Жабе тұқымды жылқылардың биологиялық және физиологиялық сипаттамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ӘДЕБИ ДЕРЕКТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Қазақстанда таралған жылқы тұқымдары
1.2. Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмыстары
1.3 Жылқының экстерьер мен салмақ көрсеткіштері бойынша бағалау
1.4 Жылқыларды күтіп .бағу және азықтандыру
1.5 Бие сүтінің құрамы және қымыз дайындау
2 ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗУ ЖАҒДАЙЫ, ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ЗЕРЗАТЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Шаруашылықтың климат және табиғат жағдайы
2.2 Зерттеу зерзаты мен әдістемесі
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Жабе жылқысы мен будандарын дене өлшемдері бойынша бағалау
3.2 Жылқының конституциясы бойынша бағалау және оның маңызы.
3.3. Жабе тұқымды жылқылар мен олардың будандарының
салмақ көрсеткіші.
3.4 Жабе жылқы тұқымын асылдандыру және тұқым қуалау қасиеттері
3.5 Жылқылардың мінез типтері бойынша кездесу жиілігі
3.6 Жабе жылқыларының физиологиялық ерекшеліктері
3.7 Жабе биелерінің желінінің пішініне байланысты және сауу жиілігіне байланысты сүт өнімі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. ӘДЕБИ ДЕРЕКТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Қазақстанда таралған жылқы тұқымдары
1.2. Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмыстары
1.3 Жылқының экстерьер мен салмақ көрсеткіштері бойынша бағалау
1.4 Жылқыларды күтіп .бағу және азықтандыру
1.5 Бие сүтінің құрамы және қымыз дайындау
2 ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗУ ЖАҒДАЙЫ, ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ЗЕРЗАТЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Шаруашылықтың климат және табиғат жағдайы
2.2 Зерттеу зерзаты мен әдістемесі
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Жабе жылқысы мен будандарын дене өлшемдері бойынша бағалау
3.2 Жылқының конституциясы бойынша бағалау және оның маңызы.
3.3. Жабе тұқымды жылқылар мен олардың будандарының
салмақ көрсеткіші.
3.4 Жабе жылқы тұқымын асылдандыру және тұқым қуалау қасиеттері
3.5 Жылқылардың мінез типтері бойынша кездесу жиілігі
3.6 Жабе жылқыларының физиологиялық ерекшеліктері
3.7 Жабе биелерінің желінінің пішініне байланысты және сауу жиілігіне байланысты сүт өнімі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ халқы ғасырлар бойы жылқыны жұмыс көлігі ретінде, ел қорғайтын кезде әскерге мінетін ат есебінде және жылқының тәтті еті мен дәмді қымызын ас ретінде қолданды. Қазақстан жеріндегі сақталған қорғандар, тас мүсіндер және ондағы жазуларға археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, ерте замандағы халықтардың жылқыны қолға үйретіп, оны күнделікті тіршілігінде пайдаланған. Ескі көмбелерден ас пісіретін жер ошақ маңынан табылған жылқы сүйектеріосыны айғақтайды. Табылған сүйектер олар біздің дәуірімізден екі мың жыл бұрын өткен Андронов мәдениеті деп аталатын қола дәуіріне жатқызылды.
Осындай қазба заттары Шығыс Қазақстан облысындағы Малая Красноярка поселкесі мен Қанай елді мекенінде, Орталық Қазақстандағы Талды өзенінде табылды. Олар қола дәуірінің аяқ кезінде елдің көшпелі тұрмысқа бейімделгендігі, жылқының шаруашылыққа, мал бағуға пайдаланылғандығы, сол дәуірде атты міне бастағандығын айғақтайды.
Дүние жүзінде жылқының 300-ден ас¬там тұқымы болса, соның 7 Қазақстанда өсі¬рі¬¬леді. Қазақстан жерінде шығарылған байырғы жылқы тұқымдарына –жабе, қарабайыр, адай жылқылары. Жылқы өсіру Алматы, Шығыс Қазақстан, Қос¬танай мен Оңтүстік Қазақстан облыс¬та¬рында жақсы дамыған. 1916 жылға дейін Қазақстанда 4 млн 640 мың жылқы болса, соңғы жылдың деректері бойынша елімізде 1 миллион 600 мың жылқы бар. Қазақстанда жылқы өсіріп және асылдандыру жұмыстарымен 19 асыл тұқым жылқы зауыты тұрақ¬ты жұмыс істеп, сонымен бірге осы бағыттағы жылқы фермалары құрылды. Қазақ жылқысының байырғы тұқымдарымен және солардың негізінде жаңа тұқымдар өсіріп шығару біздің заманымызда бұрынғы уақыттармен салыстырғанда тез қарқынмен жүргізілуде. Қазақ жылқысының жаңа тұқымдарын шығару жұмысы оның сапасына қоятын талаптарына сәйкес жүргізіліп отырылуы тиіс. Кейінгі кезеңде қазақ жерінде жылқының жаңа тұқымы – қостанай, көшім, мұғалжар жылқылары шығарылып, асылдандыру жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанның шөл және шөлейт климат жағдайы жылқы өсіруге қолайлы және одан дала жағдайында мол өнім алуға мүмкіндік береді. Жылқының еті мен сүті тамаққа пайдаланса, терісі, қылы өнеркәсіп орындарында керекті шикізаттардың бірі.
Қазақстанда жылқы өсіруде олардың тұқымына қарай аудандастырылған және олардың үлесі - буденный жылқысы 32,5%, желісті жылқы 27,2%, қазақ жылқысы 8,2%, дон жылқысы 20,1%, адай жылқысы 6,1%, қостанай жылқысы 3,9%, қарабайыр жылқысы 0,4%, ауыр жүк тартатын жылқы 1,6% қрайды.
Табиғаты жұмсақ, климаттық жағдайы қоңыржай болып келетін, республикамыздың оңтүстік өңірінде орналасқан Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарының мал шаруашылығын, оның ішінде табынды жылқы шаруашылығын дамытуға зор мүмкіндіктері бар.
Осындай қазба заттары Шығыс Қазақстан облысындағы Малая Красноярка поселкесі мен Қанай елді мекенінде, Орталық Қазақстандағы Талды өзенінде табылды. Олар қола дәуірінің аяқ кезінде елдің көшпелі тұрмысқа бейімделгендігі, жылқының шаруашылыққа, мал бағуға пайдаланылғандығы, сол дәуірде атты міне бастағандығын айғақтайды.
Дүние жүзінде жылқының 300-ден ас¬там тұқымы болса, соның 7 Қазақстанда өсі¬рі¬¬леді. Қазақстан жерінде шығарылған байырғы жылқы тұқымдарына –жабе, қарабайыр, адай жылқылары. Жылқы өсіру Алматы, Шығыс Қазақстан, Қос¬танай мен Оңтүстік Қазақстан облыс¬та¬рында жақсы дамыған. 1916 жылға дейін Қазақстанда 4 млн 640 мың жылқы болса, соңғы жылдың деректері бойынша елімізде 1 миллион 600 мың жылқы бар. Қазақстанда жылқы өсіріп және асылдандыру жұмыстарымен 19 асыл тұқым жылқы зауыты тұрақ¬ты жұмыс істеп, сонымен бірге осы бағыттағы жылқы фермалары құрылды. Қазақ жылқысының байырғы тұқымдарымен және солардың негізінде жаңа тұқымдар өсіріп шығару біздің заманымызда бұрынғы уақыттармен салыстырғанда тез қарқынмен жүргізілуде. Қазақ жылқысының жаңа тұқымдарын шығару жұмысы оның сапасына қоятын талаптарына сәйкес жүргізіліп отырылуы тиіс. Кейінгі кезеңде қазақ жерінде жылқының жаңа тұқымы – қостанай, көшім, мұғалжар жылқылары шығарылып, асылдандыру жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанның шөл және шөлейт климат жағдайы жылқы өсіруге қолайлы және одан дала жағдайында мол өнім алуға мүмкіндік береді. Жылқының еті мен сүті тамаққа пайдаланса, терісі, қылы өнеркәсіп орындарында керекті шикізаттардың бірі.
Қазақстанда жылқы өсіруде олардың тұқымына қарай аудандастырылған және олардың үлесі - буденный жылқысы 32,5%, желісті жылқы 27,2%, қазақ жылқысы 8,2%, дон жылқысы 20,1%, адай жылқысы 6,1%, қостанай жылқысы 3,9%, қарабайыр жылқысы 0,4%, ауыр жүк тартатын жылқы 1,6% қрайды.
Табиғаты жұмсақ, климаттық жағдайы қоңыржай болып келетін, республикамыздың оңтүстік өңірінде орналасқан Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарының мал шаруашылығын, оның ішінде табынды жылқы шаруашылығын дамытуға зор мүмкіндіктері бар.
1 Керімбаев Д., Қазақстанның жылқы шаруашылығы. – Алматы: Қайнар, 1968. – 101 б.
2 Свечин К.Б., Бобылев И.Ф., Гопка Б.М. Коневодство. –М.: Колос. -155 с.
3 Борисенко Е.Я. Разведение сельскохозяйственных животных. –М.: Сельхозгиз, 1952. -С.486.
4 Нечаев И.Н., Тореханов А.А., Жумагулов А.Е., Кикебаев Н.А., Нурушов М.Ж., Сизонов Г.В. Казахская лошадь. Прошлое, настоящее, будущее.. –Алматы, 2005. –207 с.
5 Кикебаев Н.А. Будущее казахской лошади.// Международная научная конференция аспирантов и молодых ученых. – Дивово, 2006
6 Шумков И.В. Очерки киргизского коневодства Тургайской области // Сельское хозяйство и лесоводство. 1892. № 4, 5, 7.
7. Добросмыслов А.И. Коневодство и его значение для киргизсого населения Тургайской области Оренбург. Оренбург. 1894.
8 Витт В.О. Новые данные по вопросу о наследовании мастей у лошадей. – М., 1928.
9 Овчинников К.А. Табунное коневодство // Труды Темирского опытного сельхоз. станции. М.: 1930. Вып.3.
10 Рзабаев Т.С. Кушумская порода лошадей. –Актобе, 2011. -8 с.
11 Кикебаев Н.А., Елькеева Н.Г. Контроль динамики промеров и живой массы жеребят от кобыл костанайской породы с разной молочной продуктивностью и разног возроста. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы, 2014. -№12. –С.35-39.
12 Рысалдина А.А., Амандыкова А.Б. Наследуемость селекционируемых признаков у молодняка лошадей костанайской породы. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы, 2014. -№12. –С.39-42.
13 Кикебаев Н.А., Рахманов С.С., Рысалдина А.А., Дрейфельд Л.А. Классические и национальные виды конного спорта //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.119-122.
14. Кикебаев Н.А., Рахманов С.С., Рысалдина А.А., Амандыкова А.Б. Органи-зация тренинга на конном заводе ТОО «Қазақ тұлпары» //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.123-127.
15 Бугубаева А.У., Амандыкова А.Б., Рысалдина А.А. Влияние спортивного тренинга кобылок костанайской породы на их дальнейшую молочную продуктивность //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.195-197.
16 Полферов Я.Я. Лучшие народы киргизской лошади – карабайыр // Журнал коневодства. 1898. № 2.
17 Дүйсембаев К.И, Кикебаев Н.А, Әубәкіров Х. т.б. Табынды жылқы шаруашылығындағы сұрыптау, күтіп-бағу және азықтандыру жұмыстарын ұйымдастыру бойынша ұсыныстар. Шымкент-2014, 78с.
18 Рзабаев С., Рзабаев К.С. Лошади мугаджарской породы племенного конного завода АО «Коктас» Актюбинской области. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.117-119.
19 Нечаев И.Н., Кикебаев Н.А. Новые высокопродуктивные линии лошадей муголжарской породы.// Эффективные методы при совершенствовании пород и породных группп овец и лошадей: сб. научн. тр.. –Алматы, 1989
20 Дүйсембаев К.И. Жылқы тұқымын асылдандыру. – Алматы Қайнар, 1972. – 92 б.
21 Инструкция по бонитировке лошадей местных пород Казахстана. – Астана, 2004. – 25с.
22 Инструкция по бонитировке лошадей местных пород. –М.: ВО «Агропромиздат», 1988. – 29с.
23 Красота В.П., Лобанов В.Т., Джапаридзе Т.Г. Разведение сельскохозяйственных животных. -М.: Колос, 1983. -414 с.
24 Кушнер Х.Ф. Наследственность сельскохозяйственных животных. –М.: Колос, 1964. -211 с.
25 Гуляев Г.В. Генетика. -М.: Колос, 1984. -351 с.
26 Брюбейкер Дж. Л. Сельскохозяйственная генетика. –М.: Колос, 1966. -220 с.
27 Акаевский А.И., Криницин Д.Я., Мелехин П.И., Мелехин Г.П. Анатомия и физиология сельскохозяйственных животных. – М.: Колос, 1972.
28 Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. – Алматы: Қайнар, 1995.
29 Лакоза И.И. Разведение по линиям.// Книга о лошади. –М., 1959. –Т.3. –С.152-174.
30 Акимбеков А.Р. Разведение казахских лошадей типа жабе по линиям // Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы: Бастау,2010. -№10. –С.58-60.
31 Акимбеков А.Р., Бейсеева Ж.А. Разведение лошадей продуктивного направления по линиям. //«Современные аспекты развития животноводства в пустынных и полупустынных зонах Кахахстана». // Межд. Науч. –прак. конференция посв. 75- летию д. с-х. н., профессора, академика НАН РК Укбаева Х.И.. Шымкент. 2012.- С.46-48.
32 Акимбеков А.Р. Генеалогическая структура типов и линий отечественных пород лошадей. //Меж.научно-практическая конф., посвященной 75-летию д. с-х. н., профессора Баймуканова А. Шымкент. 2014. С.-182-187.
33 Нечаев И.Н., Кикебаев Н.А. Новые высокопродуктивные линии лошадей муголжарской породы.// Эффективные методы при совершенствовании пород и породных группп овец и лошадей: сб. научн. тр.. –Алматы, 1989
34 Акимбеков А.Р. Молочность казахских кобыл типа жабе различных линий. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.13-15.
35 Дүйсембаев К.И. Жылқы өсірушінің анықтамалығы. – Алматы: Қайнар, 1983. – 136 б.
36 Кикебаев Н.А., Рысалдина А.А., Дрейфельд Л.А. Особенности роста и развития костанайского, англокостанайского и арабокостанайского молодняка лошадей на конном заводе «Қазақ тұлпары» //Научное обеспечение конкурен-тоспособности племенного, спортивного и продуктивного коневодства в России и Странах СНГ: сб.науч.трудов ВНИИК. –Дивово, 2007. –Ч.II. –С.211-213.
37 Нечаев И.Н., Рысалдина А.А. Рост и развитие молодняка лошадей костанайской породы разного генотипа //Вестник с.-х.науки Казахстана. –Алматы: Бастау, 2010. -№9. –С.52-54.
38 Нурмаханбетов Д.М. Динамика роста и развития молодняка куландинского внутрипородного типа мугалжарской породы лошадей. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.105-107.
39 Нечаев И.Н., Бегимбетова Г.С. Рост и развитие молодняка лошадей куландинского внутирипородного типа мугалжарской породы. // Аграрная наука –сельскохозяйственному производству Казахстана, Сибири и Монголии. Труды ХII Международной научно-практической конференции, Шымкент, 16-17 апреля 2009 г. Том 2, Алматы, 2009. С.345-350.
40 Кулешов П.Н. Теоретические работы по племенному животноводству //М. Сельхозгиз. 1947, – 223 с.
41 Иванов М.Ф. Полное собрание сочинений //Т. 3. Отбор и подбор. М. 1964, – 616 с.
42 Попов И.С. Кормление сельскохозяйственных животных. –М., 1957. -387с.
43 Дмитроченко А.П. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.: Сельхозгиз, 1956. – 576 с.
44 Дмитриченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйственных животных. –Л.: Лениздат, 1975. - 480 с.
45 Кузембаев Ж. Урожайность пустынных пастбищ в зависимости от гидротермических условий погоды (Отчеты НИР за 1986-1996 годы) // Сб. науч. тр. КазНИИК. – Алматы: Бастау, 1998. – Т.22. – С. 228-246.
46 Рисимбетов Т.К. Методические рекомендации по изучению состава и питательности кормов Республики Казахстан. –Алматы: Бастау, 2005. -20 с.
47 Синещеков А.Д. Биология питания сельскохозяйственных животных. – М.: Колос, 1965. -382 с.
48 Измаилов Т.О. Мал физиологиясы. –Алматы: Қайнар, 1987. -152 б.
49 Костин А.П., Мещеряков Ф.А.,Сысоев А.А.Физиология сельско-хозяйственных животных. -М.: Колос, 1983. -С. 413-437.
50 Кикебаев Н.А., Рысалдина А.А., Елькеев Н.Г., Амандыкова А.Б. Рост и развитие костанайских жеребят при полноценном кормлении //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.97-99.
51 Общая оценка качества семении жеребцов. ГОСТ 23681-79 «Сперма жеребцов неразбевленная, свежеполученная» М. 1979.
52 Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяй-ственных животных. -М.: Колос, 1970. -423 с.
53 Меркурьева Е.К., Шангин-Березовский Г.Н. Генетика с основами биометрии //Колос. –М.: 1983. -400с
54 Кулешов П.Н. Выбор по экстерьеру лошадей, скота, овец и свиней . //-М.: -1937. С. 119-159.
55 Шмальгаузен И.И. Определение основных понятий и методика исслдований роста //Рост животных. –М., 1935. –С.8-60.
56 Шмальгаузен И.И. О закономерности роста животных. М.: Природа, 1928. –C.48-52.
57 Степаненко Я.Ф., Черекаева И.А. Рост живого веса и формирование экстерьера животных казахской белоголовой породы разных типов телосложения. В кнг.Проблемы мясного скота// ВНИИМС. тр. Вьш.:16-Оренбург, 1972. С.73-83.
58 Новиков Е.А. Закономерности развития сельскохозяйственных животных. –М.: Колос, 1971. -224 с.
59 Мухамедгалиев Ф.М. Очерки возрастной биологии сельскохозяйствен-ных животных. –Алма-Ата: Наука,1982. –С.3-15.
60 Нечаев И.Н. Мясное коневодство. – Алматы: Кайнар, 1975. – 133 с.
61 Богданов Е.А. Избранные сочинения. –М.: Госсельхозиздат, 1959. -382с.
62 Шмидт Г.Д. Наблюдение над внутриутробном развитием крупного рогатого скота //Сб.науч.трудов ин-та морфологии животных им.А.Н. Северцова. –М., 1954. –Вып.15. –С.107-110.
63 Иванов М.Ф. Испытание производителей на наследованные качества, 1964, т.4, с.462-470.
64 Кругляк И.И. Проверка производителей по качеству потомства в основу племенной работы.- Животноводство, 1964, №5, с.1-6.
65 Омаров М.М., Бейсеева Ж.А. Линейное разведение казахских лошадей жабе. //«Современные аспекты развития животноводства в пустынных и полупустынных зонах Кахахстана». // Межд. Науч. –прак. конференция посв. 76-летию д. с-х. н., профессора, академика НАН РК Укбаева Х.И.. Шымкент. 2012.- С.194-197.
66 Лакоза И.И. Разведение по линиям как метод управления эволюции пород. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алма-Ата,1987. -№2. –С.71-82.
67 Акатов В.А., Булгаков Г.В., Зверова Г.В., Субботина Л.Г., Шипилова В.С. Практикум по акушерству, гинекологии и икусственному осеменению сельскохозяйственных животных. М. «Колос». 1973. 312с.
68 Рысалдина А.А., Дрейфельд Л.А., Тастемирова А.Б., Кикебаев Н.А., Рахманов С.С. Отбор молодняка лошадей желательного типа при создании новой породы //Генетические основы и технология повышения конкуренто-способности продукции животноводства: матер.Межд.науч.-практ.конф., посв.75-летию доктора с.-х. наук, профессора, академика НАН РК Нечаева И.Н. –Алматы, 2008. –Т.ΙΙ. –С.42-45.
69. Рахманов С.С., Рысалдина А.А., Амандыкова А.Б. Отбор молодняка лошадей желательного типа для работы по созданию породы //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.74-78.
70 Рысалдина А.А. Отбор «лучшего из лучших» и подбор по сочетаемости – основной метод селекции конного завода «Қазақ тұлпары» //Индустриально-инновационное развитие на современном этапе: состояние и перспективы: матер.Межд.науч.-практ.конф. –Павлодар, 2009. –Т.I. –С.230-231.
71 Баскин Л.М. Поведение копытных животных. – М.:Наука, 1976. -293 с.
72 Баскин Л.М Этология стадных животных. – М.: Знание, 1986. -189 с.
73 Базанова Н.У., Барышников И.А., Беркович Е.М. и др. Физиология сельскохозяйственных животных //Учебное пособие для ВУЗов. –М.: Колос, 1967. -456 с.
74 Акимбеков А.Р., Омаров М.М. Химический состав и свойство молока казахских кобыл типа жабе различных линий. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.15-17.
75 Рустенов А.Р. Динамика химического состава молока кобыл по месяцам лактации. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.119-122.
76 Аубакиров Х.А., Юсупова Н.Н. Молочная продуктивность кобыл в зависмости от питательности корма. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы, 2014. -№8. –С.82-84.
77 Бугубаева А.У., Бисенова Г.Н., Рысалдина А.А. Влияние месяца рождения кобыл на их дальнейшую молочную продуктивность //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.190-192.
2 Свечин К.Б., Бобылев И.Ф., Гопка Б.М. Коневодство. –М.: Колос. -155 с.
3 Борисенко Е.Я. Разведение сельскохозяйственных животных. –М.: Сельхозгиз, 1952. -С.486.
4 Нечаев И.Н., Тореханов А.А., Жумагулов А.Е., Кикебаев Н.А., Нурушов М.Ж., Сизонов Г.В. Казахская лошадь. Прошлое, настоящее, будущее.. –Алматы, 2005. –207 с.
5 Кикебаев Н.А. Будущее казахской лошади.// Международная научная конференция аспирантов и молодых ученых. – Дивово, 2006
6 Шумков И.В. Очерки киргизского коневодства Тургайской области // Сельское хозяйство и лесоводство. 1892. № 4, 5, 7.
7. Добросмыслов А.И. Коневодство и его значение для киргизсого населения Тургайской области Оренбург. Оренбург. 1894.
8 Витт В.О. Новые данные по вопросу о наследовании мастей у лошадей. – М., 1928.
9 Овчинников К.А. Табунное коневодство // Труды Темирского опытного сельхоз. станции. М.: 1930. Вып.3.
10 Рзабаев Т.С. Кушумская порода лошадей. –Актобе, 2011. -8 с.
11 Кикебаев Н.А., Елькеева Н.Г. Контроль динамики промеров и живой массы жеребят от кобыл костанайской породы с разной молочной продуктивностью и разног возроста. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы, 2014. -№12. –С.35-39.
12 Рысалдина А.А., Амандыкова А.Б. Наследуемость селекционируемых признаков у молодняка лошадей костанайской породы. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы, 2014. -№12. –С.39-42.
13 Кикебаев Н.А., Рахманов С.С., Рысалдина А.А., Дрейфельд Л.А. Классические и национальные виды конного спорта //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.119-122.
14. Кикебаев Н.А., Рахманов С.С., Рысалдина А.А., Амандыкова А.Б. Органи-зация тренинга на конном заводе ТОО «Қазақ тұлпары» //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.123-127.
15 Бугубаева А.У., Амандыкова А.Б., Рысалдина А.А. Влияние спортивного тренинга кобылок костанайской породы на их дальнейшую молочную продуктивность //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.195-197.
16 Полферов Я.Я. Лучшие народы киргизской лошади – карабайыр // Журнал коневодства. 1898. № 2.
17 Дүйсембаев К.И, Кикебаев Н.А, Әубәкіров Х. т.б. Табынды жылқы шаруашылығындағы сұрыптау, күтіп-бағу және азықтандыру жұмыстарын ұйымдастыру бойынша ұсыныстар. Шымкент-2014, 78с.
18 Рзабаев С., Рзабаев К.С. Лошади мугаджарской породы племенного конного завода АО «Коктас» Актюбинской области. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.117-119.
19 Нечаев И.Н., Кикебаев Н.А. Новые высокопродуктивные линии лошадей муголжарской породы.// Эффективные методы при совершенствовании пород и породных группп овец и лошадей: сб. научн. тр.. –Алматы, 1989
20 Дүйсембаев К.И. Жылқы тұқымын асылдандыру. – Алматы Қайнар, 1972. – 92 б.
21 Инструкция по бонитировке лошадей местных пород Казахстана. – Астана, 2004. – 25с.
22 Инструкция по бонитировке лошадей местных пород. –М.: ВО «Агропромиздат», 1988. – 29с.
23 Красота В.П., Лобанов В.Т., Джапаридзе Т.Г. Разведение сельскохозяйственных животных. -М.: Колос, 1983. -414 с.
24 Кушнер Х.Ф. Наследственность сельскохозяйственных животных. –М.: Колос, 1964. -211 с.
25 Гуляев Г.В. Генетика. -М.: Колос, 1984. -351 с.
26 Брюбейкер Дж. Л. Сельскохозяйственная генетика. –М.: Колос, 1966. -220 с.
27 Акаевский А.И., Криницин Д.Я., Мелехин П.И., Мелехин Г.П. Анатомия и физиология сельскохозяйственных животных. – М.: Колос, 1972.
28 Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. – Алматы: Қайнар, 1995.
29 Лакоза И.И. Разведение по линиям.// Книга о лошади. –М., 1959. –Т.3. –С.152-174.
30 Акимбеков А.Р. Разведение казахских лошадей типа жабе по линиям // Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы: Бастау,2010. -№10. –С.58-60.
31 Акимбеков А.Р., Бейсеева Ж.А. Разведение лошадей продуктивного направления по линиям. //«Современные аспекты развития животноводства в пустынных и полупустынных зонах Кахахстана». // Межд. Науч. –прак. конференция посв. 75- летию д. с-х. н., профессора, академика НАН РК Укбаева Х.И.. Шымкент. 2012.- С.46-48.
32 Акимбеков А.Р. Генеалогическая структура типов и линий отечественных пород лошадей. //Меж.научно-практическая конф., посвященной 75-летию д. с-х. н., профессора Баймуканова А. Шымкент. 2014. С.-182-187.
33 Нечаев И.Н., Кикебаев Н.А. Новые высокопродуктивные линии лошадей муголжарской породы.// Эффективные методы при совершенствовании пород и породных группп овец и лошадей: сб. научн. тр.. –Алматы, 1989
34 Акимбеков А.Р. Молочность казахских кобыл типа жабе различных линий. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.13-15.
35 Дүйсембаев К.И. Жылқы өсірушінің анықтамалығы. – Алматы: Қайнар, 1983. – 136 б.
36 Кикебаев Н.А., Рысалдина А.А., Дрейфельд Л.А. Особенности роста и развития костанайского, англокостанайского и арабокостанайского молодняка лошадей на конном заводе «Қазақ тұлпары» //Научное обеспечение конкурен-тоспособности племенного, спортивного и продуктивного коневодства в России и Странах СНГ: сб.науч.трудов ВНИИК. –Дивово, 2007. –Ч.II. –С.211-213.
37 Нечаев И.Н., Рысалдина А.А. Рост и развитие молодняка лошадей костанайской породы разного генотипа //Вестник с.-х.науки Казахстана. –Алматы: Бастау, 2010. -№9. –С.52-54.
38 Нурмаханбетов Д.М. Динамика роста и развития молодняка куландинского внутрипородного типа мугалжарской породы лошадей. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.105-107.
39 Нечаев И.Н., Бегимбетова Г.С. Рост и развитие молодняка лошадей куландинского внутирипородного типа мугалжарской породы. // Аграрная наука –сельскохозяйственному производству Казахстана, Сибири и Монголии. Труды ХII Международной научно-практической конференции, Шымкент, 16-17 апреля 2009 г. Том 2, Алматы, 2009. С.345-350.
40 Кулешов П.Н. Теоретические работы по племенному животноводству //М. Сельхозгиз. 1947, – 223 с.
41 Иванов М.Ф. Полное собрание сочинений //Т. 3. Отбор и подбор. М. 1964, – 616 с.
42 Попов И.С. Кормление сельскохозяйственных животных. –М., 1957. -387с.
43 Дмитроченко А.П. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.: Сельхозгиз, 1956. – 576 с.
44 Дмитриченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйственных животных. –Л.: Лениздат, 1975. - 480 с.
45 Кузембаев Ж. Урожайность пустынных пастбищ в зависимости от гидротермических условий погоды (Отчеты НИР за 1986-1996 годы) // Сб. науч. тр. КазНИИК. – Алматы: Бастау, 1998. – Т.22. – С. 228-246.
46 Рисимбетов Т.К. Методические рекомендации по изучению состава и питательности кормов Республики Казахстан. –Алматы: Бастау, 2005. -20 с.
47 Синещеков А.Д. Биология питания сельскохозяйственных животных. – М.: Колос, 1965. -382 с.
48 Измаилов Т.О. Мал физиологиясы. –Алматы: Қайнар, 1987. -152 б.
49 Костин А.П., Мещеряков Ф.А.,Сысоев А.А.Физиология сельско-хозяйственных животных. -М.: Колос, 1983. -С. 413-437.
50 Кикебаев Н.А., Рысалдина А.А., Елькеев Н.Г., Амандыкова А.Б. Рост и развитие костанайских жеребят при полноценном кормлении //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.97-99.
51 Общая оценка качества семении жеребцов. ГОСТ 23681-79 «Сперма жеребцов неразбевленная, свежеполученная» М. 1979.
52 Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяй-ственных животных. -М.: Колос, 1970. -423 с.
53 Меркурьева Е.К., Шангин-Березовский Г.Н. Генетика с основами биометрии //Колос. –М.: 1983. -400с
54 Кулешов П.Н. Выбор по экстерьеру лошадей, скота, овец и свиней . //-М.: -1937. С. 119-159.
55 Шмальгаузен И.И. Определение основных понятий и методика исслдований роста //Рост животных. –М., 1935. –С.8-60.
56 Шмальгаузен И.И. О закономерности роста животных. М.: Природа, 1928. –C.48-52.
57 Степаненко Я.Ф., Черекаева И.А. Рост живого веса и формирование экстерьера животных казахской белоголовой породы разных типов телосложения. В кнг.Проблемы мясного скота// ВНИИМС. тр. Вьш.:16-Оренбург, 1972. С.73-83.
58 Новиков Е.А. Закономерности развития сельскохозяйственных животных. –М.: Колос, 1971. -224 с.
59 Мухамедгалиев Ф.М. Очерки возрастной биологии сельскохозяйствен-ных животных. –Алма-Ата: Наука,1982. –С.3-15.
60 Нечаев И.Н. Мясное коневодство. – Алматы: Кайнар, 1975. – 133 с.
61 Богданов Е.А. Избранные сочинения. –М.: Госсельхозиздат, 1959. -382с.
62 Шмидт Г.Д. Наблюдение над внутриутробном развитием крупного рогатого скота //Сб.науч.трудов ин-та морфологии животных им.А.Н. Северцова. –М., 1954. –Вып.15. –С.107-110.
63 Иванов М.Ф. Испытание производителей на наследованные качества, 1964, т.4, с.462-470.
64 Кругляк И.И. Проверка производителей по качеству потомства в основу племенной работы.- Животноводство, 1964, №5, с.1-6.
65 Омаров М.М., Бейсеева Ж.А. Линейное разведение казахских лошадей жабе. //«Современные аспекты развития животноводства в пустынных и полупустынных зонах Кахахстана». // Межд. Науч. –прак. конференция посв. 76-летию д. с-х. н., профессора, академика НАН РК Укбаева Х.И.. Шымкент. 2012.- С.194-197.
66 Лакоза И.И. Разведение по линиям как метод управления эволюции пород. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алма-Ата,1987. -№2. –С.71-82.
67 Акатов В.А., Булгаков Г.В., Зверова Г.В., Субботина Л.Г., Шипилова В.С. Практикум по акушерству, гинекологии и икусственному осеменению сельскохозяйственных животных. М. «Колос». 1973. 312с.
68 Рысалдина А.А., Дрейфельд Л.А., Тастемирова А.Б., Кикебаев Н.А., Рахманов С.С. Отбор молодняка лошадей желательного типа при создании новой породы //Генетические основы и технология повышения конкуренто-способности продукции животноводства: матер.Межд.науч.-практ.конф., посв.75-летию доктора с.-х. наук, профессора, академика НАН РК Нечаева И.Н. –Алматы, 2008. –Т.ΙΙ. –С.42-45.
69. Рахманов С.С., Рысалдина А.А., Амандыкова А.Б. Отбор молодняка лошадей желательного типа для работы по созданию породы //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.74-78.
70 Рысалдина А.А. Отбор «лучшего из лучших» и подбор по сочетаемости – основной метод селекции конного завода «Қазақ тұлпары» //Индустриально-инновационное развитие на современном этапе: состояние и перспективы: матер.Межд.науч.-практ.конф. –Павлодар, 2009. –Т.I. –С.230-231.
71 Баскин Л.М. Поведение копытных животных. – М.:Наука, 1976. -293 с.
72 Баскин Л.М Этология стадных животных. – М.: Знание, 1986. -189 с.
73 Базанова Н.У., Барышников И.А., Беркович Е.М. и др. Физиология сельскохозяйственных животных //Учебное пособие для ВУЗов. –М.: Колос, 1967. -456 с.
74 Акимбеков А.Р., Омаров М.М. Химический состав и свойство молока казахских кобыл типа жабе различных линий. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.15-17.
75 Рустенов А.Р. Динамика химического состава молока кобыл по месяцам лактации. //Актуальные проблемы развития кормопроизводства и животноводства республики Казахстан. Научн-практ. Конференции, посвященной профессору Асанов К.А. II том. Алматы, 2011г. –С.119-122.
76 Аубакиров Х.А., Юсупова Н.Н. Молочная продуктивность кобыл в зависмости от питательности корма. //Вестник с.-х. Науки Казахстана. –Алматы, 2014. -№8. –С.82-84.
77 Бугубаева А.У., Бисенова Г.Н., Рысалдина А.А. Влияние месяца рождения кобыл на их дальнейшую молочную продуктивность //Инновационные методы развития коневодства Казахстана: матер. III Межд..конф., посв. 120-летию конного завода «Қазақ тұлпары». –Костанай, 2009. –С.190-192.
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті Биология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
З. Ажибаева
2016
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Жабе тұқымды жылқылардың биологиялық және физиологиялық
сипаттамасы
Орындаған:
Жанайдар Қызжібек Қанатқызы
Ғылыми жетекшісі: Байбеков Е.
Түркістан, 2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. ӘДЕБИ ДЕРЕКТЕРГЕ ШОЛУ 6
1.1. Қазақстанда таралған жылқы тұқымдары 6
1.2. Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмыстары 13
1.3 Жылқының экстерьер мен салмақ көрсеткіштері бойынша бағалау 22
1.4 Жылқыларды күтіп –бағу және азықтандыру 25
1.5 Бие сүтінің құрамы және қымыз дайындау 31
2 ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗУ ЖАҒДАЙЫ, ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ЗЕРЗАТЫ МЕН 38
ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Шаруашылықтың климат және табиғат жағдайы 38
2.2 Зерттеу зерзаты мен әдістемесі 39
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 45
3.1 Жабе жылқысы мен будандарын дене өлшемдері бойынша бағалау 45
3.2 Жылқының конституциясы бойынша бағалау және оның маңызы. 54
3.3. Жабе тұқымды жылқылар мен олардың будандарының 67
салмақ көрсеткіші.
3.4 Жабе жылқы тұқымын асылдандыру және тұқым қуалау 59
қасиеттері
3.5 Жылқылардың мінез типтері бойынша кездесу жиілігі 64
3.6 Жабе жылқыларының физиологиялық ерекшеліктері 66
3.7 Жабе биелерінің желінінің пішініне байланысты және сауу 68
жиілігіне байланысты сүт өнімі
Қортынды 72
Пайдаланылған әдебиеттер 76
Аннотация
Изучены рост и развитие, конституция, живая масса, физиологические
особенности, типы поведения, размножение помесных и чистопородных лошадей
пород Жабе разных возрастов и полов каратауской популяции. Установлено,
что лошади породы Жабе более приспособленный к жестким климатическим
условия и низкой урожайности пастбищ закаратауской зоны.
Annotation
Studied the growth and development, the constitution, the live
weight, physiological characteristics, behaviors, breeding crossbred and
purebred horses Zhabe rocks of different ages and genders Karatau
population. Horses Zhabe breeds more suited to the harsh climatic
conditions and low productivity pastures zakaratauskoy zone.
Soyut
Büyüme ve gelişme, anayasa, canlı ağırlık, fizyolojik özellikleri,
davranışları, farklı yaş ve cinsiyette Karatau nüfus ıslah melez ve safkan
atlar Toad kayalar okudu. Atlar Toad sert iklim koşulları ve düşük
verimlilik otlaklar zakaratauskoy bölgeye daha uygun doğurur.
Кіріспе
Қазақ халқы ғасырлар бойы жылқыны жұмыс көлігі ретінде, ел қорғайтын
кезде әскерге мінетін ат есебінде және жылқының тәтті еті мен дәмді қымызын
ас ретінде қолданды. Қазақстан жеріндегі сақталған қорғандар, тас
мүсіндер және ондағы жазуларға археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізгенде, ерте замандағы халықтардың жылқыны қолға үйретіп, оны
күнделікті тіршілігінде пайдаланған. Ескі көмбелерден ас пісіретін жер ошақ
маңынан табылған жылқы сүйектеріосыны айғақтайды. Табылған сүйектер олар
біздің дәуірімізден екі мың жыл бұрын өткен Андронов мәдениеті деп аталатын
қола дәуіріне жатқызылды.
Осындай қазба заттары Шығыс Қазақстан облысындағы Малая Красноярка
поселкесі мен Қанай елді мекенінде, Орталық Қазақстандағы Талды өзенінде
табылды. Олар қола дәуірінің аяқ кезінде елдің көшпелі тұрмысқа
бейімделгендігі, жылқының шаруашылыққа, мал бағуға пайдаланылғандығы, сол
дәуірде атты міне бастағандығын айғақтайды.
Дүние жүзінде жылқының 300-ден астам тұқымы болса, соның 7 Қазақстанда
өсіріледі. Қазақстан жерінде шығарылған байырғы жылқы тұқымдарына –жабе,
қарабайыр, адай жылқылары. Жылқы өсіру Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай
мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында жақсы дамыған. 1916 жылға дейін
Қазақстанда 4 млн 640 мың жылқы болса, соңғы жылдың деректері бойынша
елімізде 1 миллион 600 мың жылқы бар. Қазақстанда жылқы өсіріп және
асылдандыру жұмыстарымен 19 асыл тұқым жылқы зауыты тұрақты жұмыс істеп,
сонымен бірге осы бағыттағы жылқы фермалары құрылды. Қазақ жылқысының
байырғы тұқымдарымен және солардың негізінде жаңа тұқымдар өсіріп шығару
біздің заманымызда бұрынғы уақыттармен салыстырғанда тез қарқынмен
жүргізілуде. Қазақ жылқысының жаңа тұқымдарын шығару жұмысы оның сапасына
қоятын талаптарына сәйкес жүргізіліп отырылуы тиіс. Кейінгі кезеңде қазақ
жерінде жылқының жаңа тұқымы – қостанай, көшім, мұғалжар жылқылары
шығарылып, асылдандыру жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанның шөл және шөлейт климат жағдайы жылқы өсіруге қолайлы және
одан дала жағдайында мол өнім алуға мүмкіндік береді. Жылқының еті мен сүті
тамаққа пайдаланса, терісі, қылы өнеркәсіп орындарында керекті
шикізаттардың бірі.
Қазақстанда жылқы өсіруде олардың тұқымына қарай аудандастырылған және
олардың үлесі - буденный жылқысы 32,5%, желісті жылқы 27,2%, қазақ
жылқысы 8,2%, дон жылқысы 20,1%, адай жылқысы 6,1%, қостанай жылқысы
3,9%, қарабайыр жылқысы 0,4%, ауыр жүк тартатын жылқы 1,6% қрайды.
Табиғаты жұмсақ, климаттық жағдайы қоңыржай болып келетін,
республикамыздың оңтүстік өңірінде орналасқан Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл
облыстарының мал шаруашылығын, оның ішінде табынды жылқы шаруашылығын
дамытуға зор мүмкіндіктері бар. Оның ішінде теріскей Қаратауы біріңғай
далалы аймақ болғандықтан жабе тұқымды жылқыларды өсіріуде ертеден
айналысып келеді. Жабе тұқымды жылқылар осы аймақтың тұрақсыз климатына,
өнімі төмен жайлымына және аз мөлшердегі кермек суына барынша бейімделген.
Қазіргі кезде жылқылар жеке шаруашылықтарда өсірілетін болғандықтан оларда
өсірілетін жылқылардың салмақ, дене өлшемі мен өнімдік көрсеткіштерін дәл
анықтау қиын. Сондықтан теріскей Қаратауында өсірілетін жабе тұқымды
жылқылардың популяциясына және жүргізілетін асылдандыру жұмыстарын ғылыми
сараптама жасау өзекті мәселе.
Зерттеудің мақсаты: Қаратау өңірінде өсірілетін жабе тұқымды
жылқылардың популяциясының биологиялық және физиологиялық көрсеткіштерін
анықтап, олардың өсіп –даму қасиеттерін зерттеу.
Қойылған міндеттер:
- Оңтүстік Қазақстанның Қаратау аймағына өсірілетін жабе жылқы тұқымына
сипаттама;
- Әр жастағы жабе жылқы тұқымының конституциялық, экстерьерлік, және
салмақ көрсеткіштерін анықтау;
- Жабе және оның буданымен, қарабайыр тұқымды жылқылардың бейімділік,
биологиялық және физиологиялық қасиеттерін салыстырмалы түрде зерттеу;
- Әр жастағы жабе жылқы тұқымына өнімділік және көбею қабілеттіліктері
ерекшеліктерін анықтама.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Оңтүстік Қазақстанның Қаратау аймағына
өсірілетін жабе жылқы тұқымы популяциясына және жүргізілген асылдандыру
шараларына сипаттама беріледі. Әр жастағы жабе жылқы тұқымы мен буданы
және қарабайыр жылқыларының конституциялық, экстерьрлік, көбею
қабілеттіліктерінің салыстырмалы түрде зерттелініп, олардың Қаратау
аймағына бейімділік деңгейі және өнімділік ерекшеліктері анықталды.
Дипломдық жұмыстың маңызы. Зерттеу нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның
Қаратау аймағына өсірілетін жабе жылқы тұқымы анықталған көрсеткіштер мал
тұқымдарының нәсілдік қорын сақтау және дамыту бағытындағы асылдандыру
жұмыстарының тиімділігін арттыруға негіз бола алады. Зерттеулердің
нәтижелерін Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстік аймағында жылқы өсіретін
шаруашылықтарында қолданылуда.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация 80 бетке компьютерлік текспен терілген,
24 кестемен, 5 суретпен, 77 пайдаланылған ғылыми еңбектер тізбесінен
І ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстанда таралған жылқы тұқымдары
Қазақ жылқысының салт мінетін – жегіндік жаңа тұқымын шығару жұмысы
бірқатар жылқы зауыттарында жергілікті жылқыны асыл тұқымды салт мінетін
жылқылармен, соңынан дон және буденный жылқыларының тұқымынан шыққан будан
айғырларды пайдалану негізінде жүргізілді. Асылдандыру жұмыстарының екінші
кезеңінде мұқият сұрыптап және іріктеп ала отырып, бірыңғай өз ішінде
өсіру негізінде жүзеге асырылды. Селекциялық жұмыстарда жылқының бір
түрінен – жылдамдық пен шапшаңдықты, екіншісінен –мінуге ыңғайлылығын,
үшіншісінен – ауыр жүк тартуға, жұмсалатын күшті, төртіншісінен – арқасында
аур жүкті көтеретіндігін талап етіледі [1].
Жылқының жаңа түрлерін шығаруда алынған будандардың экстерьері,
конституциясы, салмағы және өнімділік көрсеткіштері бойынша бағалауға үлкен
мән беріледі. Жылқының конституциясы мен экстерьерін анықтау оның ағзасының
функциялары, жас мөлшері, энергиясы, темпераменті, жайлы анықтама береді.
Тұлғасы бойынша бағалау – жылқыны көрмеге, асыл тұқымды жылқыны өсіруде
сараптама жасауға өте ыңғайлы [2].
Жылқының конституциялық ерекшелігіне: жануардың дене пішімі,
сүйектілігі, тері мен ткандерінің, бұлшық еттерінің арақатынасы, тыныс алу,
асқорыту және жүйке жүйесі қызметінің ерекшелігі, жылқының өнімділігі және
тағы басқаларды анықтауға мүмкіндік береді. Жылқының дене құрылысын былайша
бөледі: кесек, нәзік, қағылез, ашаң және болбыр [3].
Айғырларды тұқымға іріктеп аларда дене бітімі мықты, сүйегі ірі, кең
омыраулы, жалпақ жонды, аяқтарын түзу басатын, аяғына жем түсу, сүйегі
ісініп, ентігіп-тұншығу сияқты кемшіліктері жоқ айғырларға аса көңіл
бөлінеді. Айғырлардың тұқым жақсарту ісіне жарамды не жарамсыз екендігі
шағылыстыру маусымынан бұрын анықталады, бұл үшін оларды клиникалық
байқаудан өткізіп, жыныстық шабыты мен ұрығының сапасын тексереді. Ұрықтың
сапасы қатарынан үш күн бойы тексеріледі, ол үшін биені айғырға күн сайын
бір рет қосып отырады, жалпы баға үшінші рет қосқан кезде алынған ұрықтың
сапасына қарай берілуге тиіс. Ұрықтың сапасы төмен болса, айғыр әдеттегіден
ұзақ сыналады, осыған орай оның азығы мен күтімі де өзгертіледі [1,2].
Жабы жылқысы Қазақстанның қысы қатты болатын жазық және шөл далалы
аудандарында өсіріледі. Бұл жылқының ерекше өзгешелігі: дене бітісі
мейлінше шомбал, тұрқы ұзын, қарны жуан, аяқтары келте, қысқа болады, өте
тез оңалып, тез семіреді, қыстағы қатты борандар мен аяздардың қандайына
болса да төзіп, нағыз қалың қарда тебіндеп шығады. Жабы жылқысының тұқымы
жұмысқа өте төзімді, күшті келеді; ол салт мінуге де, жегінге де ыңғайлы,
мінезі жақсы, жүрісті жылқы деп есептеледі. Қысы тым қатты болатын Мұғалжар
тауларының маңында, Орталық Қазақстанда көбінесе өсірілетін жабы
жылқысының бәрінен де гөрі берік, түрлі ауыртпалыққа өте төзімді жылқы
болып шықты [4].
Шаруашылық жағдайында жылқының ауыр жүкті тартуы және ауыр салмақты
ұзақ уақыт көтеруі олардың тұқымына тікелей байланысты. Сондықтан да, ең
үлкен жүкті тартуға немесе көтеруге ауыр жүк тартатын жылқылардың жоғары
тірі салмақта болуы, кеудесінің ені, тұяқтарының кең түрде болуы қажет [4].
Дүние жүзінде түрлі бағытта жылқының көптеген тұқымдары қолда
өсіріледі. Олардың ішінде шаруашылықта, күнделікті тұрмыста пайдалану үшін
ауыр жүк таситын, салт мінетін, спорттық ойындарға пайдаланатын арнайы
тұқымдары бар. Қазақстан жерінде шыққан жеті жылқы тұқымымен қатар, басқа
елдерден әкелінген көп таралған жылқы тұқымдары бар [1,3].
Қазақ тұқымды жылқысының көпшілігі жабы типті жылқылар болып саналады.
Бұлар негізінен көлік ретінде және ет мен сүтін пайдалану үшін де
өсіріледі. Жабы жылқысы шөлейт аймаққа бейімделген, ыстық-суыққа, шөлге
төзімді, жүйрік болмағанымен алыс жолға жүруге шыдамды. Жабы типті
жылқылардың дене бітімі мейлінше ірі, шомбал, тұрқы ұзын, қарны жуан,
аяқтары қысқа болады. Ауа райының қатаң жағдайларына төзімді келеді. Жабы
жылқысы күшті, соған орай жұмысқа да төзімді келеді. Жылқылар жыл бойы
жайылады, әрі жем–шөп талғамайды, жал-құйрығы қою, жүні қалың болады.
Жайылымда семіртілген жабы жылқыларын сойса 53-57, кейде 60 пайызға дейін
ет пен май түседі. Жабы жылқысы ұшасының құрылымы бір ет бір май болып
келеді. Биелері тәулігіне 12-14 литр сүт береді [4,5].
Адай тұқымды жылқысы Қазақстанның батысындағы Атырау мен Маңғыстау
облыстарында өсіріледі, салт мінуге бейімделген. Адай жылқысының пайда
болуы тарихи әңгімелер, аңыздар көп тараған. Қазақтар мен түркімендер екі
елдің жылқы тұқымын будандастырып селекциялық жолмен жаңа тұқым алуы сол
екі елдің экономикалық сауда қатынасының белгісі деп көрсетеді В.О. Витт.
Адай тұқымының тарих сахнасына шығуы сөз жоқ, түркмендер мен адайлардың
жақынырақ қоныстасып, бір-бірімен араласа бастаған кезі XVIII ғ. бірінші
ширегі. Ол кезде адай руларының жылқысы қазақы тұқым болған [6,7,8].
Адай жылқысы қазақтың басқа жылқы тұқымдарымен салыстырғанда денесінің
құрғақтылығымен және етсіздігімен ерекшеленеді, – деп көрсетеді мамандар:
Басы етсіз, құрғақ және ұзын бір аршынға жетіп қалады, маңдайы жетілген,
шығыңқы, көздері өте үлкен. Басы тузу, бұлан бас емес, мұрны аздап
ойсыздау. Арқасы тузу, шекті жылқысына қарағанда арқасы айтарлықтай
ұзындау, мойны ұзын, аяқтары жіңішке, тұяғы кішкене, тасты жерде
жүргендіктен, тұяғы қазақ жылқыларының ішіндегі ең қаттысы. Жалпы адай
мінске арналған, салт жүруге сатып алынады. Адай жылқысының өзін қазақтар
жылқы тұқымдарын жақсартуға пайдаланған. К.А. Овчинников 1930 ж. қазақтың
жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмысы жайында: ...Жартылай көшпенді
аймақтарда жылқы тұқымын асылдандыруға – адай жылқысы, ол адай жерлерінде –
түркмен жылқысы пайдаланылады. Маңғыстау түбегінде біз таза қанды және
жартылай таза қанды айғырларды қөрдік. Бұлар кәдімгі бойлары биік, мүлдем
етсіз, құрғақ, ақалтеке тұрпатты жылқылар.... Адай жылқысының өзінің
ішінде адайдың көкмойындары деп аталатын бойы биік, бәдені сұлу, мойыны
ұзын, аяқтары тік, кесе тұяқ, сымпыс құйрықтар өте аз кездеседі, жоғары
бағаланады, бұлар ақалтеке мен адайдың 3-ші және 4-ші ұрпақтары болған
[6,9].
Маңғыстау өңіріндегі сәулет ескерткіштеріне салынған жылқы кескіндерін
шартты түрде екіге бөлуге болады. Суреттердің бір тобында бойы аласа, жал-
құйрығы, қаба аяқтары жуан жылқылар кескінделген. Мұндай суреттер аз
кездеседі. Келесі суреттерде мойны ұзын, бойы биік, бәдені сұлу жылқылар
бейнеленген. Қысқасы адай жылқысында арғымақ пен қарабайырға қарағанда
түркімен тұқымының белгілері басымырақ болу себебі Адай руының Хиуа
хандығымен көрші тұрғандығында емес, ең бастысы табиғат жағдайларының
ұқсастығында. Адай тұқымының пайда болуы қазақ тайпаларының Маңғыстау
түбегін түркімендерден босатып, қайтадан келіп қоныстана бастау дәуірімен,
яғни ХVІІІ ғ. бірінші ширегіне сай келеді. Адай жылқысымен 60-70-жылдары
А.И.Иманғалиев жүйелі түрде жұмыс жүргізді. А.Иманғалиев адай жылқысы тай-
құлындарының өсіп жетілу заңдылықтарын, ет-сүт өнімділігін, әртүрлі
қашықтықтағы шабыс төзімділігін зерттеді. Адай жылқысын жетілдіру
нәтижесінде Өрендік, Еңсеген-торы, Қибаскөк, Бекес-торы, Есполай-торы,
Есполай-жирен, Ізтұрған зауыттық аталық іздері қаланды. Қазіргі таңда осы
адай жылқысының генеалогиялық және генетикалық құрылымдарын қайта зерттей
отырып, толық бір тұқым ретінде бекуіне жан-жақты жұмыс жасау қажет болып
отыр [6,7,9].
Жылқының басы шағын, кеудесі жинақы, арқасы түзу, аяқтары жіңішке,
сидаң етсіз, сіңірлі. Мойын ұзындығы орташа, түзу, жіңішке, шоқтығының
биіктігі орташа, сіңірлі және жеткілікті ұзын. Олардың арқасы түзу, жалпақ
және мықты, артқы белдеуі кең, қысқалау және тегіс болады. Сауырының
ұзындығы орташа, жалпақ емес, еңкіштігі қалыпты және бұлшық еттерінің жақсы
дамығаны білініп тұрады. Кеудесі ұзын, кеңдігі мен тереңдігі орташа.
Алдыңғы аяқтары дұрыс қалыптасқан, мықты Артқы аяқтары да сондай, бірақ
кейде тілерсектерінің жақын орналасуы кездеседі. Терісі тығыз, жабынды
талшықтары қалың, жалтыр әрі жұмсақ. Жалы орташа қалың, салыстырмалы түрде
қысқа, және жібектей болып келеді. Орташа тірілей салмағы 420 кг асады.
Сойғанда 54-56 пайыз таза ет түседі. Биелерінен тәулігіне 11 литрден артық
сүт сауылады [2,3].
Көшім тұқым жылқысы қазақ жылқысы биелерін орлов, орыс желісті және
таза қанды салт мініс дон жылқысы айғырларымен шағылыстырып, олардың
буданын өзара сұрыптау арқылы Батыс Қазақстанның жылқы зауыттарында
шығарылған. Жеке тұқым ретінде 1976 жылы қабылданған. Қазақы жылқы сияқты
төзімді, қыста жайылымда жаюға бейім, әрі ірі және салмақты келеді. Көшім
жылқысы қазақ жылқысынан едәуір ірі, бітімі шымыр, басы ірі, мойны тым ұзын
емес, шоқтығы биік, әдемі, кеудесі кең, қабырғасы шеңберленіп біткен,
жаялы, белді, кейде қайқы бел келетіндері де бар, сүйегі берік, жұмысқа
төзімді, тебіндетіп бағуға жақсы бейімделген. Орташа өлшемдері- тұрқы
160,9см; айғырының шоқтығына дейінгі биіктігі 158,2 см; кеуде орамы 192,2
см; жіліншік орамы 21,9 см; биесінің өлшемі осыған сәйкес: 157,2 см; 154,1
см; 186,5 см; 20,6 см; Айғырының орташа салмағы 540 кг, ал биесінің орташа
салмағы 492 кг. Түсі қоңыр, торы, жирен және күрең. Биелері сүтті болады,
әр жүз биеден 70 – 80 құлын алынады [4,10].
Құнандары орта есеппен 188,4 кг, дөнендері 214,7 кг ет тартады. Сойыс
шығымы 52,4 – 54%. Көшім жылқысының асыл тұқымды таңдаулы үйірлері Батыс
Қазақстан облысының Көшім ЖШС-нде және Серғазиев атындағы шаруа
қожалығында, Ақтөбе облысының Мұғалжар-99 ЖШС-нде және Пацаев атындағы АҚ-
нда өсіріледі [4,10].
Қостанай тұқым жылқысы Қостанай облысының Қостанай және Майкөл
жылқы зауыттарында қазақы жылқыларының биелерін қалмақ, дон, стрелецк,
орлов және таза қанды салт мінетін жылқыларының айғырларымен будандастыру
арқылы шығарылып, 1951 жылы қостанай мініс-жегіс жылқысы болып бекітілді.
Бұл тұқымның басы үйлесімді, мойны жарасымды, қазмойын, шоқтығы биік, кең,
арқасы жалпақ, жауырыны ұзын қиғаш, алқымы және тынысы кең, аяқтарының
сіңірлері анық, шашасы сирек, бақайлары қысқа, тұяқтары дөңгелек, құйматұяқ
келеді. Бұлар жүйрік, күшті және төзімді. Шоқтығының биіктігі айғырларда –
165 см, биелерде – 160 см; Денесінің қиғаштай ұзындығы, тиісінше 163,6
-158,5 см; Кеуде орамы 189 -188 см; Жіліншік орамы 21, 0 -20,0 см [11,12].
Қостанай жылқылары “Қазақ тұлпары” ат спортында кең қолданылатын
тұқым, қысқа 2400 метрден 31 шақырымдық аламан бәйгелерде де, 120-160
шақырымдық жорық жарыстарда да үлкен жетістіктерге жетіп жүр. 2012 жылы
Алматы қаласында өткен CEI1 және CEI2 халықаралық ат бәйгесінде 80 км
қашықтықта І орынды – Алаш, ІІ орынды – Сыйлас, ал 120 км қашықтықта ІІ
орынды – Қостанай, ІІІ орынды – Торғай айғырлары жеңіп алды [13,14].
2013 жылы Талғар қаласында өткен халықаралық Достастық кубогына
(Equestrian Festival) арналып өткен ат жарысында Таралғы – 80 км қашықтықта
І орынға ие болса, ал сол жылдың шілде айында Астана қаласында өткен Астана
күніне арналған ат жарысында 120 км қашықтықта І орынды Таралғы, ал Тобылғы
– ІІ орынды жеңіп алды. Қостанай жылқылары 2004-2013 жылдар аралығында,
таза қанды импорттық таңдаулы жылқылармен болған жарыстарда 359 жүлделі
орындарға ие болды. Оның ішінде: 147 – бірінші, 125 – екінші және 87 –
үшінші орынға ие болды, жалпы жүлде қоры 21539700 теңге, соның ішінде 20
автокөлік [13,14].
“Мыңнан тұлпар -2009” атты ҚР Чемпионатында, қостанай тұқымының 2
тұлпары: Жазира – 25 км, Гипотеза – 15 км қашықтықтарда Республика
чемпиондары болды. 2010 жылы Астанада – Бүкіләлемдік туризм Ассамблеясына
арналып өткен ат спорты жарыстарында, Гипотеза – 7 км қашықтықта жеңімпаз
болды. 2002-2013 жылдар аралығында 405 бас элита класты қостанай жылқысының
құнан, тайлары сатылды. Қазіргі уақытта Қостанай жылқылары Республикамыздың
11 облысында, 26 шаруашылықта және 127 жеке шаруа қожалықтарында өсіріледі.
Ресей облыстарында (Омбы, Қорған) да шаруашылықтар бар. Олардан жылына –
1800 бас, 2002-2013 жылдар аралығында – 13000 бас асыл тұқымды төлдер
алынды [14,15].
Қазіргі кезде, қостанай жылқы тұқымын өсіретін “Қазақ тұлпары” жылқы
зауытында Елбасымыздың тапсырмасы бойынша “Қазақтың салт мініс” жаңа жылқы
тұқымын шығару мақсатында жұмыстар жүргізіліп жатыр, оған Ұлыбританиядан
әкелінген Масси Сэраф, Ривер Бэй, Нортангер Абби атты таза қанды ағылшын
және Ресейдің Терск жылқы зауытынан алынған Виниту, Беспокойный деген таза
араб айғырлары пайдаланылуда [13,14,15].
Қарабайыр тұқым жылқысының шыққан тегі Өзбекстан аумағында жергілікті
далалық моңғол, қазақ жылқысының биелерін түркімендік ахалтеке, текежәуміт
және арабы тұқымды айғырларымен шағылыстыру нәтижесінде шығарылған.
Арабтардың ислам дінін тарату жорықтарында әскерлерге азық-түлік артуы үшін
қажетті мықты, әрі таулы-қыратты жерлерде жүруге шыдамды аттар қажет болған
соң арнаулы түрде шығарылған деп есептелінеді. Қарабайыр -араб тілінен корб
– жылқы, багир – түйе, яғни жүк артатын белді ат деген мағананы білдіреді
[4,5].
Кәзіргі кезде қарабайыр жылқысы туралы сөз бола қалса бұл өзбектің
жылқысы екен, Орта Азияның жылқы тұқымы екен т.с.с. сөздер айтылады. Я.Я.
Полферов еңбегінде: ...Бұл тұқым қарабайыр түркмен жылқысы мен қазақ
тұқымының буданынан пайда болған өнім. Бұл тұқым қазақтардың бұхарлықтармен
және хиуалықтармен араласа бастаған уақытынан айырбас сауда арқылы қазақтар
түркмен айғырларын алған кезден бастау алады. Қарабайыр жылқысы қазақ
даласының оңтүстігінде кең тараған. Ор өзенінің солтүстік жағалауында
шығыста Ертіске дейін, сонымен қатар солтүстік Түркістанда негізінде
Сырдария мен Самарқан облысында таралған.... Зерттеушілер қарабайыр
сөзінің мәнін де шешуге әрекет етеді. Ю. Кологривов қазақтардан бұл сөздің
мағнасын сұрағанда: Қарабайыр сөзінің төркінін біреулер қара таза –
дегенді, ал байыр кеуде, бауыр – дегенді білдіреді. Яғни таза жылқы
ұғымында, енді біреулер керісінше араб т.б. таза жылқылардың тұрпайы
жабайыланған түрі деп жауап береді... Себебі автор сөз мәнін шешуде дұрыс
талпыныс жасаған, тұщымды пікір айтқан. ...Барлығы арғымақ тұқымдарынан
алған сұңғақ бойымен, тік аяқтарымен, бастарының әдемілігімен көзге түседі.
Төзімділігі жағынан әрине қазақ жылқысынан әлдеқайда артта қалады... [16].
Я.Я. Полферов өзінің зерделі зерттеуінде қазақтың жылқысы –
қарабайырлар туралы ойын сабақтай отырып, шекті елінің төл тұқымы деп
дәлелдейді. Ферғана – түркімендер мен қарабайрлардың туған бесігі. Жақсы
жылқыларды өсірумен атағы шыққан қазақ тайпасы – шекті жылқылары Ферғана
қарабайрларына дәп келеді. Себебі шектілер үнемі Хиуа, Бұхара, Түркмен
өлкесімен араласып жүрді, көшіп барып Ферғана жазығын қыстайтын. Шектілер
бұл жақтан көп жылқы алатын, Орынбордың базарларына әкеп сататын. Аспандай
жүйрік сәйгүліктер деп аталған қарабайрлар – шекті жылқысы болып шығады.
Қазақ жылқысының көрнекті маманы полковник Сунгуровтың айтуынша: 20 жыл
бұрын бүкіл Орал мен Торғай облысының оңтүстік аймақтары шекті жылқыларымен
атағы шықты, бірақ қазақтар бұларды қарабайырлар деп атайтын еді [16].
Республикамызда бұл жылқының тұқымы Оңтүстік Қазақстан облысының
Өзбекстанмен шекаралас орналасқан Мақтарал, Жетісай, Сарыағаш және Қазықұрт
аудандарында кездеседі. Бұлардың бастары кішілеу және жеңіл болады.
Ахалтеке жылқыларымен салыстырғанда қарабайыр жылқысының мойны қысқалау әрі
жалпақ болып келеді. Шоқтығы биік, арқасы түзу және сауыр тұсы жалпақ,
құйымшақ тұсынан сәл еңкістеу болып келіп қалың және көтеріңкі орналасатын
құйрықпен ұштасады. Кеудесі терең әрі бұлшық еттері жақсы дамығаны білініп
тұрады. Санының бұлшық еттері де жақсы дамығын, және жалпақ болып келетін
тізесі, бұл жылқының таулы және құмды жерлермен шапшаң әрі қиналмай жүруін
қамтамасыз етеді. Қарабайыр жылқысы дене бітімі бойынша көркем, жылдам
қозғалатын, иесінің айтқанына жақсы түсінетін көнбіс және аяңшыл жылқы
болып келеді. Бұл жылқы тұқымы ішінде торы, сұрғылт және сары жылқылар
басым болғанымен, іштерінде қоңыр, сүлік қара, шұбар және жирендері де
кездеседі [1,17].
Мұғалжар тұқым жылқысы Ақтөбе облысы Мұғалжар тауы өңірінде
шығарылған ірі денелі қолтұқым. Мысалы Көктас-Ақтөбе АҚ-дағы мұғалжар
тұқымының ембі ішкі текті түрі республиканың өзге аймақатындағы қазақ
жылқыларынан салмағының ауырлығымен, салыстырмалы түрде ірілігімен (ересек
айғырлардың орташа биіктігі 145,5 см, денесінің ұзындығы – 159,1 см,
кеудесінің жуандығы 185,8 см, сирағының жуандығы – 19,9 см, тірілей салмағы
– 553 кг; биелер тиісінше 144,5-154-179,5-18,8 см және 480,2 кг), жоғары ет
өнімділігімен (260-280 кг) және сойған кездегі сойыс шығымымен (56-58%)
ерекшеленеді [18,19].
Биелердің құлындау көрсеткіші де жоғары, 100 биеге шаққанда орта
есеппен 92-97 құлыннан келеді. Мұғалжар тұқымды биелердің тірілей салмағы
бойынша генетикалық әлеуеті 560 кг-ға жетеді, ал айғырлар 595 кг. Бұл
жылқыларды өсіру кезінде олардың ортаға бейімделу сапасы да жоғары
дәрежеде. Мұғалжар тұқымды жылқылар жыл бойы тебін жайылымы жағдайына
бейімделген. Бұл жылқылар жыл маусымдарында денесін жақсы ұстайды.
Салмағының жоғары болуы, дене тұрқының үйлесімділігі, мықтылығы, сүйегінің
ірілігі, дене пішімінің қалыптылығы, бірыңғай түстілігі және басқа
қасиеттері асыл тұқымды шаруашылықтардағы мұғалжар тұқымды жылқыларға тән
[18,19].
Республиканың Оңтүстік аймағын алып жатқан орасан зор жер көлемінде
мал шаруашылығының барлық салалары жақсы дамыған. Оның ішінде 40 млн астам
шөл және шөлейт жайылымдықтар мал шаруашылығын өркендетуге негіз бар. Жалпы
алғанда, мал шаруашылығы ішінде жылқы шаруашылығының алар үлесі ерекше. Осы
саладан алынатын өнім көлемінің үлесі барлық мал шаруашылығы өнімдерінің
ішінде аса көп болмағанымен, олардың диетикалық-емдік, ұлттық тағамдық
құндылықтары бойынша алдыңғы орындарда тұрады [1,17].
Облыстың аудандарында табиғи-климаттық, жайылымдық жағдайларға
байланысты, ауыл шаруашылығында пайдаланатын жердің бөлінуі де біркелкі
емес. Ең құнарлы, ауыл шаруашылығына пайдалануға жарайтын жерлер ауданның
далалы және таулы аймақтарда орналасқан. Облыстың таулы алқаптары мен тау
жоталарында өсетін өсімдіктері-эфемерлер, жусан мен бұталы әр түрлі шөптер
қосындысынан құралады. Бұлардың ішіндегі басымы: ақ жусан, селеу, жабайы
шие, теріскен, ақселеу, жалбыз, қияқ немесе көкпек, итмұрын тағы басқалар.
Тау аңғарлары тегістіктеріндегі сортаңдарда ажырық, торғай оты, жантақ және
майда құрақ, ши сияқты өсімдіктер өседі. Мал азықтық тұрғыдан бұл жерлер
орта және төмен өнімдегі жайылымдар қатарына жатады. Бұл аймақтың қысы суық
жазы ыстық. Жаз айларындағы ең жоғарғы көрсеткіші +35°С градусқа көтерілсе,
қыс айларындағы орташа көрсеткіш тұрақты болмағанымен -20-25°С шамасында
болады. Кей жылдары солтүстікке қарай орналасқан аудандарда қысы өте суық
болып, аяз -35...-40°С дейін қатаяды. Жауын-шышынның болуы негізінен
тұрақсыз. Оның көп бөлігі әдетте көктемде және күзде жауады [17].
Оңтүстік Қазақстан облысында да далалы, таулы-қыратты, шөлейтті болып
келетін, жылқы малын өсіруге қолайлы жайылымдар жеткілікті. Сондықтан бұл
аймақтарда соңғы жылдары төрт түлік түрлерін өсіруге деген бетбұрыс
байқалуда. Атап айтқанда тоқырау жылдарынан кейінгі кезеңдерінде Оңтүстік
Қазақстан облысында жалпы алғанда мал басының артып келе жатқаны анық.
Осыған ұқсас көрініс жылқы түлігінің де еншісіне тиеді. Статистикалық дерек
бойынша 1995 жылы облыстың барлық санаттарындағы шаруашылықтарында жылқы
малының саны 93,1 мың басты құраса, 2007 жылы 136,1 мың бас (46,2% өсім),
2008 жылы 141,3 мың (51,9% өсім), ал 2012 жылы бұл көрсеткіш 205,9 мың
басқа (122% өсім) жеткен. Алдыңғы 2011 жылмен салыстырғанда жылқы малының
саны 2009 жылы 7,7% артқаны байқалады [17].
Мал басы санының артуымен бірге оның сапасын жақсарту мәселесіне де
көп көңіл бөлінуде. Осы мақсатта мал басын асылдандырудың негізі болып
табылатын, селекциялық сұрыптау жұмыстары жолға қойылуда. Қазіргі таңда
облыс көлемінде орналасқан жылқы малын өсірумен айналысатын шаруашылықтар
ішінде 28 нысаны асыл тұқымды шаруашылықтар статусына ие болған. Асыл
тұқымды шаруашылықтар ішінде 24 шаруашылық жергілікті қазақ жылқысын, 1 –
қостанай, 1 – қарабайыр, 1 – таза қанды салт жылқысы және 1 – қожалық
ахалтеке тұқымды жылқыларын өсірумен айналысады. Осы шаруашылықтар ішінде
сұрыптау жұмыстары ғылыми негізде ұйымдастырылып, жақсы нәтижелер көрсете
бастаған жекелеген шаруа қожалықтары ретінде қазақтың жабы типті жылқысын
өсіретін Созақ ауданындағы Жайлау, Отырар ауданындағы Жансая, Ордабасы
ауданындағы Бекзат Бақ, Қазықұрт ауданындағы Сапа мен қостанай жылқысын
өсіретін ТОО Сіргелі-Нұржан, қарабайыр жылқысын өсірумен айналысатын
Мақтарал ауданындағы А-Тұрар, таза қанды салт мінетін жылқы тұқымын
өсіретін Түлкібас ауданындағы Маржан, ахалтеке тұқымын өсірмен
айналысатын Бәйдібек ауданындағы Ақбақай асыл тұқымды шаруашылықтарын
айта аламыз[17].
Қазақ халқы көшпенді тұрмысында өте қажетті болған мықты әрі жүрдек
аттарды қатты бағалап, олардың тұқымын жақсарту мәселесіне жете мән берген.
Сонымен бірге қазақтардың және Орта Азия халықтарының арасында кең тараған
әр түрлі спорттық ойындары, атап айтқанда көкпар, сайыс, аламан бәйге
сияқты жарыстарында жүйрік те белді аттар өте қажет болған. Осындай
талаптарға жауап беретін жылқы ретінде оңтүстік өңірінде кең таралған
қарабайыр тұқымын айтуға болады [1,17].
2012 жылғы мәлімет бойынша облыс аудандары ішінде ең көп асыл тұқымды
жылқы малы шоғырланғандары: Қазықұрт – 1740 бас, Отырар – 1655 бас,
Бәйдібек – 1079 бас болып келеді. Қалған аудандарда осы түліктің сандық
және сапалық құрамы әлі де болса жеткілікті деңгейде дамуды қажет етеді.
Шаруашылықтардағы асыл тұқымды малдардың өнімділік көрсеткіштерін арттыру
бағытында да оң жұмыстар жасалынуда. 2008 жылы алынған құлындардың саны
14559 басқа жетсе, 2009 жылы бұл көрсеткіш 14238 басты (97,8%) құраған.
2008 жылы етке өткізілген жылқының орташа салмағы 356 кг болса, 2009 жылы
бұл көрсеткіш 352 кг (98,9%) құраған. 2012 жылғы дерек бойынша облыс
аудандарындағы асыл тұқымды жылқылардың
жалпы саны 9108 бас болса, оның ішінде биелері 3719 басқа (40,8%) жеткен.
Аналықтардың кластық құрамына тоқталатын болсақ 1290 бас (34,7%) элита,
1870 бас (50,3%) – І класты құрайды [17].
Жер көлемі өте үлкен (аумағы 144,3 мың шаршы км.) болуы себепті,
Жамбыл облысының аудандары да әр түрлі географиялық-климаттық аймақтарда
орналасқан. Облыстың басым аумағын Бетпақдала шөл және шөлейт жайылымдары
мен Мойынқұм құмдары алып жатса, таулар (Қаратау, Қырғыз, Шу-Іле Алатауы)
тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шет жағаларында
орналасқан. Рельефтің осы айырмашылықтары облыс климатының әр түрлі болуына
өз әсерін тигізеді. Мұнда, климаттың континентальдығы ауаның күндізгі мен
түнгі, қыс пен жазғы температуралық қарама-қарсылықтардан тұрады. Сол
себепті, осы аймақтарда өсірілетін малдардың да өзіндік аймақтық типтері
қалыптасқан. Сондықтан, селекциялық жұмыстарда жергілікті жылқылардың
популяциялық ерекшеліктерін ескеру, және оның шаруашылыққа тиімді жақтарын
іріктеу-жұптау жұмыстарында ұтымды пайдалану, мал өнімділігін арттырудың
бірден-бір кепілі [1,17].
1.2 Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмыстары
Қазақстанның кең байтақ жерінде жылқының жоғарғы өнімді 17 тұқымы
өсіріледі. Олардың ішінде республикамыздың өзінде шығарылған салт мінілетін-
жегілетін қостанай жылқысы және ет-сүт бағытындағы көшім және жаңадан
шығарылған мұғалжар жылқы тұқымдары бүкіл елемізге мәлім. Қазіргі кезде
жылқы санын арттыру, оны өз төлінен өсіру, ауыл шаруашылығы және тасмалдау
жұмыстарына тиімді пайдалану міндеттері қойылуда. Шаруашылықта құлын
өсіріп, етке сойылатын жылқыны мемлекеттік сатып алу тәртібі белгіленнеді.
Қазақстанның тиісті аймақтарында етті бағыттағы тебінді жылқы шаруашылығын
жетілдіру, сондай-ақ қымыз өндіретін фермалар ұйымдастыру мәселелері де
қарастырылған [1,20].
Жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи-шаруашылық
аймақтарына байланысты айқындалған. Жылқының асыл тұқымдарын көбейту
мақсатында Қазақстанда 13 асыл тұқымды жылқы зауыттары (Қызылорда,
Маңғыстау, Батыс Қазақстан), жылқы тұқымын асылдандыратын мемлекеттік.
шаруашылықтар (Ақтөбе облысы, Атырау облысы, т.б.) ат жарыстыратын алаңдар
және асыл тұқымды жылқы фермалары ұйымдастырылған. Қазақстанда асыл тұқымды
жылқы саны 9 мыңнан асты [20].
Жылқыларды сұрыптау (бонитировка) мынадай белгілеріне: шыққан тегі мен
типіне, өлшемдеріне, сымбат тұлғасына, жұмыс қабілетіне, төлінің сапа-сына
қарай жүргізіледі. Үйірлі жылқы шаруа қожалығына жергілікті тұқымды
жылқыларды сұрыптаудан өткізгенде оларды жұмыс қабілетіне қарай
бағаламайды, олардың негізгі көрсеткіштеріне үйірлеп бағу бейімділігіне,
тірілей салмағын, сүттілігін бағалайды [21,22].
Мал сапасын тұқымдық қасиетіне қарай бағалау асылдандыру жұмыстарының
негізгі бөлігі. Жылқылардың тұқымдық сапасын қабілетіне қарай бағалау
барлық алынған төл есебінен жүргізіледі: айғырларды екі жылдық алынған төл
есебімен (10 бастан кем болмауы керек), ал биелерді кем дегенде 2 басты
бонитировкадан өткізіп анықтауға болады. Әрбір бас шкала бойынша балл
беріліп бағаланады, балл қосылып, құлын санына бөлінеді де, ортасы
анықталады. Бонитировканың нәтижелерін асыл тұқымды малдарда селекциялық
жұмыстарды ұйымдастыру үшін жергілікті үйірдегі жылқыларды өсіру, климат
жағдайына жақсы бейімделген, өнімділігімен пайдалы қорларын анықтау болып
табылады. Сұрыпталған асыл тұқымды айғырдан және биелерден жеке үйір
ұйымдас-тырылады. Олар үшін жақсы табиғи жайылым, суаттар, қатал қыс,
құрғақшы-лықта оларға қосымша азық жемшөп, туылған төлдеріне ерекше
жағдайлар жасалынады [21,22].
Жылқылардың жеке ерекшеліктеріне көпжақты белгілеріне бағалау
нәтижесіне қарап оларды төмендегі топтарға бөлеміз: асыл тұқымды-жоғары
өнімді 50%-дан жоғары биелерден тұрады; сұрыпталған асыл тұқымды топқа
кіретін жалпы аналық бастың 15-20% құрайды. Асыл тұқымды биелерден
алынған ұрғашы төлдерді өз табындарын жөндеуге жасақталады, ал сұрыпталған
топтан болашақ айғырларды дайындайды. Өндірістік топ-биелер асыл тұқымды
ортаға қосылмайды. Жоғарғы сапалы төлдер осы топтан алынған басқа
шаруашылықтарға сатуға дайындалады [21].
Мал шаруашылығының басқа саласындағы сияқты жылқы шаруашылығында да
іріктеуді екіге бөлуге болады: фенотипі (сыртқы тұрқы) және генотипі (тұқым
қуалаушылық белгілері бойынша іріктеу. Іріктеу - бұл малды сорттау, ең
жақсыларын алға қойылған мақсатқа сай келетіндерін көбейту үшін тұқымға
қалдыру: сол үйірде өсіру мақсатына сай келмейтін нашар малды бракқа
шығару. Сұрыптау - алға қойған мақсатқа жетудің жолы, бірақ ол малды әбден
ойластырып жұптау жолымен іске асырылады. Бұл екі әдісті жолға қойғанда
жүзеге асырған уақытта ғана мақсатқа жетуге болады. Бонитировканы алғашқы
жылдардың көрсеткіштерімен салыстырып, талдау жасап айғырларды биелерге
бекітіп, үйір тізбесі жасалынады, жаңа желі жүйелеріне жол ашады [17,21].
Бонитировкалық бағалаудың негізгі ұстанымдары – белгілердің жан-жақты
ескерілуі, мұқияттылық және жылқының құндылығы мен орнын анықтаудағы
қаталдықтың сақталуы қажет. Бонитировка жұмыстарының кешенді түрде
жүргізілуінің негізі, жылқыны бағалау барысындағы бекітілген 6 белгі
бойынша, яғни генотипі, дене өлшемдері мен тірілей салмақ көрсеткіштері,
экстерьері, сүттілігі, бейімделу қабілеті мен ұрпақ сапасы бойынша, 10
балдық жүйемен кешенді бағалануынан құралады [3,23].
Мұндағы атқарылатын жұмыстардың мұқияттылығы, әрбір жүйе бойынша
бағалану барысындағы балдық бағамдар берілуінде, әр түрлі белгілер мен
сапалық көрсеткіштері есепке алынады. Бағалаудағы қаталдық талаптары
қатарына, бір топтағы белгі бойынша жылқыға берілген ең төменгі балдық
көрсеткішінің, сол малдың негізгі бағамы ретінде есепке алынуын айтуға
болады. Мысалы, биенің барлық басқа көрсеткіштерінің нәтижесі 7 балға
бағаланып элита класының талаптарына сай келгенімен, экстерьері тек қана 6
балл болса, ол 1 класқа жатқызылады [21,23].
Жылқыны бағалау біріншіден оның дене бітімінің, тұрқының, дене
өлшемдерінің, өнімділігінің көрсеткіштерін бағалау арқылы жүзеге асырылады.
Кейінен ол жылқының ата-тегінің мәліметтері негізінде толықтырылады. Бұл
мәліметтер көбінесе тұқыммал кітабынан, тұқыммал куәлігінен алынады.
Бонитировкалау карточкасында жылқының ата-тегі толығымен жазылады. Жылқының
шоқтығының биіктігін, тұрқының қиғаш ұзындығын, көкірек және жіліншік
орамын өлшеп, осы тұқымға тиесілі орта мәліметтер алынады. Дене бітімі
көзбен қарап бағаланады. Бонитировка қорытындысына қарай жылқы малы
кластарға жатқызылады. Элита класына осы тұқым ішінегі ең жоғары
көрсеткіштерге ие болғандары, І класс – сәл кемдеу бағаланғандары, ал ІІ
класқа – кемшіліктеріне байланысты аз балл алған малдар жатқызылады. Асыл
тұқымды шаруашылықтардағы жылқылар таза тұқымды және сапасы 2 кластан төмен
болмауы тиіс [21,23].
Жылқының селекциялық жұмысында генотипі бойынша бағалау аса күрделі
және қажетті жұмыстар қатарына жатқызылады. Жылқының тұқымдылығын алғашқы
зоотехникалық есеп және асыл тұқымдылығының растығын дәлелдейтін шығу тегі
жөніндегі құжаты арқылы анықтайды. Егерде мұндай дәлелді құжаттары болмаған
жағдайда, бұл мал асыл тұқымды деп есептелмейді және бонитировка
жасалмайды. Тұқымдылығы бойынша таза қанды және будан (помесь) болып
бөлінеді. Таза қандыларға ата-енелері бір тұқымды (типті) малдардан туылған
төлдері жатқызылады. Сіңіре будандастыру барысында алынған, 4-ші буын
ұрпақтарының ішіндегі тұқымның типтік белгілері жақсы байқалатын, және
комплексті бағалау нәтижесі бойынша элита класынан кем болмаған төлдер де,
таза қанды малдар қатарына жатқызыла алады [24,25,26].
Будан малдар қатарына төмендегі малдар жатқызылады: а) әр түрлі
тұқымды (типті) малдарды шағылыстыру нәтижесінен алынған ұрпақтары; б) І-
ІІІ буын ұрпақтарын өз ішінде жұптауларынан алынған төлдері; Будан
малдардың қан тектілігі ата-енелерінің тұқымдылығын есепке ала отырып аз
жағына қарай домалақтана көрсетіледі және құжаттарда төменде көрсетілгендей
етіп беріледі. Екі тұқым аралық будандардың бірінші буын ұрпақтарын,
жақсартушы жақтың шкала көрсеткіштері бойынша бағалайды. Көп тұқымдарды
өзара жұптауларынан алынған будан ұрпақтарды, қаны басым жақтың
критерийлері бойынша бағалайды [23,26].
Бұл жылқылардың генетикалық құрылымдары анықталып, одан әрі оларды
жетілдіру де жоспарлы жүргізіліп келеді. Аталған барлық типтің ішінде құнды
тұқымдық айғырлардан бастау алатын, ата-тегінің шежіресі анықталып қаланған
ұрпақтарынан зауыттық аталық іздері бар. Бұрыннан бар тұқымдарды, аталық
із бен аналық ұяларды одан әрі жетілдіру және жаңадан шығару мақсаты мен
жылқы шаруашылығында селекцичлық тұқымды асылдандыру жұмыстарын жақсарту
жөнінде көптеген шаралар белгіленуі қажет. Жуық арадағы 10-15 жыл жүзінде
отандық жылқы шаруашылығы асыл тұқымды, жұмысқа пайдалану, спорттық және
өнімді бағытта өркендейтін болады [23,26].
Генотипті бағалау төменде көрсетілген шкала бойынша жүзеге асырылады.
Келтірілген үш белгінің әрқайсысы, яғни, бағаланатын жылқының қандылығы,
атасының кластылығы, енесінің кластылығы – тиісті балл арқылы бағаланған
соң, бұлардың қосындысы бонитировкаланатын жылқының жалпы генотиптік
бағамын көрсетеді. Егерде таза қанды жылқының атасы немесе енесі чемпион
(рекордист) болса, бұл малдың жалпы генотиптік бағамына, әр ата-енесі үшін
бір балдан қосылады [23,26].
Жылқыны асылдандыру жұмысында тұқым жақсартқыш айғырларды іріктеу
аса мән беріледі. Жылқыларды алғаш рет екі жасында бағаланады -шығу тегі,
тұлғасы, дене өлшемдері, типі бойынша, ал 2,5 жасында жұмысқа жарамдылығы
бойынша бағаланады. Жылқылар жеті жасқа келгенше жыл сайын жеке
көрсеткіштері бойынша бағаланып отырады. Жеті жасқа келген соң алғаш рет
ұрпағының сапасы бойынша бағаланады. Одан әрі қарай әр үш жыл сайын
ұрпағының сапасы бойынша және жеке көрссеткіштері бойынша мәліметтер
нақтыланады [17].
Күйлі айғырлар сәуір айынан бастап 15 шілдеге дейін бүйіріндегі
биелерді бауырына алады. Айғырдан шығып кеткен биелер 10 айдан кейін
құлындайды. Жақсы айғыр 25 биеден 30 биеге дейін шығарады. Құлынды
биелердің құлыны қара құлақ болып, оттығып жетілген кезінде байланып күніне
4-5 рет сауылғаннан кейін ағытылады. Айғырларды тұқымға іріктеп аларда өз
тұқымының стандарттық көрсеткіштеріне экстерьерлік, конституциялық
көрсеткіштерін, типінің сәйкестігін, класын және шығу тегін анықтайды. Жабе
жылқыларының экстерьерлік басты ерекшеліктері -дене бітімі мықты, басы
үлкен, сағағы кең, көздері кішілеу, мінезі сабырлы, тұрақты, сергек, жіті
болады, мойны жуандау, тұрқы орташа, шоқтығы онша биік болмайды, көкірегі
кең, қабырғалары ұзын және тіктеу келеді. Жабе жылқысының шоқтығына дейінгі
биіктігімен салыстырғандағы көкірек орамының мөлшері бірқатар жылқылардан
едәуір артық болады. Жабе жылқысының кеуде орамының шоқтығының биіктігімен
қатынасы 116-125 пайызға дейін барады. Тұқымға іріктеуде аяқтарын түзу
басатын, аяғына жем түсу, сүйегі ісініп, ентігіп-тұншығу сияқты
кемшіліктері жоқ айғырларға басыңқылық береді [17].
Айғырлардың асылдандыру жұмысына жарамдылығы шағылыстыру кезеңінен
бұрын анықталады, бұл үшін оларды клиникалық байқаудан өткізіп, жыныстық
шабыты мен ұрығының сапасы тексереді. Оның ұрықтық сапасы қатарынан үш күн
бойы тексеріледі, ол үшін биені айғырға күн сайын бір рет қосып, жалпы баға
үшінші рет қосқан кезде алынған ұрықтың сапасына қарай анықтайды. Ұрықтың
сапасы төмен болса, айғыр әдеттегіден ұзақ сыналады, осыған орай оның азығы
мен күтімі де өзгертіледі. Сапалы ұрықтың түсі сүт тәрізді ақшыл келеді,
ұнамсыз иісі болмайды. Егерде иісі сасық, түсі қызғылт, не жасыл көк, ірің
мен қан аралас болса ұрық беретін айғырлар пайдаланылуға жіберілмейді.
Айғырларға шағылыстыру науқаны басталардан бір ай бұрын құнарлы азық
беріледі. Үйірде шағылыстыру кезінде әрбір ересек айғырға 20-25 бие, ал жас
және сақа айғырға 12-15 бие бір үйір болып топтастырылады [17].
Асыл тұқымды шаруашылықтарда жүргізілетін сұрыптау жұмыстарының
міндеті жылқының өнімін молайту, тұқымын жақсарту, табындағы таза тұқымды
жылқы санын көбейту болып табылады. Сөйтіп, аймағындағы шаруашылықтарда
жылқы тұқымын асылдандыру және тұқымдық жылқы өсіретін шаруашылықтарда
биелерді ұрықтандыру мақсатында, асыл тұқымды айғырлармен қамтамасыз ету
қажет. Таза тұқымды жылқы табынын құру үшін сіңіре будандастыру әдісі
қолданылады, ал кейбір жағдайларда ұнамды типті будан айғырларды
пайдалануға да рұқсат етіледі. Жылқы өсіретін шаруашылықтарда ет өнімін мол
өндіру үшін, өнімділігі төмен жылқыларды таза тұқымды айғырлармен
будандастыру арқылы, алынған төлдерді арнайы бордақылап, етке өткізуге
болады. Асыл тұқымды төлдер ересек жылқылардың орнын толықтыруға
қалдырылады [21,17].
Асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарында биелерді мұқият іріктеп, оларды
жоғары сапалы айғырлармен шағылыстырады. Мұнда айғырлардың аталық ізі
ескеріліп, жылқыларды желілеп өсіруге бағыттайды. Шаруашылықта алынатын
құлын сапасын жақсарту үшін, биелерді класы мен категориясы жоғары сатыдағы
айғырлармен тоқтатады. Осы мақсатпен егер асыл тұқымды айғырлар бір
шаруашылықта көп, ал басқаларында жетіспесе, сол шаруашылықтағы айғырлардың
ең тәуірлерін таңдап іріктеп алу керек, ал кейін олар асыл тұқымды
айғырлармен толықтырылады. Жұптау жұмыстары жылқы шаруашылығында негізінен
таза өсіру және будандастыру арқылы жүзеге асырылады [23].
Жылқы шаруашылықтарында туыстас малдың көп өсірілмеуін қадағалайды.
Себебі, ол малдың мықтылығын, өміршеңдігін, төлдегіштігін кемітеді. Жылқы
тұқымын асылдандыру жұмысын дұрыс жүргізу барысында, шаруашылықтарда
қажетті зоотехникалық есеп, жылқыны таңбалау, ат қою сияқты іс-шаралар
қадағаланады. Олардың өнімділігіне байланысты асыл тұқымды жылқыларды
мемлекеттік кітапқа түсіру, және ауылшаруашылық көрмелеріне қатыстыру
жұмыстарының ойдағыдай болуы назарға алынады [23].
Ол үшін үйірге түсетін айғырлар өнімділігіне жете көңіл бөліп,
тұқымдық классы жоғары сапалы айғырлар ғана таңдалуы керек. Жылқының
тірілей салмағын арттыру үшін тұқымаралық өндірістік будандастыруда
мұғалжар, қостанай, көшім тұқымының айғырларын кеңінен қолдануға болады. Ол
айғырларды қысты күні қорада бағып, жазда жақсы жайылымда жайып, күтімі мен
азықтандыруына көп көңіл бөледі. Үйірге түсер кезінде азықтандыру деңгейі
мен құнарлылығын жоғарылатып, күніне әр басына құрамының жартысы сұлыдан
тұратын 4-6 кг шамасында жем қосындысын береді [17].
Жылқы шаруашылығында сұрыптау жұмыстары, тек қана қажетті мөлшердегі
жылқы еті мен қымыз өндіру үшін жылқы тұқымдарын шығару мен асылдандыру
жұмыстарымен шектелмейді. Қазіргі кезде жылқы малы шаруашылықта мініс
көлігі, түрлі ұлттық ойындарда мінілетін белді аттар (көкпар, сайыс және
т.б.), ат спорты (бәйге, кедергіден секіру) мен туризм үшін, әр түрлі жылқы
тұқымдары пайдаланылады. Сондықтан жылқы малын асылдандыру жұмыстары
жоғарыда келтірілген қажеттіктерден туындайды [21,23].
Мал шаруашылығында асылдандыру жұмыстары жүйелі түрде жүргізілетін
сұрыптау нәтижелері – іріктеу мен жұптау негізінде іске асырылады. Іріктеу
жұмыстарының мақсаты – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті Биология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
З. Ажибаева
2016
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Жабе тұқымды жылқылардың биологиялық және физиологиялық
сипаттамасы
Орындаған:
Жанайдар Қызжібек Қанатқызы
Ғылыми жетекшісі: Байбеков Е.
Түркістан, 2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. ӘДЕБИ ДЕРЕКТЕРГЕ ШОЛУ 6
1.1. Қазақстанда таралған жылқы тұқымдары 6
1.2. Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмыстары 13
1.3 Жылқының экстерьер мен салмақ көрсеткіштері бойынша бағалау 22
1.4 Жылқыларды күтіп –бағу және азықтандыру 25
1.5 Бие сүтінің құрамы және қымыз дайындау 31
2 ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗУ ЖАҒДАЙЫ, ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ЗЕРЗАТЫ МЕН 38
ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Шаруашылықтың климат және табиғат жағдайы 38
2.2 Зерттеу зерзаты мен әдістемесі 39
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 45
3.1 Жабе жылқысы мен будандарын дене өлшемдері бойынша бағалау 45
3.2 Жылқының конституциясы бойынша бағалау және оның маңызы. 54
3.3. Жабе тұқымды жылқылар мен олардың будандарының 67
салмақ көрсеткіші.
3.4 Жабе жылқы тұқымын асылдандыру және тұқым қуалау 59
қасиеттері
3.5 Жылқылардың мінез типтері бойынша кездесу жиілігі 64
3.6 Жабе жылқыларының физиологиялық ерекшеліктері 66
3.7 Жабе биелерінің желінінің пішініне байланысты және сауу 68
жиілігіне байланысты сүт өнімі
Қортынды 72
Пайдаланылған әдебиеттер 76
Аннотация
Изучены рост и развитие, конституция, живая масса, физиологические
особенности, типы поведения, размножение помесных и чистопородных лошадей
пород Жабе разных возрастов и полов каратауской популяции. Установлено,
что лошади породы Жабе более приспособленный к жестким климатическим
условия и низкой урожайности пастбищ закаратауской зоны.
Annotation
Studied the growth and development, the constitution, the live
weight, physiological characteristics, behaviors, breeding crossbred and
purebred horses Zhabe rocks of different ages and genders Karatau
population. Horses Zhabe breeds more suited to the harsh climatic
conditions and low productivity pastures zakaratauskoy zone.
Soyut
Büyüme ve gelişme, anayasa, canlı ağırlık, fizyolojik özellikleri,
davranışları, farklı yaş ve cinsiyette Karatau nüfus ıslah melez ve safkan
atlar Toad kayalar okudu. Atlar Toad sert iklim koşulları ve düşük
verimlilik otlaklar zakaratauskoy bölgeye daha uygun doğurur.
Кіріспе
Қазақ халқы ғасырлар бойы жылқыны жұмыс көлігі ретінде, ел қорғайтын
кезде әскерге мінетін ат есебінде және жылқының тәтті еті мен дәмді қымызын
ас ретінде қолданды. Қазақстан жеріндегі сақталған қорғандар, тас
мүсіндер және ондағы жазуларға археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізгенде, ерте замандағы халықтардың жылқыны қолға үйретіп, оны
күнделікті тіршілігінде пайдаланған. Ескі көмбелерден ас пісіретін жер ошақ
маңынан табылған жылқы сүйектеріосыны айғақтайды. Табылған сүйектер олар
біздің дәуірімізден екі мың жыл бұрын өткен Андронов мәдениеті деп аталатын
қола дәуіріне жатқызылды.
Осындай қазба заттары Шығыс Қазақстан облысындағы Малая Красноярка
поселкесі мен Қанай елді мекенінде, Орталық Қазақстандағы Талды өзенінде
табылды. Олар қола дәуірінің аяқ кезінде елдің көшпелі тұрмысқа
бейімделгендігі, жылқының шаруашылыққа, мал бағуға пайдаланылғандығы, сол
дәуірде атты міне бастағандығын айғақтайды.
Дүние жүзінде жылқының 300-ден астам тұқымы болса, соның 7 Қазақстанда
өсіріледі. Қазақстан жерінде шығарылған байырғы жылқы тұқымдарына –жабе,
қарабайыр, адай жылқылары. Жылқы өсіру Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай
мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында жақсы дамыған. 1916 жылға дейін
Қазақстанда 4 млн 640 мың жылқы болса, соңғы жылдың деректері бойынша
елімізде 1 миллион 600 мың жылқы бар. Қазақстанда жылқы өсіріп және
асылдандыру жұмыстарымен 19 асыл тұқым жылқы зауыты тұрақты жұмыс істеп,
сонымен бірге осы бағыттағы жылқы фермалары құрылды. Қазақ жылқысының
байырғы тұқымдарымен және солардың негізінде жаңа тұқымдар өсіріп шығару
біздің заманымызда бұрынғы уақыттармен салыстырғанда тез қарқынмен
жүргізілуде. Қазақ жылқысының жаңа тұқымдарын шығару жұмысы оның сапасына
қоятын талаптарына сәйкес жүргізіліп отырылуы тиіс. Кейінгі кезеңде қазақ
жерінде жылқының жаңа тұқымы – қостанай, көшім, мұғалжар жылқылары
шығарылып, асылдандыру жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанның шөл және шөлейт климат жағдайы жылқы өсіруге қолайлы және
одан дала жағдайында мол өнім алуға мүмкіндік береді. Жылқының еті мен сүті
тамаққа пайдаланса, терісі, қылы өнеркәсіп орындарында керекті
шикізаттардың бірі.
Қазақстанда жылқы өсіруде олардың тұқымына қарай аудандастырылған және
олардың үлесі - буденный жылқысы 32,5%, желісті жылқы 27,2%, қазақ
жылқысы 8,2%, дон жылқысы 20,1%, адай жылқысы 6,1%, қостанай жылқысы
3,9%, қарабайыр жылқысы 0,4%, ауыр жүк тартатын жылқы 1,6% қрайды.
Табиғаты жұмсақ, климаттық жағдайы қоңыржай болып келетін,
республикамыздың оңтүстік өңірінде орналасқан Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл
облыстарының мал шаруашылығын, оның ішінде табынды жылқы шаруашылығын
дамытуға зор мүмкіндіктері бар. Оның ішінде теріскей Қаратауы біріңғай
далалы аймақ болғандықтан жабе тұқымды жылқыларды өсіріуде ертеден
айналысып келеді. Жабе тұқымды жылқылар осы аймақтың тұрақсыз климатына,
өнімі төмен жайлымына және аз мөлшердегі кермек суына барынша бейімделген.
Қазіргі кезде жылқылар жеке шаруашылықтарда өсірілетін болғандықтан оларда
өсірілетін жылқылардың салмақ, дене өлшемі мен өнімдік көрсеткіштерін дәл
анықтау қиын. Сондықтан теріскей Қаратауында өсірілетін жабе тұқымды
жылқылардың популяциясына және жүргізілетін асылдандыру жұмыстарын ғылыми
сараптама жасау өзекті мәселе.
Зерттеудің мақсаты: Қаратау өңірінде өсірілетін жабе тұқымды
жылқылардың популяциясының биологиялық және физиологиялық көрсеткіштерін
анықтап, олардың өсіп –даму қасиеттерін зерттеу.
Қойылған міндеттер:
- Оңтүстік Қазақстанның Қаратау аймағына өсірілетін жабе жылқы тұқымына
сипаттама;
- Әр жастағы жабе жылқы тұқымының конституциялық, экстерьерлік, және
салмақ көрсеткіштерін анықтау;
- Жабе және оның буданымен, қарабайыр тұқымды жылқылардың бейімділік,
биологиялық және физиологиялық қасиеттерін салыстырмалы түрде зерттеу;
- Әр жастағы жабе жылқы тұқымына өнімділік және көбею қабілеттіліктері
ерекшеліктерін анықтама.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Оңтүстік Қазақстанның Қаратау аймағына
өсірілетін жабе жылқы тұқымы популяциясына және жүргізілген асылдандыру
шараларына сипаттама беріледі. Әр жастағы жабе жылқы тұқымы мен буданы
және қарабайыр жылқыларының конституциялық, экстерьрлік, көбею
қабілеттіліктерінің салыстырмалы түрде зерттелініп, олардың Қаратау
аймағына бейімділік деңгейі және өнімділік ерекшеліктері анықталды.
Дипломдық жұмыстың маңызы. Зерттеу нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның
Қаратау аймағына өсірілетін жабе жылқы тұқымы анықталған көрсеткіштер мал
тұқымдарының нәсілдік қорын сақтау және дамыту бағытындағы асылдандыру
жұмыстарының тиімділігін арттыруға негіз бола алады. Зерттеулердің
нәтижелерін Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстік аймағында жылқы өсіретін
шаруашылықтарында қолданылуда.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация 80 бетке компьютерлік текспен терілген,
24 кестемен, 5 суретпен, 77 пайдаланылған ғылыми еңбектер тізбесінен
І ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстанда таралған жылқы тұқымдары
Қазақ жылқысының салт мінетін – жегіндік жаңа тұқымын шығару жұмысы
бірқатар жылқы зауыттарында жергілікті жылқыны асыл тұқымды салт мінетін
жылқылармен, соңынан дон және буденный жылқыларының тұқымынан шыққан будан
айғырларды пайдалану негізінде жүргізілді. Асылдандыру жұмыстарының екінші
кезеңінде мұқият сұрыптап және іріктеп ала отырып, бірыңғай өз ішінде
өсіру негізінде жүзеге асырылды. Селекциялық жұмыстарда жылқының бір
түрінен – жылдамдық пен шапшаңдықты, екіншісінен –мінуге ыңғайлылығын,
үшіншісінен – ауыр жүк тартуға, жұмсалатын күшті, төртіншісінен – арқасында
аур жүкті көтеретіндігін талап етіледі [1].
Жылқының жаңа түрлерін шығаруда алынған будандардың экстерьері,
конституциясы, салмағы және өнімділік көрсеткіштері бойынша бағалауға үлкен
мән беріледі. Жылқының конституциясы мен экстерьерін анықтау оның ағзасының
функциялары, жас мөлшері, энергиясы, темпераменті, жайлы анықтама береді.
Тұлғасы бойынша бағалау – жылқыны көрмеге, асыл тұқымды жылқыны өсіруде
сараптама жасауға өте ыңғайлы [2].
Жылқының конституциялық ерекшелігіне: жануардың дене пішімі,
сүйектілігі, тері мен ткандерінің, бұлшық еттерінің арақатынасы, тыныс алу,
асқорыту және жүйке жүйесі қызметінің ерекшелігі, жылқының өнімділігі және
тағы басқаларды анықтауға мүмкіндік береді. Жылқының дене құрылысын былайша
бөледі: кесек, нәзік, қағылез, ашаң және болбыр [3].
Айғырларды тұқымға іріктеп аларда дене бітімі мықты, сүйегі ірі, кең
омыраулы, жалпақ жонды, аяқтарын түзу басатын, аяғына жем түсу, сүйегі
ісініп, ентігіп-тұншығу сияқты кемшіліктері жоқ айғырларға аса көңіл
бөлінеді. Айғырлардың тұқым жақсарту ісіне жарамды не жарамсыз екендігі
шағылыстыру маусымынан бұрын анықталады, бұл үшін оларды клиникалық
байқаудан өткізіп, жыныстық шабыты мен ұрығының сапасын тексереді. Ұрықтың
сапасы қатарынан үш күн бойы тексеріледі, ол үшін биені айғырға күн сайын
бір рет қосып отырады, жалпы баға үшінші рет қосқан кезде алынған ұрықтың
сапасына қарай берілуге тиіс. Ұрықтың сапасы төмен болса, айғыр әдеттегіден
ұзақ сыналады, осыған орай оның азығы мен күтімі де өзгертіледі [1,2].
Жабы жылқысы Қазақстанның қысы қатты болатын жазық және шөл далалы
аудандарында өсіріледі. Бұл жылқының ерекше өзгешелігі: дене бітісі
мейлінше шомбал, тұрқы ұзын, қарны жуан, аяқтары келте, қысқа болады, өте
тез оңалып, тез семіреді, қыстағы қатты борандар мен аяздардың қандайына
болса да төзіп, нағыз қалың қарда тебіндеп шығады. Жабы жылқысының тұқымы
жұмысқа өте төзімді, күшті келеді; ол салт мінуге де, жегінге де ыңғайлы,
мінезі жақсы, жүрісті жылқы деп есептеледі. Қысы тым қатты болатын Мұғалжар
тауларының маңында, Орталық Қазақстанда көбінесе өсірілетін жабы
жылқысының бәрінен де гөрі берік, түрлі ауыртпалыққа өте төзімді жылқы
болып шықты [4].
Шаруашылық жағдайында жылқының ауыр жүкті тартуы және ауыр салмақты
ұзақ уақыт көтеруі олардың тұқымына тікелей байланысты. Сондықтан да, ең
үлкен жүкті тартуға немесе көтеруге ауыр жүк тартатын жылқылардың жоғары
тірі салмақта болуы, кеудесінің ені, тұяқтарының кең түрде болуы қажет [4].
Дүние жүзінде түрлі бағытта жылқының көптеген тұқымдары қолда
өсіріледі. Олардың ішінде шаруашылықта, күнделікті тұрмыста пайдалану үшін
ауыр жүк таситын, салт мінетін, спорттық ойындарға пайдаланатын арнайы
тұқымдары бар. Қазақстан жерінде шыққан жеті жылқы тұқымымен қатар, басқа
елдерден әкелінген көп таралған жылқы тұқымдары бар [1,3].
Қазақ тұқымды жылқысының көпшілігі жабы типті жылқылар болып саналады.
Бұлар негізінен көлік ретінде және ет мен сүтін пайдалану үшін де
өсіріледі. Жабы жылқысы шөлейт аймаққа бейімделген, ыстық-суыққа, шөлге
төзімді, жүйрік болмағанымен алыс жолға жүруге шыдамды. Жабы типті
жылқылардың дене бітімі мейлінше ірі, шомбал, тұрқы ұзын, қарны жуан,
аяқтары қысқа болады. Ауа райының қатаң жағдайларына төзімді келеді. Жабы
жылқысы күшті, соған орай жұмысқа да төзімді келеді. Жылқылар жыл бойы
жайылады, әрі жем–шөп талғамайды, жал-құйрығы қою, жүні қалың болады.
Жайылымда семіртілген жабы жылқыларын сойса 53-57, кейде 60 пайызға дейін
ет пен май түседі. Жабы жылқысы ұшасының құрылымы бір ет бір май болып
келеді. Биелері тәулігіне 12-14 литр сүт береді [4,5].
Адай тұқымды жылқысы Қазақстанның батысындағы Атырау мен Маңғыстау
облыстарында өсіріледі, салт мінуге бейімделген. Адай жылқысының пайда
болуы тарихи әңгімелер, аңыздар көп тараған. Қазақтар мен түркімендер екі
елдің жылқы тұқымын будандастырып селекциялық жолмен жаңа тұқым алуы сол
екі елдің экономикалық сауда қатынасының белгісі деп көрсетеді В.О. Витт.
Адай тұқымының тарих сахнасына шығуы сөз жоқ, түркмендер мен адайлардың
жақынырақ қоныстасып, бір-бірімен араласа бастаған кезі XVIII ғ. бірінші
ширегі. Ол кезде адай руларының жылқысы қазақы тұқым болған [6,7,8].
Адай жылқысы қазақтың басқа жылқы тұқымдарымен салыстырғанда денесінің
құрғақтылығымен және етсіздігімен ерекшеленеді, – деп көрсетеді мамандар:
Басы етсіз, құрғақ және ұзын бір аршынға жетіп қалады, маңдайы жетілген,
шығыңқы, көздері өте үлкен. Басы тузу, бұлан бас емес, мұрны аздап
ойсыздау. Арқасы тузу, шекті жылқысына қарағанда арқасы айтарлықтай
ұзындау, мойны ұзын, аяқтары жіңішке, тұяғы кішкене, тасты жерде
жүргендіктен, тұяғы қазақ жылқыларының ішіндегі ең қаттысы. Жалпы адай
мінске арналған, салт жүруге сатып алынады. Адай жылқысының өзін қазақтар
жылқы тұқымдарын жақсартуға пайдаланған. К.А. Овчинников 1930 ж. қазақтың
жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмысы жайында: ...Жартылай көшпенді
аймақтарда жылқы тұқымын асылдандыруға – адай жылқысы, ол адай жерлерінде –
түркмен жылқысы пайдаланылады. Маңғыстау түбегінде біз таза қанды және
жартылай таза қанды айғырларды қөрдік. Бұлар кәдімгі бойлары биік, мүлдем
етсіз, құрғақ, ақалтеке тұрпатты жылқылар.... Адай жылқысының өзінің
ішінде адайдың көкмойындары деп аталатын бойы биік, бәдені сұлу, мойыны
ұзын, аяқтары тік, кесе тұяқ, сымпыс құйрықтар өте аз кездеседі, жоғары
бағаланады, бұлар ақалтеке мен адайдың 3-ші және 4-ші ұрпақтары болған
[6,9].
Маңғыстау өңіріндегі сәулет ескерткіштеріне салынған жылқы кескіндерін
шартты түрде екіге бөлуге болады. Суреттердің бір тобында бойы аласа, жал-
құйрығы, қаба аяқтары жуан жылқылар кескінделген. Мұндай суреттер аз
кездеседі. Келесі суреттерде мойны ұзын, бойы биік, бәдені сұлу жылқылар
бейнеленген. Қысқасы адай жылқысында арғымақ пен қарабайырға қарағанда
түркімен тұқымының белгілері басымырақ болу себебі Адай руының Хиуа
хандығымен көрші тұрғандығында емес, ең бастысы табиғат жағдайларының
ұқсастығында. Адай тұқымының пайда болуы қазақ тайпаларының Маңғыстау
түбегін түркімендерден босатып, қайтадан келіп қоныстана бастау дәуірімен,
яғни ХVІІІ ғ. бірінші ширегіне сай келеді. Адай жылқысымен 60-70-жылдары
А.И.Иманғалиев жүйелі түрде жұмыс жүргізді. А.Иманғалиев адай жылқысы тай-
құлындарының өсіп жетілу заңдылықтарын, ет-сүт өнімділігін, әртүрлі
қашықтықтағы шабыс төзімділігін зерттеді. Адай жылқысын жетілдіру
нәтижесінде Өрендік, Еңсеген-торы, Қибаскөк, Бекес-торы, Есполай-торы,
Есполай-жирен, Ізтұрған зауыттық аталық іздері қаланды. Қазіргі таңда осы
адай жылқысының генеалогиялық және генетикалық құрылымдарын қайта зерттей
отырып, толық бір тұқым ретінде бекуіне жан-жақты жұмыс жасау қажет болып
отыр [6,7,9].
Жылқының басы шағын, кеудесі жинақы, арқасы түзу, аяқтары жіңішке,
сидаң етсіз, сіңірлі. Мойын ұзындығы орташа, түзу, жіңішке, шоқтығының
биіктігі орташа, сіңірлі және жеткілікті ұзын. Олардың арқасы түзу, жалпақ
және мықты, артқы белдеуі кең, қысқалау және тегіс болады. Сауырының
ұзындығы орташа, жалпақ емес, еңкіштігі қалыпты және бұлшық еттерінің жақсы
дамығаны білініп тұрады. Кеудесі ұзын, кеңдігі мен тереңдігі орташа.
Алдыңғы аяқтары дұрыс қалыптасқан, мықты Артқы аяқтары да сондай, бірақ
кейде тілерсектерінің жақын орналасуы кездеседі. Терісі тығыз, жабынды
талшықтары қалың, жалтыр әрі жұмсақ. Жалы орташа қалың, салыстырмалы түрде
қысқа, және жібектей болып келеді. Орташа тірілей салмағы 420 кг асады.
Сойғанда 54-56 пайыз таза ет түседі. Биелерінен тәулігіне 11 литрден артық
сүт сауылады [2,3].
Көшім тұқым жылқысы қазақ жылқысы биелерін орлов, орыс желісті және
таза қанды салт мініс дон жылқысы айғырларымен шағылыстырып, олардың
буданын өзара сұрыптау арқылы Батыс Қазақстанның жылқы зауыттарында
шығарылған. Жеке тұқым ретінде 1976 жылы қабылданған. Қазақы жылқы сияқты
төзімді, қыста жайылымда жаюға бейім, әрі ірі және салмақты келеді. Көшім
жылқысы қазақ жылқысынан едәуір ірі, бітімі шымыр, басы ірі, мойны тым ұзын
емес, шоқтығы биік, әдемі, кеудесі кең, қабырғасы шеңберленіп біткен,
жаялы, белді, кейде қайқы бел келетіндері де бар, сүйегі берік, жұмысқа
төзімді, тебіндетіп бағуға жақсы бейімделген. Орташа өлшемдері- тұрқы
160,9см; айғырының шоқтығына дейінгі биіктігі 158,2 см; кеуде орамы 192,2
см; жіліншік орамы 21,9 см; биесінің өлшемі осыған сәйкес: 157,2 см; 154,1
см; 186,5 см; 20,6 см; Айғырының орташа салмағы 540 кг, ал биесінің орташа
салмағы 492 кг. Түсі қоңыр, торы, жирен және күрең. Биелері сүтті болады,
әр жүз биеден 70 – 80 құлын алынады [4,10].
Құнандары орта есеппен 188,4 кг, дөнендері 214,7 кг ет тартады. Сойыс
шығымы 52,4 – 54%. Көшім жылқысының асыл тұқымды таңдаулы үйірлері Батыс
Қазақстан облысының Көшім ЖШС-нде және Серғазиев атындағы шаруа
қожалығында, Ақтөбе облысының Мұғалжар-99 ЖШС-нде және Пацаев атындағы АҚ-
нда өсіріледі [4,10].
Қостанай тұқым жылқысы Қостанай облысының Қостанай және Майкөл
жылқы зауыттарында қазақы жылқыларының биелерін қалмақ, дон, стрелецк,
орлов және таза қанды салт мінетін жылқыларының айғырларымен будандастыру
арқылы шығарылып, 1951 жылы қостанай мініс-жегіс жылқысы болып бекітілді.
Бұл тұқымның басы үйлесімді, мойны жарасымды, қазмойын, шоқтығы биік, кең,
арқасы жалпақ, жауырыны ұзын қиғаш, алқымы және тынысы кең, аяқтарының
сіңірлері анық, шашасы сирек, бақайлары қысқа, тұяқтары дөңгелек, құйматұяқ
келеді. Бұлар жүйрік, күшті және төзімді. Шоқтығының биіктігі айғырларда –
165 см, биелерде – 160 см; Денесінің қиғаштай ұзындығы, тиісінше 163,6
-158,5 см; Кеуде орамы 189 -188 см; Жіліншік орамы 21, 0 -20,0 см [11,12].
Қостанай жылқылары “Қазақ тұлпары” ат спортында кең қолданылатын
тұқым, қысқа 2400 метрден 31 шақырымдық аламан бәйгелерде де, 120-160
шақырымдық жорық жарыстарда да үлкен жетістіктерге жетіп жүр. 2012 жылы
Алматы қаласында өткен CEI1 және CEI2 халықаралық ат бәйгесінде 80 км
қашықтықта І орынды – Алаш, ІІ орынды – Сыйлас, ал 120 км қашықтықта ІІ
орынды – Қостанай, ІІІ орынды – Торғай айғырлары жеңіп алды [13,14].
2013 жылы Талғар қаласында өткен халықаралық Достастық кубогына
(Equestrian Festival) арналып өткен ат жарысында Таралғы – 80 км қашықтықта
І орынға ие болса, ал сол жылдың шілде айында Астана қаласында өткен Астана
күніне арналған ат жарысында 120 км қашықтықта І орынды Таралғы, ал Тобылғы
– ІІ орынды жеңіп алды. Қостанай жылқылары 2004-2013 жылдар аралығында,
таза қанды импорттық таңдаулы жылқылармен болған жарыстарда 359 жүлделі
орындарға ие болды. Оның ішінде: 147 – бірінші, 125 – екінші және 87 –
үшінші орынға ие болды, жалпы жүлде қоры 21539700 теңге, соның ішінде 20
автокөлік [13,14].
“Мыңнан тұлпар -2009” атты ҚР Чемпионатында, қостанай тұқымының 2
тұлпары: Жазира – 25 км, Гипотеза – 15 км қашықтықтарда Республика
чемпиондары болды. 2010 жылы Астанада – Бүкіләлемдік туризм Ассамблеясына
арналып өткен ат спорты жарыстарында, Гипотеза – 7 км қашықтықта жеңімпаз
болды. 2002-2013 жылдар аралығында 405 бас элита класты қостанай жылқысының
құнан, тайлары сатылды. Қазіргі уақытта Қостанай жылқылары Республикамыздың
11 облысында, 26 шаруашылықта және 127 жеке шаруа қожалықтарында өсіріледі.
Ресей облыстарында (Омбы, Қорған) да шаруашылықтар бар. Олардан жылына –
1800 бас, 2002-2013 жылдар аралығында – 13000 бас асыл тұқымды төлдер
алынды [14,15].
Қазіргі кезде, қостанай жылқы тұқымын өсіретін “Қазақ тұлпары” жылқы
зауытында Елбасымыздың тапсырмасы бойынша “Қазақтың салт мініс” жаңа жылқы
тұқымын шығару мақсатында жұмыстар жүргізіліп жатыр, оған Ұлыбританиядан
әкелінген Масси Сэраф, Ривер Бэй, Нортангер Абби атты таза қанды ағылшын
және Ресейдің Терск жылқы зауытынан алынған Виниту, Беспокойный деген таза
араб айғырлары пайдаланылуда [13,14,15].
Қарабайыр тұқым жылқысының шыққан тегі Өзбекстан аумағында жергілікті
далалық моңғол, қазақ жылқысының биелерін түркімендік ахалтеке, текежәуміт
және арабы тұқымды айғырларымен шағылыстыру нәтижесінде шығарылған.
Арабтардың ислам дінін тарату жорықтарында әскерлерге азық-түлік артуы үшін
қажетті мықты, әрі таулы-қыратты жерлерде жүруге шыдамды аттар қажет болған
соң арнаулы түрде шығарылған деп есептелінеді. Қарабайыр -араб тілінен корб
– жылқы, багир – түйе, яғни жүк артатын белді ат деген мағананы білдіреді
[4,5].
Кәзіргі кезде қарабайыр жылқысы туралы сөз бола қалса бұл өзбектің
жылқысы екен, Орта Азияның жылқы тұқымы екен т.с.с. сөздер айтылады. Я.Я.
Полферов еңбегінде: ...Бұл тұқым қарабайыр түркмен жылқысы мен қазақ
тұқымының буданынан пайда болған өнім. Бұл тұқым қазақтардың бұхарлықтармен
және хиуалықтармен араласа бастаған уақытынан айырбас сауда арқылы қазақтар
түркмен айғырларын алған кезден бастау алады. Қарабайыр жылқысы қазақ
даласының оңтүстігінде кең тараған. Ор өзенінің солтүстік жағалауында
шығыста Ертіске дейін, сонымен қатар солтүстік Түркістанда негізінде
Сырдария мен Самарқан облысында таралған.... Зерттеушілер қарабайыр
сөзінің мәнін де шешуге әрекет етеді. Ю. Кологривов қазақтардан бұл сөздің
мағнасын сұрағанда: Қарабайыр сөзінің төркінін біреулер қара таза –
дегенді, ал байыр кеуде, бауыр – дегенді білдіреді. Яғни таза жылқы
ұғымында, енді біреулер керісінше араб т.б. таза жылқылардың тұрпайы
жабайыланған түрі деп жауап береді... Себебі автор сөз мәнін шешуде дұрыс
талпыныс жасаған, тұщымды пікір айтқан. ...Барлығы арғымақ тұқымдарынан
алған сұңғақ бойымен, тік аяқтарымен, бастарының әдемілігімен көзге түседі.
Төзімділігі жағынан әрине қазақ жылқысынан әлдеқайда артта қалады... [16].
Я.Я. Полферов өзінің зерделі зерттеуінде қазақтың жылқысы –
қарабайырлар туралы ойын сабақтай отырып, шекті елінің төл тұқымы деп
дәлелдейді. Ферғана – түркімендер мен қарабайрлардың туған бесігі. Жақсы
жылқыларды өсірумен атағы шыққан қазақ тайпасы – шекті жылқылары Ферғана
қарабайрларына дәп келеді. Себебі шектілер үнемі Хиуа, Бұхара, Түркмен
өлкесімен араласып жүрді, көшіп барып Ферғана жазығын қыстайтын. Шектілер
бұл жақтан көп жылқы алатын, Орынбордың базарларына әкеп сататын. Аспандай
жүйрік сәйгүліктер деп аталған қарабайрлар – шекті жылқысы болып шығады.
Қазақ жылқысының көрнекті маманы полковник Сунгуровтың айтуынша: 20 жыл
бұрын бүкіл Орал мен Торғай облысының оңтүстік аймақтары шекті жылқыларымен
атағы шықты, бірақ қазақтар бұларды қарабайырлар деп атайтын еді [16].
Республикамызда бұл жылқының тұқымы Оңтүстік Қазақстан облысының
Өзбекстанмен шекаралас орналасқан Мақтарал, Жетісай, Сарыағаш және Қазықұрт
аудандарында кездеседі. Бұлардың бастары кішілеу және жеңіл болады.
Ахалтеке жылқыларымен салыстырғанда қарабайыр жылқысының мойны қысқалау әрі
жалпақ болып келеді. Шоқтығы биік, арқасы түзу және сауыр тұсы жалпақ,
құйымшақ тұсынан сәл еңкістеу болып келіп қалың және көтеріңкі орналасатын
құйрықпен ұштасады. Кеудесі терең әрі бұлшық еттері жақсы дамығаны білініп
тұрады. Санының бұлшық еттері де жақсы дамығын, және жалпақ болып келетін
тізесі, бұл жылқының таулы және құмды жерлермен шапшаң әрі қиналмай жүруін
қамтамасыз етеді. Қарабайыр жылқысы дене бітімі бойынша көркем, жылдам
қозғалатын, иесінің айтқанына жақсы түсінетін көнбіс және аяңшыл жылқы
болып келеді. Бұл жылқы тұқымы ішінде торы, сұрғылт және сары жылқылар
басым болғанымен, іштерінде қоңыр, сүлік қара, шұбар және жирендері де
кездеседі [1,17].
Мұғалжар тұқым жылқысы Ақтөбе облысы Мұғалжар тауы өңірінде
шығарылған ірі денелі қолтұқым. Мысалы Көктас-Ақтөбе АҚ-дағы мұғалжар
тұқымының ембі ішкі текті түрі республиканың өзге аймақатындағы қазақ
жылқыларынан салмағының ауырлығымен, салыстырмалы түрде ірілігімен (ересек
айғырлардың орташа биіктігі 145,5 см, денесінің ұзындығы – 159,1 см,
кеудесінің жуандығы 185,8 см, сирағының жуандығы – 19,9 см, тірілей салмағы
– 553 кг; биелер тиісінше 144,5-154-179,5-18,8 см және 480,2 кг), жоғары ет
өнімділігімен (260-280 кг) және сойған кездегі сойыс шығымымен (56-58%)
ерекшеленеді [18,19].
Биелердің құлындау көрсеткіші де жоғары, 100 биеге шаққанда орта
есеппен 92-97 құлыннан келеді. Мұғалжар тұқымды биелердің тірілей салмағы
бойынша генетикалық әлеуеті 560 кг-ға жетеді, ал айғырлар 595 кг. Бұл
жылқыларды өсіру кезінде олардың ортаға бейімделу сапасы да жоғары
дәрежеде. Мұғалжар тұқымды жылқылар жыл бойы тебін жайылымы жағдайына
бейімделген. Бұл жылқылар жыл маусымдарында денесін жақсы ұстайды.
Салмағының жоғары болуы, дене тұрқының үйлесімділігі, мықтылығы, сүйегінің
ірілігі, дене пішімінің қалыптылығы, бірыңғай түстілігі және басқа
қасиеттері асыл тұқымды шаруашылықтардағы мұғалжар тұқымды жылқыларға тән
[18,19].
Республиканың Оңтүстік аймағын алып жатқан орасан зор жер көлемінде
мал шаруашылығының барлық салалары жақсы дамыған. Оның ішінде 40 млн астам
шөл және шөлейт жайылымдықтар мал шаруашылығын өркендетуге негіз бар. Жалпы
алғанда, мал шаруашылығы ішінде жылқы шаруашылығының алар үлесі ерекше. Осы
саладан алынатын өнім көлемінің үлесі барлық мал шаруашылығы өнімдерінің
ішінде аса көп болмағанымен, олардың диетикалық-емдік, ұлттық тағамдық
құндылықтары бойынша алдыңғы орындарда тұрады [1,17].
Облыстың аудандарында табиғи-климаттық, жайылымдық жағдайларға
байланысты, ауыл шаруашылығында пайдаланатын жердің бөлінуі де біркелкі
емес. Ең құнарлы, ауыл шаруашылығына пайдалануға жарайтын жерлер ауданның
далалы және таулы аймақтарда орналасқан. Облыстың таулы алқаптары мен тау
жоталарында өсетін өсімдіктері-эфемерлер, жусан мен бұталы әр түрлі шөптер
қосындысынан құралады. Бұлардың ішіндегі басымы: ақ жусан, селеу, жабайы
шие, теріскен, ақселеу, жалбыз, қияқ немесе көкпек, итмұрын тағы басқалар.
Тау аңғарлары тегістіктеріндегі сортаңдарда ажырық, торғай оты, жантақ және
майда құрақ, ши сияқты өсімдіктер өседі. Мал азықтық тұрғыдан бұл жерлер
орта және төмен өнімдегі жайылымдар қатарына жатады. Бұл аймақтың қысы суық
жазы ыстық. Жаз айларындағы ең жоғарғы көрсеткіші +35°С градусқа көтерілсе,
қыс айларындағы орташа көрсеткіш тұрақты болмағанымен -20-25°С шамасында
болады. Кей жылдары солтүстікке қарай орналасқан аудандарда қысы өте суық
болып, аяз -35...-40°С дейін қатаяды. Жауын-шышынның болуы негізінен
тұрақсыз. Оның көп бөлігі әдетте көктемде және күзде жауады [17].
Оңтүстік Қазақстан облысында да далалы, таулы-қыратты, шөлейтті болып
келетін, жылқы малын өсіруге қолайлы жайылымдар жеткілікті. Сондықтан бұл
аймақтарда соңғы жылдары төрт түлік түрлерін өсіруге деген бетбұрыс
байқалуда. Атап айтқанда тоқырау жылдарынан кейінгі кезеңдерінде Оңтүстік
Қазақстан облысында жалпы алғанда мал басының артып келе жатқаны анық.
Осыған ұқсас көрініс жылқы түлігінің де еншісіне тиеді. Статистикалық дерек
бойынша 1995 жылы облыстың барлық санаттарындағы шаруашылықтарында жылқы
малының саны 93,1 мың басты құраса, 2007 жылы 136,1 мың бас (46,2% өсім),
2008 жылы 141,3 мың (51,9% өсім), ал 2012 жылы бұл көрсеткіш 205,9 мың
басқа (122% өсім) жеткен. Алдыңғы 2011 жылмен салыстырғанда жылқы малының
саны 2009 жылы 7,7% артқаны байқалады [17].
Мал басы санының артуымен бірге оның сапасын жақсарту мәселесіне де
көп көңіл бөлінуде. Осы мақсатта мал басын асылдандырудың негізі болып
табылатын, селекциялық сұрыптау жұмыстары жолға қойылуда. Қазіргі таңда
облыс көлемінде орналасқан жылқы малын өсірумен айналысатын шаруашылықтар
ішінде 28 нысаны асыл тұқымды шаруашылықтар статусына ие болған. Асыл
тұқымды шаруашылықтар ішінде 24 шаруашылық жергілікті қазақ жылқысын, 1 –
қостанай, 1 – қарабайыр, 1 – таза қанды салт жылқысы және 1 – қожалық
ахалтеке тұқымды жылқыларын өсірумен айналысады. Осы шаруашылықтар ішінде
сұрыптау жұмыстары ғылыми негізде ұйымдастырылып, жақсы нәтижелер көрсете
бастаған жекелеген шаруа қожалықтары ретінде қазақтың жабы типті жылқысын
өсіретін Созақ ауданындағы Жайлау, Отырар ауданындағы Жансая, Ордабасы
ауданындағы Бекзат Бақ, Қазықұрт ауданындағы Сапа мен қостанай жылқысын
өсіретін ТОО Сіргелі-Нұржан, қарабайыр жылқысын өсірумен айналысатын
Мақтарал ауданындағы А-Тұрар, таза қанды салт мінетін жылқы тұқымын
өсіретін Түлкібас ауданындағы Маржан, ахалтеке тұқымын өсірмен
айналысатын Бәйдібек ауданындағы Ақбақай асыл тұқымды шаруашылықтарын
айта аламыз[17].
Қазақ халқы көшпенді тұрмысында өте қажетті болған мықты әрі жүрдек
аттарды қатты бағалап, олардың тұқымын жақсарту мәселесіне жете мән берген.
Сонымен бірге қазақтардың және Орта Азия халықтарының арасында кең тараған
әр түрлі спорттық ойындары, атап айтқанда көкпар, сайыс, аламан бәйге
сияқты жарыстарында жүйрік те белді аттар өте қажет болған. Осындай
талаптарға жауап беретін жылқы ретінде оңтүстік өңірінде кең таралған
қарабайыр тұқымын айтуға болады [1,17].
2012 жылғы мәлімет бойынша облыс аудандары ішінде ең көп асыл тұқымды
жылқы малы шоғырланғандары: Қазықұрт – 1740 бас, Отырар – 1655 бас,
Бәйдібек – 1079 бас болып келеді. Қалған аудандарда осы түліктің сандық
және сапалық құрамы әлі де болса жеткілікті деңгейде дамуды қажет етеді.
Шаруашылықтардағы асыл тұқымды малдардың өнімділік көрсеткіштерін арттыру
бағытында да оң жұмыстар жасалынуда. 2008 жылы алынған құлындардың саны
14559 басқа жетсе, 2009 жылы бұл көрсеткіш 14238 басты (97,8%) құраған.
2008 жылы етке өткізілген жылқының орташа салмағы 356 кг болса, 2009 жылы
бұл көрсеткіш 352 кг (98,9%) құраған. 2012 жылғы дерек бойынша облыс
аудандарындағы асыл тұқымды жылқылардың
жалпы саны 9108 бас болса, оның ішінде биелері 3719 басқа (40,8%) жеткен.
Аналықтардың кластық құрамына тоқталатын болсақ 1290 бас (34,7%) элита,
1870 бас (50,3%) – І класты құрайды [17].
Жер көлемі өте үлкен (аумағы 144,3 мың шаршы км.) болуы себепті,
Жамбыл облысының аудандары да әр түрлі географиялық-климаттық аймақтарда
орналасқан. Облыстың басым аумағын Бетпақдала шөл және шөлейт жайылымдары
мен Мойынқұм құмдары алып жатса, таулар (Қаратау, Қырғыз, Шу-Іле Алатауы)
тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шет жағаларында
орналасқан. Рельефтің осы айырмашылықтары облыс климатының әр түрлі болуына
өз әсерін тигізеді. Мұнда, климаттың континентальдығы ауаның күндізгі мен
түнгі, қыс пен жазғы температуралық қарама-қарсылықтардан тұрады. Сол
себепті, осы аймақтарда өсірілетін малдардың да өзіндік аймақтық типтері
қалыптасқан. Сондықтан, селекциялық жұмыстарда жергілікті жылқылардың
популяциялық ерекшеліктерін ескеру, және оның шаруашылыққа тиімді жақтарын
іріктеу-жұптау жұмыстарында ұтымды пайдалану, мал өнімділігін арттырудың
бірден-бір кепілі [1,17].
1.2 Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмыстары
Қазақстанның кең байтақ жерінде жылқының жоғарғы өнімді 17 тұқымы
өсіріледі. Олардың ішінде республикамыздың өзінде шығарылған салт мінілетін-
жегілетін қостанай жылқысы және ет-сүт бағытындағы көшім және жаңадан
шығарылған мұғалжар жылқы тұқымдары бүкіл елемізге мәлім. Қазіргі кезде
жылқы санын арттыру, оны өз төлінен өсіру, ауыл шаруашылығы және тасмалдау
жұмыстарына тиімді пайдалану міндеттері қойылуда. Шаруашылықта құлын
өсіріп, етке сойылатын жылқыны мемлекеттік сатып алу тәртібі белгіленнеді.
Қазақстанның тиісті аймақтарында етті бағыттағы тебінді жылқы шаруашылығын
жетілдіру, сондай-ақ қымыз өндіретін фермалар ұйымдастыру мәселелері де
қарастырылған [1,20].
Жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи-шаруашылық
аймақтарына байланысты айқындалған. Жылқының асыл тұқымдарын көбейту
мақсатында Қазақстанда 13 асыл тұқымды жылқы зауыттары (Қызылорда,
Маңғыстау, Батыс Қазақстан), жылқы тұқымын асылдандыратын мемлекеттік.
шаруашылықтар (Ақтөбе облысы, Атырау облысы, т.б.) ат жарыстыратын алаңдар
және асыл тұқымды жылқы фермалары ұйымдастырылған. Қазақстанда асыл тұқымды
жылқы саны 9 мыңнан асты [20].
Жылқыларды сұрыптау (бонитировка) мынадай белгілеріне: шыққан тегі мен
типіне, өлшемдеріне, сымбат тұлғасына, жұмыс қабілетіне, төлінің сапа-сына
қарай жүргізіледі. Үйірлі жылқы шаруа қожалығына жергілікті тұқымды
жылқыларды сұрыптаудан өткізгенде оларды жұмыс қабілетіне қарай
бағаламайды, олардың негізгі көрсеткіштеріне үйірлеп бағу бейімділігіне,
тірілей салмағын, сүттілігін бағалайды [21,22].
Мал сапасын тұқымдық қасиетіне қарай бағалау асылдандыру жұмыстарының
негізгі бөлігі. Жылқылардың тұқымдық сапасын қабілетіне қарай бағалау
барлық алынған төл есебінен жүргізіледі: айғырларды екі жылдық алынған төл
есебімен (10 бастан кем болмауы керек), ал биелерді кем дегенде 2 басты
бонитировкадан өткізіп анықтауға болады. Әрбір бас шкала бойынша балл
беріліп бағаланады, балл қосылып, құлын санына бөлінеді де, ортасы
анықталады. Бонитировканың нәтижелерін асыл тұқымды малдарда селекциялық
жұмыстарды ұйымдастыру үшін жергілікті үйірдегі жылқыларды өсіру, климат
жағдайына жақсы бейімделген, өнімділігімен пайдалы қорларын анықтау болып
табылады. Сұрыпталған асыл тұқымды айғырдан және биелерден жеке үйір
ұйымдас-тырылады. Олар үшін жақсы табиғи жайылым, суаттар, қатал қыс,
құрғақшы-лықта оларға қосымша азық жемшөп, туылған төлдеріне ерекше
жағдайлар жасалынады [21,22].
Жылқылардың жеке ерекшеліктеріне көпжақты белгілеріне бағалау
нәтижесіне қарап оларды төмендегі топтарға бөлеміз: асыл тұқымды-жоғары
өнімді 50%-дан жоғары биелерден тұрады; сұрыпталған асыл тұқымды топқа
кіретін жалпы аналық бастың 15-20% құрайды. Асыл тұқымды биелерден
алынған ұрғашы төлдерді өз табындарын жөндеуге жасақталады, ал сұрыпталған
топтан болашақ айғырларды дайындайды. Өндірістік топ-биелер асыл тұқымды
ортаға қосылмайды. Жоғарғы сапалы төлдер осы топтан алынған басқа
шаруашылықтарға сатуға дайындалады [21].
Мал шаруашылығының басқа саласындағы сияқты жылқы шаруашылығында да
іріктеуді екіге бөлуге болады: фенотипі (сыртқы тұрқы) және генотипі (тұқым
қуалаушылық белгілері бойынша іріктеу. Іріктеу - бұл малды сорттау, ең
жақсыларын алға қойылған мақсатқа сай келетіндерін көбейту үшін тұқымға
қалдыру: сол үйірде өсіру мақсатына сай келмейтін нашар малды бракқа
шығару. Сұрыптау - алға қойған мақсатқа жетудің жолы, бірақ ол малды әбден
ойластырып жұптау жолымен іске асырылады. Бұл екі әдісті жолға қойғанда
жүзеге асырған уақытта ғана мақсатқа жетуге болады. Бонитировканы алғашқы
жылдардың көрсеткіштерімен салыстырып, талдау жасап айғырларды биелерге
бекітіп, үйір тізбесі жасалынады, жаңа желі жүйелеріне жол ашады [17,21].
Бонитировкалық бағалаудың негізгі ұстанымдары – белгілердің жан-жақты
ескерілуі, мұқияттылық және жылқының құндылығы мен орнын анықтаудағы
қаталдықтың сақталуы қажет. Бонитировка жұмыстарының кешенді түрде
жүргізілуінің негізі, жылқыны бағалау барысындағы бекітілген 6 белгі
бойынша, яғни генотипі, дене өлшемдері мен тірілей салмақ көрсеткіштері,
экстерьері, сүттілігі, бейімделу қабілеті мен ұрпақ сапасы бойынша, 10
балдық жүйемен кешенді бағалануынан құралады [3,23].
Мұндағы атқарылатын жұмыстардың мұқияттылығы, әрбір жүйе бойынша
бағалану барысындағы балдық бағамдар берілуінде, әр түрлі белгілер мен
сапалық көрсеткіштері есепке алынады. Бағалаудағы қаталдық талаптары
қатарына, бір топтағы белгі бойынша жылқыға берілген ең төменгі балдық
көрсеткішінің, сол малдың негізгі бағамы ретінде есепке алынуын айтуға
болады. Мысалы, биенің барлық басқа көрсеткіштерінің нәтижесі 7 балға
бағаланып элита класының талаптарына сай келгенімен, экстерьері тек қана 6
балл болса, ол 1 класқа жатқызылады [21,23].
Жылқыны бағалау біріншіден оның дене бітімінің, тұрқының, дене
өлшемдерінің, өнімділігінің көрсеткіштерін бағалау арқылы жүзеге асырылады.
Кейінен ол жылқының ата-тегінің мәліметтері негізінде толықтырылады. Бұл
мәліметтер көбінесе тұқыммал кітабынан, тұқыммал куәлігінен алынады.
Бонитировкалау карточкасында жылқының ата-тегі толығымен жазылады. Жылқының
шоқтығының биіктігін, тұрқының қиғаш ұзындығын, көкірек және жіліншік
орамын өлшеп, осы тұқымға тиесілі орта мәліметтер алынады. Дене бітімі
көзбен қарап бағаланады. Бонитировка қорытындысына қарай жылқы малы
кластарға жатқызылады. Элита класына осы тұқым ішінегі ең жоғары
көрсеткіштерге ие болғандары, І класс – сәл кемдеу бағаланғандары, ал ІІ
класқа – кемшіліктеріне байланысты аз балл алған малдар жатқызылады. Асыл
тұқымды шаруашылықтардағы жылқылар таза тұқымды және сапасы 2 кластан төмен
болмауы тиіс [21,23].
Жылқының селекциялық жұмысында генотипі бойынша бағалау аса күрделі
және қажетті жұмыстар қатарына жатқызылады. Жылқының тұқымдылығын алғашқы
зоотехникалық есеп және асыл тұқымдылығының растығын дәлелдейтін шығу тегі
жөніндегі құжаты арқылы анықтайды. Егерде мұндай дәлелді құжаттары болмаған
жағдайда, бұл мал асыл тұқымды деп есептелмейді және бонитировка
жасалмайды. Тұқымдылығы бойынша таза қанды және будан (помесь) болып
бөлінеді. Таза қандыларға ата-енелері бір тұқымды (типті) малдардан туылған
төлдері жатқызылады. Сіңіре будандастыру барысында алынған, 4-ші буын
ұрпақтарының ішіндегі тұқымның типтік белгілері жақсы байқалатын, және
комплексті бағалау нәтижесі бойынша элита класынан кем болмаған төлдер де,
таза қанды малдар қатарына жатқызыла алады [24,25,26].
Будан малдар қатарына төмендегі малдар жатқызылады: а) әр түрлі
тұқымды (типті) малдарды шағылыстыру нәтижесінен алынған ұрпақтары; б) І-
ІІІ буын ұрпақтарын өз ішінде жұптауларынан алынған төлдері; Будан
малдардың қан тектілігі ата-енелерінің тұқымдылығын есепке ала отырып аз
жағына қарай домалақтана көрсетіледі және құжаттарда төменде көрсетілгендей
етіп беріледі. Екі тұқым аралық будандардың бірінші буын ұрпақтарын,
жақсартушы жақтың шкала көрсеткіштері бойынша бағалайды. Көп тұқымдарды
өзара жұптауларынан алынған будан ұрпақтарды, қаны басым жақтың
критерийлері бойынша бағалайды [23,26].
Бұл жылқылардың генетикалық құрылымдары анықталып, одан әрі оларды
жетілдіру де жоспарлы жүргізіліп келеді. Аталған барлық типтің ішінде құнды
тұқымдық айғырлардан бастау алатын, ата-тегінің шежіресі анықталып қаланған
ұрпақтарынан зауыттық аталық іздері бар. Бұрыннан бар тұқымдарды, аталық
із бен аналық ұяларды одан әрі жетілдіру және жаңадан шығару мақсаты мен
жылқы шаруашылығында селекцичлық тұқымды асылдандыру жұмыстарын жақсарту
жөнінде көптеген шаралар белгіленуі қажет. Жуық арадағы 10-15 жыл жүзінде
отандық жылқы шаруашылығы асыл тұқымды, жұмысқа пайдалану, спорттық және
өнімді бағытта өркендейтін болады [23,26].
Генотипті бағалау төменде көрсетілген шкала бойынша жүзеге асырылады.
Келтірілген үш белгінің әрқайсысы, яғни, бағаланатын жылқының қандылығы,
атасының кластылығы, енесінің кластылығы – тиісті балл арқылы бағаланған
соң, бұлардың қосындысы бонитировкаланатын жылқының жалпы генотиптік
бағамын көрсетеді. Егерде таза қанды жылқының атасы немесе енесі чемпион
(рекордист) болса, бұл малдың жалпы генотиптік бағамына, әр ата-енесі үшін
бір балдан қосылады [23,26].
Жылқыны асылдандыру жұмысында тұқым жақсартқыш айғырларды іріктеу
аса мән беріледі. Жылқыларды алғаш рет екі жасында бағаланады -шығу тегі,
тұлғасы, дене өлшемдері, типі бойынша, ал 2,5 жасында жұмысқа жарамдылығы
бойынша бағаланады. Жылқылар жеті жасқа келгенше жыл сайын жеке
көрсеткіштері бойынша бағаланып отырады. Жеті жасқа келген соң алғаш рет
ұрпағының сапасы бойынша бағаланады. Одан әрі қарай әр үш жыл сайын
ұрпағының сапасы бойынша және жеке көрссеткіштері бойынша мәліметтер
нақтыланады [17].
Күйлі айғырлар сәуір айынан бастап 15 шілдеге дейін бүйіріндегі
биелерді бауырына алады. Айғырдан шығып кеткен биелер 10 айдан кейін
құлындайды. Жақсы айғыр 25 биеден 30 биеге дейін шығарады. Құлынды
биелердің құлыны қара құлақ болып, оттығып жетілген кезінде байланып күніне
4-5 рет сауылғаннан кейін ағытылады. Айғырларды тұқымға іріктеп аларда өз
тұқымының стандарттық көрсеткіштеріне экстерьерлік, конституциялық
көрсеткіштерін, типінің сәйкестігін, класын және шығу тегін анықтайды. Жабе
жылқыларының экстерьерлік басты ерекшеліктері -дене бітімі мықты, басы
үлкен, сағағы кең, көздері кішілеу, мінезі сабырлы, тұрақты, сергек, жіті
болады, мойны жуандау, тұрқы орташа, шоқтығы онша биік болмайды, көкірегі
кең, қабырғалары ұзын және тіктеу келеді. Жабе жылқысының шоқтығына дейінгі
биіктігімен салыстырғандағы көкірек орамының мөлшері бірқатар жылқылардан
едәуір артық болады. Жабе жылқысының кеуде орамының шоқтығының биіктігімен
қатынасы 116-125 пайызға дейін барады. Тұқымға іріктеуде аяқтарын түзу
басатын, аяғына жем түсу, сүйегі ісініп, ентігіп-тұншығу сияқты
кемшіліктері жоқ айғырларға басыңқылық береді [17].
Айғырлардың асылдандыру жұмысына жарамдылығы шағылыстыру кезеңінен
бұрын анықталады, бұл үшін оларды клиникалық байқаудан өткізіп, жыныстық
шабыты мен ұрығының сапасы тексереді. Оның ұрықтық сапасы қатарынан үш күн
бойы тексеріледі, ол үшін биені айғырға күн сайын бір рет қосып, жалпы баға
үшінші рет қосқан кезде алынған ұрықтың сапасына қарай анықтайды. Ұрықтың
сапасы төмен болса, айғыр әдеттегіден ұзақ сыналады, осыған орай оның азығы
мен күтімі де өзгертіледі. Сапалы ұрықтың түсі сүт тәрізді ақшыл келеді,
ұнамсыз иісі болмайды. Егерде иісі сасық, түсі қызғылт, не жасыл көк, ірің
мен қан аралас болса ұрық беретін айғырлар пайдаланылуға жіберілмейді.
Айғырларға шағылыстыру науқаны басталардан бір ай бұрын құнарлы азық
беріледі. Үйірде шағылыстыру кезінде әрбір ересек айғырға 20-25 бие, ал жас
және сақа айғырға 12-15 бие бір үйір болып топтастырылады [17].
Асыл тұқымды шаруашылықтарда жүргізілетін сұрыптау жұмыстарының
міндеті жылқының өнімін молайту, тұқымын жақсарту, табындағы таза тұқымды
жылқы санын көбейту болып табылады. Сөйтіп, аймағындағы шаруашылықтарда
жылқы тұқымын асылдандыру және тұқымдық жылқы өсіретін шаруашылықтарда
биелерді ұрықтандыру мақсатында, асыл тұқымды айғырлармен қамтамасыз ету
қажет. Таза тұқымды жылқы табынын құру үшін сіңіре будандастыру әдісі
қолданылады, ал кейбір жағдайларда ұнамды типті будан айғырларды
пайдалануға да рұқсат етіледі. Жылқы өсіретін шаруашылықтарда ет өнімін мол
өндіру үшін, өнімділігі төмен жылқыларды таза тұқымды айғырлармен
будандастыру арқылы, алынған төлдерді арнайы бордақылап, етке өткізуге
болады. Асыл тұқымды төлдер ересек жылқылардың орнын толықтыруға
қалдырылады [21,17].
Асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарында биелерді мұқият іріктеп, оларды
жоғары сапалы айғырлармен шағылыстырады. Мұнда айғырлардың аталық ізі
ескеріліп, жылқыларды желілеп өсіруге бағыттайды. Шаруашылықта алынатын
құлын сапасын жақсарту үшін, биелерді класы мен категориясы жоғары сатыдағы
айғырлармен тоқтатады. Осы мақсатпен егер асыл тұқымды айғырлар бір
шаруашылықта көп, ал басқаларында жетіспесе, сол шаруашылықтағы айғырлардың
ең тәуірлерін таңдап іріктеп алу керек, ал кейін олар асыл тұқымды
айғырлармен толықтырылады. Жұптау жұмыстары жылқы шаруашылығында негізінен
таза өсіру және будандастыру арқылы жүзеге асырылады [23].
Жылқы шаруашылықтарында туыстас малдың көп өсірілмеуін қадағалайды.
Себебі, ол малдың мықтылығын, өміршеңдігін, төлдегіштігін кемітеді. Жылқы
тұқымын асылдандыру жұмысын дұрыс жүргізу барысында, шаруашылықтарда
қажетті зоотехникалық есеп, жылқыны таңбалау, ат қою сияқты іс-шаралар
қадағаланады. Олардың өнімділігіне байланысты асыл тұқымды жылқыларды
мемлекеттік кітапқа түсіру, және ауылшаруашылық көрмелеріне қатыстыру
жұмыстарының ойдағыдай болуы назарға алынады [23].
Ол үшін үйірге түсетін айғырлар өнімділігіне жете көңіл бөліп,
тұқымдық классы жоғары сапалы айғырлар ғана таңдалуы керек. Жылқының
тірілей салмағын арттыру үшін тұқымаралық өндірістік будандастыруда
мұғалжар, қостанай, көшім тұқымының айғырларын кеңінен қолдануға болады. Ол
айғырларды қысты күні қорада бағып, жазда жақсы жайылымда жайып, күтімі мен
азықтандыруына көп көңіл бөледі. Үйірге түсер кезінде азықтандыру деңгейі
мен құнарлылығын жоғарылатып, күніне әр басына құрамының жартысы сұлыдан
тұратын 4-6 кг шамасында жем қосындысын береді [17].
Жылқы шаруашылығында сұрыптау жұмыстары, тек қана қажетті мөлшердегі
жылқы еті мен қымыз өндіру үшін жылқы тұқымдарын шығару мен асылдандыру
жұмыстарымен шектелмейді. Қазіргі кезде жылқы малы шаруашылықта мініс
көлігі, түрлі ұлттық ойындарда мінілетін белді аттар (көкпар, сайыс және
т.б.), ат спорты (бәйге, кедергіден секіру) мен туризм үшін, әр түрлі жылқы
тұқымдары пайдаланылады. Сондықтан жылқы малын асылдандыру жұмыстары
жоғарыда келтірілген қажеттіктерден туындайды [21,23].
Мал шаруашылығында асылдандыру жұмыстары жүйелі түрде жүргізілетін
сұрыптау нәтижелері – іріктеу мен жұптау негізінде іске асырылады. Іріктеу
жұмыстарының мақсаты – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz