Жасөспірім дзюдошыларының дайындық үлгісін жасау және оны эксперимент барысында тексеру
КІРІСПЕ
1. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындғын жетілдірудің педагогикалық негіздері
1.2 Дзюдо спорт түрінде жылдамдық . күш дайындығының әдісін жоспарлау
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың төзімділігін қабілетін жетілдірудегі физиологиялық ерекшеліктері
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
3 ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ.КҮШ ДАЙЫНДЫҚТАРЫН ҮЛГІЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Жасөспірімдердің спортқа (дзюдо күрес түрлеріне) бейімділігін анықтау жолдары
3.2 Жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін медициналық бақылау арқылы анықтау жолдары
3.3 Жасөспірім дзюдошылардың шапшаңдық . күш жетілдіру дайындығының тәжірибесін дәлелдеу әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындғын жетілдірудің педагогикалық негіздері
1.2 Дзюдо спорт түрінде жылдамдық . күш дайындығының әдісін жоспарлау
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың төзімділігін қабілетін жетілдірудегі физиологиялық ерекшеліктері
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
3 ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ.КҮШ ДАЙЫНДЫҚТАРЫН ҮЛГІЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Жасөспірімдердің спортқа (дзюдо күрес түрлеріне) бейімділігін анықтау жолдары
3.2 Жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін медициналық бақылау арқылы анықтау жолдары
3.3 Жасөспірім дзюдошылардың шапшаңдық . күш жетілдіру дайындығының тәжірибесін дәлелдеу әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Халықаралық аренадағы жоғары бәсекелестік, жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы белдесулердің динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында жұмыс істейтін мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі жетілдіру міндетін қойып отыр.
Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[1].
Жас спортшыны жаңадан келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп шығуға қабілетті спорт шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер төгуді қажет ететін үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық шығындар мен мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны даярлауға ықпал ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін талап етуде.
Мәселе көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып, жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды жолдарын іздестіруден тұрады.
Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[1].
Жас спортшыны жаңадан келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп шығуға қабілетті спорт шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер төгуді қажет ететін үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық шығындар мен мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны даярлауға ықпал ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін талап етуде.
Мәселе көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып, жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды жолдарын іздестіруден тұрады.
1 Аралбаев А.О. Педагогика юношеского возраста. Учебное посо¬бие- Воронеж. ВГУ, 1991 -136 с.
2 Абулханов А.Н. О психологической детерминации идеальной модели
спортсмена // Теория и практика физической культуры. - 1981. - № 6. -
С. 47-49.
3 Еганов А.В. Педагогические основы тренировочного процесса
юных самбистов. - М.: Макет, 1997, - 108 с,
4 Матвеев ЛЛ. О современных подходах к построению
макроциклов тренировки // Теор. и практ. физ. культ., 2001, №11,С. 9-14.
5 Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте, Киев: Олимпийская литература, 1997, с.453- 458.
6 Шахмурадов Ю.Д. Модельные характеристики специальной подготовленности квалифицированных спортсменов: Автореф. дис. ... канд.
пед. наук. - М., 1983. -24 с.
7 Нариманов М.Н. Физическая подготовка спортсмена, М.:ФиС, 1967, С.132
8 Верхошанский Ю.В. Основы специальной силовой подготовки в спорте. – М.: Физкультура и спорт, 1977. – 215 с.
9 Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсмена. – М.: Физкультура и спорт, 1988. – 330 с.
10 Верхошанский Ю.В. «Ударный» метод развития «взрывной» силы // Теория и практика физической культуры. – 1968, № 8. – с. 59 – 63.
11 Волков В.П. Исследование технико-тактической и физической подготовленности борцов-самбистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1968. – 21 с.
12 Асубаев А.Р. Спортивная борьба: учебно-методическое пособие, Алматы: Шартрап, 1997, С. 182
13 Семенов А.Г. Индивидуализация подготовки борцов, М.:ФиС, 1984, С.240
14 Посошков И.Д. Самбо, М.:ФиС, 1985, С.175
15 Кабанов С.А. Психодиагностика спортивных способностей, М.: ФиС, 1973, С. 102-110.
16 Булгакова Н.Ж. Техника и тактика вольной борьбы. М.: Физкультура и спорт, 1986, - 304 с.
17 Карпов М.А. Билатеральное регулирование как один из механизмов интеграции. - Избр. психол. тр. под ред. А.А. Бодалева и К.Ф. Ломова,
Собр. соч. в 2-х томах, - Т 1. - М: Педагогика, 1980. - 432 с.
18 Ким В.В. О построении моделей подготовленности спортсменов высокой квалификации// Научно-методические основы подготовки
спортсменов высокой квалификации: Сб. науч. тр. - Киев, 1980. – С. 19 – 20.
19 Плиоян Р.А. Физическая подготовка борца - самбиста. Учебное пособие для тренеров, М.:ФиС, 1984, С.112
20 Платонов В.Н. О путях совершенствования методики подготовки спортсменов //Научно-спортивный вестник, 1984, № 4, С. 27-29.
21 Захаров Е.Н., Карасев А.В., Сафонов А.А. Энциклопедия физической подготовки (методические основы развития физических качеств) / Под общей ред. А.В.Карасева. – М.: Лептос, 1994.
22 Ивлев В.Г. Скоростно-силовая подготовка в борьбе // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1980. – с. 20 – 23.
23 Карелин А.А., Иванюженников Б.В., Нелюбин В.В. Модель высококвалифицированного борца. Монография. – Новосибирск, 2005. – 272
24 Коптев О.В. Скоростно-силовая подготовка дзюдоистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1991.
25 Шепетюк М.Н. Методические рекомендаци по подготовке в сборных команды по спортивным видам борьбы- Алма-ата:1988.С.48
26 Қарақов А.Қ. Спортивная борьба. Учебник для институтов физической культуры:- Алматы:2002.С.48
27 Ларионов Г.Е. Методы повышения скоростно-силовой подготовленности борцов подростков 14 – 16 лет. – Омск, 1996.
28 Ленц А.Н. Научно-методические основы подготовки квалифицированных борцов – М., 1972. – 33 с.
29 Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. – Киев, 1999.
30 Набатникова М.Я. Взаимосвязь уровня разносторонней физической подготовленности и спортивных результатов у юных спортсменов // Теория и практика физической культуры. – 1984, № 10. – с. 24 – 28.
31 Набатникова М.Я. Основы управления подготовкой спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1982. – 266 с.
32 Олзоев К.С. Тренировка в спортивной борьбе. - Улан-Уде, 1999.
33 Оценка технической подготовленности борцов / А.А.Новиков, О.П.Юшков, В.А.Никуличев и др. // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1979. – с. 40.
34 Палецкий Д.П., Михеев П.П. Основы развития физических качеств в спортивной борьбе. – Брянск, 1995.
35 Письменский И.А., Коблев Я.К., Сытник В.И. Многолетняя подготовка дзюдоистов. – М.: Физкультура и спорт, 1982.
36 Проблемы спортивной тренировки / Под общей ред. С.В.Каледина и В.М.Дьячкова. – М., 1961 – Вып.I. – 317 с.
37 Ратов И.П. Двигательные возможности человека. – Минск, 1994.
38 Система подготовки спортивного резерва / Под ред. Никитушкина В.Г. – М., 1994. – 316 с.
39 Скоростно-силовая подготовка юных спортсменов / Под ред. В.П.Филина – М.: Физкультура и спорт, 1968.
40 Совершенствование технического мастерства спортсмена (педагогические проблемы управления) / Под ред. В.М.Дьячкова. – М.: Физкультура и спорта, 1972. – 291 с.
41 Современная система спортивной подготовки / Под ред. Ф.П.Суслова, В.Л.Сыча, Б.Н.Шустика. – М., 1995.
42 Станков А.Г., Климин В.П., Письменский И.А. Индивидуализация подготовки борцов. – М., 1984.
43 Станков А.Г. Подготовка дзюдоистов. Монография. – М., 1994.
44 Талыкин Г.П. Физическая и волевая подготовка студентов, занимающихся спортивной борьбой. – Воронеж, 2002.
45 Туманян Г.С. Спортивная борьба: отбор и планирование. – М.: Физкультура и спорт, 1984.
46 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.I. Пропедевтика. – М.: Советский спорт, 1997.
47 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.II. Кинезиология и психология. – М.: Советский спорт, 1998.
48 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.III. Методика подготовки. – М.: Советский спорт, 1998.
49 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.IV. Планирование и контроль. – М.: Советский спорт, 2000.
50 Фарфель В.С. Классификация движений в спорте // Теория и практика физической культуры. – 1970, № 11. – с. 20 – 24.
51 Фарфель В.С. Физиология спорта. – М.: Физкультура и спорт, 1964.
52 Филин В.П. Воспитание физических качеств у юных спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1974.
53 Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. – М., 1980.
54 Филин В.П. Теория и методика юношеского спорта: Учебное пособие. – М., 1987.
55 Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта: Учебное пособие. – М., 2000.
56 Чудинов В.И. Зависимость абсолютной и относительной силы человека от величины его мышечной масс // Теория и практика физической культуры. – 1960, № 11. – с. 8 – 11.
57 Чудинов В.И., Мульчин А.И. Исследование топографии мышечной силы тяжелоатлета // Теория и практика физической культуры. – 1966, № 8. – с. 43 – 46.
58 Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М., 1996.
2 Абулханов А.Н. О психологической детерминации идеальной модели
спортсмена // Теория и практика физической культуры. - 1981. - № 6. -
С. 47-49.
3 Еганов А.В. Педагогические основы тренировочного процесса
юных самбистов. - М.: Макет, 1997, - 108 с,
4 Матвеев ЛЛ. О современных подходах к построению
макроциклов тренировки // Теор. и практ. физ. культ., 2001, №11,С. 9-14.
5 Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте, Киев: Олимпийская литература, 1997, с.453- 458.
6 Шахмурадов Ю.Д. Модельные характеристики специальной подготовленности квалифицированных спортсменов: Автореф. дис. ... канд.
пед. наук. - М., 1983. -24 с.
7 Нариманов М.Н. Физическая подготовка спортсмена, М.:ФиС, 1967, С.132
8 Верхошанский Ю.В. Основы специальной силовой подготовки в спорте. – М.: Физкультура и спорт, 1977. – 215 с.
9 Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсмена. – М.: Физкультура и спорт, 1988. – 330 с.
10 Верхошанский Ю.В. «Ударный» метод развития «взрывной» силы // Теория и практика физической культуры. – 1968, № 8. – с. 59 – 63.
11 Волков В.П. Исследование технико-тактической и физической подготовленности борцов-самбистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1968. – 21 с.
12 Асубаев А.Р. Спортивная борьба: учебно-методическое пособие, Алматы: Шартрап, 1997, С. 182
13 Семенов А.Г. Индивидуализация подготовки борцов, М.:ФиС, 1984, С.240
14 Посошков И.Д. Самбо, М.:ФиС, 1985, С.175
15 Кабанов С.А. Психодиагностика спортивных способностей, М.: ФиС, 1973, С. 102-110.
16 Булгакова Н.Ж. Техника и тактика вольной борьбы. М.: Физкультура и спорт, 1986, - 304 с.
17 Карпов М.А. Билатеральное регулирование как один из механизмов интеграции. - Избр. психол. тр. под ред. А.А. Бодалева и К.Ф. Ломова,
Собр. соч. в 2-х томах, - Т 1. - М: Педагогика, 1980. - 432 с.
18 Ким В.В. О построении моделей подготовленности спортсменов высокой квалификации// Научно-методические основы подготовки
спортсменов высокой квалификации: Сб. науч. тр. - Киев, 1980. – С. 19 – 20.
19 Плиоян Р.А. Физическая подготовка борца - самбиста. Учебное пособие для тренеров, М.:ФиС, 1984, С.112
20 Платонов В.Н. О путях совершенствования методики подготовки спортсменов //Научно-спортивный вестник, 1984, № 4, С. 27-29.
21 Захаров Е.Н., Карасев А.В., Сафонов А.А. Энциклопедия физической подготовки (методические основы развития физических качеств) / Под общей ред. А.В.Карасева. – М.: Лептос, 1994.
22 Ивлев В.Г. Скоростно-силовая подготовка в борьбе // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1980. – с. 20 – 23.
23 Карелин А.А., Иванюженников Б.В., Нелюбин В.В. Модель высококвалифицированного борца. Монография. – Новосибирск, 2005. – 272
24 Коптев О.В. Скоростно-силовая подготовка дзюдоистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1991.
25 Шепетюк М.Н. Методические рекомендаци по подготовке в сборных команды по спортивным видам борьбы- Алма-ата:1988.С.48
26 Қарақов А.Қ. Спортивная борьба. Учебник для институтов физической культуры:- Алматы:2002.С.48
27 Ларионов Г.Е. Методы повышения скоростно-силовой подготовленности борцов подростков 14 – 16 лет. – Омск, 1996.
28 Ленц А.Н. Научно-методические основы подготовки квалифицированных борцов – М., 1972. – 33 с.
29 Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. – Киев, 1999.
30 Набатникова М.Я. Взаимосвязь уровня разносторонней физической подготовленности и спортивных результатов у юных спортсменов // Теория и практика физической культуры. – 1984, № 10. – с. 24 – 28.
31 Набатникова М.Я. Основы управления подготовкой спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1982. – 266 с.
32 Олзоев К.С. Тренировка в спортивной борьбе. - Улан-Уде, 1999.
33 Оценка технической подготовленности борцов / А.А.Новиков, О.П.Юшков, В.А.Никуличев и др. // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1979. – с. 40.
34 Палецкий Д.П., Михеев П.П. Основы развития физических качеств в спортивной борьбе. – Брянск, 1995.
35 Письменский И.А., Коблев Я.К., Сытник В.И. Многолетняя подготовка дзюдоистов. – М.: Физкультура и спорт, 1982.
36 Проблемы спортивной тренировки / Под общей ред. С.В.Каледина и В.М.Дьячкова. – М., 1961 – Вып.I. – 317 с.
37 Ратов И.П. Двигательные возможности человека. – Минск, 1994.
38 Система подготовки спортивного резерва / Под ред. Никитушкина В.Г. – М., 1994. – 316 с.
39 Скоростно-силовая подготовка юных спортсменов / Под ред. В.П.Филина – М.: Физкультура и спорт, 1968.
40 Совершенствование технического мастерства спортсмена (педагогические проблемы управления) / Под ред. В.М.Дьячкова. – М.: Физкультура и спорта, 1972. – 291 с.
41 Современная система спортивной подготовки / Под ред. Ф.П.Суслова, В.Л.Сыча, Б.Н.Шустика. – М., 1995.
42 Станков А.Г., Климин В.П., Письменский И.А. Индивидуализация подготовки борцов. – М., 1984.
43 Станков А.Г. Подготовка дзюдоистов. Монография. – М., 1994.
44 Талыкин Г.П. Физическая и волевая подготовка студентов, занимающихся спортивной борьбой. – Воронеж, 2002.
45 Туманян Г.С. Спортивная борьба: отбор и планирование. – М.: Физкультура и спорт, 1984.
46 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.I. Пропедевтика. – М.: Советский спорт, 1997.
47 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.II. Кинезиология и психология. – М.: Советский спорт, 1998.
48 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.III. Методика подготовки. – М.: Советский спорт, 1998.
49 Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.IV. Планирование и контроль. – М.: Советский спорт, 2000.
50 Фарфель В.С. Классификация движений в спорте // Теория и практика физической культуры. – 1970, № 11. – с. 20 – 24.
51 Фарфель В.С. Физиология спорта. – М.: Физкультура и спорт, 1964.
52 Филин В.П. Воспитание физических качеств у юных спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1974.
53 Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. – М., 1980.
54 Филин В.П. Теория и методика юношеского спорта: Учебное пособие. – М., 1987.
55 Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта: Учебное пособие. – М., 2000.
56 Чудинов В.И. Зависимость абсолютной и относительной силы человека от величины его мышечной масс // Теория и практика физической культуры. – 1960, № 11. – с. 8 – 11.
57 Чудинов В.И., Мульчин А.И. Исследование топографии мышечной силы тяжелоатлета // Теория и практика физической культуры. – 1966, № 8. – с. 43 – 46.
58 Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М., 1996.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық аренадағы жоғары
бәсекелестік, жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы
белдесулердің динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында
жұмыс істейтін мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі
жетілдіру міндетін қойып отыр.
Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу
проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және
бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу
жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим
күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас
спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің
нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[1].
Жас спортшыны жаңадан келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп
шығуға қабілетті спорт шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер
төгуді қажет ететін үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық
шығындар мен мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны
даярлауға ықпал ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін
талап етуде.
Мәселе көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті
қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып,
жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды
жолдарын іздестіруден тұрады.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде жасалған талдау, тәжірибе мен
бақылаулар көрсетіп отырғанындай, бүгінгі күні айтарлықтай көп жағдайларда
жаттықтырушының қызметі, ескіріп кеткен ұсыныстарды қолдана отырып, олар
жүргізіп отырған жаттықтыру процесінің анық критерийлерінсіз және спорттық
жаттықтыруды табысты жүзеге асырудың көбіне көп шұғылданушылардың
даярлығына дұрыс бақылау жасауға байланысты екендігін ескерусіз,
субъективтік категориялар шеңберінде өрбіп отыр. Осындай жұмыстың нәтижесі
болып облыс, аймақ және т.б. құрама командалары үшін толыққанды емес
резервтерін қалыптастыру болып табылады [2]. Жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеу әдістемесін оны қазіргі техникалық-тактикалық әрекеттерді меңгеруге
бағыттайтындай етіп қайта құру керектігін [3] зерттеген болатын.
Дзюдошылардың өнер көрсетуі оларға жоғарғы дәрежедегі жарыстарда толық
көлемде басымдылық танытуға кедергі келтіріп отырған бірқатар ұйымдық және
әдістемелік мәселелерді анықтап, көрсетіп берді.
Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу ерекшелігінің ғылыми негізделуі
қазіргі спорттың қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Дзюдодағы күш
салуды, олардың организмге әсерін әсерін зерттеу жөніндегі, сонымен қатар
жаттығу әдістемесі жөніндегі зерттеулердің көпшілігі ересек спортшыларда
жүргізілді. Практикалық ұсыныстар, әсіресе жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеуге қатысты ұсыныстар өте жеткіліксіз жасап шығарылған.
Көптеген зерттеушілер дене жаттығуларының жастарды рухани тәрбиелеудің,
Отанды қорғауға және еңбекке даярлықтың маңызды құралы болып табылатындығын
да атап көрсетеді. Біздің жұмысымызда жастардың дене қасиеттерін
тәрбиелеуде маңызды орынды жеке жарысқа түсудің алуан түрлі жүйелері алып
отыр. ҚР-сы халықтарының игілігі болып келген тәсілдер – жұдырықтасу,
қолмен ұрысу және т.б. белгілі болса да, көп жағдайда бұл жеке сайыстар
шығыс пен батыстың әр түрлі елдерінен келген. Отандық жекпе-жекке шығу
өнері мүлдем болмаған немесе олар шамалы ғана дамып, шеберлік деңгейі
бойынша шығыс пен батыс жүйелерімен теңдесе алмайды дегендей әсер аласыз.
Оқпен ататын қаруды қолданусыз, әскери әрекеттерді жүргізу тәжірибесі
өзгені айтады: славян жауынгерлерінің даярлық деңгейінің жоғары болғаны
соншалықты, араб халифтерінің, қытай және рим императорларының, түрік
сұлтандарының жеке күзеті негізінен славян жауынгерлерден тұрған екен.
Сірә, біздің ата-бабаларымыздың дене қасиеттерін даярлаудағы тарихи жүйесі
шығыс пен батыстың осыған ұқсас жүйелерінің деңгейінде болып қана қоймай,
оларды айтарлықтай басып озған.
Жастарды қарулы күштер қатарында әскери борышын өтеуге және еңбек
қызметіне даярлау үшін тек шығыс пен батыстың жеке сайысқа түсу жүйелерін
ғана емес, отандық жүйелерді де зерттеу керек. Бізде де жеке алысқа түсуге
даярлау бойынша әдеби еңбектердің болғанын атай кетуіміз керек.
Соңғы жылдары осы мәселелер спорттың әр алуан түрлері, оның ішінде
спорттық күрес бойынша ғылыми әдебиеттерде қарастырылса да, аталған
мәселе әлі толық дәрежеде шешіле қойған жоқ. Жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеу процесін дене шынықтыру теориясында, әсіресе практикасында әлі де
болса дәлдеп тексеруді, қосымшалар енгізудуі және одан әрі қалыптастыруды
қажет етеді.
Осыдан бүгінгі таңда дзюдошыларды даярлау тәжірибесі көрсетіп
отырғанындай, аз зерттелген бағыттардың бірі зерттеулердің жаңа қол
жетерлік және ақпараттық әдістемелерін, оның ішінде:
а) жаттығу процестеріндегі әрекеттерді бағалау;
ә) қазіргі заманғы бағдарламаларды қолдана отырып, зерттеу
материалдарын оперативті өңдеу және оларды жас дзюдошыларды үлгілеудің оқу-
жаттықтыру процесіне енгізу әдістемелері жасалып пайдаланылмауы белгілі
дәрежеде қарама-қайшылықтың бар екендігін байқатады. Аталған қарама-
қайшылықты шешу зерттеу проблемасын айқындайды.
Ол бүгінгі күн тәжірибесінде дайындықты үлгілеу әдістемесіне қатысты
тиімділігін анықтап қолдануға болады және оның зерттеуге алынған феноменді
жетілдіруге ықпалы қандай дегенді айқындау қажеттілігін туғызады. Ғылыми –
педагогикалық әдебиеттерде бұл проблеменың өз дәрежесінде зерттелмеуі
үлгілеудің тиімді әдістемесінің жоқтығы оның бүгінгі таңда өзекті мәселе
екендігін дәлелдеп жұмысымыздың тақырыбын ТСТ-де спортшылардың
дайындығының сипаттамасы (Дзю-до мысалында) деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеуде жас спортшы-дзюдошылар арасындағы айтарлықтай жас-жыныстық
және дербес-типологиялық айырмашылықтардың бар болуы мен оқу-жаттықтыру
процесінде жас дзюдошыларды спорттық даярлауды басқарудың теориялық және
практикалық мәселелерінің жеткіліксіз жасап шығарылғандығы арасындағы
айтарлықтай қарама-қайшылық тұжырымдалған. Пайда болған қарама-қайшылықты
шешу жолдарын іздестіру және жас дзюдошылардың оқу-жаттығу процесін
үлгілеудің тиімділігін қалайша арттыруға болады деген сұраққа жауап
іздестіру зерттеу жұмысының проблемасы болып табылады.
Зерттеу нысаны – жасөспірім дзюдошыларының оқу-жаттығу үрдісі.
Зерттеу пәні –дзюдошылардың дене дайындық жақтарын жетілдіру әдісі.
Ғылыми болжам: егер оқу-жаттықтыру процесін жасалған әдістеме бойынша
ұйымдастырылса, онда дзюдошылардың жылдамдық-күштері мен икемділіктерін
жетілдіру механизмдері жақсы игеріледі, сонда ғана дзюдошылардың көрсеткіш
мүмкіндіктері жоғарылайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты – жасөспірім дзюдошыларының дайындық үлгісін
жасау және оны эксперимент барысында тексеру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- жасөспірім дзюдошылардың дене даярлық деңгейін анықтау;
-жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық
шарттарын анықтау;
-жасөспірім дзюдошыларға жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу.
Зерттеулердің әдістемелік негізі күрделі табиғи биологиялық және
әлеуметтік құбылыстарды талдауға жүйелі түрде келу, дене шынықтыру мен
спорт саласындағы ғылыми еңбектер болып табылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- жасөспірім дзюдошылардың дене даярлық деңгейі анықталды;
- жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық
шарттары анықталды;
- жасөспірім дзюдошыларға жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу
жасалынды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- жасөспірім дзюдошыларға дайындық әдістемесін үлгілеу және дәлелдеу;
- жасөспірім дзюдошыларға дене даярлығын тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары;
- жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін анықтау.
1. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындғын жетілдірудің педагогикалық
негіздері
Техникалық қозғалыстың қиындығы және нұсқасы техника көмегімен,
көбейтіледі, сонымен қатар физикалық сапа әртүрлі, осыларды жетілдіру
зерттеу мүмкіндігі. Сонымен бірге жаттығудың құралдарымен әдістерін
қолдану. Осылардың ең белсендісі жаттығу, даму бағытын күшейту, спорт
қозғалысының техникасын жақсартуды бағдарлау.
Жылдамдық-күш қабілеттігінің дамуы барлық деңгейде қарсылық
білдіреді, күрестердің өзіне лайық әрекеті, бірқалыпта өсіп көтеріледі
максималды күш және жылдамдық мөлшері спорт дайындығын жаңа бастаған
спортшылар үшін тиімді шеңберлік деңгейінің көтерілуі барысында байқалатын
жағдай қарқындылық пен мамандық ықпалын пайдалану.
Күш және жылдамдықтың үйлесуі жоғары квалификациялық спортшылардың
максималды күш салуы өсу көрсеткішінің артықшылығы болып табылады.
Ғалымдардың айтуынша ең үздік құрал арнаулы жылдамдық-күш дайындығына
өзіндік жарыс жаттығуы болады[4]. Ал енді практикада бұл жағдайлар
физикалық энергиямен нерв жүйесінің жұқаруына әкеліп соғады. Сыртқы
құралдарды мұқият тексеріп алу керек, бір шеңберден аспайтын және өзгеше
әсері болу керек.
Машықтану әрекетінде қолданылатын құрал максималды күш салуда
координациялық байланыстардың өркенделуіне жаттығудың қисыны бар. Қазіргі
уақытта жыдамдық –күш қабілетінің дамуына үш түрлі жолы бар.
- Бұлшық еттер арасын үйлестіруді жетілдіру.
- Ішкі бұлшық еттерді үйлестіруді жетілдіру.
- Өз бұлшық еттерінің әрекет қабілеттігін жетілдіру.
Бірінші жол ол жаттығуды қолдану, жарыспен ұқсас.
Екінші жол- үш көрсеткішіне әрекет ету қажет. Қозғалыс бірлігінің
оңтайлы саны. Жоғары импульс мотонейроны, мотомирондардың барлық сихронды
оңтайлығы яғни жаттығуды үлкен қиындылқпен салмақ салумен қолдану қажет.
Үшінші әдіске салмақ салуды қолдану айласы келеді. 7-13 ( қайталау
максимумы), культуристердің жаттығу әрекеттерінде қолдануы. Спорт
күрестерінде күш қабылетін зерттеу, ерекшелігіне қарай дзюдода, күрестердің
спорт шеберлігінің деңгейін айтатын нәрсе, ол күрестердің күш салуының
маңызы оның (жарылыс) әрекетіне көрсетеді.
Осындай жағдайда, әртүрлі күштердің пайда болуыжылдамдылық-күш
мүмкіндігінің айрықша маңыздылығы болып табылады. Осындай жаттығудың
көмегінің арқасында ерекше маңызды көзтартарлық шабуыл қимылдарында
қарсыластың маңызды қарсылығының орынды жауап беруі пайда болады.
Спорттың және сайыс дайындықтарындағы жылдамдық-күш орны.Арнаулы
физикалық дайындықтағы даму деңгейінің көтерілу маңыздылығына теориялық
және эксперименттік зерттеулер куә болды. Ерекшелігіне қарай арнаулы
жылдамдық-күштің сатысы спортшылардың техникалық шеберлігін тиімді
қалыптастыруына әсерін тигізеді көптеген авторлардың байламы:алғашқы
спортқа мамандану кезеңінде олардың дамуына ерекше назар аудару керек
екенін айту таңғаларлық емес.
Теориялық және байқап көру (экспериманталды) зерттеулерінде арнайлы
физиологиялық дайындықтың жоғары даму деңгейі маңызды екенін куәландырады
арнайы шапшаңдық-күш санасының дамуы және спортсменнің техникалық
шеберлігіне нәтижелі жоғарлауына шүбә жоқ. Таңқарарлық жағдай емес,
көптеген авторлардың айтуы бойынша: бастапқы спорттық мамандандыру кезінде
оның дамуына көбірек көңіл бөлуі керек [5].
Көптеген зерттеушілердің ғылыми жұмыстарында спорттық жекпе-жекте
маңызды рөлді жылдамдық-күш дамыту сапасына береді. Сондай-ақ, қазіргі
сайыста үлкен динамикалық және жоғарғы дайындық қызметіне жылдамдығы
орындалуы, шапшаң козғалу қабілеті және де бүкіл жарыс бойы осыны ұстану –
жақсы нәтиже. Қазіргі боксерлардың жылдамдық-күш жетілдіру санасын дамуына
спортшылар көп мән берген.
Ю.В. Верхошанский және В.И. Филимонов – күрескерлердің айрықша
жылдамдық –күш жетілдіру дайындығында техно-тактикалық шеберліктерін талдай
отырып, жылдамдық-күш сапасының маңызы жоғары екенін баса айтқан [6].
Күрескерлердің жалпы күш жетілдіруімен қоса аса шапшаңдық қабілетімен
дамуының маңызды екенін жайлы да атаған. Спорт күресінде, соның ішінде
дзюдо да спортсмендердің қимыл-қозғалыс аппаратына жоғары талап қойылды.
Бұл жоғары разрядтағы спортсмендердің физиологиялық даму санасын және тез
арада бұлшық еттерінің күшеюіне қажеттілігін анықтайды. В.П. Волков, Ю.П.
Замятин, және Б.Ф.Романов, күрескерлердің физиологиялық дайындық жүйесін
зерттей отырып, 4 факторды бөлді, соның ішінде арнайы дайындық жылдамдық
күш жетілдіру сапасының жоғары деңгейде даму базасындағысы алдыңғы қатарда
тұр.
Осының бәрі жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы әртүрлі техникалық
қимылдарда маңызды екенін анықтайды арнайы зерттеулер күрескерлердің арнайы
жылдамдық-күш жетілдіру және техникалық дайындықтарының өзара байланысын
құптайды. Б.М. Рыбалка, В.И.Рудницкий, және А.В. Медведьтің айтулары
бойынша атақты күрескерлер тек қана жоғары деңгейдегі физиологиялы
дайындығы және виртуозды техника қолдану ғана емес, сонымен бірге шапшаңдық
қимылды уақытында қолдану қабілетімен де өзгешеленгені. В.С Фарфель алғашқы
болып, жылдамдық күш сапасының тұрақты массада шапшаңдықты көбейту арқылы
көрсетуге болады деп мінездеме берген. Артынан осы жағдай нақтыланған:
айрықша қимыл-қозғалыс жүйесінде жылдамдық-күш сапасы максималды қимыл-
қозғалыс күшінің тездетіп даму қабілеті ретінде қаралған.
Біз көргендей бұл жерде жылдамдық күш жетілдіру дайындғының маңызы анық
көрсетілген-жекеше немесе жылдамдық және қимыл-қозғалыс күшінің колплексті
түрде дамуы, өз-өзімен жарысу жаттығуларының ұқсас жүйесі айқын
көрсетілген.
Адамның қимыл-қозғалыс қабілетін зерттеуден М.А. Годик үш түрлі
жылдамдық бар деп тұжырымдаған:
А) Қимыл-қозғалыс кезеңдегі латентті уақыт;
Б) Жеке қимыл қозғалыс жылдамдығы;
В) Қимыл – қозғалыс жиілігі.
Оның үстіне ол қимыл-қозғалыстың жылдам басталу қабілетін айрықша атады
[7].
Таза жылдамдық өте оңай бір буынды қимылдарда байқалады (теппинг-тест-
қолды бір ыңғайда сермеу).
Жылдамдық деген ұғымда адам ағзасының функционалдық жиынтық қызметінің
қимыл-қозғалыс шапшаңдығы анықтайды. Дара көрсеткіш кезінеде жүгірендегі
жылдамдық пен шапшаңдық және әртүрлі жаттығу жасау кезінде тығыз корреляция
жоқ.
Дзюдодакомплексті жылдамдық сапасымен кездесеміз. Спортсменнің қандай
да болсын техникалық қимылымен орындалу ұзақтығы жеке қимыл қозғалыс
шапшаңдығына байланысты. Көптеген практикалық аңызды элементарлы қалыпта
емес біріккен қимыл-қозғалысының жылдамдығының орындалуында. Бірақ та
күрделі қимыл қозғалыстың жылдамдығы тек қана жылдамдық сапасының даму
деңгейінде емес, басқа да факторлармен байланысты. Мысалы: дзюдода лақтыру
жиілігі техникалық қызмет жүйесінің. Дистанциядан, қарсыласының қимыл
қозғалысына да байланысты.
Жаттығу процессінде жылдамдық пен күшті ажырату оңай емес, өйткені
жоғарғы разрядты дзюдошының бойында екеуі тығыз байланысты. Жылдамдық түрі
14-15 жасқа дейін дамиды, ал одан үлкен жаста оның дамуы тек қана әртүрлі
жаттығу орындау не болмаса рационалды техникалық қызметтерден өседі.
Сонымен, қысқаша ғылыми методикалық әдебиеттердің зерттеуі айрықша орынды
жылдамдық –күш жетілдіру сапасына береді. Даму әдісі мен техникалық
дайындығының байланысы кеңінен зерттелген [8]. Бірақта дзюдода әлі көптеген
шешілмеген жағдай бар, жоғарғы разрядты дзюдошылардың жылдамдық –күш
жетілдіу дайындығы басқа да спорттың жекпе-жегіне қарағанда маңызды.
Жасөспірім дзюдошылардың жылдамдық-күш жетілдіру дайындық-күш
жетілдіру дайындғының әдісі мен ілімі. Практика куәландырғандай әртүрлі
дене шынықтыру жаттығуларын спортсменнің ағзасы ерекше бағытта қабылдайды.
Бәрімізге де түсінікті жайт ол жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі
дамуы қолданатын ілімі түрімен, қомплексті дене шынықтыру жаттығуларын
пайдаланумен тығыз байланысты. Жылдамдық-күш жетілдіру дайындығы әртүрлі
әдіс пен ілімді қамтиды, атлеттің максималды тез қимыл-қозғалысқа тойтарыс
беретін қабілетін дамытуға бағытталған түрі қамтылған.
В.В Кузнецов, пен Л.А Васильеваның айтуы бойынша арнайы жылдамдық – күш
жетілдіру дайындық процессін синтетикалық, аналитикалық және вариативтік
күш дамуы және физиолониялық сапаға қарасты жылдамдық компоненті бейім.
Осыған қарамастан қысқартылған қайталай методі (ілімі) негізі деп саналады.
Әртүрлі қозғалыста : қайталау, вариантивті жт қолданады. Спорсмендердің
ерекше қимыл-қозғалыс жұмыстарында олардың салмағы әртүрлі екенін ескеру
қажет. Бұндай жағдайда арнайлы жылдамдық-күш сапасының даму және жетілдіру
мақсатында келіспеушіліктер де туындайды. Ю.В. Верхошанский, В.В. Кузнецов,
С.В. Качаев мынадай тұжырымға келген, арнайы жылдамдық – күш жетілдіру
дайындығына комплексті жүйе әдісін қолдану ұсыну. Сонымен қатар Б.М.
Рыбалко, В.Е. Рудницкий, А.В. Медведь былай деп санайды: жаттығудың әртүрлі
қиындығы күштілік дамуынан немесе шапшаңдық күш компонентіне байланысты.
Егер де бір компоненттің дамуы артта қалса, онда соған көбірек көңіл
бөлу керек. С.А. Преображенский болса, керісінше басқа күштірек сапасын
жетілдіруді ұсынады. Жылдамдық-күш сапасының дамуына әртүрлі региональдық
және глобальдік түрде қолдану қажет. Бірақ та, арнайы өзі таңдаған спорт
түрінің дауымен арнайы дайындалған жаттығулар сол таңдалған спорт түріне
жақын жаттығу түрлері нәтижелі болмақ. Сонымен қатар таңдалған спорт
түрінің өзгешелік сапасының дамуына және техникалық жетілуіне бағытты ықпал
жасау қажет.
Бұл жағдай жаттығу әдісін таңдау түрінде спорт ілімінің маңызы болып
табылады. Күресушілерді жылдамдық-күш сапасының жоғары нәтижесінде нысаналы
бағытта тәрбиелеуге, жаттықтырушы тек қана олардың қимыл-қозғалысын білу
емес, сонымен қатар арнайы жаттығу таңдауда әрқашан көңіл бөліп отыруы
керек. Осы жағдай да ғана дұрыс әдіс таңдалып, спортсменнің сапалы жаттығуы
мүмкін.
Бәрімізге белгілі жайт, дзюдошы жарыс кезінде табысты күрес әдістерін
пайдалану үшін, жылдамдық күш жетілдіру дайындығы жоғары деңгейде болу
керек.
Дзюдошыға жылдамдық күш жетілдіру сапасының биік деңгейде болғаны
қажет, өйткені жасөспірім дзюдошыларының жекпе-жекке шыққанда қарсыласымен
қарсыласу және шабуыл жасау, қорғаныс түрінде өте қажет. Дзюдошы қарсыласын
қорғаныс түрінен алып шығу үшін тек қана үлкен күш иесі болу емес, сонымен
қатар күшін дұрыс пайдалана білу керек. Бұлшық еттің қатаюына, техникалық
қызметтің дұрыс тәрбиеленгені жөн. Осы мақсатта арнайы жаттығулар
техникалық қызмет жүйсінің сәйкес болуына қарай таңдау керек.
И.П Ратовтың зерттеуі кезінде бұлшық еттер арасындағы координация
(үйлесім) арқасында жылдамдық күш сапасы жақсарып, ең негізгі ауыртпашылқты
көтеретін бұлшық еттердің жұмысы жақсарған. Бірақ та, егер де бұл жағдайда
бұлшық ет жұмысының деңгейі жақсарса. Онда жылдамдық-күш сапасын артқанымен
зорлық келтірмейтіндей, нәтижелі болу үшін оптималды түрде дайындалған жөн.
Осыған назар аудара отырып, координалды әдістің зорлық түсіретіні тиімсіз
деп, И.П. Ратов былай деп жазады: бұлшық еттердің қарқындылқ негізінен
жоғарғы нәтиже іздемей, одан да белсенділік түрінде қимыл-қозғалыс
фазасының ауысуынан сол жоғары нәтижені алуға болады. Автордың ойынша,
бұндай қиын да күрделі сұраққа қолайлы әдістемелік түрде және техникалық
әдістемені өз керегімен қолданғаны жөн.
Күресте жылдамдық-күш сапасының дамуына практикалық түрде қолданған
көптеген әдістер мен ілімдер бар.
Ғылыми-методикалық әдебиеттерде зерттеу барысындамүмкіншілікті
жылдамдық әдісін таңдаған. Сонымен қатар В.Н. Короновский, М.А Яковлев
және В.Н Спиридов арнайы жаттығудың мәні бұлшық етпен ағзаны күресте дұрыс
пайдалану арқасында нәтижелі әдістер орындауға болады, деп санайды..
А.Николаев пен Э.Эйберг күресте белдесуде күші басымырағы жеңеді дей келе,
мынадай ұсыныстар береді.
Қарсыласына қарсыласу мүмкіндігін көбірек беріп максималды жағдайға
жеткізіп, содан соң өз әдісін қолдану керек дейді. В.П. Волков пен Р.А
Школьников [9]. Мынадай әдістер ұсынады: күш дамытуға көмегі тиетін
жаттығулар ұсынады снарядтармен және снарядсыз (құралсыз). (Құрал ретінде
құм салынған қаптар, галтельдер, иіс шығарғыштар және т.б.), ал мына
авторлар А.А. Харлампиев, К.Г Коберидзе және А.П. Соловов жылдамдық –күш
жетілдіру сапасының дамуына жалпы дене шынықтыру дайындығын жүгіру,
лақтыру, баскетбол т.с.с. ұсынады, И.И Алиханов болса күш дамыту әдістемесі
ілім ретінде күресті ұсынады.Г.Г Ратишвили өз зерттеуінде қиындатылған
жаттығу түрлерінің жеке техника элементтерінің күрес кезінде үлкен нәтиже
береді дейді. Сонымен қатар автор күрестердің сапалы әдіс түрін орындаумен
және күш дамыту дайындығын тығыз байланыстырады.
Н.Н. Сорокин менА.Б Еганов былай деп сендіреді, дайын дамушылардың
неғұрлым дене шынықтыру дайындығы жоғары болса сол ғұрлым тез және табысты
түрде әртүрлі күрделі жаттығуларды меңгереді. Спорттық күресте күштің орыны
маңызды деп санай отырып көптеген әдістерді тұрыста (тіреулерде)
жылдамдатылған түрде орындау қажет десе де екеуін жылдамдық күш сапасы деп
қоспайды
А.Н. Ленцтің тұжырмдамасы бойынша күрескердің белдесу кезінде қимылы
көбінекей шалт, жылдам, күшті болады, сондықтан да рационалды жүйені бұзбай
максималды түрде орындау қажет. Жылдамдық күш жетілдіру жаттығуларына
таңдау жасай отыра, ол күш дамыту және шапшаңдықты арттыруды біріктіреді.
С.Ф. Ионов өз зерттеуінде мынаны көрсеткен, арнайы жылдамдық күш
жетілдіру дайындығында әдістер мен ілімдерді пайдалану самбо күресінде
техникалық қимылдардың негізгі деген. Күрескерлердің арнайы жылдамдық күш
дамыту жаттығуларын біріктіріп Б.М Рыбалко мынадай тұжырымдама жасайды, ең
жақсы әдіс ерекше бұлшық етердің дамуына қолайлы әрі жақын арнай дайындаған
жаттығулар.
А.Е Воловик жылдамдық күш сапасының дамуына қарсыласының спарингке шығу
түрін ұсынады, өйткені онда шапшаңдық жылдымдық. Шалт қимылдар бар.
П.А. Стешенконың айтуы бойынша, қимыл –қозғалыстың жылдамдығын дамыту
үшін күрделі жаттығуларды қосу керек. КОСР-ға еңбегі сіңген жаттықтырушы
С.А. Преображенский өзінің бай практикалық машығына сүйене отырып қимфл-
қозғалыстың жылдамдығы мен күштілігін дамытуға аздаған қиындығы бар
жаттығуларды максималды жылдамдықта және қайта –қайта қайталауын ұсынады.
Техникалық әдістерге сүйене отырып, А.К. Морозов оныңнәтижелілігі менүлкен
бұлшық еттердің күштілігі жұмыстағы жоғарғы бірлестікпен, бүкіл әдіс
фазаларының орындауынан деп болжайды.
Салмақты жаттығуларды күрес кезінде пайдалануға Б.М Рыбалко, В.И.
Рудницкий, А.В Медведь былай деп тайды, шалт қимыл мен бұлшық ет арасының
қимыл қозғалыс жасы нәтижеге жету үшін жаттығу үстінде салмақты күшті
жаттығулармен шынықтыру. Шалт (жылпың қимыл) қимылын дамытуға спортсмен бір
әдістен екінші әдіске көшіп, қарсыласына дес бермеуге тұру керек. И.В.
Шинелевтің жазғанында осы көрсетілген қабілет түрі күрескердің техникалық
шеберлік деңгейін анықтайды.
Шалт қимыл немесе шапшаңдық күшті тәрбиелегенде, бұлшық еттердің алдын
ала созылғанына көңід аудару керек. Бұл алдын ала созылған бұлшық еттің
қайта орнына келуіне тырысатыны тез әрі қаттырақ қатаюына көмектеседі.
Көбірек осындай жаттығу жасағаннан, соншалықты көбірек нәтиже шығарады.
Бірақ көп жағдайда күрескерге алдын ала ондай жағдай болма қалады,
сондықтан да дайындықсыз шалт қимыл жасауға тура келеді.
Ауырлатылған жаттығу жасау кезінде, күштің максималды түрде тұрғандығын
естен шығармау керек, сондықтан да аз бастау (подход) жасалынады. Шалт
қимылға дайындағанда және бұлшықеттерді жетілдіруде ауыр салмақты
алмастырып отыру қажет. Дайындық кезінде мынадай кестені пайдалануға
болады.
Ауыр салмақты көлемі басында за,содан соң көбірек.
Ауыр салмақтың көлемі басында көбірек, содан соң азайту.
Ауыр салмақтың басныда көбірек, содан кейін тең түрде .
Ауыр салмақтың көлемі аз, содан соң тең түрде.
Арнайы жаттығу таңдау кезінде, күресушінің қабілетін де естен
шығармаған жөн. Мысалы: иіліп лақтыруда бастаудан (подход) дзюдошы шалт
қимыл жасайды. Ал осы әдісті екі жақтан ұстау (захват) кезінде ол
статистика түрде қолданады. Осыдан басқа нәтижелі дайындыққа жолын беру
және кедергіденөту жұмыстары бір бірімен байланысты.
Спортшы уақытты максималдытүрде қысқарта отырып, алдын-ала отыру арқылы
жердегі затты алып үлгеру керек. Айрықша көңілді мынадай жаттығуларға көңіл
бөлу керек жоғарыға серкіру, доппен секіру кезінде техникалы қимылдарды
сақтацй отырып шалт қимылдар жасау.
Нәтижелі шалт қимылдар жасауда спортсменнің уақтылы бұлшық еттерін
босатуы маңызды фактор боллып табылады. Физиологиялық босаңсу көбінекей
қолданылып жүрген жаттығу кестесіне де байланысты, қатайған бұлшық еттерді
ара кідік босаңсытып, қайта қатайтып лтыратын жаттығулар таңдау керек.
Осыған байланысты жаттығулар жасау. Осы жаттығуларды жасағанда техникалық
қимыл түрін сақтау қажет.
Жылдамдық –күш дамыту сапасын зерттей келе, Ю.М. Закарьяев мынадай
тұжырым жасаған, жылдамдық түрынде жасалатын жаттығуларды жүрек қағысының
жиілігі 160-165 қағысмин, жылдамдық-күш түрінде 150-155 қағысмин, ал
күштілік 145-150 қағысмин. Күрескерлердің жылдамдық-күш дамыту
дайындығында негізгі бұлшық еттопограиясын айырған.
Соныменен, әдебиеттерге сүйеніп жасалған зерттеулердің көрсеткені
спорттық педагогикада бой әдіс-тәсіл және жылдамдық-күш дамыту дайындығының
ілімдері ережеге сүйенсек жалпы, соғу жаттығуларына көңіл бөлуді ұсынады.
Дзюдошылардың дайындығында көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошылардың дайындығында
олардың жыныстық жағын да тыс қалдырмай айла-әдіс тәсілдерін дайындықта
дұрыс жоспарлауын қадағалау. Қазіргі уақытта бұл сұрақтар жақсы алға
қойылған және де оқу дайындық процессінде ұйымдастыратын талай нұсқаулар да
ұсынылған.
Жасөспірімдердің спортта жеке дайындалуы. Қазіргі кезде балалар
және жасөспірім спорттың жекешелендіруге үлкен мағына береміз. Бірақта
әртүрлі жағдайларға байланысты жеке дайындық өзінің кең қолдауын таппай жүр
және де практикалық түрінде көп кездеспейді.
Көптеген. Жергілікті және шетел авторлары спорт резервін дайындау
процессінде жеке дайындықтың пайдалы екенін баса айтады. Белгілі неміс
маманы И.Хартман былай деп есептейді. Қазіргі спорт дайындығында басты
девиз: шынайы жекешелену қосу жарыс жаттығуының басымды рөлі қосу
комплексті дайындық. Көптеген шетелдік авторлар жеке дайындық және
физиологиялық, функционалды, техникалық және психологиялық жекешелік ілім
дайындығын ұсынады. Кейбір жағдайда индивидуалды (жеке) моделдер және
нормативті талап қойылған жұмыстар жасалған.
Бәріне белгілі жағдай. Жасөспірім спортсмендердің дайындық процессі
жасына байланысты құрылады, ағза жүйесіне және жеке функциясына
гетерохронды дамуына, жынысына және баланың функционалды мүмкіншілігіне
қарайды. Сондықтан да, жекеше дайындалу түрі биологиялық дәрежесінің
(жетілу), функционалды деңгейін және физиологиялық дайындығына, және де
жасөспірім спортсменнің әртүрлі жүктеме бағытының, көлеміне және
қарқындылығына да көңіл бөлу қажет.
Дара дайындалған баланың дайындық процессі де сапалы әрі нәтижелі
болады. Нәтижелі дене шынықтыру жаттығуларын үйретуге тыңғылықты және
күнделікті дайындық, дамымай жатқан кейбір техникалық элементтің кінәратын
іздеп тауып, түзету қажет. Айрықша физиологиялық дамуы және физиологиялық
дайындыққа байланысты физиологиялық тәрбие тәсілін таңдай білу. Жылдамдық
күш дамыту жүктемесі нәтижелі арнайы жылдамдық күш дамыту сапасының даму
компонентінің жеке айырмасын көрсетеді.: Біреулерде ол күшінің дамуын
басымырақ қылады, біреулерде –жылдамдық компонентін арттырады.
Арнайы жылдамдық күш санасының бір-бірімен байланысқан компонентінің
өзгеруін жарыстағы жұмыс ерекшелігіне айыруға болдаы.
Жасөспірім спорт теориясында көптеген публикациялы ақырғы кездегі
жасөспірім спортсмендердің жекеше физиологиялық дайындығының ерекшеліктерін
негізгі физиологиялық сапасының биік деңгейде дамыған көз жеткізе жазған.
Дзюдошылардың физиологиялық санасының деңгейін, соның ішінде жылдамдық
күш жетілдіруі бұлшық ет талшықтарының генетикалық жүйесімен тығыз
байланысты. Осының негізінде автор күрескерлерді үш түрге бөледі:
1. Жоғарпғы деңгейдегі төзімділігі, бірақ едәуір жылдамдық күш сапасының
иесі.
2.Жоғарғы жылдамдық күш сапасының иесі, бірақ төзімділік деңгейі төмен.
3.Әмбебаптар
1.2 Дзюдо спорт түрінде жылдамдық - күш дайындығының әдісін жоспарлау.
Дзюдода жылдамдық күш жетілдіру санасы өте маңызды және де олапрдың
мағынасы жыл сайын өсуде. Дзюдода талаптың жоғарлауына байланысты , бұрынғы
дайындық әдістері өзгеруі қажет.
Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, өзінің жоғарғы деңгейдегі
дайындығын көрсетіп. Абсолютты және шалт қимылдарды қолдануды талап етеді.
Жоғары айтылғандарға қарап, және де жекпе-жектен үдемелік сапасының
қажеттілігін бағдарлай отырып, спортшының физиологиялық сапасының дамуына
қатал түрде қарау керек. Көптеген авторлар (Б.М. Рыбалко, В.И. Рудницкий,
А.Д. Егизарян, В.В.Мороз т.т.) Былай деп санайды, жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығына әдіс таңдаудан негізіг критерий сыртық және ішкі жаттығу
жүйесінің негізгі параметрлерінің үйлесуі. Арнайы ғылыми методикалық
әдебиеттерден дзюдо күресінің жетілдіру және жылдамдық күш дайындығының
әдіс-тәсіліне көптеген көңіл бөлінген. Бірақта Жылдамдық –күш жетілдіру
сапасы мен Жылдамдық күш жетілдіру дайындығы, деген ұғым кейінгі кезде
ғана практикалық және теориялық түрде енген.
Әдебиеттік зерттеу жұмыстары дзюдошылардың практикалық дайындығына
жылдамдық күш жетілдіру санасының дамуына әр түрлі жалпы әдістер және
арнайы физиологиялық дайындықтарға арналған жаттығулар қолданған. Бұл
жылдамдық күш жетілдіру сапасын жоғарлатуға, негізгі спорттық қимыл
қозғалыстардың бірге жетілуіне себепкер болады.
Басқалары былай деп санайды: көптеген жалпы дамитын жаттығулар осы
нысанада қолдануға болады.
Үшіншілер әдетте жоқ әдіс түрін дайындауды ұсынады. Н.А Ленц мынаны
белгілейді: дзюдо күресінде жылдамдық-күш басым. Осыған байланысты, осы
сапаның дамуы спорт күресінде техникалық жетілумен тығыз байланысты болуы
керек. Осы мақсатта автор арнай әдіс-дайындығын ұсынады. Б.И. Бутинко және
А.В Еганов жылдамдық күш сапасын жетілдіруге салмаққа әртүрлі ауырлық
түсіру және аз қарқыннан максималды қарқынға дейінжаттығулар орындауды
ұсынады. В.П Волковтың Н.М. Галковскийдің, А.З.Катуминнің мәліметтері
бойынша жылдамдық-күш сапасының даму жоспарында анағұрлым нәтижелі әдіс
негізгі жаттығу – дзюдошылардың ұстасуы. Авторлар тағы да дзюдода бұлшық
етке күш салуға көмегі бар арнайы жаттығулар қолдануды ұсынады. А.П Купцов
былай деп сендірген: арнайы жаттығулармен шектелу дұрыс емес, өйткені
көптеген жалпылама даму жаттығулары арнайы физиологиялық сапаның дамуына
соның ішінде жылдамдық-күш жетілдіруіне негіз болады. Оған ол: жүгіру,
секіру, басқа да спорт түрлерінің жаттығуларын жатқызған. Сонымен қатар
барлық жалпы даму жаттығулардың орындалу түрі жылдамдық-күш жетілдіруіне
пайдасын тигізуі қажет.
Г.С. Туманян Спорттық күрес атты кітабінде жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығында негізгі әдістеме бағыты адамның физиологиялық қимыл-қозғалысы
үш негізге алынатын сәттен тұрады деп белгілейді.
Арнай бұлшқ ет арасынын үйлесімділігі және деңгейі;
Арнайы бұлшық ет ішіедегі үйлесімділік және деңгейі;
Бұлшық еттің бойға біткен әрекет қабілеттілігі.
Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттығуларды, немесе негізгі
жаттығуға ұқсас –арнайы және салмақ салу жаттығуларын қолданады.
Спортсмендердің шеберлігі көлемді жүктемелерден шындалады, сөйте тұра
арнайы қолданатын әдістері саналмайды В.Г Ивлев. Автордың нандыруы бойынша
жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі даму әдісі техникалық қимылы
болып табылады. Сонымен қатар екпіндігі күш әдісі және тренажерлі
құрылымдар қолдануды ұсынады.
Ю.М, Закарьянованың ойлауынша дзюдошылардың қимыл-қозғалысының жетілуі
мен дамуы бірден бір жоғарғы нәтижеге жету жағдайы және олардың даму
деңгейі көбінекей нәтижелі техно-тактикалық әдістерін үйретуге байланысты.
Сөйтіп, оптималды жұмыс кестесі құрылған жылдамды –күш жетілдіру жаттығуын
орындауы 150160 минсағатына тең.
Көптеген авторлар спортсмендердің жарылыс күшінен дамуына
Электростемулияциялық жаттығу әдісін ұсынады. Олар мынадай топтамаға
келген, төменгі және орта дәрежедегі спортсмендердің жаттығуы кезінде
жалпы қолданыстағы әдістер және тренажерлар қолдану жөнінде. Жоғарғы
дәрежедегі спортсмендердің дайындығында арнайы салмақ салу жаттығуларын
орындауын ұсынады. Жеке бағыттағы спортсмендердің техно-тактикалық әдісте
белдесуіне арнайлы физиологиялық дайындық жүйесі байқалады. Ойыншы
күрескерлер анағұрлым жоғары жылдамдық-күшбағытындағы көрсеткіштерімен
дараланады. Жылпың күрескерлер орташа күш көрсеткіштерімен және де
жылм\дамдық-күш жетілдіру дайындықтары мен анағұрлым жоғары көрсеткіштегі
бағаларымен жалпы және арнайы төзімділігі басқа топтардан жоғары.
Орташа дайындықтағыларға жылдамдық мүмкіндіктерін дамыту әдістерін
қолдануға, дзюдода жоғары деңгейдегі абсалютті бұлшық ет күші емес, аз
уақытта айтарлықтай , аз уақытта айтарлықтай бұлшық ет күшін көрсету
қабілеті маңызды.
Орташа биіктегі (тау қыраты) жағдайда өткізілетін жаттығулар жылдамдық-
күш дайындығының арнаулы көтерілуіне өз ықпалын тигізеді. Жарыс жекеп-
жектерінде жаңа үлгілердегі ереженің енгізілуі қарқындылық әкеледі. Бұл
жағдай жалпы спортшылардан макенмалды және абсалютті жарылыс күшін талап
етеді. Осыған байланысты жаттығу құралдарын дұрыс пайдалана және таңдай
білу керек. Сапаның даму деңгей бағытына қарай. Қазіргі уақытта аса
құралдардытек білу емес, сонымен қатар мақсатты бағытта пайдалана білу аса
қажет. Б.М. Рыбалко дәлелдеген, дзюдоның дүрпе бағытта жылдамдық-күш сапасы
арнайы бұлшық еттоптарынан тұрады және тиімді техникалық орындалуы
тұрғылықты көрсетеді. Сондықтан жылдамдық-күш дайндығы спортшылардың дұрыс
жаттығуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен қатар мүмкіндіктерін қысқаша
аз уақыт ішінде көре білетін қабілетінің көрінуі. Осы мақсатта Б.М Рыбалко
арнаулы жаттығуды көтергіш манекенмен орындауды ұсынады, оның ішінде
жылдамдық-күш сапасының негізі спорттәжірибесінің принципінің пайда болуына
ықпал етеді. Бұдан басқа даәртүрлі көлемді жиынтықтарда қолдану қажет,
мұның барлығы бұлшық ет топтаның арнаулы қабылдануына ықпал ету.
Сонымен қатар негізгі әдістемелік жағдай бұл жаттығулардың жүйесімен
функциясын ұқсастығын жаттығу түрлерінің элементтерімен байланыстырады.
Спорт күрестеріне негізгі мағына болып жарылыс күші саналады, оны ары қарай
дамытуға динамикалық жүйені техникалық негізін есепке ала отыру керек.
Яғни, арнаулы жылдамдық-күш қабілетінің тапсырмасы спорт қозғалысында
ерекшеліктің пайда боуын жетілдіру.
В.В.Мороз әртүрлі зерттеулер жүргізді. Соны бірі аспапты әдісті өңдеуге
арналған, арнаулы жылдамдық-күш сапасын бақылау және жеңілдігі барысында
биохимилық жүйені жүргізуді ынтайландыру.
Жылдамдық-күш мүмкіндігін үйрену барысында әдістерді тренажерде
қолдануға автор кейбір ерекшеліктерді спортшының салмақ дәрежесіне қарай
қорлданады. Осыған орай автор, арнаулы жылдамдық-күш сапасының дамуын
жоспарлаған кезде күрестерден (балуаннан) жеке қабілетінің пайда болуын
талп етеді. Құралдармен әдістердідұрыс сараптай білудегі мақсат спортшының
қабілетінің артуына себебін тигізеді. Осындай қасиеттерді дамыту үшін В.В.
Мороз арнаулы тренажерлерді пайдалануды ұсынады. Арнаулы тренажерлермен
өлшеуіш заттар негізгі дайындық жаттығулардың жиынтығы болып табылады.
Көл жылғы дайындық жоспарын жасағанда қозғалыс сапасының дауына және
қарауды ескеру қажет екенін білу керек. Жаттығу жүйесінде спортшылардың
физикалық сапасын жүргізуді дамыту қажет. Жылдамдық-күш деңгейін көтеру
барысында дзюдошыға төмендегідей арнаулы жаттығуларды орындау қажет.
Айналу әдістеме
Жылдамдық-күш бағытының құрал көлемдерінің өсуі 15 жалпы құрал арнаулы
физикалық дайындығы,спортшының физикалывқ дайындығын анағұрлым өсіреді.
Жылдамдық-күш сапасын сонымен қатар жаттығу жиынтықтарын қолдануға болады,
күресте маңызды сапаменқасиет эквиваленттігінің пайда болуы аса негізді,
(айналу машығында күрделі жаттығу, резина амортизаторымен жаттығу, ұрмалы
әдіс және басқалар)
Сонымен ғылыми – әдістеме әдебиеттерінің зерттеулері спортсмендердің
жылдамдық – күш жетілдінуін дамыту проблемасы көптеген авторлардың зерттеу
тақырыбы екенің көретті. Солардің көбі спортта жоғарғы нәтиже көрсетуде
соның ішінде дзюдода спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдіру сапасының
даму деңгейіне байланысты деген қорытынды келеді.
Осы әдебиет негіздеріне сүйене отырып, спортсмендердің жылдамдық – күш
дамыту дайындығы жаттығу процессінің дұрыс өтүіне байланысты екеніне көз
жеткіземіз. Сондықтан да жылдамдық – күш жетілдіру дайындығы нысаналы
бағытта өтеді.
Әдебиет зерттеулерінен жылдамдық – күш санасының дамуына әр түрлі жалпы
және арнайы дайындық жаттығулар түрі қолданылады. Жылдамдық – күш жетілдіру
дайындығының деңгейін спортсмендердің негізгі жаттығуларды максималды
шапшаңдықпен орындағанында едәуір жоғарылайды. Осы сапаның нәтижелі әдісі –
арнайы жаттығуларға бұлшық ет жүйесінің күш салу түрі дзюдо қимылдарына
жақын жаттығулар болып табылады.
Қазіргі кезде педагогикалық іс – тәжірибесінде кең жайынған – жылдамдық
күш жетілдіру сапасының дамуы спортсмендердің әдетте жоқ әдістер
қолдануында. Оған мыналарды жатқызуға болады. Әртүрлі тренажерлік
құрылымдарды, және орташа таулық жағдай, электростимуляциялық әдістер және
т.т. Әдебиет зерттеулері жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының
рационализаторлық әдістерумен тәсілдері екі түрлі тығыз байланысқан
бағытта.
Біреуі жалпы алынған дайындық әдісін рационалда түрде пайдалануға және
таңдауға байланысты. Осы екі бағыт жекеше түрде емес, комплексті түрде
бірін – бірі толықтыру арқылы әсер етеді. Спортсмендердің жылдамдық – күш
сапасының жетілуіне әдебиет зерттеулері көптеген факторларды есепке алады –
арнайы спорт түрі, жасы және мамандығы, және де тағы басқа белгілері.
Дзюдоға арналған әдебиет зерттеулері және басқа күрес түрінің
әдебиеттерінің зерттеулері бойынша жылдамдық – күш желілдіру дайындығының
арнайы жаттықтыру бағдарламасын орындауда және техникалық арсеналының
байланысы жоқ.Алайда В.С. Дахновскийдің және С.С. Лещенконың кітаптарында
мынадай ақпарат бар: күрескердің техникалық арсеналының ерекшілігімен және
жеке бұлшық ет тобының күштілік төзімділігінің арасында тәуелділік бар:
неғурлым жоғарғы көрсеткіш негізгі жүктеме орындайтын бұлшық еттерде
белгіленген.
Практикалық жұмыстарды зерттей келе күресте жылдамдық – күш жетілдуру
бағытында мынаны анықтадық дзюдода әдетте ұйымдастыратын жылдамдық – күш
жетілдіру жаттығуларын қолдану сақталған. А.Ф. Шариповтің ойынша бұндай
жағдай өту және қайта құрұ кезеңінде жылдық айналымда болуы мүмкін. Ал
базалық кезеңде жарыс уақытында тұндай құрылысқа рұқсат жоқ, ойткені
жоғарғы спорт нәтижесін орташа жылдамдық – күш сапасының даму потенциалында
болмайды. Үлкен пайда жылдамдық – күш жетілдіру жұмысында арнайы бағытта
қолдану дейді В.С. Дахновский.
Сонымен қатар жәй салмақ қосу жаттығулары емес, өзінің таңдаған
әдістерне ұқсас жаттығулар қолдану керек. Әр түрлі салмақ қосу, эспандер,
резина жгутын, қолдану және де әр салмақтағы қарсылас (партнермен) пен
жаттығулар жасау.
Жақсы нәтижені айналмалы дайындықтан, әсіресе қарсыласпен дайындалу,
арқылы жылдамдық – күш жетілдіру сапасының басымырақ даму бағытында алуға
болады.
Кейбір әдістемелік үйлестіру жаспарылық жаттығу үрдісіндегі
спортшының жылдамдық – күш дайындығының әртүрлі салмақтағы мінездемесі.
Дене тәрбиесінің теория және әдістемедегі зерттеуге арналған проблемаларды
спорт шеберлігін жан – жақты жетілдіру саласындағы зерттеулер өте көп.
Бірақта әдістемелік үйлестіру саны жылдамжық – күш дайындығында елеулі
түрде тек қойынған. Көптеген авторлар мынадай байламды айтады.
Спортшылардың әртүрлі деңгейдегі салмақ дәрежелерінің бірдей еместігіне
қарай олардың физиканың қасиетінің денгейі де, әртүрлі болады. Өз кеңесінде
осылардың дифференциалды үйлестіруді жаттығу барысындағы құрылымға
жоспарлау керек. Басқа спорт түрлеріндегі зерттеулердің көрсеткені
спортшылардың салмақ дәрежесінің әртүрлі екендігін көрсетеді. Осы гипотеза
көптеген авторлардың спортшылардың жекеше және көпше түрде үйледіруіне
арналған эксперимент дәлелдеді, яғни салмақ деңгейін жетілдіру мақсатында
олардың күшті басымдылық қабілетіне қарай жетілді.
Қазіргі таңда спорт күресінде көптеген эксперименттін зерттеулер
күресперлердің әртүрлі салмақ дәрежесіне қарай қолданылып келеді. Осындай
зерттеулер Б.З. Сокян көрсетті, жаттығып жүрген спортшылардың салмақ
дәрежелері әртүрлі. Қолданылап жүрген жаттығу түрлері спортшылардың орта
салмақта өсуі (он екі) 12 жеңіл атлетикадағылар 5 (бес) ол ауыр
салмақтағыларда 6 (алты) физикалық дайындық көрсеткіші болып табылады.
Осыған байланысты автор мынадай ұсылас береді, оқу – жаттығу жүйесін
спортшалардың топтарың біріктібу, салмақ дәріжесіне қарай әртүрлі
құралдармен жаттығу әдістерін қолдану керек. Сонымен қатар автор үш салмақ
тобының физикалық дайындық жүйесінің әртүрлі деңгейде екендігін анықтады.
Атап айтқанда автордың қойған бағыты, әр салмақ топтарының ішінен әртүрлі
сондардың бөлініп шығуын ақпараттық тест дәрежесінен физикалық дайындықтың
әртүрлігі көрінеді.
Оның үстіне осы қойылған физикалық дайындық орнаулы қойылған
көрсеткіштен үш салмақ топтартыдағы күрескерлер ешқандай ортақ нәтиже
болған жоқ. Бұдан басқа, Б.З.Сокян салмақ дәрежесінің өсуіне қарай
күрескерлердің арнаулы төзімділік деңгейі төмендейді, мұның бәрі сондық
түрде өткізіліп жүрген техника – тактикалық шараларда анықталып жүр. Осыған
күш болатын мәселе күрестердің денесінің салмағының өсуі жаттығуларда күш
пен төзімділігінің төмендеуін көрсетеді.
Г.М. Грузныхтың эксперименталдың жұмысын қойылған даму әдістемесі
спортшылардың әртүрлі салмақ дәжіресінде төзімділіктері бірдей болмау
керек. Бірқалыпты жаттығудағы жүрек соғысының минутына 150, күрескерлердің
жеңіл және ауыр салмақты автор былай деп қорытындылайты, аса үлкен өзгеріс
аэробты жұмыс қабілетінде ауыр салмақтағы факторда шықты, ал өз өзгеріс
жеңіл салмақтыларда шақты.
Мұнымен көрсетілген байланыс жаттығу кестесінде әдістің мағурлып
көтерілуіне спортшылық деп салмағының мүмкіндігі болып табылады. Жеңіл
салмақтағыларға жоғары пульстері өренессалмағының аэробтық
жұмысқатілдірінің көтерілуін мақсатты түрде білуі керек. Э.Г. Мартиросов,
Г.С. Туманян Зерттеулерімен қойылған күрескерлердің әртүрлі сымақтағы
анаэробтық ойырмашылығы. Бұл морфофункционалдық көрсеткіштің жиынтығы.
Сонымен қатар макималды аэроб және анаэробтық мүмкіндіктердің ауыр
салмақтағы спортшылар жеңіл салмақтылардың анағурсым артта қалады.
Бұл функциональдық қабілеттің төмендеуі тығық жұмыстарда жарамайық
(әлсіз) екендікті бағалайды.Сондықтан спортшылардың анағұрлым әсері
жаттығулардағы жұмыс қабілетінің пайда болуына морфологиялық негіздердің
әсері болғанын авторлардың зерттеулері көрсетті.
Ғаламдық түрдегі (глобальный) жаттығулар орындауда көп – көрім салмағы
мен бойы бар спорсмепндердік жұмыс істеу қабілеті нашар болады. Осының өзі
өте төмен аэробалық және анаэробалық қабілет деігейін көрсетеді.
Г.С. Туманянның зерттеулері қайта құрұ динамикасы 6 минуттық
субмаксималды сынаудан және әр түрлі көп салмақтағы спортсмендердің өз
ерекшіліктері бар. Ауыр салмақтағы спортсмендерге көп уақыт қалпына келуіне
кетеді, жеңіл салмақтағыларға қарағанда уақыттары созылып кетеді. Авторлар
мынаны белгілеген: жеңіл слмақтағы спортсмендердің энергетикалық қоры аз,
ал жаттығуы жоғары.
Сондықтан да оларға жүктемені орташа және ауыр салмақтағы
спортсмендерге қарағанда ауқытты аз, бірақ қарқынды түрін ұсынады.
Сонымен қатар ауыр салмақтылардың май салмағы жоғары болып келеді.
Қарқындылығы және ұзақтығы жеңіл салмақтағыларға қарағанда төмен болу
керек.
Көптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендердің бойы мен салмағы баршылық
болып тұрған түрнде авторлар көбінекей функционалды көрсеткіштерін
қолданады, жүрек – қан – тамырын және демалу жүйесінің аранайы төзімділік
түрін айырады.
Көптеген зерттеулердің Б.М. Рыбалко (, В.М. Зациорский, Г.С. Гуманян,
В.С. Дахновскийлердің көрсеткені салмақтың көбейгеніне байланысты
спортсменнің абсолютті күні жетілдіру мүмкіндігі артады.
Салыстырмалы күш көрсеткіштері (абсолютті күштің салмаққа қатысы)
азаяды. Күштілік және жылдамдық – күшжетілдіру дайындығы морфологиялық
белгілердің диаметралды қарама қацйшылық тәуелділігін көрсетеді. Егер де
спортсмендердің денесінің өсуіне байланысты меншікті – күш көрсеткіштері.
Өссе, онда жылдамдық – күші төмендейді. Жеңіл салмақтағы спортсмендердің
ауыр салмақтағларға қарағанда жылдамдық – күш сапа деңгейгі қимыл –
қозғалыста әлдеқайда жоғары болмақ.
Жеңіл салмақтағы спортсмендер өзгерінің орта және ауыр салмақтағы
коллегаларына қарағанда жылдамдық күштерінің өсуі нөлден максимумға дейін
басым болады. Тағы да басқа зерттеу түрлері бар, әр түрлі салмақтағы
спортсмендердің еспеке алыну маңызын есте сақтау. Осы әдебиет негізіне
сүйене отырып мынадан тұжырымға келуге болады: спортсменнің дене салмағы
физиологиялық сапасын есте сақтауып көрсетеді, жылдамдық – күш жетілдіру,
әр түрлі ағза жүйесінің морфофункционалды жағдайын және де басқа
көрсеткіштеріне ықпал етуін.
Соныменен, бой – салмақ көрсеткіштері спортсменнің жеке өзгешелігінің
маңызы болып табылады, көптеген авторлардың ойынша байындық процессін
ұйымдастыруда, жоспарлауда есте сақтау қажет. Осы проблемалар әсіресе мына
спорт түрлерінде қатты қадағаланған жылдамдық – күш жетілдіру дайындығында
дифференционалды бағдарлама болу керек. Бұл қаралып жатқан проблеманың
маңызы осы уақытқа дейінгі жоспарлануы және барлық салмақтағы
спортсмендердің жалпы жүйедегі дайындық процессінің өтүй.
Бір сөзбен айтқанда әдебиет зерттеулері негізгі физиологиялық
дайындығының жетілуін айқын көсетеді.
Көптеген күреске байланысты зерттеулер күштің жетілуіне,
төзімділігінде, және де басқа физиологиялық дайындықтарына арналған.
Бірақта спорт дайндығында тікелей әдіс – тәсілдерді қолданатын, жылдамдық –
күш жетілдіру сапасын дамыту бағытындағы жұмыстар бар.
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың төзімділігін қабілетін жетілдірудегі
физиологиялық ерекшеліктері
Спорттық күрес үшін ең алдымен барлық қуаттық жүйелердің
мүмкіндіктері, үнемділік және жеке басының сапалары жетекші компанент болып
табылады. Практикалық тәжірибе және ғылыми зерттеулер жасы бойынша
төзімділіктің даму динамикасын біліп тұруға мүмкіндік береді.
Балалар мен жасөспірімдердің ағзалары ересектерге қарағанда жұмыс
істеу қабілеттілігін аз игерген. Себебі, бұл жағдай жасы бойынша дамудың
әлі бітпегендігінің нәтижесінде болып отыр, өйткені органдары мен
жүйелердің функционалдық мүмкіндіктері және олардың қызметінің
үйлесімділігі өзінің қажетті деңгейіне жетпеген. Төзімділіктің максималды
дамуына қажетті жағдайлар толып піскен жасында ғана, ағзаның жас
ерекшелігіне қарай қалыптасқанда ғана жасалады. Балалық, жеткіншек,
жасөспірім жастарында ағза ұзақ жұмыс орындауға әлі де жеткілікті
бейімделмеген, бұл жағдай әсіресе жоғары қарқынмен орындалған жұмыс
кездерінде білінеді. Бұл жүрек пен демалу аппаратының жеткіліксіз дамуына
байланысты болады, осы тектес жұмыстар ағзаның энергетикалық қуатын
арттыруға көбірек уақыт екені белгілі, олар осы кезеңде өсу процестерін
қамтамасыз етеді. Осы жастардағы жүйке жүйесінің жайы, оны қозғыштығы мен
тұрақсыздығы да ағзаның мүмкіндігін шектейді. Осының бәрі құралдар мен
әдістерді дұрыс таңдау жолымен төзімділікті дамыту қажеттілігі мен
мүмкіндіктерін жоққа шығармайды. Төзімділікті дамытудағы арнайы жұмыс жыныс
мүшелері жетілгеннен кейін ғана басталуы тиіс, бірақ та жасөспірімдік
сияқты жеткіншек кезінде де бұл жұмысты бастауға болады, дегенмен оның
мөлшері жалпы қолданылып жүрген құралдар көлемінің ішінде көп емес.
Жас балуандардың жалпы және арнайы төзімділіктерін дамыту
ерекшеліктеріне талдау жасайық.
Ауыспалы жас деп аталатын жыныстық жетілгенге дейінгі және жыныстық
жетілу кезеңі 2 – 3 жылға созылады: балаларда 13 – 14 жастан 18 жасқа
дейін; қыздарда 12 – 13 жастан 16 жасқа дейін. Кейбір жағдайларда жыныстық
жетілудің әр жылдары орта және одан үлкен мектеп жасындағылар арасындағы
шектеулікті болдырмауы мүмкін. Біреулеріндегі 13 – 14 жастағы биологиялық
өзгерістер кейбіреулерінде 16 – 17 жастағыдай болуы мүмкін. Осы кезде бас
миының қызметіне әсер ететін эндокринді жүйенің дамуы жүріп жатады. Геофиз
жыныстық темірлерге әсер етеді. Жүйке саласында негізгі жүйке процестерін
жетілдіретін өзгерістер болады. Ішкі тежеу күшейеді, бірақ қозуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық аренадағы жоғары
бәсекелестік, жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы
белдесулердің динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында
жұмыс істейтін мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі
жетілдіру міндетін қойып отыр.
Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу
проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және
бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу
жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим
күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас
спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің
нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[1].
Жас спортшыны жаңадан келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп
шығуға қабілетті спорт шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер
төгуді қажет ететін үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық
шығындар мен мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны
даярлауға ықпал ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін
талап етуде.
Мәселе көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті
қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып,
жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды
жолдарын іздестіруден тұрады.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде жасалған талдау, тәжірибе мен
бақылаулар көрсетіп отырғанындай, бүгінгі күні айтарлықтай көп жағдайларда
жаттықтырушының қызметі, ескіріп кеткен ұсыныстарды қолдана отырып, олар
жүргізіп отырған жаттықтыру процесінің анық критерийлерінсіз және спорттық
жаттықтыруды табысты жүзеге асырудың көбіне көп шұғылданушылардың
даярлығына дұрыс бақылау жасауға байланысты екендігін ескерусіз,
субъективтік категориялар шеңберінде өрбіп отыр. Осындай жұмыстың нәтижесі
болып облыс, аймақ және т.б. құрама командалары үшін толыққанды емес
резервтерін қалыптастыру болып табылады [2]. Жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеу әдістемесін оны қазіргі техникалық-тактикалық әрекеттерді меңгеруге
бағыттайтындай етіп қайта құру керектігін [3] зерттеген болатын.
Дзюдошылардың өнер көрсетуі оларға жоғарғы дәрежедегі жарыстарда толық
көлемде басымдылық танытуға кедергі келтіріп отырған бірқатар ұйымдық және
әдістемелік мәселелерді анықтап, көрсетіп берді.
Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу ерекшелігінің ғылыми негізделуі
қазіргі спорттың қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Дзюдодағы күш
салуды, олардың организмге әсерін әсерін зерттеу жөніндегі, сонымен қатар
жаттығу әдістемесі жөніндегі зерттеулердің көпшілігі ересек спортшыларда
жүргізілді. Практикалық ұсыныстар, әсіресе жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеуге қатысты ұсыныстар өте жеткіліксіз жасап шығарылған.
Көптеген зерттеушілер дене жаттығуларының жастарды рухани тәрбиелеудің,
Отанды қорғауға және еңбекке даярлықтың маңызды құралы болып табылатындығын
да атап көрсетеді. Біздің жұмысымызда жастардың дене қасиеттерін
тәрбиелеуде маңызды орынды жеке жарысқа түсудің алуан түрлі жүйелері алып
отыр. ҚР-сы халықтарының игілігі болып келген тәсілдер – жұдырықтасу,
қолмен ұрысу және т.б. белгілі болса да, көп жағдайда бұл жеке сайыстар
шығыс пен батыстың әр түрлі елдерінен келген. Отандық жекпе-жекке шығу
өнері мүлдем болмаған немесе олар шамалы ғана дамып, шеберлік деңгейі
бойынша шығыс пен батыс жүйелерімен теңдесе алмайды дегендей әсер аласыз.
Оқпен ататын қаруды қолданусыз, әскери әрекеттерді жүргізу тәжірибесі
өзгені айтады: славян жауынгерлерінің даярлық деңгейінің жоғары болғаны
соншалықты, араб халифтерінің, қытай және рим императорларының, түрік
сұлтандарының жеке күзеті негізінен славян жауынгерлерден тұрған екен.
Сірә, біздің ата-бабаларымыздың дене қасиеттерін даярлаудағы тарихи жүйесі
шығыс пен батыстың осыған ұқсас жүйелерінің деңгейінде болып қана қоймай,
оларды айтарлықтай басып озған.
Жастарды қарулы күштер қатарында әскери борышын өтеуге және еңбек
қызметіне даярлау үшін тек шығыс пен батыстың жеке сайысқа түсу жүйелерін
ғана емес, отандық жүйелерді де зерттеу керек. Бізде де жеке алысқа түсуге
даярлау бойынша әдеби еңбектердің болғанын атай кетуіміз керек.
Соңғы жылдары осы мәселелер спорттың әр алуан түрлері, оның ішінде
спорттық күрес бойынша ғылыми әдебиеттерде қарастырылса да, аталған
мәселе әлі толық дәрежеде шешіле қойған жоқ. Жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеу процесін дене шынықтыру теориясында, әсіресе практикасында әлі де
болса дәлдеп тексеруді, қосымшалар енгізудуі және одан әрі қалыптастыруды
қажет етеді.
Осыдан бүгінгі таңда дзюдошыларды даярлау тәжірибесі көрсетіп
отырғанындай, аз зерттелген бағыттардың бірі зерттеулердің жаңа қол
жетерлік және ақпараттық әдістемелерін, оның ішінде:
а) жаттығу процестеріндегі әрекеттерді бағалау;
ә) қазіргі заманғы бағдарламаларды қолдана отырып, зерттеу
материалдарын оперативті өңдеу және оларды жас дзюдошыларды үлгілеудің оқу-
жаттықтыру процесіне енгізу әдістемелері жасалып пайдаланылмауы белгілі
дәрежеде қарама-қайшылықтың бар екендігін байқатады. Аталған қарама-
қайшылықты шешу зерттеу проблемасын айқындайды.
Ол бүгінгі күн тәжірибесінде дайындықты үлгілеу әдістемесіне қатысты
тиімділігін анықтап қолдануға болады және оның зерттеуге алынған феноменді
жетілдіруге ықпалы қандай дегенді айқындау қажеттілігін туғызады. Ғылыми –
педагогикалық әдебиеттерде бұл проблеменың өз дәрежесінде зерттелмеуі
үлгілеудің тиімді әдістемесінің жоқтығы оның бүгінгі таңда өзекті мәселе
екендігін дәлелдеп жұмысымыздың тақырыбын ТСТ-де спортшылардың
дайындығының сипаттамасы (Дзю-до мысалында) деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеуде жас спортшы-дзюдошылар арасындағы айтарлықтай жас-жыныстық
және дербес-типологиялық айырмашылықтардың бар болуы мен оқу-жаттықтыру
процесінде жас дзюдошыларды спорттық даярлауды басқарудың теориялық және
практикалық мәселелерінің жеткіліксіз жасап шығарылғандығы арасындағы
айтарлықтай қарама-қайшылық тұжырымдалған. Пайда болған қарама-қайшылықты
шешу жолдарын іздестіру және жас дзюдошылардың оқу-жаттығу процесін
үлгілеудің тиімділігін қалайша арттыруға болады деген сұраққа жауап
іздестіру зерттеу жұмысының проблемасы болып табылады.
Зерттеу нысаны – жасөспірім дзюдошыларының оқу-жаттығу үрдісі.
Зерттеу пәні –дзюдошылардың дене дайындық жақтарын жетілдіру әдісі.
Ғылыми болжам: егер оқу-жаттықтыру процесін жасалған әдістеме бойынша
ұйымдастырылса, онда дзюдошылардың жылдамдық-күштері мен икемділіктерін
жетілдіру механизмдері жақсы игеріледі, сонда ғана дзюдошылардың көрсеткіш
мүмкіндіктері жоғарылайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты – жасөспірім дзюдошыларының дайындық үлгісін
жасау және оны эксперимент барысында тексеру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- жасөспірім дзюдошылардың дене даярлық деңгейін анықтау;
-жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық
шарттарын анықтау;
-жасөспірім дзюдошыларға жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу.
Зерттеулердің әдістемелік негізі күрделі табиғи биологиялық және
әлеуметтік құбылыстарды талдауға жүйелі түрде келу, дене шынықтыру мен
спорт саласындағы ғылыми еңбектер болып табылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- жасөспірім дзюдошылардың дене даярлық деңгейі анықталды;
- жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық
шарттары анықталды;
- жасөспірім дзюдошыларға жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу
жасалынды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- жасөспірім дзюдошыларға дайындық әдістемесін үлгілеу және дәлелдеу;
- жасөспірім дзюдошыларға дене даярлығын тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары;
- жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін анықтау.
1. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындғын жетілдірудің педагогикалық
негіздері
Техникалық қозғалыстың қиындығы және нұсқасы техника көмегімен,
көбейтіледі, сонымен қатар физикалық сапа әртүрлі, осыларды жетілдіру
зерттеу мүмкіндігі. Сонымен бірге жаттығудың құралдарымен әдістерін
қолдану. Осылардың ең белсендісі жаттығу, даму бағытын күшейту, спорт
қозғалысының техникасын жақсартуды бағдарлау.
Жылдамдық-күш қабілеттігінің дамуы барлық деңгейде қарсылық
білдіреді, күрестердің өзіне лайық әрекеті, бірқалыпта өсіп көтеріледі
максималды күш және жылдамдық мөлшері спорт дайындығын жаңа бастаған
спортшылар үшін тиімді шеңберлік деңгейінің көтерілуі барысында байқалатын
жағдай қарқындылық пен мамандық ықпалын пайдалану.
Күш және жылдамдықтың үйлесуі жоғары квалификациялық спортшылардың
максималды күш салуы өсу көрсеткішінің артықшылығы болып табылады.
Ғалымдардың айтуынша ең үздік құрал арнаулы жылдамдық-күш дайындығына
өзіндік жарыс жаттығуы болады[4]. Ал енді практикада бұл жағдайлар
физикалық энергиямен нерв жүйесінің жұқаруына әкеліп соғады. Сыртқы
құралдарды мұқият тексеріп алу керек, бір шеңберден аспайтын және өзгеше
әсері болу керек.
Машықтану әрекетінде қолданылатын құрал максималды күш салуда
координациялық байланыстардың өркенделуіне жаттығудың қисыны бар. Қазіргі
уақытта жыдамдық –күш қабілетінің дамуына үш түрлі жолы бар.
- Бұлшық еттер арасын үйлестіруді жетілдіру.
- Ішкі бұлшық еттерді үйлестіруді жетілдіру.
- Өз бұлшық еттерінің әрекет қабілеттігін жетілдіру.
Бірінші жол ол жаттығуды қолдану, жарыспен ұқсас.
Екінші жол- үш көрсеткішіне әрекет ету қажет. Қозғалыс бірлігінің
оңтайлы саны. Жоғары импульс мотонейроны, мотомирондардың барлық сихронды
оңтайлығы яғни жаттығуды үлкен қиындылқпен салмақ салумен қолдану қажет.
Үшінші әдіске салмақ салуды қолдану айласы келеді. 7-13 ( қайталау
максимумы), культуристердің жаттығу әрекеттерінде қолдануы. Спорт
күрестерінде күш қабылетін зерттеу, ерекшелігіне қарай дзюдода, күрестердің
спорт шеберлігінің деңгейін айтатын нәрсе, ол күрестердің күш салуының
маңызы оның (жарылыс) әрекетіне көрсетеді.
Осындай жағдайда, әртүрлі күштердің пайда болуыжылдамдылық-күш
мүмкіндігінің айрықша маңыздылығы болып табылады. Осындай жаттығудың
көмегінің арқасында ерекше маңызды көзтартарлық шабуыл қимылдарында
қарсыластың маңызды қарсылығының орынды жауап беруі пайда болады.
Спорттың және сайыс дайындықтарындағы жылдамдық-күш орны.Арнаулы
физикалық дайындықтағы даму деңгейінің көтерілу маңыздылығына теориялық
және эксперименттік зерттеулер куә болды. Ерекшелігіне қарай арнаулы
жылдамдық-күштің сатысы спортшылардың техникалық шеберлігін тиімді
қалыптастыруына әсерін тигізеді көптеген авторлардың байламы:алғашқы
спортқа мамандану кезеңінде олардың дамуына ерекше назар аудару керек
екенін айту таңғаларлық емес.
Теориялық және байқап көру (экспериманталды) зерттеулерінде арнайлы
физиологиялық дайындықтың жоғары даму деңгейі маңызды екенін куәландырады
арнайы шапшаңдық-күш санасының дамуы және спортсменнің техникалық
шеберлігіне нәтижелі жоғарлауына шүбә жоқ. Таңқарарлық жағдай емес,
көптеген авторлардың айтуы бойынша: бастапқы спорттық мамандандыру кезінде
оның дамуына көбірек көңіл бөлуі керек [5].
Көптеген зерттеушілердің ғылыми жұмыстарында спорттық жекпе-жекте
маңызды рөлді жылдамдық-күш дамыту сапасына береді. Сондай-ақ, қазіргі
сайыста үлкен динамикалық және жоғарғы дайындық қызметіне жылдамдығы
орындалуы, шапшаң козғалу қабілеті және де бүкіл жарыс бойы осыны ұстану –
жақсы нәтиже. Қазіргі боксерлардың жылдамдық-күш жетілдіру санасын дамуына
спортшылар көп мән берген.
Ю.В. Верхошанский және В.И. Филимонов – күрескерлердің айрықша
жылдамдық –күш жетілдіру дайындығында техно-тактикалық шеберліктерін талдай
отырып, жылдамдық-күш сапасының маңызы жоғары екенін баса айтқан [6].
Күрескерлердің жалпы күш жетілдіруімен қоса аса шапшаңдық қабілетімен
дамуының маңызды екенін жайлы да атаған. Спорт күресінде, соның ішінде
дзюдо да спортсмендердің қимыл-қозғалыс аппаратына жоғары талап қойылды.
Бұл жоғары разрядтағы спортсмендердің физиологиялық даму санасын және тез
арада бұлшық еттерінің күшеюіне қажеттілігін анықтайды. В.П. Волков, Ю.П.
Замятин, және Б.Ф.Романов, күрескерлердің физиологиялық дайындық жүйесін
зерттей отырып, 4 факторды бөлді, соның ішінде арнайы дайындық жылдамдық
күш жетілдіру сапасының жоғары деңгейде даму базасындағысы алдыңғы қатарда
тұр.
Осының бәрі жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы әртүрлі техникалық
қимылдарда маңызды екенін анықтайды арнайы зерттеулер күрескерлердің арнайы
жылдамдық-күш жетілдіру және техникалық дайындықтарының өзара байланысын
құптайды. Б.М. Рыбалка, В.И.Рудницкий, және А.В. Медведьтің айтулары
бойынша атақты күрескерлер тек қана жоғары деңгейдегі физиологиялы
дайындығы және виртуозды техника қолдану ғана емес, сонымен бірге шапшаңдық
қимылды уақытында қолдану қабілетімен де өзгешеленгені. В.С Фарфель алғашқы
болып, жылдамдық күш сапасының тұрақты массада шапшаңдықты көбейту арқылы
көрсетуге болады деп мінездеме берген. Артынан осы жағдай нақтыланған:
айрықша қимыл-қозғалыс жүйесінде жылдамдық-күш сапасы максималды қимыл-
қозғалыс күшінің тездетіп даму қабілеті ретінде қаралған.
Біз көргендей бұл жерде жылдамдық күш жетілдіру дайындғының маңызы анық
көрсетілген-жекеше немесе жылдамдық және қимыл-қозғалыс күшінің колплексті
түрде дамуы, өз-өзімен жарысу жаттығуларының ұқсас жүйесі айқын
көрсетілген.
Адамның қимыл-қозғалыс қабілетін зерттеуден М.А. Годик үш түрлі
жылдамдық бар деп тұжырымдаған:
А) Қимыл-қозғалыс кезеңдегі латентті уақыт;
Б) Жеке қимыл қозғалыс жылдамдығы;
В) Қимыл – қозғалыс жиілігі.
Оның үстіне ол қимыл-қозғалыстың жылдам басталу қабілетін айрықша атады
[7].
Таза жылдамдық өте оңай бір буынды қимылдарда байқалады (теппинг-тест-
қолды бір ыңғайда сермеу).
Жылдамдық деген ұғымда адам ағзасының функционалдық жиынтық қызметінің
қимыл-қозғалыс шапшаңдығы анықтайды. Дара көрсеткіш кезінеде жүгірендегі
жылдамдық пен шапшаңдық және әртүрлі жаттығу жасау кезінде тығыз корреляция
жоқ.
Дзюдодакомплексті жылдамдық сапасымен кездесеміз. Спортсменнің қандай
да болсын техникалық қимылымен орындалу ұзақтығы жеке қимыл қозғалыс
шапшаңдығына байланысты. Көптеген практикалық аңызды элементарлы қалыпта
емес біріккен қимыл-қозғалысының жылдамдығының орындалуында. Бірақ та
күрделі қимыл қозғалыстың жылдамдығы тек қана жылдамдық сапасының даму
деңгейінде емес, басқа да факторлармен байланысты. Мысалы: дзюдода лақтыру
жиілігі техникалық қызмет жүйесінің. Дистанциядан, қарсыласының қимыл
қозғалысына да байланысты.
Жаттығу процессінде жылдамдық пен күшті ажырату оңай емес, өйткені
жоғарғы разрядты дзюдошының бойында екеуі тығыз байланысты. Жылдамдық түрі
14-15 жасқа дейін дамиды, ал одан үлкен жаста оның дамуы тек қана әртүрлі
жаттығу орындау не болмаса рационалды техникалық қызметтерден өседі.
Сонымен, қысқаша ғылыми методикалық әдебиеттердің зерттеуі айрықша орынды
жылдамдық –күш жетілдіру сапасына береді. Даму әдісі мен техникалық
дайындығының байланысы кеңінен зерттелген [8]. Бірақта дзюдода әлі көптеген
шешілмеген жағдай бар, жоғарғы разрядты дзюдошылардың жылдамдық –күш
жетілдіу дайындығы басқа да спорттың жекпе-жегіне қарағанда маңызды.
Жасөспірім дзюдошылардың жылдамдық-күш жетілдіру дайындық-күш
жетілдіру дайындғының әдісі мен ілімі. Практика куәландырғандай әртүрлі
дене шынықтыру жаттығуларын спортсменнің ағзасы ерекше бағытта қабылдайды.
Бәрімізге де түсінікті жайт ол жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі
дамуы қолданатын ілімі түрімен, қомплексті дене шынықтыру жаттығуларын
пайдаланумен тығыз байланысты. Жылдамдық-күш жетілдіру дайындығы әртүрлі
әдіс пен ілімді қамтиды, атлеттің максималды тез қимыл-қозғалысқа тойтарыс
беретін қабілетін дамытуға бағытталған түрі қамтылған.
В.В Кузнецов, пен Л.А Васильеваның айтуы бойынша арнайы жылдамдық – күш
жетілдіру дайындық процессін синтетикалық, аналитикалық және вариативтік
күш дамуы және физиолониялық сапаға қарасты жылдамдық компоненті бейім.
Осыған қарамастан қысқартылған қайталай методі (ілімі) негізі деп саналады.
Әртүрлі қозғалыста : қайталау, вариантивті жт қолданады. Спорсмендердің
ерекше қимыл-қозғалыс жұмыстарында олардың салмағы әртүрлі екенін ескеру
қажет. Бұндай жағдайда арнайлы жылдамдық-күш сапасының даму және жетілдіру
мақсатында келіспеушіліктер де туындайды. Ю.В. Верхошанский, В.В. Кузнецов,
С.В. Качаев мынадай тұжырымға келген, арнайы жылдамдық – күш жетілдіру
дайындығына комплексті жүйе әдісін қолдану ұсыну. Сонымен қатар Б.М.
Рыбалко, В.Е. Рудницкий, А.В. Медведь былай деп санайды: жаттығудың әртүрлі
қиындығы күштілік дамуынан немесе шапшаңдық күш компонентіне байланысты.
Егер де бір компоненттің дамуы артта қалса, онда соған көбірек көңіл
бөлу керек. С.А. Преображенский болса, керісінше басқа күштірек сапасын
жетілдіруді ұсынады. Жылдамдық-күш сапасының дамуына әртүрлі региональдық
және глобальдік түрде қолдану қажет. Бірақ та, арнайы өзі таңдаған спорт
түрінің дауымен арнайы дайындалған жаттығулар сол таңдалған спорт түріне
жақын жаттығу түрлері нәтижелі болмақ. Сонымен қатар таңдалған спорт
түрінің өзгешелік сапасының дамуына және техникалық жетілуіне бағытты ықпал
жасау қажет.
Бұл жағдай жаттығу әдісін таңдау түрінде спорт ілімінің маңызы болып
табылады. Күресушілерді жылдамдық-күш сапасының жоғары нәтижесінде нысаналы
бағытта тәрбиелеуге, жаттықтырушы тек қана олардың қимыл-қозғалысын білу
емес, сонымен қатар арнайы жаттығу таңдауда әрқашан көңіл бөліп отыруы
керек. Осы жағдай да ғана дұрыс әдіс таңдалып, спортсменнің сапалы жаттығуы
мүмкін.
Бәрімізге белгілі жайт, дзюдошы жарыс кезінде табысты күрес әдістерін
пайдалану үшін, жылдамдық күш жетілдіру дайындығы жоғары деңгейде болу
керек.
Дзюдошыға жылдамдық күш жетілдіру сапасының биік деңгейде болғаны
қажет, өйткені жасөспірім дзюдошыларының жекпе-жекке шыққанда қарсыласымен
қарсыласу және шабуыл жасау, қорғаныс түрінде өте қажет. Дзюдошы қарсыласын
қорғаныс түрінен алып шығу үшін тек қана үлкен күш иесі болу емес, сонымен
қатар күшін дұрыс пайдалана білу керек. Бұлшық еттің қатаюына, техникалық
қызметтің дұрыс тәрбиеленгені жөн. Осы мақсатта арнайы жаттығулар
техникалық қызмет жүйсінің сәйкес болуына қарай таңдау керек.
И.П Ратовтың зерттеуі кезінде бұлшық еттер арасындағы координация
(үйлесім) арқасында жылдамдық күш сапасы жақсарып, ең негізгі ауыртпашылқты
көтеретін бұлшық еттердің жұмысы жақсарған. Бірақ та, егер де бұл жағдайда
бұлшық ет жұмысының деңгейі жақсарса. Онда жылдамдық-күш сапасын артқанымен
зорлық келтірмейтіндей, нәтижелі болу үшін оптималды түрде дайындалған жөн.
Осыған назар аудара отырып, координалды әдістің зорлық түсіретіні тиімсіз
деп, И.П. Ратов былай деп жазады: бұлшық еттердің қарқындылқ негізінен
жоғарғы нәтиже іздемей, одан да белсенділік түрінде қимыл-қозғалыс
фазасының ауысуынан сол жоғары нәтижені алуға болады. Автордың ойынша,
бұндай қиын да күрделі сұраққа қолайлы әдістемелік түрде және техникалық
әдістемені өз керегімен қолданғаны жөн.
Күресте жылдамдық-күш сапасының дамуына практикалық түрде қолданған
көптеген әдістер мен ілімдер бар.
Ғылыми-методикалық әдебиеттерде зерттеу барысындамүмкіншілікті
жылдамдық әдісін таңдаған. Сонымен қатар В.Н. Короновский, М.А Яковлев
және В.Н Спиридов арнайы жаттығудың мәні бұлшық етпен ағзаны күресте дұрыс
пайдалану арқасында нәтижелі әдістер орындауға болады, деп санайды..
А.Николаев пен Э.Эйберг күресте белдесуде күші басымырағы жеңеді дей келе,
мынадай ұсыныстар береді.
Қарсыласына қарсыласу мүмкіндігін көбірек беріп максималды жағдайға
жеткізіп, содан соң өз әдісін қолдану керек дейді. В.П. Волков пен Р.А
Школьников [9]. Мынадай әдістер ұсынады: күш дамытуға көмегі тиетін
жаттығулар ұсынады снарядтармен және снарядсыз (құралсыз). (Құрал ретінде
құм салынған қаптар, галтельдер, иіс шығарғыштар және т.б.), ал мына
авторлар А.А. Харлампиев, К.Г Коберидзе және А.П. Соловов жылдамдық –күш
жетілдіру сапасының дамуына жалпы дене шынықтыру дайындығын жүгіру,
лақтыру, баскетбол т.с.с. ұсынады, И.И Алиханов болса күш дамыту әдістемесі
ілім ретінде күресті ұсынады.Г.Г Ратишвили өз зерттеуінде қиындатылған
жаттығу түрлерінің жеке техника элементтерінің күрес кезінде үлкен нәтиже
береді дейді. Сонымен қатар автор күрестердің сапалы әдіс түрін орындаумен
және күш дамыту дайындығын тығыз байланыстырады.
Н.Н. Сорокин менА.Б Еганов былай деп сендіреді, дайын дамушылардың
неғұрлым дене шынықтыру дайындығы жоғары болса сол ғұрлым тез және табысты
түрде әртүрлі күрделі жаттығуларды меңгереді. Спорттық күресте күштің орыны
маңызды деп санай отырып көптеген әдістерді тұрыста (тіреулерде)
жылдамдатылған түрде орындау қажет десе де екеуін жылдамдық күш сапасы деп
қоспайды
А.Н. Ленцтің тұжырмдамасы бойынша күрескердің белдесу кезінде қимылы
көбінекей шалт, жылдам, күшті болады, сондықтан да рационалды жүйені бұзбай
максималды түрде орындау қажет. Жылдамдық күш жетілдіру жаттығуларына
таңдау жасай отыра, ол күш дамыту және шапшаңдықты арттыруды біріктіреді.
С.Ф. Ионов өз зерттеуінде мынаны көрсеткен, арнайы жылдамдық күш
жетілдіру дайындығында әдістер мен ілімдерді пайдалану самбо күресінде
техникалық қимылдардың негізгі деген. Күрескерлердің арнайы жылдамдық күш
дамыту жаттығуларын біріктіріп Б.М Рыбалко мынадай тұжырымдама жасайды, ең
жақсы әдіс ерекше бұлшық етердің дамуына қолайлы әрі жақын арнай дайындаған
жаттығулар.
А.Е Воловик жылдамдық күш сапасының дамуына қарсыласының спарингке шығу
түрін ұсынады, өйткені онда шапшаңдық жылдымдық. Шалт қимылдар бар.
П.А. Стешенконың айтуы бойынша, қимыл –қозғалыстың жылдамдығын дамыту
үшін күрделі жаттығуларды қосу керек. КОСР-ға еңбегі сіңген жаттықтырушы
С.А. Преображенский өзінің бай практикалық машығына сүйене отырып қимфл-
қозғалыстың жылдамдығы мен күштілігін дамытуға аздаған қиындығы бар
жаттығуларды максималды жылдамдықта және қайта –қайта қайталауын ұсынады.
Техникалық әдістерге сүйене отырып, А.К. Морозов оныңнәтижелілігі менүлкен
бұлшық еттердің күштілігі жұмыстағы жоғарғы бірлестікпен, бүкіл әдіс
фазаларының орындауынан деп болжайды.
Салмақты жаттығуларды күрес кезінде пайдалануға Б.М Рыбалко, В.И.
Рудницкий, А.В Медведь былай деп тайды, шалт қимыл мен бұлшық ет арасының
қимыл қозғалыс жасы нәтижеге жету үшін жаттығу үстінде салмақты күшті
жаттығулармен шынықтыру. Шалт (жылпың қимыл) қимылын дамытуға спортсмен бір
әдістен екінші әдіске көшіп, қарсыласына дес бермеуге тұру керек. И.В.
Шинелевтің жазғанында осы көрсетілген қабілет түрі күрескердің техникалық
шеберлік деңгейін анықтайды.
Шалт қимыл немесе шапшаңдық күшті тәрбиелегенде, бұлшық еттердің алдын
ала созылғанына көңід аудару керек. Бұл алдын ала созылған бұлшық еттің
қайта орнына келуіне тырысатыны тез әрі қаттырақ қатаюына көмектеседі.
Көбірек осындай жаттығу жасағаннан, соншалықты көбірек нәтиже шығарады.
Бірақ көп жағдайда күрескерге алдын ала ондай жағдай болма қалады,
сондықтан да дайындықсыз шалт қимыл жасауға тура келеді.
Ауырлатылған жаттығу жасау кезінде, күштің максималды түрде тұрғандығын
естен шығармау керек, сондықтан да аз бастау (подход) жасалынады. Шалт
қимылға дайындағанда және бұлшықеттерді жетілдіруде ауыр салмақты
алмастырып отыру қажет. Дайындық кезінде мынадай кестені пайдалануға
болады.
Ауыр салмақты көлемі басында за,содан соң көбірек.
Ауыр салмақтың көлемі басында көбірек, содан соң азайту.
Ауыр салмақтың басныда көбірек, содан кейін тең түрде .
Ауыр салмақтың көлемі аз, содан соң тең түрде.
Арнайы жаттығу таңдау кезінде, күресушінің қабілетін де естен
шығармаған жөн. Мысалы: иіліп лақтыруда бастаудан (подход) дзюдошы шалт
қимыл жасайды. Ал осы әдісті екі жақтан ұстау (захват) кезінде ол
статистика түрде қолданады. Осыдан басқа нәтижелі дайындыққа жолын беру
және кедергіденөту жұмыстары бір бірімен байланысты.
Спортшы уақытты максималдытүрде қысқарта отырып, алдын-ала отыру арқылы
жердегі затты алып үлгеру керек. Айрықша көңілді мынадай жаттығуларға көңіл
бөлу керек жоғарыға серкіру, доппен секіру кезінде техникалы қимылдарды
сақтацй отырып шалт қимылдар жасау.
Нәтижелі шалт қимылдар жасауда спортсменнің уақтылы бұлшық еттерін
босатуы маңызды фактор боллып табылады. Физиологиялық босаңсу көбінекей
қолданылып жүрген жаттығу кестесіне де байланысты, қатайған бұлшық еттерді
ара кідік босаңсытып, қайта қатайтып лтыратын жаттығулар таңдау керек.
Осыған байланысты жаттығулар жасау. Осы жаттығуларды жасағанда техникалық
қимыл түрін сақтау қажет.
Жылдамдық –күш дамыту сапасын зерттей келе, Ю.М. Закарьяев мынадай
тұжырым жасаған, жылдамдық түрынде жасалатын жаттығуларды жүрек қағысының
жиілігі 160-165 қағысмин, жылдамдық-күш түрінде 150-155 қағысмин, ал
күштілік 145-150 қағысмин. Күрескерлердің жылдамдық-күш дамыту
дайындығында негізгі бұлшық еттопограиясын айырған.
Соныменен, әдебиеттерге сүйеніп жасалған зерттеулердің көрсеткені
спорттық педагогикада бой әдіс-тәсіл және жылдамдық-күш дамыту дайындығының
ілімдері ережеге сүйенсек жалпы, соғу жаттығуларына көңіл бөлуді ұсынады.
Дзюдошылардың дайындығында көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошылардың дайындығында
олардың жыныстық жағын да тыс қалдырмай айла-әдіс тәсілдерін дайындықта
дұрыс жоспарлауын қадағалау. Қазіргі уақытта бұл сұрақтар жақсы алға
қойылған және де оқу дайындық процессінде ұйымдастыратын талай нұсқаулар да
ұсынылған.
Жасөспірімдердің спортта жеке дайындалуы. Қазіргі кезде балалар
және жасөспірім спорттың жекешелендіруге үлкен мағына береміз. Бірақта
әртүрлі жағдайларға байланысты жеке дайындық өзінің кең қолдауын таппай жүр
және де практикалық түрінде көп кездеспейді.
Көптеген. Жергілікті және шетел авторлары спорт резервін дайындау
процессінде жеке дайындықтың пайдалы екенін баса айтады. Белгілі неміс
маманы И.Хартман былай деп есептейді. Қазіргі спорт дайындығында басты
девиз: шынайы жекешелену қосу жарыс жаттығуының басымды рөлі қосу
комплексті дайындық. Көптеген шетелдік авторлар жеке дайындық және
физиологиялық, функционалды, техникалық және психологиялық жекешелік ілім
дайындығын ұсынады. Кейбір жағдайда индивидуалды (жеке) моделдер және
нормативті талап қойылған жұмыстар жасалған.
Бәріне белгілі жағдай. Жасөспірім спортсмендердің дайындық процессі
жасына байланысты құрылады, ағза жүйесіне және жеке функциясына
гетерохронды дамуына, жынысына және баланың функционалды мүмкіншілігіне
қарайды. Сондықтан да, жекеше дайындалу түрі биологиялық дәрежесінің
(жетілу), функционалды деңгейін және физиологиялық дайындығына, және де
жасөспірім спортсменнің әртүрлі жүктеме бағытының, көлеміне және
қарқындылығына да көңіл бөлу қажет.
Дара дайындалған баланың дайындық процессі де сапалы әрі нәтижелі
болады. Нәтижелі дене шынықтыру жаттығуларын үйретуге тыңғылықты және
күнделікті дайындық, дамымай жатқан кейбір техникалық элементтің кінәратын
іздеп тауып, түзету қажет. Айрықша физиологиялық дамуы және физиологиялық
дайындыққа байланысты физиологиялық тәрбие тәсілін таңдай білу. Жылдамдық
күш дамыту жүктемесі нәтижелі арнайы жылдамдық күш дамыту сапасының даму
компонентінің жеке айырмасын көрсетеді.: Біреулерде ол күшінің дамуын
басымырақ қылады, біреулерде –жылдамдық компонентін арттырады.
Арнайы жылдамдық күш санасының бір-бірімен байланысқан компонентінің
өзгеруін жарыстағы жұмыс ерекшелігіне айыруға болдаы.
Жасөспірім спорт теориясында көптеген публикациялы ақырғы кездегі
жасөспірім спортсмендердің жекеше физиологиялық дайындығының ерекшеліктерін
негізгі физиологиялық сапасының биік деңгейде дамыған көз жеткізе жазған.
Дзюдошылардың физиологиялық санасының деңгейін, соның ішінде жылдамдық
күш жетілдіруі бұлшық ет талшықтарының генетикалық жүйесімен тығыз
байланысты. Осының негізінде автор күрескерлерді үш түрге бөледі:
1. Жоғарпғы деңгейдегі төзімділігі, бірақ едәуір жылдамдық күш сапасының
иесі.
2.Жоғарғы жылдамдық күш сапасының иесі, бірақ төзімділік деңгейі төмен.
3.Әмбебаптар
1.2 Дзюдо спорт түрінде жылдамдық - күш дайындығының әдісін жоспарлау.
Дзюдода жылдамдық күш жетілдіру санасы өте маңызды және де олапрдың
мағынасы жыл сайын өсуде. Дзюдода талаптың жоғарлауына байланысты , бұрынғы
дайындық әдістері өзгеруі қажет.
Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, өзінің жоғарғы деңгейдегі
дайындығын көрсетіп. Абсолютты және шалт қимылдарды қолдануды талап етеді.
Жоғары айтылғандарға қарап, және де жекпе-жектен үдемелік сапасының
қажеттілігін бағдарлай отырып, спортшының физиологиялық сапасының дамуына
қатал түрде қарау керек. Көптеген авторлар (Б.М. Рыбалко, В.И. Рудницкий,
А.Д. Егизарян, В.В.Мороз т.т.) Былай деп санайды, жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығына әдіс таңдаудан негізіг критерий сыртық және ішкі жаттығу
жүйесінің негізгі параметрлерінің үйлесуі. Арнайы ғылыми методикалық
әдебиеттерден дзюдо күресінің жетілдіру және жылдамдық күш дайындығының
әдіс-тәсіліне көптеген көңіл бөлінген. Бірақта Жылдамдық –күш жетілдіру
сапасы мен Жылдамдық күш жетілдіру дайындығы, деген ұғым кейінгі кезде
ғана практикалық және теориялық түрде енген.
Әдебиеттік зерттеу жұмыстары дзюдошылардың практикалық дайындығына
жылдамдық күш жетілдіру санасының дамуына әр түрлі жалпы әдістер және
арнайы физиологиялық дайындықтарға арналған жаттығулар қолданған. Бұл
жылдамдық күш жетілдіру сапасын жоғарлатуға, негізгі спорттық қимыл
қозғалыстардың бірге жетілуіне себепкер болады.
Басқалары былай деп санайды: көптеген жалпы дамитын жаттығулар осы
нысанада қолдануға болады.
Үшіншілер әдетте жоқ әдіс түрін дайындауды ұсынады. Н.А Ленц мынаны
белгілейді: дзюдо күресінде жылдамдық-күш басым. Осыған байланысты, осы
сапаның дамуы спорт күресінде техникалық жетілумен тығыз байланысты болуы
керек. Осы мақсатта автор арнай әдіс-дайындығын ұсынады. Б.И. Бутинко және
А.В Еганов жылдамдық күш сапасын жетілдіруге салмаққа әртүрлі ауырлық
түсіру және аз қарқыннан максималды қарқынға дейінжаттығулар орындауды
ұсынады. В.П Волковтың Н.М. Галковскийдің, А.З.Катуминнің мәліметтері
бойынша жылдамдық-күш сапасының даму жоспарында анағұрлым нәтижелі әдіс
негізгі жаттығу – дзюдошылардың ұстасуы. Авторлар тағы да дзюдода бұлшық
етке күш салуға көмегі бар арнайы жаттығулар қолдануды ұсынады. А.П Купцов
былай деп сендірген: арнайы жаттығулармен шектелу дұрыс емес, өйткені
көптеген жалпылама даму жаттығулары арнайы физиологиялық сапаның дамуына
соның ішінде жылдамдық-күш жетілдіруіне негіз болады. Оған ол: жүгіру,
секіру, басқа да спорт түрлерінің жаттығуларын жатқызған. Сонымен қатар
барлық жалпы даму жаттығулардың орындалу түрі жылдамдық-күш жетілдіруіне
пайдасын тигізуі қажет.
Г.С. Туманян Спорттық күрес атты кітабінде жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығында негізгі әдістеме бағыты адамның физиологиялық қимыл-қозғалысы
үш негізге алынатын сәттен тұрады деп белгілейді.
Арнай бұлшқ ет арасынын үйлесімділігі және деңгейі;
Арнайы бұлшық ет ішіедегі үйлесімділік және деңгейі;
Бұлшық еттің бойға біткен әрекет қабілеттілігі.
Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттығуларды, немесе негізгі
жаттығуға ұқсас –арнайы және салмақ салу жаттығуларын қолданады.
Спортсмендердің шеберлігі көлемді жүктемелерден шындалады, сөйте тұра
арнайы қолданатын әдістері саналмайды В.Г Ивлев. Автордың нандыруы бойынша
жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі даму әдісі техникалық қимылы
болып табылады. Сонымен қатар екпіндігі күш әдісі және тренажерлі
құрылымдар қолдануды ұсынады.
Ю.М, Закарьянованың ойлауынша дзюдошылардың қимыл-қозғалысының жетілуі
мен дамуы бірден бір жоғарғы нәтижеге жету жағдайы және олардың даму
деңгейі көбінекей нәтижелі техно-тактикалық әдістерін үйретуге байланысты.
Сөйтіп, оптималды жұмыс кестесі құрылған жылдамды –күш жетілдіру жаттығуын
орындауы 150160 минсағатына тең.
Көптеген авторлар спортсмендердің жарылыс күшінен дамуына
Электростемулияциялық жаттығу әдісін ұсынады. Олар мынадай топтамаға
келген, төменгі және орта дәрежедегі спортсмендердің жаттығуы кезінде
жалпы қолданыстағы әдістер және тренажерлар қолдану жөнінде. Жоғарғы
дәрежедегі спортсмендердің дайындығында арнайы салмақ салу жаттығуларын
орындауын ұсынады. Жеке бағыттағы спортсмендердің техно-тактикалық әдісте
белдесуіне арнайлы физиологиялық дайындық жүйесі байқалады. Ойыншы
күрескерлер анағұрлым жоғары жылдамдық-күшбағытындағы көрсеткіштерімен
дараланады. Жылпың күрескерлер орташа күш көрсеткіштерімен және де
жылм\дамдық-күш жетілдіру дайындықтары мен анағұрлым жоғары көрсеткіштегі
бағаларымен жалпы және арнайы төзімділігі басқа топтардан жоғары.
Орташа дайындықтағыларға жылдамдық мүмкіндіктерін дамыту әдістерін
қолдануға, дзюдода жоғары деңгейдегі абсалютті бұлшық ет күші емес, аз
уақытта айтарлықтай , аз уақытта айтарлықтай бұлшық ет күшін көрсету
қабілеті маңызды.
Орташа биіктегі (тау қыраты) жағдайда өткізілетін жаттығулар жылдамдық-
күш дайындығының арнаулы көтерілуіне өз ықпалын тигізеді. Жарыс жекеп-
жектерінде жаңа үлгілердегі ереженің енгізілуі қарқындылық әкеледі. Бұл
жағдай жалпы спортшылардан макенмалды және абсалютті жарылыс күшін талап
етеді. Осыған байланысты жаттығу құралдарын дұрыс пайдалана және таңдай
білу керек. Сапаның даму деңгей бағытына қарай. Қазіргі уақытта аса
құралдардытек білу емес, сонымен қатар мақсатты бағытта пайдалана білу аса
қажет. Б.М. Рыбалко дәлелдеген, дзюдоның дүрпе бағытта жылдамдық-күш сапасы
арнайы бұлшық еттоптарынан тұрады және тиімді техникалық орындалуы
тұрғылықты көрсетеді. Сондықтан жылдамдық-күш дайндығы спортшылардың дұрыс
жаттығуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен қатар мүмкіндіктерін қысқаша
аз уақыт ішінде көре білетін қабілетінің көрінуі. Осы мақсатта Б.М Рыбалко
арнаулы жаттығуды көтергіш манекенмен орындауды ұсынады, оның ішінде
жылдамдық-күш сапасының негізі спорттәжірибесінің принципінің пайда болуына
ықпал етеді. Бұдан басқа даәртүрлі көлемді жиынтықтарда қолдану қажет,
мұның барлығы бұлшық ет топтаның арнаулы қабылдануына ықпал ету.
Сонымен қатар негізгі әдістемелік жағдай бұл жаттығулардың жүйесімен
функциясын ұқсастығын жаттығу түрлерінің элементтерімен байланыстырады.
Спорт күрестеріне негізгі мағына болып жарылыс күші саналады, оны ары қарай
дамытуға динамикалық жүйені техникалық негізін есепке ала отыру керек.
Яғни, арнаулы жылдамдық-күш қабілетінің тапсырмасы спорт қозғалысында
ерекшеліктің пайда боуын жетілдіру.
В.В.Мороз әртүрлі зерттеулер жүргізді. Соны бірі аспапты әдісті өңдеуге
арналған, арнаулы жылдамдық-күш сапасын бақылау және жеңілдігі барысында
биохимилық жүйені жүргізуді ынтайландыру.
Жылдамдық-күш мүмкіндігін үйрену барысында әдістерді тренажерде
қолдануға автор кейбір ерекшеліктерді спортшының салмақ дәрежесіне қарай
қорлданады. Осыған орай автор, арнаулы жылдамдық-күш сапасының дамуын
жоспарлаған кезде күрестерден (балуаннан) жеке қабілетінің пайда болуын
талп етеді. Құралдармен әдістердідұрыс сараптай білудегі мақсат спортшының
қабілетінің артуына себебін тигізеді. Осындай қасиеттерді дамыту үшін В.В.
Мороз арнаулы тренажерлерді пайдалануды ұсынады. Арнаулы тренажерлермен
өлшеуіш заттар негізгі дайындық жаттығулардың жиынтығы болып табылады.
Көл жылғы дайындық жоспарын жасағанда қозғалыс сапасының дауына және
қарауды ескеру қажет екенін білу керек. Жаттығу жүйесінде спортшылардың
физикалық сапасын жүргізуді дамыту қажет. Жылдамдық-күш деңгейін көтеру
барысында дзюдошыға төмендегідей арнаулы жаттығуларды орындау қажет.
Айналу әдістеме
Жылдамдық-күш бағытының құрал көлемдерінің өсуі 15 жалпы құрал арнаулы
физикалық дайындығы,спортшының физикалывқ дайындығын анағұрлым өсіреді.
Жылдамдық-күш сапасын сонымен қатар жаттығу жиынтықтарын қолдануға болады,
күресте маңызды сапаменқасиет эквиваленттігінің пайда болуы аса негізді,
(айналу машығында күрделі жаттығу, резина амортизаторымен жаттығу, ұрмалы
әдіс және басқалар)
Сонымен ғылыми – әдістеме әдебиеттерінің зерттеулері спортсмендердің
жылдамдық – күш жетілдінуін дамыту проблемасы көптеген авторлардың зерттеу
тақырыбы екенің көретті. Солардің көбі спортта жоғарғы нәтиже көрсетуде
соның ішінде дзюдода спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдіру сапасының
даму деңгейіне байланысты деген қорытынды келеді.
Осы әдебиет негіздеріне сүйене отырып, спортсмендердің жылдамдық – күш
дамыту дайындығы жаттығу процессінің дұрыс өтүіне байланысты екеніне көз
жеткіземіз. Сондықтан да жылдамдық – күш жетілдіру дайындығы нысаналы
бағытта өтеді.
Әдебиет зерттеулерінен жылдамдық – күш санасының дамуына әр түрлі жалпы
және арнайы дайындық жаттығулар түрі қолданылады. Жылдамдық – күш жетілдіру
дайындығының деңгейін спортсмендердің негізгі жаттығуларды максималды
шапшаңдықпен орындағанында едәуір жоғарылайды. Осы сапаның нәтижелі әдісі –
арнайы жаттығуларға бұлшық ет жүйесінің күш салу түрі дзюдо қимылдарына
жақын жаттығулар болып табылады.
Қазіргі кезде педагогикалық іс – тәжірибесінде кең жайынған – жылдамдық
күш жетілдіру сапасының дамуы спортсмендердің әдетте жоқ әдістер
қолдануында. Оған мыналарды жатқызуға болады. Әртүрлі тренажерлік
құрылымдарды, және орташа таулық жағдай, электростимуляциялық әдістер және
т.т. Әдебиет зерттеулері жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының
рационализаторлық әдістерумен тәсілдері екі түрлі тығыз байланысқан
бағытта.
Біреуі жалпы алынған дайындық әдісін рационалда түрде пайдалануға және
таңдауға байланысты. Осы екі бағыт жекеше түрде емес, комплексті түрде
бірін – бірі толықтыру арқылы әсер етеді. Спортсмендердің жылдамдық – күш
сапасының жетілуіне әдебиет зерттеулері көптеген факторларды есепке алады –
арнайы спорт түрі, жасы және мамандығы, және де тағы басқа белгілері.
Дзюдоға арналған әдебиет зерттеулері және басқа күрес түрінің
әдебиеттерінің зерттеулері бойынша жылдамдық – күш желілдіру дайындығының
арнайы жаттықтыру бағдарламасын орындауда және техникалық арсеналының
байланысы жоқ.Алайда В.С. Дахновскийдің және С.С. Лещенконың кітаптарында
мынадай ақпарат бар: күрескердің техникалық арсеналының ерекшілігімен және
жеке бұлшық ет тобының күштілік төзімділігінің арасында тәуелділік бар:
неғурлым жоғарғы көрсеткіш негізгі жүктеме орындайтын бұлшық еттерде
белгіленген.
Практикалық жұмыстарды зерттей келе күресте жылдамдық – күш жетілдуру
бағытында мынаны анықтадық дзюдода әдетте ұйымдастыратын жылдамдық – күш
жетілдіру жаттығуларын қолдану сақталған. А.Ф. Шариповтің ойынша бұндай
жағдай өту және қайта құрұ кезеңінде жылдық айналымда болуы мүмкін. Ал
базалық кезеңде жарыс уақытында тұндай құрылысқа рұқсат жоқ, ойткені
жоғарғы спорт нәтижесін орташа жылдамдық – күш сапасының даму потенциалында
болмайды. Үлкен пайда жылдамдық – күш жетілдіру жұмысында арнайы бағытта
қолдану дейді В.С. Дахновский.
Сонымен қатар жәй салмақ қосу жаттығулары емес, өзінің таңдаған
әдістерне ұқсас жаттығулар қолдану керек. Әр түрлі салмақ қосу, эспандер,
резина жгутын, қолдану және де әр салмақтағы қарсылас (партнермен) пен
жаттығулар жасау.
Жақсы нәтижені айналмалы дайындықтан, әсіресе қарсыласпен дайындалу,
арқылы жылдамдық – күш жетілдіру сапасының басымырақ даму бағытында алуға
болады.
Кейбір әдістемелік үйлестіру жаспарылық жаттығу үрдісіндегі
спортшының жылдамдық – күш дайындығының әртүрлі салмақтағы мінездемесі.
Дене тәрбиесінің теория және әдістемедегі зерттеуге арналған проблемаларды
спорт шеберлігін жан – жақты жетілдіру саласындағы зерттеулер өте көп.
Бірақта әдістемелік үйлестіру саны жылдамжық – күш дайындығында елеулі
түрде тек қойынған. Көптеген авторлар мынадай байламды айтады.
Спортшылардың әртүрлі деңгейдегі салмақ дәрежелерінің бірдей еместігіне
қарай олардың физиканың қасиетінің денгейі де, әртүрлі болады. Өз кеңесінде
осылардың дифференциалды үйлестіруді жаттығу барысындағы құрылымға
жоспарлау керек. Басқа спорт түрлеріндегі зерттеулердің көрсеткені
спортшылардың салмақ дәрежесінің әртүрлі екендігін көрсетеді. Осы гипотеза
көптеген авторлардың спортшылардың жекеше және көпше түрде үйледіруіне
арналған эксперимент дәлелдеді, яғни салмақ деңгейін жетілдіру мақсатында
олардың күшті басымдылық қабілетіне қарай жетілді.
Қазіргі таңда спорт күресінде көптеген эксперименттін зерттеулер
күресперлердің әртүрлі салмақ дәрежесіне қарай қолданылып келеді. Осындай
зерттеулер Б.З. Сокян көрсетті, жаттығып жүрген спортшылардың салмақ
дәрежелері әртүрлі. Қолданылап жүрген жаттығу түрлері спортшылардың орта
салмақта өсуі (он екі) 12 жеңіл атлетикадағылар 5 (бес) ол ауыр
салмақтағыларда 6 (алты) физикалық дайындық көрсеткіші болып табылады.
Осыған байланысты автор мынадай ұсылас береді, оқу – жаттығу жүйесін
спортшалардың топтарың біріктібу, салмақ дәріжесіне қарай әртүрлі
құралдармен жаттығу әдістерін қолдану керек. Сонымен қатар автор үш салмақ
тобының физикалық дайындық жүйесінің әртүрлі деңгейде екендігін анықтады.
Атап айтқанда автордың қойған бағыты, әр салмақ топтарының ішінен әртүрлі
сондардың бөлініп шығуын ақпараттық тест дәрежесінен физикалық дайындықтың
әртүрлігі көрінеді.
Оның үстіне осы қойылған физикалық дайындық орнаулы қойылған
көрсеткіштен үш салмақ топтартыдағы күрескерлер ешқандай ортақ нәтиже
болған жоқ. Бұдан басқа, Б.З.Сокян салмақ дәрежесінің өсуіне қарай
күрескерлердің арнаулы төзімділік деңгейі төмендейді, мұның бәрі сондық
түрде өткізіліп жүрген техника – тактикалық шараларда анықталып жүр. Осыған
күш болатын мәселе күрестердің денесінің салмағының өсуі жаттығуларда күш
пен төзімділігінің төмендеуін көрсетеді.
Г.М. Грузныхтың эксперименталдың жұмысын қойылған даму әдістемесі
спортшылардың әртүрлі салмақ дәжіресінде төзімділіктері бірдей болмау
керек. Бірқалыпты жаттығудағы жүрек соғысының минутына 150, күрескерлердің
жеңіл және ауыр салмақты автор былай деп қорытындылайты, аса үлкен өзгеріс
аэробты жұмыс қабілетінде ауыр салмақтағы факторда шықты, ал өз өзгеріс
жеңіл салмақтыларда шақты.
Мұнымен көрсетілген байланыс жаттығу кестесінде әдістің мағурлып
көтерілуіне спортшылық деп салмағының мүмкіндігі болып табылады. Жеңіл
салмақтағыларға жоғары пульстері өренессалмағының аэробтық
жұмысқатілдірінің көтерілуін мақсатты түрде білуі керек. Э.Г. Мартиросов,
Г.С. Туманян Зерттеулерімен қойылған күрескерлердің әртүрлі сымақтағы
анаэробтық ойырмашылығы. Бұл морфофункционалдық көрсеткіштің жиынтығы.
Сонымен қатар макималды аэроб және анаэробтық мүмкіндіктердің ауыр
салмақтағы спортшылар жеңіл салмақтылардың анағурсым артта қалады.
Бұл функциональдық қабілеттің төмендеуі тығық жұмыстарда жарамайық
(әлсіз) екендікті бағалайды.Сондықтан спортшылардың анағұрлым әсері
жаттығулардағы жұмыс қабілетінің пайда болуына морфологиялық негіздердің
әсері болғанын авторлардың зерттеулері көрсетті.
Ғаламдық түрдегі (глобальный) жаттығулар орындауда көп – көрім салмағы
мен бойы бар спорсмепндердік жұмыс істеу қабілеті нашар болады. Осының өзі
өте төмен аэробалық және анаэробалық қабілет деігейін көрсетеді.
Г.С. Туманянның зерттеулері қайта құрұ динамикасы 6 минуттық
субмаксималды сынаудан және әр түрлі көп салмақтағы спортсмендердің өз
ерекшіліктері бар. Ауыр салмақтағы спортсмендерге көп уақыт қалпына келуіне
кетеді, жеңіл салмақтағыларға қарағанда уақыттары созылып кетеді. Авторлар
мынаны белгілеген: жеңіл слмақтағы спортсмендердің энергетикалық қоры аз,
ал жаттығуы жоғары.
Сондықтан да оларға жүктемені орташа және ауыр салмақтағы
спортсмендерге қарағанда ауқытты аз, бірақ қарқынды түрін ұсынады.
Сонымен қатар ауыр салмақтылардың май салмағы жоғары болып келеді.
Қарқындылығы және ұзақтығы жеңіл салмақтағыларға қарағанда төмен болу
керек.
Көптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендердің бойы мен салмағы баршылық
болып тұрған түрнде авторлар көбінекей функционалды көрсеткіштерін
қолданады, жүрек – қан – тамырын және демалу жүйесінің аранайы төзімділік
түрін айырады.
Көптеген зерттеулердің Б.М. Рыбалко (, В.М. Зациорский, Г.С. Гуманян,
В.С. Дахновскийлердің көрсеткені салмақтың көбейгеніне байланысты
спортсменнің абсолютті күні жетілдіру мүмкіндігі артады.
Салыстырмалы күш көрсеткіштері (абсолютті күштің салмаққа қатысы)
азаяды. Күштілік және жылдамдық – күшжетілдіру дайындығы морфологиялық
белгілердің диаметралды қарама қацйшылық тәуелділігін көрсетеді. Егер де
спортсмендердің денесінің өсуіне байланысты меншікті – күш көрсеткіштері.
Өссе, онда жылдамдық – күші төмендейді. Жеңіл салмақтағы спортсмендердің
ауыр салмақтағларға қарағанда жылдамдық – күш сапа деңгейгі қимыл –
қозғалыста әлдеқайда жоғары болмақ.
Жеңіл салмақтағы спортсмендер өзгерінің орта және ауыр салмақтағы
коллегаларына қарағанда жылдамдық күштерінің өсуі нөлден максимумға дейін
басым болады. Тағы да басқа зерттеу түрлері бар, әр түрлі салмақтағы
спортсмендердің еспеке алыну маңызын есте сақтау. Осы әдебиет негізіне
сүйене отырып мынадан тұжырымға келуге болады: спортсменнің дене салмағы
физиологиялық сапасын есте сақтауып көрсетеді, жылдамдық – күш жетілдіру,
әр түрлі ағза жүйесінің морфофункционалды жағдайын және де басқа
көрсеткіштеріне ықпал етуін.
Соныменен, бой – салмақ көрсеткіштері спортсменнің жеке өзгешелігінің
маңызы болып табылады, көптеген авторлардың ойынша байындық процессін
ұйымдастыруда, жоспарлауда есте сақтау қажет. Осы проблемалар әсіресе мына
спорт түрлерінде қатты қадағаланған жылдамдық – күш жетілдіру дайындығында
дифференционалды бағдарлама болу керек. Бұл қаралып жатқан проблеманың
маңызы осы уақытқа дейінгі жоспарлануы және барлық салмақтағы
спортсмендердің жалпы жүйедегі дайындық процессінің өтүй.
Бір сөзбен айтқанда әдебиет зерттеулері негізгі физиологиялық
дайындығының жетілуін айқын көсетеді.
Көптеген күреске байланысты зерттеулер күштің жетілуіне,
төзімділігінде, және де басқа физиологиялық дайындықтарына арналған.
Бірақта спорт дайндығында тікелей әдіс – тәсілдерді қолданатын, жылдамдық –
күш жетілдіру сапасын дамыту бағытындағы жұмыстар бар.
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың төзімділігін қабілетін жетілдірудегі
физиологиялық ерекшеліктері
Спорттық күрес үшін ең алдымен барлық қуаттық жүйелердің
мүмкіндіктері, үнемділік және жеке басының сапалары жетекші компанент болып
табылады. Практикалық тәжірибе және ғылыми зерттеулер жасы бойынша
төзімділіктің даму динамикасын біліп тұруға мүмкіндік береді.
Балалар мен жасөспірімдердің ағзалары ересектерге қарағанда жұмыс
істеу қабілеттілігін аз игерген. Себебі, бұл жағдай жасы бойынша дамудың
әлі бітпегендігінің нәтижесінде болып отыр, өйткені органдары мен
жүйелердің функционалдық мүмкіндіктері және олардың қызметінің
үйлесімділігі өзінің қажетті деңгейіне жетпеген. Төзімділіктің максималды
дамуына қажетті жағдайлар толып піскен жасында ғана, ағзаның жас
ерекшелігіне қарай қалыптасқанда ғана жасалады. Балалық, жеткіншек,
жасөспірім жастарында ағза ұзақ жұмыс орындауға әлі де жеткілікті
бейімделмеген, бұл жағдай әсіресе жоғары қарқынмен орындалған жұмыс
кездерінде білінеді. Бұл жүрек пен демалу аппаратының жеткіліксіз дамуына
байланысты болады, осы тектес жұмыстар ағзаның энергетикалық қуатын
арттыруға көбірек уақыт екені белгілі, олар осы кезеңде өсу процестерін
қамтамасыз етеді. Осы жастардағы жүйке жүйесінің жайы, оны қозғыштығы мен
тұрақсыздығы да ағзаның мүмкіндігін шектейді. Осының бәрі құралдар мен
әдістерді дұрыс таңдау жолымен төзімділікті дамыту қажеттілігі мен
мүмкіндіктерін жоққа шығармайды. Төзімділікті дамытудағы арнайы жұмыс жыныс
мүшелері жетілгеннен кейін ғана басталуы тиіс, бірақ та жасөспірімдік
сияқты жеткіншек кезінде де бұл жұмысты бастауға болады, дегенмен оның
мөлшері жалпы қолданылып жүрген құралдар көлемінің ішінде көп емес.
Жас балуандардың жалпы және арнайы төзімділіктерін дамыту
ерекшеліктеріне талдау жасайық.
Ауыспалы жас деп аталатын жыныстық жетілгенге дейінгі және жыныстық
жетілу кезеңі 2 – 3 жылға созылады: балаларда 13 – 14 жастан 18 жасқа
дейін; қыздарда 12 – 13 жастан 16 жасқа дейін. Кейбір жағдайларда жыныстық
жетілудің әр жылдары орта және одан үлкен мектеп жасындағылар арасындағы
шектеулікті болдырмауы мүмкін. Біреулеріндегі 13 – 14 жастағы биологиялық
өзгерістер кейбіреулерінде 16 – 17 жастағыдай болуы мүмкін. Осы кезде бас
миының қызметіне әсер ететін эндокринді жүйенің дамуы жүріп жатады. Геофиз
жыныстық темірлерге әсер етеді. Жүйке саласында негізгі жүйке процестерін
жетілдіретін өзгерістер болады. Ішкі тежеу күшейеді, бірақ қозуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz