғалым К.Нүрпейісов Алаш қозғалысы деген атауға төмендегі 3
ұғымды жатқызады (2).
Біріншіден, саяси партия ретінде Алаш; екіншіден, мемлекеттік құрылым
ретіндегі Алаш автономиясы; үшіншіден, осы автономияны басқаруға тиісті
болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі).
1919-1920 жылдары Алаш қозғалысы тарихнамасында айрықша кезең ретінде
қарастырылатын негізгі себеп Алаш қозғалысының қалыптасуы, оның іс
әрекетіне объективті тұрғыдан баға беруді көздеген еңбектердің жарық
көруіне байланысты. Олар ең әуелі Алаш қайраткерлерінің өздері болды.
Солардың көш басында А.Байтұрсынов тұрды. Ол 1919 жылы тамыз айында
Ресейдің ұлт істері жөніндегі Халық комиссариятының органы Жизнь
национальностей газетіне Революция және қазақтар атты мақала жариялайды
(3).
Ол қазақ халқы үшін таптық принципке негізделген коммунистік партия емес,
ұлттық мүддеге негізделген партия – Алаш партия қажет еді дегенді
негіздейді. Автор қазақ халқының өміріндегі күрделі де маңызды теориялар
және практикалық бірсыпыра мәселелердің басын ашып береді.
А.Байтұрсыновтың мақаласынан соң көп ұзамай сол Жизнь национальностей
газетінде С.Сейфуллиннің Манап Шамил деген бүркеншек атпен жазылған
Қазақ интеллигенциясы туралы деген мақаласы жарық көрді (4).
С.Сейфуллин Алаш қозғалысына коммунистік идеология мен таптық тұрғыдан
баға береді. Ол: Октябрь төңкерісінен соң салшылдар (бұл жерде үш жүз
партиясының қайраткерлерін айтып отыр) біртіндеп бұрынғыдан әрі аслшылдана
және революцияшылдана бастап, оңшылдар (Алаш қозғалысына қатысушылар)
оңшылдана және реакцияшылдана бастады- деп пікір білдіреді. Бұл жерде
С.Сейфуллин Алаш қайраткерлеріне реакцияшыл деген оймен, қазақ халқының
ұлттық мүддесіне қайшы қозғалыс деген ойды аңғартып отырғаны көрініп тұр.
С.Сейфуллин бұл берген бағасын Тар жол тайғақ кешу атты тарихи
романында одан әрі тереңдете түседі.
1919-1920 жылдары жазылған басқа да тарихи еңбектер жоқ. А.Байтұрсыновтың
мақаласынан соң коммунистік партия Алаш қозғалысына әділ баға берген
еңбектерге жол бермейтіні анық еді. Сол себепті 1921 жылдан бастап Алаш
қозғалысының тарихын бұрмалауға бағытталған еңбектер ғана жарық көретін
болды.
Алаш қайраткерлерін жаппай қудалауға ВКП(б) Орталық Коммитеттің қазақ
бюрасының 1922 жылы 5 сәуірде қабылдаған қаулысы түрткі болды.
Осы қаулыға сай ұзамай мерзімді басылымдарда Алаш қозғалысы туралы
пікірталас өрбіді.
Мұндай авторлардың қатарына Алаш қозғалысының белсенді мүшелері
Ә.Байділдин мен А.Кенжинді айтуға болады. А.Кенжин: Жан жақты деректерге
сүйенбейінше, сол деректерді Алашорда қызмет еткен нақтылы тарихи жағдайдың
ерекшеліктеріне сай ой елегінен өткізбейінше Алашорда туралы айтылған
пікірлер негізінен жорамал мәнге ғана ие болмақ. Оған әділ баға беру үшін
қазақ өлкесінің саяси, экономикалық жағдайы жөнінде зерттеулер жүргізіп,
Алашорданың мәлімдемелерімен, бағдарламасымен, нақтылы қызметімен жете
танысу қажет (5),- деп жазады.
Мұндай пікірлерді басқа да адамдар айтты. Бірақ сол кездегі коммунистік
идеологиямен қаруланғандар мұны тыңдағысы келмеді.
1929 жылы Алашорда қозғалысының тарихына байланысты құжаттар жинаған
Өлкелік партия комитетінің үгіт насихат бөлімінің меңгерушісі Н.Мартынов
құрастырды. Мұнда Алаш қозғалысының тарихын бұрмалаған қорытындылар
жазылғанына қарамастан Алаш қозғалысына байланысты құжаттардың басылуы
оқырманға Алаш қозғалысы туралы объективтік мәлімет алуға мүмкіндік береді.
1933 жылы Өлкелік партия комитетінің жанындағы партия тарихы институтында
Алашорда қозғалысының тарихына арналнған пікірталас ұйымдастырылды.
Пікірталасқа институттың ғылыми қызметкерлері С.Брайнин мен Ш.Шафиро
Алашорданың тарихи рөлі атты баяндама жасады. Осы екі автор баяндамаларын
толықтырып 1935 жылы Алашорда тарихының очерктері деген кітапша
бастырды. Онда Алашордада ұлтшыл, контрреволюциялық үкімет деген баға
береді. Сонымен қатар Алаш қозғалысының тарихында дәріптейтін ештеңе жоқ
дейді авторлар.
1935 жылы мамыр айында Казахстанская правда газетінде Т.Рысқұлов
контрреволюцияшыл Алашорда және оның қалдықтары деген мақала жариялады.
Мұны Сталиндік саяси қуғын сүргін өріс ала бастаған жағдайда оның жасаған
тактикалық қадамы деп түсіну керек.
Белгілі Алаш қайраткері М.Шоқаев 1935 жылы Париж қаласында Кеңестердің
билігіндегі Түркістан (пролетариат диктатурасына сипаттама) деген еңбек
бастырды. Сондай ақ М.Шоқаевтың Түркістанның қилы тағдыры атты еңбегінен
Алаш қозғалысына байланысты қорытындылар кездестіруге болады.
Шет елдерге кетуге мәжбүр болған Алаш қайраткерлерінің өмірі мен қызметі
туралы мәселелерді Хасен Оралтайдың Алаш Түркістан түркілердің ұлт азаттық
ұраны атты еңбегінен кездестіруге болады.
Алаш тақырыбы жекелеген шетелдік зерттеушілердің де еңбегінен көрініс
тапты. Солардың ішінде Америка зерттеушісі М.В.Олкоттың 1987 жылы жазған
Қазақтар атты еңбегі (6) маңызды орын алады. М.В.Олкоттың еңбегінің
ерекшілігі Қазақстан тарихының кез келген мәселесіне қорытынды жасағанда
объективтік принципке сүйенгендігінде.
1989 жылы шілдеде Қазақстан коммунистік партиясының орталық комитетінің
жанындағы Партия тарихы институты Алаш Орда пайда болуының, қызметі мен
күйреуінің тарихы атты тақырыпта пірік алмасу ұйымдастырды.
Пікір алмасуға қатысқан Б.А.Төлепбаев, А.Ғ.Сармузин, М.Қ.Қозыбаев,
В.К.Григорьев, К.Нүрпейісов, Ә.С.Тәкенов, М.Қойгелдиев, В.П.Осипов,
М.Бурабаев, Н.Жағыпаров, А.С.Елагин, С.Дәулетова және т.б. ғалымдар Алаш
және Алашорда тарихына байланысты қолдан жасалған құпияны ашуға жариялылық
жағдайында мүмкіндік туып отырғандығын тілге тиек ете отырып, осыны жүзеге
асыруға байланысты өз ойларын ортаға салды.
Соңғы жылдары Алаш тақырыбын зерттеуде жаңа көз қарас қалыптасып, батыл
пікірлер айтыла бастады. Мұндай зертеушілердің қатарына К.Нүрпейісов,
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, Мұхтар Құл Мұхамет, Ғалым Ахметов тағы
басқаларды жатқызуға болады. Бұл жерде Алаш қозғалысына қалам тартқан
зерттеушілердің барлығының еңбектерін қамтуға мүмкіншілік жоқ. Сондықтан
аталмыш тақырыпты тереңірек зерттеп, іргелі еңбек жазған К.Нүрпейісов, пен
М.Қойгелдиевтің еңбектерін айрықша атаған жөн.
Белгілі тарихшы ғалым К.Нүрпейісов 1995 жылы Алаш һәм Алашорда атты
көлемді іргелі зертеу еңбегін оқырманға ұсынды. Ол еңбегінде Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметінің тарихына байланысты мәселелерді талқылайды. Автор
еңбегінде Алаш қозғалысының идеологиясы отаршылдыққа қарсы бағытталған
жалпы ұлттық идеядан туындады деп есептейді.
Автор: Сондықтан да Алашты Қазақстанды капиталистік қатынастарға
ыңғайлауға тырысқан, негізінен ұлттық интеллегенция өкілдерінен тұратын,
идеологиясы отаршылдыққа саяси ұйым деп анықтауға болады (7)-деген
қорытынды жасайды.
Алаш қозғалысының тарихына арналған келесі көлемді, іргелі еңбектің
авторы белгілі тарихшы ғалым М.Қойгелдиев. Оның Алаш қозғалысы атты
монографиясы 1995 жылы Алматыда басылып шықты. М.Қойгелдиев Алаш
партиясының бағдарламасында қойылған мақсат, мүдделердің жалпыұлттық,
жалпыдемократиялық сипатын негізге ала отырып Алаш партиясын буржуазиялық
ұлтшылдар немесе буржуазиялық либералдар партиясы емес, ұлттық
демократиялық бағыттағы партия ретінде атауға толық негіз бар деп санаймыз
деп қорытындылайды (8). Сондай ақ партияны құрушыларды ол ұлттық
демократиялық интеллегенция деп атайды.
Партиялардың сипатын Кеңес дәуірінде олардың әлеуметтік тегіне байланысты
анықтады. Алашты буржуазиялық ұлттық партия десе, үш жүздіктерді ұсақ
буржуазиялық партия деп есептеді. Соңғы кезед бұл тақырыпқа қалам тартқан
ғалымдар Алаш партиясын ұлттық демократиялық партия деп есептейді, үш жүз
партиясына да дәл осындай сипаттама беретін ғалымдар бар.
Бүгінгі таңда Алаш қозғалысының негізгі мәселелері ғылыми шешімін тапты.
Бірақ бұл болашақта Алаш тақырыбында зерттелетін көмескі мәселелердің әлі
де жетерлік екенін әлі де жоққа шығара алмайды. Үш жүз партиясына келсек
оның тарихы, қызметі туралы деректердің аздығына байланысты бұл мәселе
толық зерттелген жоқ.
Демек, бұл тақырып алдағы уақытта қазақ тарихшыларының кезек
күттірмейтін, зерттеуді қажет ететін күрделі мәселесі.
Дегенімен қолда бар зерттеулерге сүйеніп осы екі саяси ұйымның көтерген
мақсаты, олардың әлеуметтік негізі, сипаты қызметі жөнінде салыстырмалы
қорытынды жасауға тырыстық..
1905 жылдың өзінде - ақ құруға әрекет жасаған Алаш партиясы іс жүзінде
1917 жылдың мамыр айында қалыптасты. Бірақ оның ресми тіркелуі 1917 жылдың
желтоқсанында жүзеге асты.
Ұлт – азаттық қозғалысы партиясының ұйытқысы қазақ қоғамының әр – түрлі
топтарынан шыққан Петербургтің, Мәскеудің, Омбының және басқа да Ресей
қалаларының әр түрлі оқу орындарында европалық білім алған адамдар, сондай
– ақ дала ақсүйектерінің өкілдері (билер, байлар, молдалар), мұғалімдер,
тілмаштар, отаршылдық әкімшіліктің шенеуніктері және басқалар болды.
Кез келген тарихи процестің ғылыми тұрғыдан баяндаудың алғы шарты – сол
процеске қатысты фактілердің мейлінше толық қамтылуы. Дәлірек айтқанда сол
халықтың тілінде өмірге келген деректерде берілген фактілердің орны ерекше.
Тарих ғылымымен бірге жасап келе жатқан осы қарапайым шындық жалпы қазақ
тарихын жасауда, әсіресе Алаш қозғалысына келгенде аяқ асты болып келді.
1916 жыл оқиғасына байланысты ғылыми әдебиетте болашақ Алаш партиясының
негізін қалаған қазақ интелегенттерінің сатқындық ролі туралы пікір
қалыптасқан. Бұл мәселеге қатысты фактілердің бәрін де талдау арқылы
жасалынған деп айтуға болмайды. Себебі зерттеушілер Қазақ газетінде
жарияланған екі – үш материал төңірегінде ғана сөз қозғап келді. Ал осы
газетте ертерек жарияланған мақалалар мен мұрағаттық құжаттар назардан тыс
қалып қойды.
Ұлттық мемлекет құру Ә.Бөкейханов және басқа буржуазиялық –
демократиялық бағыттағы зиялылар өкілдерінің түпкі мақсаты болды. Олар
1905-1907 жылдардағы орыс революциясынан кейінгі кезеңде алғашында
радикалдық бағытта көрінген буржуазиялық конституциялық – демократиялық
партияның құрамына еніп, конституциялық демократия шеңберінде қазақ ұлтына
автономия алудан үміттенді де. Бірақ олардың бұл үмітінің негізсіз
екендігін көп ұзамай уақыттың өзі де көрсетіп берді. Кадеттер партиясына
үміт артқан тәжірибесіз ұлттық зиялылар өкілдерінің онымен саяси – идеалық
алшақтығы Ақпан төңкерісінен кейін біржола айқындала түсті.
Ә. Бөкейханов Мен кадет партиясынан неге шықтым? деген ашық хатында ол
туралы былай деп жазды: Кадет партиясы жер адамға меншікті боп берілсе де
жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа
сатып, біраз жылда сытырлатып, жалаңаш шыға келді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы.
Біз, Алаш ұр–анды жұрт, жиылып, ұлт автономиясын тікпек болдық. Француз,
Орыс, һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молла һүккіметтен ақша алса,
сатылып кетеді. Рухани іс аяқ асты болады. Жалование алған моллалар
үкіметке жетекшіл болып еріп кетеді. Біздің қазақ – қырғыз дін ісін
көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп койған оң болады. Оны орысша
отделение церкви от гасударства дейді. Кадет партиясы менің бұл ісіме
өзгеше қарайды.
Мен сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуға кірістім. Мен мұны июльдегі
жалпы Қазақ съезінде айтқан едім (9).
Хатта айтылған пікірлердің бәрі дерлік сол күйінде осы жылға қарашада
жарияланған Алаш партиясы программасының жобасында келтірілді. Жобаның VIII
– ші Жұмысшылар атты тарауында Алаш партиясы жұмысшылар турасында социал
– демократтардың меньшевик тобының программасы жақтайды, – деп жазылды.
Жандарм орындарының құжаттарында да көрсетілгендей, социалистермен бұрыннан
байланысы бар Ә.Бөкейхановтың революциялық өрлеу барысында кейбір мәселелер
бойынша меньшевиктер программасымен жақындасуы да кездейсоқтық емес
болатын.
Өз кезегінде Ә.Бөкейханов үшін кадет партиясынан шығып, ұлттық Алаш
партиясын құру мемлекеттік суверенитетке жету жолында жасалған келесі саяси
қадам еді.
Әлеуметтік базаның әлсіздігі, саяси күрес тәжірибесінің жеткіліксіздігі,
жеткілікті бөлімшелері мен мүшелерінің ұйымдық жағынан ресімделмегендігі
мен орасан үлкен өлке аумағында бытырап жатқандығы және тағы басқа да
себептер Алаш партиясын, кадеттердің аграрлық және ұлт мәселелері
жөніндегі саясаты қазақ халқының мүдделеріне қайшы келгенімен, кадеттермен
одақтас іздеуге, татарлардың, башқұрттардың, басқа да ұлттық және мұсылман
қозғалыстарымен жақындасуға, ал жергілікті жерлерде, уездер мен қалаларда
социалистік партиялармен, әсіресе, оңшыл әсерлермен, меньшевиктермен және
басқалармен одақ жасауға мәжбүр етті. 1917 жылдың көктемінде болып өткен
облыстық қазақ съездері партияняң бағдарламасын әзірлеуге жәрдемдесті, ал
бұл съездердің делегаттары, сондай – ақ облыстық, уездік және болыстық
қазақ комитеттерінің мүшелері Алаштың әлеуметтік негізін құрады. Партия
мүшелерінің саны, толық емес деректер бойынша, 5 мыңдай адамға жеткен, ал
Қазақ газеті іс жүзінде оның органы болған. Алаш партиясы
бағдарламасының негізі I Бүкілқазақ съезінің (Орынбор, 1917 ж. 21-26 шілде
шешімдерінен тұрды, бұл кезге қарай ол кадеттерден аулақтап, оның солға
қарай бейімделгені байқалады, жергілікті Кеңестердің көпшілігіне басшылық
еткен эсерлермен, сондай – ақ Сібір автономиясын жақтаушылармен байланысы
күшейді. Эсерлермен жақындасу Сібір құрамында қазақ халқының өзін – өзі
билеуі көзделген федерацияны тану негізінде болды.
Алаш партиясы қазақ қоғамындағы өз ықпалын едәуір күшейтті, оның мәдени
– ағартушылық, пен оппазициялық либерализмнен ұлттық – мемлекеттік
демократиялық басымдықтары айқын саяси ұйым жағына қарай дамуы тездетіле
түсті (10).
Бүкілқазақтың бірінші сэезге Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу,
Сырдария облыстары мен Бөкей Ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының
қазақтар мекендеген аудандарының өкілдері қатысады. Съезге жиырмадан астам
уәкіл ғана қатысқанымен, бұл жиынға қойылған мәселелердің ауқымы,
қабылдаған шешімнің маңызына қарап оны ғалымдардың бүкіл қазақтың съезі
деп атағаны объективті берілген баға деп есептеу қажет (11).
Өйткені, съезд сол кездегі қазақ халқының саяси, әлеуметтік –
экономикалық өмірінің ең көкейтесті деген мәселелерін талқылайды. Бұл
мәселелердің қатарында қазақ халқының саяси тәуелсіздігі, жер, оқу–ағарту,
сот, дін, әйел, қазақтың саяси партиясын құру мәселелері болды.
Жалпы қазақ съезі Қазақ саяси партиясы туралы мәселе қарап, күрделі
саяси партиясы болуды тиіс көріп оның бағдарламасының жобасын жасауда
бүкіл россиялық Шурай–ислам съезіне сайланған өкілдерге тапсырды. Қазақ
газеті партияның орталық баспа үніне айналды. Алаш партиясының жергілікті
комитеттерінің құрылуы баяу жүрді. Қазақ газеті 1917 жылғы 14 қарашасында
санында Орынборда Торғай облыстық комитетінің ашылғандығын, оған бар
болғаны 14 адам (Орынбордан– 10, уездерден– 4) енгендігін жариялады. Осы
хабарда партияның мүшелік жарнамасы 1 сомнан екендігі айтылды. Тура осы
мезгілде Ақмола, Семей, Орал, Жетісу облыстық комитеттері де құрылды.
Партияның бағдарламасы (жоба түрінде) қазақ газетінің осы жылғы 251– і
санында жарық көрді (12).
Бағдарлама құрылтай жиналысы депутаттарының, желтоқсан жалпы қазақ
съезінің талқылауына түскен жоқ, бірақ, бұл құжататр айтылған негізгі
ойларды ұлт–азаттық қозғалыс қайраткерлерінің өз жұмысында басшылыққа
алғандығы даусыз. Негізінде тарихшы Н.Мартыненко Қазақ газетінде
жариялаған Алаш бағдарламасы жобасының орыс тілінде аударылған нұсқасын өзі
даярлаған жинаққа енгізген болатын. Белгілі бір уақытқа дейін Қазақ
газетінің қолға түспеуіне байланысты, тарихшылар негізінен осы Мартыненко
аудармасын пайдаланып, сол бойынша тұжырымдар жасап келді. Белгілі бір
саяси мақсатты көздеген бұл аудармада Алаш бағдарламасындағы аса маңызды
принциптік ойларды саналы түрде бұрмалаушылық орын алған еді.
Мәселен, біріншіден, ұсынылып отырған текстің жоба екендігі ескерілмеді,
екіншіден аудармада жоба тарауларының аты аталмай, құжаттың
саяси–әлеуметтік бағыты әдейі солғын көрсетілді.
Сөзіміз жалақ болмас үшін т.ғ.д. профессор М.Қойгелдиевтің сараптамасынан
бір–екі мысал келтірейік. Мемлекет қалпы атты тараудағы федерация
мағанасы құрдас мемлекеттер бірлесуі деген сөйлем федерация – союз мелких
государств деп аударылып, мүлдем басқа реңк алды. Жер мәселесі атты
тараудағы бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту деген
сөйлем, Мартыненко аудармасында: Все ранея отабранные у киргиз
переселенцами земли должны быть возвращены обратно деп ашықтан ашық
бұрмаланды.
Осы тараудағы сыбаға өлшеу – норма жердің топырағы мен шаруашылық түріне
қарай жасалу деген сөйлем киргизы должны получить земли с более
плодородной почвой деп аударылды. Бағдарламаның саяси және әлеуметтік
мазмұнын мейлінше реакциялық тұрғыдан тұқыртып көрсетуді көздеген бұл
аударма, оқырманға Алаш партиясын сепаратистік, Қазақстан қазақтар
үшін!деген тар ұлтшылдық, ескі феодалдық тәртәптерді бұзылмаған күйінде
қалдыруда көздеген саяси ұйым етіп, көрсетуді көздеді (13) дейді.
Бүкілқазақтың бірінші съезінде талқыланған маңызды мәселенің бірі қазақ
автономиясы немесе қазақ халқының тәуелсіздігі туралы болғаны заңды құбылыс
еді. Ақпен революциясының нәтижесінде патша үкіметі құлап, ұлтымыз
отаршылдықтан құтылды. Осындай жағдайда қазақ елінің тәуелсіз мемлекетін
қандай түрмен құру мәселесі күн тәртібіне қойылды. Съезд қарсаңында қазақ
газетінде болашақ автономия туралы пікір алысқан мақалалар жарық көрді. Бұл
мақалаларда автономия территорияға ма,әлде мәдени ерекшеліктерге негізделу
керек пе, қазақ мемлекеті федеративтік Ресейдің бір бөлігі бола ма, керек
пе деген сұраулар қойылды. Бұл сұраулардың жауабын съезд беруге тиіс болды.
Бүкілқазақтың бірінші съездің күн тәртібіне қойылған бұл негізгі мәселе
бойынша екі түрлі көзқарас айтылғаны байқалды. Съезде Ә.Бөкейханов
демократиялық, федеративтік, парламенттік Ресей республикасының құрамында
қазақтың ұлттық – территориялық автономиясын құру арқылы қазақ халқының
саяси тәуелсіздігі мәселесін шешуді ұсынды. Бұл шешім Ә.Бөкейхановтың саяси
– идеологиялық бағдарынан туындағанын аңғаруға болады. Алаш көсемінің
көзқарасында болашақта қазақ халқы капитализм жолына түсуге тиіс деп
есептеді. Ә.Бөкейханов Ресей ақпан революциясының нәтижесінде капитализм
жолына түскенін, үкімет басына буржуазия келгенін ескере отырып, уақытша
үкімет алдындығы уақытта буржуазиялық–демократиялық парламенттік республика
болып құрылады деп есептеді. Ол қазақ халқы осы республиканың құрамындағы
автономиялық мемлекетке қол жеткізсе, оның саяси тәуелсіздік мәселесі
шешіледі деген қорытындыға келді. Шындығында Ә.Бөкейхановтың бұл пікірі
практикаға ғана емес, теориялық тұжырымға негізделген бірден – бір дұрыс
болжам еді. Бірақ ресейдегі саяси оқиғаның барысы Ә.Бөкейхановтың бұл
болжамын жүзеге асырмады. 1917 жылғы қазан оқиғасының барысында коммунистер
заңды түрде үкімет билігін тартып алып, Ресейде буржуазиялық демократиялық
федеративтік республиканың жолын кесіп тастады.
Бүкілқазақтың съезді қазақ халқының саяси тәуелсіздігі туралы мәселені
талқылай келе Ә.Бөкейхановтың пікірін қолдады. А. Байтұрсынов пен М.Дулатов
қазақ халқының тәуелсідігіне тәуелсіз қазақ мемлекетін құру арқылы қол
жеткіземіз деген бағытта болды (14).
Келесі мәселе жер туралы болды. Съезд өкілдері бұл мәселені аса
ұқыптылықпен, жан – жақты талқылай келе төмендегідей шешім қабылдады.
1.Қазақ халқы өзіне тиесіле жерге қоныстанып болғанша қазақ жері ешкімге
берілмесін деген шешім қабылдады. Себебі XX ғасырдың басында, әсіресе
Столыпин реформасынан соң қазақ жеріне қоныстанушы Ресей шаруалары көптеп
ағыла бастаған жағдайда Ресей шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыруға тиым
салуға байланысты съезд аталмыш шешім қабылдады.
2.Патша үкіметі кезінде қазақтан тартып алған жерлер, қазақ жеріне
қоныстанған орыс шаруаларына таратылып берілген жерлер, дворяндарға
бөлінген жерлер, мал жайылымына, өнеркәсіп орындарына, курортқа, діни
органдарға берілген жерлер қазақтың өзіне дереу қайтарылсын деген шешім
съезд қаулысына енгізілді.
3.Патша үкіметі кезінде қазақтардан тартып алған әлі де басқалар қоныстана
қоймаған жерлер қазақтардың өзіне қайтарылсын делінді.
4.Съезд қазақ жері туралы жеке заң қабылдау қажет деп есептеді.
Бүкілқазақтың съезд талқылаған келесі мәселе Ресейлік құрылтай жиналысына
депутат сайлау туралы болды. Съезд құрылтай жиналысының депутатына
облыстардан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Құрылтай жиналысына
ұсынылған депутаттардың ішінде Алаш қозғалысының қайраткерлері түгелдей
дерлік болды (15).
Съезде сот мәселесі бойынша қабылданған шешімде қазақ халқының тұрмысына
сай айрықша сот құрудың қажеттігі туралы айтылды. Съезд оқу – ағарту
жұмысына ерекше көңіл бөлді. Болашақ қазақ мемлекетінде балаларға міндетті
түрде бастауыш білім беру, бастапқы екі жылда мектепте оқуды баланың ана
тілінде жүргізу, білім алуы тегін болуы талап етілді. Әйел мәселесі бойынша
әйелщдердің құқығын ерлермен теңестіру, қалың малды жойып, қыздар өз
еркімен күйкуге шығу бостандығын қамтамасыз етуді, жеті атаға толмаған
қызға үйленбеу, әменгерлікті жою мәселелері қойылды.
Бүкілқазақтың съезд шешкен маңызды мәселе қазақтың саяси партиясын құру
туралы болды. Съезд шешімінде партияның негізінде Демократическая
Федеративная Парламентская Республика құрылмақ. Партия жобасын жасап,
болған соң өкілдер (Шурай исламға сайланған қазақ өкілдері) қазақ облыстық
комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін учредительное собранияға
жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің қаулылары
учредительнае собранияға баратын қазақ депутаттарына наказ – аманатболады.
Жаңадан құрылған партия Алаш деген атқа ие болды (16) – делінген.
Сонымен қазақ топырағында қазақ халқының ұлттық партиясы құрылды. Ғылыми
ортада осы күнге дейін Алаш партиясының сипаты туралы мәселе ғылыми
тұрғыдан толық шешілген жоқ. Алаш партиясының сипатына байланысты
ғалымдардың арасында екі түрлі даулы мәселе бар. Оның біріншісі Алаш
дәстүрлі саяси партия дәрежесіне көтеріле алды ма, әлде қоғамдық сипатта
болды ма деген мәселе төңірегіндн болса нрың сипаты қандай деген сұрау
туындауды. Бұл мәселе бойынша ғылымдардың ой – пікірлеріне тоқталып
көрейік.
Белгілі ғалым М.Қойгелдиевтің пікірінше Алаш саяси партия есебінде өз
міндетін, белгілі дәрежеде, атқара алды және бұл ретте ұлт ретте ұлт
тариханда өшпес терең із қалдырып, кетті деп айтуға толық негіз бар.
Алаш партиясы 1917 жылдың күзінде мынадай үш ірі мәселенің дұрыс
шешілуіне үлкен үлес қосты. Біріншіден, партия мүшелері халақ арасында,
қазақ зиялыларв ішінде ең алдымен шешілуге тиіс жалпы ұлттық зәру
мәселелерді талқылауға мұрындақ болып, сол мәселелер бойынша ортақ
тұжырымдар жасауда басты рөл атқарады. Бұл тұжырымдар партия
бағдарламасының жобасына енеді.
Екіншіден партияның ұйытқысы болған қайраткерлер қазақ елінің алаш
автономиясы атанған ұлттық мемлкетінің өмірге келгенін жария еткен екінші
жалпы қазақ съезін (1917 жылы желтоқсан) даярлап, өткізді. Осы съезде
өмірге Алаш орда ұлттық кеңес өкіметі келген іжәне мәлім. Оның мүшелері
түгелдей дерлік өздерін Алаш партиясының мүшесі санағандағы күмән
тудырмасы керек. Үшіншіден, осы жылғы қарашада болып өткен Бүкілресейлік
құрылтайға депутаттар сайлануында барлық қазақ қайраткерлері Алаш
партиясының атынан тіркелді және осы ұйымның атынан делегат болып
сайланды.(17).
Әрине, обьективті жағдац, күрделі де қатал өмір ағымы, Алаш партиясының
саяси күреске білек түрініп араласып кеткен саяси күшке айналуына
мүмкіндіктер бере қоймады.
Белгілі ғалым Кеңес Нүрпейісовтың ойынша саяси партияның пайда болуы мен
дамуы қоғамнық топтарға, әлеуметтік топтарға бөлуіне тікелей байланысты.
Екінші жағынан, саяси партияның негізгі мақсатын айқындайтын бағдарламасы
мен ұйымдық құрылымы іс-әрекетін белгілейтін жарғысы болуға тиіс. Ғалымның
ойынша XXғасырдың басында қазақ қоғамы ашық-айқын таптық жікке бөлініп, сол
топтар өз ортасанан өз мүддесін қорғап саяси күрес жүргізетін партия құру
дәрежесіне көтеріле алған жоқ. Екінші жағынан, Алаш партиясы аталып алғаш
құрылған кезде оның бағдарламасы, жарғысы, ресми тізімделген мүшелері,
орталық жңне жергілікті органдары болған жоқ. Кеңес Нүрпейісов осы
жағдайларға сүйене келе:"Демек, Алашты саяси ұйым ретінде қоғамдық қозғалыс
дәрежесінен әдеттегі партияға айналу "кезеңін" бастан кешірген
өтнелі саяси ұйым деп қарастырған жөн"(18) дейді. Кеңес Нүрпейісов сонымен
қатар Алаштың партия екендігін жоққа шығармағанын айту қажет. Ол Алашты
қоғамдық қозғалыс деп бағалағанда партияның тұңғыш екі сьезінің арасындағы
уақытты меңзеп отырғанын ұмытуға болмайды. Кеңес Нүрпейісов Алаш партиясы
құрылған 1917 жылғы желтоқсан айына дейін Алаштың саяси партияға айналу
процесі айтарлықтай қарқынмен жүрді дейді. Осы екі ортада партияның
бағдарламасы жасалып, екінші сьезде қабылданғанын, партияның жергілікті
комитеттері жекелеген обылыстарда құрылғанын тілге тиек етеді.(19). Сонымен
қатар автор 1917жылы үкімет басына комунистердің келуімен ұзамай басталған
азамат соғысына байланысты Алаштың саяси партия ретінде қалыптасуы
аяқталмады деп есептпйді.
Ендігі мәселе Алаш партиясының сенаты туралы зерттеушілердің біреулері
Алашты ұсақ буржуазиялық партия десе, екіншісі либералдық-байшылдық партия
дейді, үшінші біреулері ұсақ буржуазиялық-демакратиялық партия деп
бағалайды. Бұлайша әр түрлі бағалауды түсінуге болады. Өйткені партияның
әлеуметтік құрылымы біркелкі болмады. Оның құрамында алғашқы кезде
байлардың, ақсүйектердің, еңбекші бұқараның, интелигенцияның өкілдері
болды. Сол сияқты Алаш партиясының дәстүрлі партияға тән бағдарламасы
партия арналған соң біраз уақыттан кейін дүнйеге келді, ал жарғысының
болған-болмағаны, мүшелеріне партиялық куәлік берген-бермегені бнлгісіз.
Алаш партиясының тарихын терең зерттеген ғалымдардың бірі М.Қайгелдиев
әуелі Алаш партиясының құрылу себептеріне тоқталады.
Автордың ойынша Алаш партиясының құрылуы төмендегі екі себептнрге
байланысты болған.
1.Қазақ елінің қоғамдық дамуының жаңа эканомикалық саяси рухани негізже
қайта құру қажеттігінің пісіп-жетілгендігіне:
2.Ресей империясының Қазақстанда орнатқан отарлық басқару жүйесінің терең
дағдарысқа ұшырағанына байланысты дейді.(20).
Сонымен бірге 1917жылға дейін Қазақстанда ұлттық саяси партия құрудың
алғышарттары түзілмеді деп есептейді. Партия құру мақсатымен алғашқы жалпы
қазақ сьезін өткізу үшін "Қазақ" газеті жанынан ұйымдастыру бюросы
құрылғанын, бұл бюроның іс-әрекеті жөнінде автор маңызды мәліметтер
келтіреді. Ұйымдастыру бюросы жалпы қазақ сьезінің күн тәртібіне қазақтың
ұлттық саяси партиясын құру туралы міселе қоюға байланысты газеткемақала
жариялап, Ресейде көп, партия бар екенін, олардың бірде-біреуінің өз
бағдарламасында тұжырымдаған мақсаттарының қазақ халқының мүддесіне сәйкес
келмейтінін жазып, сондықтан да, қазақ халқының мүддесін көздейтін өз
алдына партия құру қажет деп есептеген. Кеңес Нүрпейісов Алаш дамуы
тарихының негізгі проблемаларына: Алаш-Қазақстандағы тұңғыш саяси партия;
Алаш автономиясы-болашақ мемлекеттіліктің құрылымы; Алашорда – автономияны
басқаратын үкімет (21) деп ерекше көңіл бөледі. Ал, М.Қойгелдиев Алаш
қозғалысы ұғымы, бір жағынан, тұтас алғанда XXI дың басындағы ұлт азаттық
қозғалыс деп, екінші жағынан Алаш партиясын, Алашорда үкіметі –Халықтық
кеңесті, бәрін қосып алғанда Алаш автономиясын бір мағынада түсіндіреді
(22).
Проблеманы Д.Аманжолова басқаша түсірдіреді. Қазақтың ұлттық алаш
қозғалысының дамуында, – деп атап, өтеді зерттеуші, – үш кезеңді бөліп
көрсетуге болады. 1905 жылы зиялылардың батыстық пиғылдары либерал тобы
бастаған ағым ретінде пайда болып, бірінші кезеңде ( 1905-1916 ж ж) ол
конституциялық – демократиялық және земствалық жұртшылықтың аппазициялық
қозғаласы арнасында дамыды. Алаш тарихының келесі кезеңі; оның пікірінше,
ұзаққа созылмағанды бірақ өте маңызды болды, өйткені революциялық 1917
жылға тұстас келді. 1918-1920 жылдарды Алаш тарихының соңғы кезеңі деп (23)
санайды."Алаш қозғалысы ұғымын Кеңес Нүрпейісовтың орынды атап өтетіндей,
партияның, автономияның, оның үкіметінің құрылу кезеңіне, содай-ақ оның
1920 жылға дейінгі большевизммен тайталасу кезеңіне қолдануға болады.
М.Қайгелдиев өз еңбектерінде1917 жылы шілде айында өткен бүкілқазақтық
сьезден Алаш партиясының құрылғанын, сьезд Алаш партиясының бағдарламасының
жобасын жасау туралы шешім қабылдағанына терең тоқтаған. Сонымен қатар Алаш
партиясын ұйымдық тұрғыдан құру 1917жылы күзде, бүкілресейлік құрылтай
жиналысына депутаттар сайлау науқанымен тұстас жүрді деп есептейді. Жалпы
Ресейлік құрылтайға сайланатын депутаттар Алаш партиясының атынан ұсынылды.
1917жылы қазан айында Алаш партиясының облыстық ұйымдары құрылады.
М.Қайгелдиев партияның Орталық комитетін сайлауға уақыттың тарлығын,
мүмкіндік бермегенін айта келе жалпы қазақтық бірінші сьезден бүкілресейлік
құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған Алаш қайраткерлері партияның
басшысы ұйымының рөлін атқарады деп есептейді. Сонымен қатар М.Қайгелдиев
1917жылы күзде партияның жарғысын жасау әрекеті жасалғаны туралы мәлімет
келтірген. Қазақ газетіндегі бір мақалада Алаш партиясының толық шартнамасы
(жарғы атауын сол кезде осылай атағанға ұқсайды) Орынборда жасалатын
болды, дайын болған соң жұртқа жария етіледі деп жазылған. Сонымен бңрге
қазақ газетінде Алаш партиясының бағдарламасын қолдап жөн көретіндер
партияға мүше бола алатыны, партия қазынасына партия мүшелері ай сайын бір
сом жарна төлеуге міндетті екендігі айтылған. 1917жылы бүкілресейлік
құрылтай жиналысына ұсынылған депутаттардың ішінен Алаш партиясының атынан
ұсынылған депутаттар жеңіске жетті. Шындығында М.Қайгелдиевтің айтқанындай
Ресейде ұзамай басталған Азамат соғысы жағдайында Алаш партиясы елдегі
саяси белсене қатысатын ірі саяси күшке айнала алмады да бұл міндетті
Алашорда үкіметі атқарды. М.Қайгелдиев Алаш партиясына байланысты өзі
жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйене отырып, Алаш партиясын
қазақтың тұңғыш ұлттық –демлкратиялық партиясы болды деген қорытынды
жасайды (24).
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев тарих толқынында деген
кітабында былай деп өте дұрыс атап көрсеткен: Ұлттық саяси ұйымның
жасақталуының өзі отандың тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Оның
үстіне кезінде Алаш партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар
күні бүгінгі дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық
ұйым, алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, оны осы
заманғы шындыққа бейімдеу еді (25).
Сонымен Алаш партиясының сипатына байланысты ғалымдардың ой-тұжырымдарын
қорытындылай келе, Алаш партиясы өз бағдарламасы, жарғысы, орталық және
жергілікті органдары, мүшесі бар толыққанды ұлттық-демократиялық партия
болды деген тұжырым жасауға толық негіз бар.
1.2.Алаш партиясының бағдарламасы.
Қазан революциясынан көп бұрын-ақ қазақ-либералдық-демократиялық
қозғалысының жетекшілері Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси
дамуына байланысты өздерінің бағдарламаны көзқарастарын кеңінен
насихаттаған болатын. Ал Петроградттағы ревалютциядан кейін қазақ
газетінің 21 қарашадағы санында Алаш паротиясының Әлейхан бөкейханов,
Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхаммедов,
Ғабдухамид Жүндібаев және Ғазыбек Бірімжанов құрастырған, бағдарламаның
жобасы жарияланды.(26).
Партия бағдарламасы, онда көтерілген негізгі ой – тұжырымдар Ахмет
Байтұрсынов бастаған бірнеше адамдардың қолынан шыққан, тек 1917жылы күзде
ғана дүнйеге келді деу дұрыс болмас еді. Өйткені бағдарламада көтерілген
көптеген маңызды мәселелер партия құрылардан көп бұрын тұжырымдалып,
талқыланып, сосын барып бағдарлама жобасы жасалды десек тарихи шындыққа
жақын келеді.
XX ғасырдың басында қазақ халқының алдына қойылған ең өзекті, ең басты
мәселелерді (ұлттық тәуелсіздік, жер т.б.) шешетік үмітті қазақ халқы
Ресейдегі ревалюциядан күтті. Бірінші ақпан ревалюциясының нәтйжесіндле
үкімет билігін қолына алған буржуазия қазақ халқының аталмыш мәселесін
шешуге дәрменсіз екендігін танытса, Кеңес үкіметі бұл мәселелерді
комунистік идеология, таптық принциптер негізінде шешпекші болды. Сондықтан
да қазақ халқы бұл екі революцияның біріншісінен түңілді, екіншісіне
сенімсіздікпен қарады.
Ахмет Байтұрсыновтың сөзімен айтқанда ақпан революциясы қазаққа қанша
түсінікті болса, қазан төңкерісі сонша түсініксіз болды, олар бірінші
революцияны қанша қуанышпен қарсы алса, екіншісін сонша қорқынышпен қарсы
алды (27).
Буржуазияның екіжүзділігінен түңілген, Кеңес идеясына сенімсіздікпен
қараған қазақ зиялылары қазақ халқының алдына тарих көтерген өзекті
мәселелерді өз бетінше шешуге бекініп, партия құрып оның бағдарламасын
тұжырымдады.
Бағдарламаның жобасы он пунктен тұрады. Олардың сол кездегі жазылу
қалпында келтірілген неғұрлым мәнділер мыналар:
I. Мемлекет қалпы. Россия демократическая, Федеративная республика болу...
Федеративная республика һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болды.
Һәр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді...
II. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз
тізгіні өзінде болып, Россия республикасының Федерациялы бір ағзасы
болу... Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге
жау болады.
III. Негізгі құқық. Роосия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел
демей адам баласы тең болу. Жиналыс жасауға, қауым ашуға, жария
сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік...
IV. Дін. Дін ісі мемлекет ісінен айырылуы болуы. Дін біткенге тең құқық...
муфтилік қазақта өз алдына болу...
V. Билік һәм сот. Һәр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы.
Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Қазақ көп жерде сот тілі
қазақ тілі болу...
VI. Ел қорғау. Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде болмау. Әскерлік жасына
жеткен жастар жерінде үйретіліп, жеріне қызмет ету... Әскерлік қызмет
қазақ атты милиция түріне атқару.
VII. Салық. Хал-ауқат, табысқа қарай: бай-байша кедейге-кедейше әділ жолмен
таратылу.
VIII. Жұмысшылар. Жұмысшылар закон панасында болу... Алаш партиясы
жұмысшылар турасына социал – демократтардың меньшевиктік тобының
програмасын жақтайды.
IX. Ғылым – білім үйрету. Оқу орындарының есігі кімге де болса ашық һәм
ақысыз болу; жұртқап жалпы оқу жайлылуы. Бастауыш мектептерде ана
тілінде оқу; қазақ тілінде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз
алды автономия түрінде болу; үкімет оқу ісіне кіріспеу.
X. Жер мәселесі. Учередительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұтқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауғын мұжық келмеуі,
бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы (28).
Мемлекет қалпы деп аталатын бірінші бапта қазақ халқының тәуелсіздікке
қол жеткізу жолы тұжырымдалған. Бұл бапта Ресейдегі буржуазиялық-
демократиялық революцияның нәтижесінде демократиялық, федеративтік
республика дүниеге келеді де қазақ халқының автономиялық республикасы сол
республиканың құрамына кіріп, осындай жолмен қазақ халқы саяси
тәуелсіздікке қол жеткізеді деп есептелді. Бағдарламада демократияның
мағынасы мемлекеттік халық билейді. Федерация мағанасы құрдас мемлекеттің
одағы. Федерацияны құрайтын мемлекеттер тәуелсіз, сонымен бірге
федерацияның мүддесін қорғауда ынтымағы бір болуын талап етті.
Федерацияны құрайтын мемлекеттердің тәуелсіз болатындығын бағдарламада
олардың іргесі бөлек, өз тізгінін өзі алып жүреді деген тұжырымдарда
айқындады. 1917 жылы қазан айында болған коммунистік революция Ресейде
буржуазиялық демократиялық республиканың құрылу жолын кесіп тастағаны
мәлім. Егер де ақпан революциясының нәтижесінже үкімет тізгінін алған
буржуазия биліктен айырылмаса Алаш партиясының бағдарламасында
тұжырымдалған саяси тәуелсіздікке қазақ халқының қол жеткізу мүмкіндігін
жоққа шығаруға болмайды.
Бағдарламаның келесі бабы жергілікті бостандық деп аталады. Бұл бапта
Қазақ жүрген облыстардың бәрі сайланып, өз тізгіні өзінде болып, Ресей
федерациясының бір ағзасы болу, реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас
жұрттармен әзірге бірлес болу, реті келмесе бірден – ақ өз алдына жеке
болу. Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлеушіліреге
жолдас болады. Күш – қуатын игілік жолына бастайды, - делінген.
Жергілікті бостандық деп аталатын бұл бапты бүкіл қазақ халқының саяси
тәуелсіздігі туралы мәселе, екінші сөзбен айтқанда бағдарламаның бірінші
бабында көрсетілген мәселелер тереңдете тұжырымдалғаны байқалады. Бұл бапта
екі түрлі мәселе көтеріледі. Біріншіден, Ресей федеративтік республикасының
құрамдас бөлігі болып табылатын қазақ автономиясы бүкіл қазақ халқы
мекендеген жерлерге иелік етеді, екіншіден, Ресей федеративтік
республикасының құрамдас бөлігі ретінде оның құрамына кірген қазақ
автономиясының тең құқығына нұқсан келсе тәуелсіз мемлекет болып бөлініп
шығады делінген. Бұл арада Алаш қайраткерлерінің қазақ халқының тәуелсіз
мемлекетін құру туралы пікірінің жүзеге асу мүмкіндігін бағдарламада жоққа
шығарғанын байқауға болады.
Алаш партиясы бағдарламасының үшінші бабы негізгі құқығы деп аталады.
Бұл қазақ еңбекші бұқараның негізгі құқықтары мен бостандықтары туралы
мәселенә қамтиды. Бұл бапта Ресей республикасында адам дініне, қанана,
жынысына қарамай тең құқылы болатыны айтылған. Сондай – ақ адамдарға
жиналыс жасау, қоғамдық ұйым ашу, еркін сөйлеу, баспаға жазуға бостандық
берілетіні, соттың шешімінсіз еш адам қылмысты беп саналмайтыны айтылған.
Бағдарламаның келесі бабы партияның дін саласындағы саясатын тұжырымдауға
арналған. Бағдарламада дін мемлекеттен бөлінетіні айтылған. Бұл мемлекет
тұрғысынан діни орындардың қызметіне араласпайды, ал дін мемлекет ісіне
араласпайды деген мағана береді. Сондай – ақ барлық діндерге тең құқық
берілетіні айтылған. Бағдарламада әрбір адамның дін ұстауына, дінге
кіруіне, шығуына еркіндік берілетіні айтылған.
Бағдарламаның бесінші бабы билік және сот деп аталады. Бұл бап барлық
өркениетті елдереде қалыптасқан сот билігі туралы деп есептеу қажет.
Аталмыш бапта сот билігі жүзеге асырудың негізгі принциптері
тұжырымдалаған. Сот билігі әрбір халықтың жағдайына сәйкес құрылу, сот
билігін жүзеге асырушылар жергілікті халықтың тілін білу, Қазақстанда сот
билігін қазақ тілінде жүргізу сияқтылар негізгі принцип ретінде көтерілген.
Бағдарламаның келесі бабы отан қорғау ісіне арналған. Бұл бапта
келешектегі қазақ автономиясының отан қорғау күшін құру принциптері
айтылады. Сол кезде Ресейде қолданып келген отан қорғау күшін ұйымдастыру
принципін өзгертіп армияға шақырылатын азаматтарда өз жерніде әскер өнеріне
үйретіп, өз жерінде қызмет жасату принципі басшылыққа алынған. Қазақ
автономиясыныңқарулы күші милиция түрінде құрылатыны айтылған.
Бағдарламаның жетінші бабы салық жүйесіне арналған. Салық жүйесінің
негізгі принципі әр адамның хал – жағдайына сай әділ салық енгізу болып
табылады.
Бағдарлама өзінің келесі бабында жұмысшылар мәселесіне көңіл бөлген.
Жұмысшылардың құқығын заңмен қорғау бұл саладағы негізгі принцип ретінде
көрсетілген.
Бағдарламаның тоғызыншы бабы халыққа білім беру мәселесіне арналған.
Білім беру саласының негізгі прин,циптеріне, бағдарламада барлық
азаматтарға бірдей және ақысыз – пұлсыз білім беру принципі жатқызылған.
Қазақстандағы барлық сатыдағы оқу орындары – бастауыш, орта және
университет ашу, бұл оқу орындарында оқу ісін ана тілінде жүргізу, оқу –
ағарту ісінің автономиясы құқығын қамтамасыз ету, жоғарға оқу орындарының
профессор – оқытушыларын сайлау көзделген.
Алаш партиясының бағдарламасының соңғы бабы жер мәселесіне арналған.
Патшалы Ресей жүргізген отаршылдық саясаттыңсалбарынан XX ғасырдың басында
Қазақстанда жер мәселесі ерекше шиеленіскені белгілі. Соған орай Алаш
партиясының жер мәселесіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz