Аймақтық туризм экономикасы
Кіріспе з
I тарау. Аймақтық туризм экономикасының ілімдік негіздері
1.1 Аймақтық туризмнің дүниежүзілік
жағдайы 9
1.2 Аймақтық туризмнің қазақстандық
жағдайы
II тарау. Аймақтық туризмді экономикалық талдау
2.1 Аймақтық туризм дамуындағы туристік ресурстар ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Аймақтық туризмді экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
III тарау. Аймақтық туризмді дамытудың экономикалық
ерекшеліктері
3.1 Аймақтық туризмді дамытудың диверсификациялық жолы ... ... ... ... 40
3.2 Аймақтық туризмді дамытудың кластерлік жолы ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ...59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
I тарау. Аймақтық туризм экономикасының ілімдік негіздері
1.1 Аймақтық туризмнің дүниежүзілік
жағдайы 9
1.2 Аймақтық туризмнің қазақстандық
жағдайы
II тарау. Аймақтық туризмді экономикалық талдау
2.1 Аймақтық туризм дамуындағы туристік ресурстар ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Аймақтық туризмді экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
III тарау. Аймақтық туризмді дамытудың экономикалық
ерекшеліктері
3.1 Аймақтық туризмді дамытудың диверсификациялық жолы ... ... ... ... 40
3.2 Аймақтық туризмді дамытудың кластерлік жолы ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ...59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Бүгінгі күнде турист туристік шара (қүбылыс) өтіп жатқан белгілі орын немесе аймақта оған үсынылған қызметтер жинағын пайдаланады. Бүл орын өзінің тартымды факторларына байланысты туризм орталығына айналады. Туристік орындар туризм субъектісін қамтуымен ерекшеленеді. Турист өзінің саяхатының мақсатын таңдаған кезде түрлі орындар мен олардағы көрсетілетін қызметті салыстырып, өзіне ең қолайлысын таңдайды. Турист өзі тапсырыс беріп сатып алған заты, берілген орны (туристік аймақ) үсынған қызмет болып саналады. Қызметтер жинағы көрсетілетін аймақ, нақты белгіленіп қоршалуы міндетті емес. Ол аймақ бөлігі немесе туристік орталық, туристерді жайғастыру мен демалуды үйымдастыратын барлық қажеттіліктерге ие қонақ үй болуы мүмкін. Ондай аймақ турист өзінің саяхатының мақсаты үшін таңдаған қандайда бір облысты, елді немесе елдер тобын қамтуы мүмкін. Туристік орын деп (саяхат мақсаты) қала, облыс, ел, аудан немесе бір ауыл, яғни қандайда бір географиялық кеңістік болжауға болады. Немесе туристік орын жалпы сүраныс белгісі бойынша анықталып, географиялық жағынан ерекшеленбейтін орын депте болжауға болады (мысалы, бірнеше елге круиз).
Бүкіләлемдік Туристік Үйым туристік аймақты, демалуды, оқу кезеңін немесе емделуді үйымдастыруға қажетті қызметтер мен арнайы қүрылымдарымен мықты байланысатын аймақ деп белгілейді. Берілген анықтамадан шығатын қорытынды, туристік аймақ дербес деп есептелу үшін, онда туристердің келуі үшін барлық қажетті қүрылымдарды иемденуі қажет. Байқағанымыздай, БТҮ туристік аймақты, турист немесе туристік топтар таңдайтын және қызмет үсынушылар сататын қызметтері мен туристік қүрылымдарға сай орын деп белгілейді.
Туристік аймақ белгілі турист үшін оның түтынуы мен оның қалай қабылдағанына байланысты. Спортшы - турист үшін - гольф ойнаушыға туристік аймақ болып, гольф ойын алаңы бар спорт орталығы саналады. Бүкіл Европаны алты күнде аралағысы келетін теңіз турист арғы жағындағы туристер үшін (мысалы, американдықтар үшін), бүкіл Европалық континент туристік аймақ болып саналады. Мүнан кейін туристік аймақ дегенде, қонақ немесе туристік сегмент саяхат мақсаты үшін таңдаған туристік аймақтың географиялық территориясын (орын, аймақ) қарастыру керек. Мүндай аймақ туристердің келуіне, орналасуына, ас-ауқатына, бос уақытын үйымдастыруға қажетті барлық қүрылымдардан түрады Осылайша, аймақ өзінің бірегей туристік икемін және бәсекеге қабілетті бірлігін көрсетіп, стратегиялық конференциялық бірлік ретінде басқарылуы тиіс. Бүгінгі таңда аймақтық туризм жаңашыл әлемде халыққа қызмет көрсетудің ірі саласына айналды. Аймақаралық туризм бірнеше қызмет түрлерінің жиынтығын үсынумен танымал және адамдардың өмірінің маңызды бөлігіне айналды. Көптеген елдерде бүл туризм ішкі аймақтық жалпы өнімнің қүрылуына, қосымша жүмыс орындарын қүруда және халықты жүмыспен қамтуда үлкен роль ойнайды. Жалпы туризм - транспорт, байланыс, қүрылыс, ауыл шаруашылығы, үлттық қолданыстағы өнімдерді өндіру және тағы басқалары сияқты аймақтық экономиканың салаларына үлкен әсерін тигізеді, яғни әлеуметтік-экономикалық дамудың өзіндік катализаторы болып табылады. Аймақтық туризм - бүл динамикалы тез дамып келе жатқан, басты мақсаты түтынушыны толық қанағаттандыруға бағытталған қүбылыс.
Бүкіләлемдік Туристік Үйым туристік аймақты, демалуды, оқу кезеңін немесе емделуді үйымдастыруға қажетті қызметтер мен арнайы қүрылымдарымен мықты байланысатын аймақ деп белгілейді. Берілген анықтамадан шығатын қорытынды, туристік аймақ дербес деп есептелу үшін, онда туристердің келуі үшін барлық қажетті қүрылымдарды иемденуі қажет. Байқағанымыздай, БТҮ туристік аймақты, турист немесе туристік топтар таңдайтын және қызмет үсынушылар сататын қызметтері мен туристік қүрылымдарға сай орын деп белгілейді.
Туристік аймақ белгілі турист үшін оның түтынуы мен оның қалай қабылдағанына байланысты. Спортшы - турист үшін - гольф ойнаушыға туристік аймақ болып, гольф ойын алаңы бар спорт орталығы саналады. Бүкіл Европаны алты күнде аралағысы келетін теңіз турист арғы жағындағы туристер үшін (мысалы, американдықтар үшін), бүкіл Европалық континент туристік аймақ болып саналады. Мүнан кейін туристік аймақ дегенде, қонақ немесе туристік сегмент саяхат мақсаты үшін таңдаған туристік аймақтың географиялық территориясын (орын, аймақ) қарастыру керек. Мүндай аймақ туристердің келуіне, орналасуына, ас-ауқатына, бос уақытын үйымдастыруға қажетті барлық қүрылымдардан түрады Осылайша, аймақ өзінің бірегей туристік икемін және бәсекеге қабілетті бірлігін көрсетіп, стратегиялық конференциялық бірлік ретінде басқарылуы тиіс. Бүгінгі таңда аймақтық туризм жаңашыл әлемде халыққа қызмет көрсетудің ірі саласына айналды. Аймақаралық туризм бірнеше қызмет түрлерінің жиынтығын үсынумен танымал және адамдардың өмірінің маңызды бөлігіне айналды. Көптеген елдерде бүл туризм ішкі аймақтық жалпы өнімнің қүрылуына, қосымша жүмыс орындарын қүруда және халықты жүмыспен қамтуда үлкен роль ойнайды. Жалпы туризм - транспорт, байланыс, қүрылыс, ауыл шаруашылығы, үлттық қолданыстағы өнімдерді өндіру және тағы басқалары сияқты аймақтық экономиканың салаларына үлкен әсерін тигізеді, яғни әлеуметтік-экономикалық дамудың өзіндік катализаторы болып табылады. Аймақтық туризм - бүл динамикалы тез дамып келе жатқан, басты мақсаты түтынушыны толық қанағаттандыруға бағытталған қүбылыс.
1 .www.resursniy.kz
2. Ж.Н.Алиева, Туризмология негіздері, - Алматы, «Қазақ университеті» 2004
3.www.google.kz
4.Вукулов «Халықаралық туризм тарихы мен теориясы», Алматы
5.www. Yahoo.com.
6. Түркі әлемі туризм құрылтайы
У.Хошимов. М. «Религозные и духовные памятники Центральной Азии».
8. Вукулов «Халықаралық туризм тарихы мен теориясы», Алматы
9. Панорама - №16, 29.04.05
10.www.akorda.kz
11. «Бәсекеге қабілетті болу стратегилық мақсат». 2006.03.04 Хабар агенттігі.
12. ҚР статистикалық агенттігі. «Қазақстан туризм» 2006 жыл.
13. Желмая 2005 ж. «Қазақстан туризм секторы».
14. Меделбеков A.M. 1998 ж. Алматы.
15. www.resurniy.kz
16. ҚР 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы.
17. ҚР 2010 дейінгі инновациялық дамуы.
18. 2006-2008 жылдарға арналған Ақтөбе облысының аймақтық туризм дамыту
бағдарламасы.
19. www.google.kz/ региональный подход к развитию
20. Омаров А.Современное состояние экономики Казахстан Р.Ц.Б.К. 2006 №
11-12стр.17-21
21. Орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі, Қ.Ж.Оразалин, Н.Жантасов Алматы 2001 ж.
22. «Қазақстан ағзасының голландық ауруды іздеу білімсіздік» Айқын газеті
14.05.05 ж.
23. www.google.kz
24. Саясат Policy № 4 2007 стр 43 М.Тусеева «Шағын бизнесті дамыту».
25. «Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен
мүмкіндіктері» Айтжанова Д., Ү.Дүйсен. Саясат Policy № 9, 2006 57 бет.
26. «Қазақстан туризм дамуындағы негізгі үрдістер», Экономика Қоғам және
Дәуір № 5 2004 ж., 27 бет.
2. Ж.Н.Алиева, Туризмология негіздері, - Алматы, «Қазақ университеті» 2004
3.www.google.kz
4.Вукулов «Халықаралық туризм тарихы мен теориясы», Алматы
5.www. Yahoo.com.
6. Түркі әлемі туризм құрылтайы
У.Хошимов. М. «Религозные и духовные памятники Центральной Азии».
8. Вукулов «Халықаралық туризм тарихы мен теориясы», Алматы
9. Панорама - №16, 29.04.05
10.www.akorda.kz
11. «Бәсекеге қабілетті болу стратегилық мақсат». 2006.03.04 Хабар агенттігі.
12. ҚР статистикалық агенттігі. «Қазақстан туризм» 2006 жыл.
13. Желмая 2005 ж. «Қазақстан туризм секторы».
14. Меделбеков A.M. 1998 ж. Алматы.
15. www.resurniy.kz
16. ҚР 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы.
17. ҚР 2010 дейінгі инновациялық дамуы.
18. 2006-2008 жылдарға арналған Ақтөбе облысының аймақтық туризм дамыту
бағдарламасы.
19. www.google.kz/ региональный подход к развитию
20. Омаров А.Современное состояние экономики Казахстан Р.Ц.Б.К. 2006 №
11-12стр.17-21
21. Орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі, Қ.Ж.Оразалин, Н.Жантасов Алматы 2001 ж.
22. «Қазақстан ағзасының голландық ауруды іздеу білімсіздік» Айқын газеті
14.05.05 ж.
23. www.google.kz
24. Саясат Policy № 4 2007 стр 43 М.Тусеева «Шағын бизнесті дамыту».
25. «Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен
мүмкіндіктері» Айтжанова Д., Ү.Дүйсен. Саясат Policy № 9, 2006 57 бет.
26. «Қазақстан туризм дамуындағы негізгі үрдістер», Экономика Қоғам және
Дәуір № 5 2004 ж., 27 бет.
Мазмүны
Кіріспе з
I тарау. Аймақтық туризм экономикасының ілімдік негіздері
1.1 Аймақтық туризмнің дүниежүзілік
жағдайы 9
1.2 Аймақтық туризмнің қазақстандық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .17
II тарау. Аймақтық туризмді экономикалық талдау
1. Аймақтық туризм дамуындағы туристік
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25
2. Аймақтық туризмді экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
III тарау. Аймақтық туризмді дамытудың экономикалық
ерекшеліктері
1. Аймақтық туризмді дамытудың диверсификациялық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Аймақтық туризмді дамытудың кластерлік
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Бүгінгі күнде турист туристік шара (қүбылыс) өтіп жатқан белгілі орын
немесе аймақта оған үсынылған қызметтер жинағын пайдаланады. Бүл орын
өзінің тартымды факторларына байланысты туризм орталығына айналады.
Туристік орындар туризм субъектісін қамтуымен ерекшеленеді. Турист өзінің
саяхатының мақсатын таңдаған кезде түрлі орындар мен олардағы көрсетілетін
қызметті салыстырып, өзіне ең қолайлысын таңдайды. Турист өзі тапсырыс
беріп сатып алған заты, берілген орны (туристік аймақ) үсынған қызмет болып
саналады. Қызметтер жинағы көрсетілетін аймақ, нақты белгіленіп қоршалуы
міндетті емес. Ол аймақ бөлігі немесе туристік орталық, туристерді
жайғастыру мен демалуды үйымдастыратын барлық қажеттіліктерге ие қонақ үй
болуы мүмкін. Ондай аймақ турист өзінің саяхатының мақсаты үшін таңдаған
қандайда бір облысты, елді немесе елдер тобын қамтуы мүмкін. Туристік орын
деп (саяхат мақсаты) қала, облыс, ел, аудан немесе бір ауыл, яғни қандайда
бір географиялық кеңістік болжауға болады. Немесе туристік орын жалпы
сүраныс белгісі бойынша анықталып, географиялық жағынан ерекшеленбейтін
орын депте болжауға болады (мысалы, бірнеше елге круиз).
Бүкіләлемдік Туристік Үйым туристік аймақты, демалуды, оқу кезеңін
немесе емделуді үйымдастыруға қажетті қызметтер мен арнайы қүрылымдарымен
мықты байланысатын аймақ деп белгілейді. Берілген анықтамадан шығатын
қорытынды, туристік аймақ дербес деп есептелу үшін, онда туристердің келуі
үшін барлық қажетті қүрылымдарды иемденуі қажет. Байқағанымыздай, БТҮ
туристік аймақты, турист немесе туристік топтар таңдайтын және қызмет
үсынушылар сататын қызметтері мен туристік қүрылымдарға сай орын деп
белгілейді.
Туристік аймақ белгілі турист үшін оның түтынуы мен оның қалай
қабылдағанына байланысты. Спортшы - турист үшін - гольф ойнаушыға туристік
аймақ болып, гольф ойын алаңы бар спорт орталығы саналады. Бүкіл Европаны
алты күнде аралағысы келетін теңіз турист арғы жағындағы туристер үшін
(мысалы, американдықтар үшін), бүкіл Европалық континент туристік аймақ
болып саналады. Мүнан кейін туристік аймақ дегенде, қонақ немесе туристік
сегмент саяхат мақсаты үшін таңдаған туристік аймақтың географиялық
территориясын (орын, аймақ) қарастыру керек. Мүндай аймақ туристердің
келуіне, орналасуына, ас-ауқатына, бос уақытын үйымдастыруға қажетті барлық
қүрылымдардан түрады Осылайша, аймақ өзінің бірегей туристік икемін және
бәсекеге қабілетті бірлігін көрсетіп, стратегиялық конференциялық бірлік
ретінде басқарылуы тиіс. Бүгінгі таңда аймақтық туризм жаңашыл әлемде
халыққа қызмет көрсетудің ірі саласына айналды. Аймақаралық туризм бірнеше
қызмет түрлерінің жиынтығын үсынумен танымал және адамдардың өмірінің
маңызды бөлігіне айналды. Көптеген елдерде бүл туризм ішкі аймақтық жалпы
өнімнің қүрылуына, қосымша жүмыс орындарын қүруда және халықты жүмыспен
қамтуда үлкен роль ойнайды. Жалпы туризм - транспорт, байланыс, қүрылыс,
ауыл шаруашылығы, үлттық қолданыстағы өнімдерді өндіру және тағы басқалары
сияқты аймақтық экономиканың салаларына үлкен әсерін тигізеді, яғни
әлеуметтік-экономикалық дамудың өзіндік катализаторы болып табылады.
Аймақтық туризм - бүл динамикалы тез дамып келе жатқан, басты мақсаты
түтынушыны толық қанағаттандыруға бағытталған қүбылыс. Туризм мен саяхат
жөніндегі Бүкілдүниежүзілік Кеңес қазіргі заманғы туризмге тән сипаттарды
былайша көрсетеді:
* жылдық айналымы $3,5 триллионға жетіп жығылатын әлемдегі ең
үлкен индустрия. Аймақтық туризмнің қүрамдас бөліктеріне
төмендегілер жатады;
* саяхат (теңіз бен мүхит және өзен кеме круиздері; автомобильмен,
автобуспен, темір жолмен немесе үшақты пайдалану);
* жатын орын (қонақүйлер, жол бойындағы
мотельдер,
конференциялар, түрлі көрмелер мен басқа да кездесулер);
* тамақтану (мейрамханалар, дәмхана, барлар);
* дем алыс пен уақыт өткізу (ойындар, парктер, аттракциондар, ойын-
сауық орталықтары).
* әлемдік экономиканың 6,1% қомақты үлес салмағын қүрайды және
бүл көрсеткіш жылдан-жылға қарқынды түрде өсіп келеді.
* Көптеген елдердің бюджеттерін салықпен толтыруда басты роль
атқаратын экономика саласы.
* Дүние жүзі бойынша 127 млн. адам, яғни әрбір 15-ші жүмыс істеуші
осы салада қызмет етеді.
* Бүкілдүниежүзілік еңбек бөлінісінде ең тез дамып келе жатқан
экономика саласы [1]
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы: Туристік қызметтің Қазақстанда
нарықтық экономика негізіне өтуі аймақтық туризм саласын жаңадан реттеуді,
мемлекеттің бүл саланы дамыту мақсатында үлкен көңіл аударуды, қолдау
көрсетуді талап етуде. Ол үшін мемлекет ішкі аймақтық туризм саласында ең
алдымен экономикалық ынталандыру шараларын жүргізуді жүзеге асыруы тиіс.
Өйткені, аймақтық туризм саласын дамыту, оған мол инвестицияны салуды және
үлкен қаржы бөлуді қажет етеді. Бірақ оның жоғары тәуекелділігін ескере
отырып оны жүзеге асыру оңай емес екендігін айта кету керек. Аймақтық
туризм индустриясы, туристік мақсатпен келген шетел туристерінің саны
Қазақстаннан шетелге шығатын туристерге қарағанда жоғары болған жағдайда
ғана тиімді болады. Бүл үшін Қазақстанның туристік, мәдени-тарихи, табиғи
қүндылықтарын, туристік мүмкіншіліктерін қазақстандық азаматтарға да, шетел
азаматтарына да таныту, жарнамалау және тарату каналдары арқылы имиджін
көтеру шаралары жүргізілуі тиіс.
Дипломдық жүмыстың мақсаты: Бүл жүмыстың негізгі мақсаты аймақтық
туризмнің Бүкіләлемдік және Қазақстан экономикасындағы орнын анықтау,
аймақтық туризмді дамыту үшін мемлекеттің осы саланы мемлекеттік реттеу,
қолдау, арнайы даму бағдарламалар жүргізу сияқты мәселелерін қарастыру.
Аймақтық туризм көптеген дамыған және дамушы елдердің экономикасының
басым саласы, табыс көзі болғандықтан, аймақтық және әлемдік экономикада
бәсекеге қабілетті мамандануды қалыптастыру және аймақтың орнықты дамуына
қолайлы жағдайлар жасау.
Аймақтық туризмді дамыту үлкен капиталды қажет етеді және
тәуекелділігі жоғары. Мақсат осы тәуекелділік алдындағы қорқынышты жою.
Қазақстанның туристік мүмкіншіліктерін, қажетті ресурстарға бай екендігін
көрсету және сол үшін барлық жағдайларды талдау.
Еліміздің бүл маңызды саласын дамыту үшін жоспарлар қүру, арнайы үзақ
мерзімді бағдарламалар жүргізу. Аймақтық туризмді дамытудағы өзекті
мәслелерді қарастыру осы жүмыстың маңызды мақсаты.
Дипломдық жүмыстың қүрылымы: Дипломдық жүмыс кіріспеден, Ш-тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан түрады.
Дипломдық жүмыстың алғашқы тарауында, аймақтық туризм экономикасының
ілімдік негіздері және бүл тарау аймақтық туризмнің Дүниежүзілік және
Қазақстандық жағдайларын қарастыруды негізге алдым. Әлемдік еңбек
бөлінісінде аймақтық туризмнің қарқынды дамып келе жатқан салалардың біріне
саналады. Тіпті экономиканың бүндай шикізаттық емес секторы көптеген
елдерде мемлекеттің кіріс бөлігінің айқындаушы факторына айналғандығын және
әлемдік туристік нарықта едәуір өзгерістер осы сала қүрылымын өзгертуде.
Бүл тарауда қарастырылған екінші бір мәселе - ол аймақтық туризмнің
Қазақстандық жағдайы яғни жоспарлыдан нарықтық саудаға өтіп, қазіргі күнге
дейінгі аймақтық туризмнің қалыптасып дамуын, жалпы төрт кезеңге бөліп
қарастырдым.
1. Алғашқы кезең яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық
туризм;
2. 1991 - 1996 ж.ж дейінгі аймақтық туризм;
3. 1997 - 2002 ж.ж дейінгі аймақтық туризм;
4. 2003 жылдан қазіргі күнге дейінгі аймақтық туризм;
Екінші тарау, аймақтық туризмді экономикалық талдау. Бүл тарау екі бөлімнен
турады. Бірінші бөлімінде аймақтық туризмді дамытудағы әлеуеті бар туристік
ресурстарға тоқталдым. Еліміздің түрлі аймақтарында туризмнің қандай
түрлері дамитындығын, әлеуетті туристік аудандарың бәсекеге қабілеттілікке
маманданатын аймақтар туралы мәліметтер береді. Екінші бөлімде аймақтық
туризмді экономикалық талдауда Ақтөбе облысын негізге ала отырып, Ақтөбе
облысының туризм дамуындағы бірқатар артықшылықтар мен кемшіліктерді
көрсеттім.
Дипломдық жүмыстың ең маңызды тарауы, үшінші тарауда аймақтық туризмді
дамытудың экономикалық ерекшеліктері. Бүл тараудың алғашқы бөлімі, аймақтық
туризмді дамытудың диверсификациялық жолы, яғни шикізаттық емес секторды
дамытуда аймақтық туризмнің орны маңызды екендігін және мемлекеттің қазіргі
кездегі негізгі мақсат жаңа иновациялық туристік кәспорындардың жетіліп
дамуына жағдай жасайтын нарықтық механизмдерді барынша дамытып экономиканың
шикізат өндіру бағытынан қосылған қүны жоғары, сапалы дайын тауар мен
қызмет өндіруге бет бүру тағы басқа мәселелер қамтылады. Үшінші тараудың
екінші бөлімі, аймақтық туризмді дамытудың кластерлік жолы, яғни аймақтық
туристік кластерді дамыту - түтастай туризм саласы үшін маңызды жалпы
жүйелік мәселелерді шешіп береді, сөйтіп еліміздің аймақтық туризмді
дамытудағы негізгі мақсаттарды айқындайды. Сондықтанда бүл бөлімде
кластердің Қазақстан Республикасының экономикасында алатын орны, туризм
саласында маңызы қарастырылды.
I тарау. АЙМАҚТЫҚ ТУРИЗМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ІЛІМДІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Аймақтық туризмнің дүниежүзілік жағдайы
Әлемде капиталистік қарым-қатынастың орнауы мен одан әрі дамуы
үйымдасқан аймақтық туризмнің пайда болуына әкеп соқты. Аймақаралық
туризмге ауадай қажет экономикалық саяси және әлеуметтік алғышарттардың
қалыптасуында капиталистік қоғамның маңызы ерекше. Буржуазиялық төңкеріс
жеңіске жетіп, капитализмге алғаш аяқ басқан ел Англия болатын. Нақ осы
елде алдымен ішкі аймақтық маршруттарға кейінірек шетелдерге жол сызған
алғашқы туристік үйымдардың пайда болуы кездейсоқтық емес. Осы заманғы
туризм басы 1841 ж. ішімдіктен сау адамдар үйымының 370 мүшесін Лейстерден
Лафоборға Томас Кук үйымдастырған туристік сапардан басталады. Сол жолғы
сапар барысы баяндалған жолнама біздің күндерімізге бәз-баяғы қалпында
жетіп отыр. Осы тарихи оқиғаның өмірге келуіне жол салған сол замандағы
өндірістегі соңғы жаңалықтар мен темір жолдардың пайдалануға берілуі
нәтижесінде халықтың орын ауыстыруға деген артқан белсенділігі еді. Ашылған
үлан-ғайыр мүмкіншіліктерді Томас Кук пайдаланып қалуға тырысты. 1851 жылы
Лондонда бірінші халықаралық өнеркәсіп көрмесі ашылғанда ол тек қана
Иоркширден 165 мың адамды аттандыруды үйымдастырды. 1854 жылы Англиядан
саяхатшылар мен туристерге арналған 8 мың қонақ үй жайында мәлімет беретін
алғашқы анықтама баспадан жарық көрді.
Ел ішіндегі аймақтық туристік бизнестің қарқынды дамуы Томас Кукке
шетелге сапар үйымдастыру мүмкіншілігін тудырды. Сөйтіп, ол 1855 ж.
Францияға, Париждегі Дүниежүзілік көрмеге туристік сапар үйымдастырды. 1856
ж. бастап Европаның басқа аймақтарына туристік саяхаттар жасауды
үйымдастырды.
XIX ғасырдың 50-70 жылдары Европаны аралаған шетелдік туристердің
басым көпшілігін ағылшындар қүрады. Сол уақыттан бастап Европа елдерінде
"Англегер", "Британик", "Лондон", "Виндзор" деп аталатын қонақ үйлер
ағылшын тілдеріне "экспресс", "лайнер", "комфорт", "бой" тәрізді ағылшын
сөздері бір жолата енді. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Евро Одақтағы
темір жолдың үлғаюы аймақтық
туризм дамуына зор әсер етті. 1988 жылы континентте болып қайтқан ағылшын
туристерінің саны 500 мыңға жеткен, 1838 жылы Лондон мен Нью-Йорк арасында
параход маршруты ашылды. "Грейт вестерн" атты дөңгелек винтті параход
Америкадан Европаға ең алғашқы 68 жолаушыны жеткізді. Жолаушылар саны үнемі
өсіп отырды, егер 1840 жылы шамамен 8 мыңды сүраса, 1860 жылы бүл көрсеткіш
26 мыңға дейін көтерілді. 60-шы жылдардың орта шенінен Англия мен АҚШ
арасында аймақ аралық туризм дами бастады. Бүл жерде Томас Куктың еңбегі
сіңеді. 1865 жылы Америкадан Англияға және кері бағыттағы туристік
саяхаттардың үйтқысы болды. 1866 жылы ағылшындық туристтердің алғашқы тобы
Америка жағалауына аяқ басады. 1867 жылдан туристік теңіз континент аралық
саяхаты басталды. 1882 жылы Томас Куктың алғашқы жаһандық саяхатын жасайды.
Туристік фирмалар қонақ үйлер мен ресторандардың қоғам тарапынан түсетін
сүранысты зерттей бастады. Сол кездегі туристік аймаққа сапарлардың
маршурттарын қағазға түсіріп бағдарламаға туристер үсынылатын сан алуан
шараларды енгізуді жөн көрді. Сонымен қатар аймақтық туризм даму тарихы
Ресейде де көрінеді. Ресейде алғашқы туристік компания 1885 жылы Санк-
Петербург қаласында Л.Липсон ашқан болатын.
Ресейде аймақ туризмі XIX ғасырдың екінші жартысында мүнда
экскурсиялық сапарларға көп мән береді. Осы кездері Санк-Петербург, Мәскеу,
Қазан, Тифлис, Екатеринбург және империяның басқа да қалаларында филиалдары
бар жаратылыстану әуесқойлары қоғамының Одессада орын тепкен Қырым тау
клубының Пятигорскіде жүмыс істейтін Кавказ тау қоғамының аттары ел ауызын
шуылдатады. Бүл аймақтық туризм дүниежүзілік даму тарихы [2] .
Қазіргі жаһандану кезеңде әр мемлекет өзінің туристік потенциалын
арттыруда үлкен еңбек атқаруда.
Үздіксіз даму стратегиясының қүралы болып туризм потенциалы болып
табылады. 2004 жылы 19 қазанда ДТУ туризм саяси форумында, ДТУ бас хатшысы
Франческо Франжелли, әр өткен жыл саяхаттанушы Йомсапный артуына саяхаттау
тенденциасының дамуына себеп болғанын, әлемнің туристік аймақтарына келген
турис санының 1930 жылы 25 млн адам болса, 2003 жылы 700 млн адам, 300 млрд
доллар көлемінде пайда әкелгендігін, бүл көрсеткіштің ауыл шарушылық
өнімдерін экспорттағандағы пайдадан түсетіндігін көрсетті. Ф.Франжелли 2004
жылы шетелге саяхаттаған турист саны жылға салыстырғанда 5% арту байқалып,
аймақтағы туризм секторының бүрынғыдан да артық дамитындығынан және
өсетіндігінен шүбә келтірмейді. Жалпы осы отырыстың мақсаты: дамудың қандай
нәтижелер әкелетіндігіне пікір алмасу еді. Бас хатшы осы себеппен БҮҮ маман
үйымы статусына не ДТУ-ң аймақ аралық туризмді жоспарлау тақырыбы бойынша
мүқият қаралатындығын үйымның қоршаған орта әлеуметтік мәдени қүндылықтарға
қабілетті дамушы аймақтың туризмге қатты көңіл бөлетіндігін, аймақтың
туризм түсінігі жайында мәдениетаралық диалогқа үлес қостындығын,
әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерге ынтымақтастықты нығайтатындығын және
кемшіліктерін азайтатынын атап айтты. Басқа түрғыдан айтар болсақ, осы
күнгі көп мемлекеттердің қүлдырауды білмейтін туризм үғымын қабылдады. Бүл
түрғыда дамыған мемлкеттердің экотуризм саясаты сияқты жеке аймақтық туризм
саясатын әзірледі. Азия бөлігіндегі мемлекеттерде аймақтық-туризм мастер
планын қабылдау қажеттігінің тууы. ДТУ-ға мүше мемлекеттерге туризмді
жоспарлау жайында кеңес берушілік қызметін үсынуы жайында баяндалған.
ДТУ бас хатшысы Ф.Франжелли аймақтық туризм секторының дүние жүзілік
экономика ішіндегі маңызды роліне назар аударып, туризм және континент
аралық әуе жол тасымалының халықаралық қызмет секторының 40% қүрайтынын,
аймақтық туризмінің 49 мемлекетке валюта кіргізген алғашқы сектор
екендігін, алғашқыда шетел туристерінің 90%-ы басты белгілі 13 мемлекетке
саяхаттаған болса, бүгінде бүл жағдай бүл көрсеткіштен әлде қайда жоғары
екендігін көрсетеді. Осының нәтижесінде динамикалық туризм нарығында жаңа
айыпшылардың бар екендігін әлем хабардар. Сондай-ақ аймақ туризм секторында
қызмет көрсететін фирмалардың көпшілігінің мүмкіншілігі артып және орта
дәрежеде болуы. Лигеолаға әлемдегі барлық отельдердің түнеу сыйымдылығының
ескертетін болсақ, бүл сыйымдылықтың 80%-ң шағын отельдер болып
қалатындығын анықтаған.
Бас хатшы аймақтық туризмнің тек қана материалды емес, рухани пайда
әкелетіндігін, туристік іс-шаралармен мәдени және табиғи байлықтардың
мүқият қоғалуы, ДТУ-ның аймақтық туризмде жаһандық этика нодторы және
Африка үшін және бағдарлама атты басымдықтардың дамитындығын баяндаған. ДТУ-
ң бас хатшысы өзінің баяндаманың қүлдырауды білмейтін туризм , кедейшілікті
жою, әлем халықтарын бір-біріне жақындатуы, ынтымақтастықта дамитындығымен
түжырымдады [3].
БТҮ статистикалық көрсеткіштері әлемде адам қозғалысында
артықшылықтарын айқындада. Дүние жүзінде халық қозғалысының түпкі себебі
аймақтық туризм саласының қарыштап дамуы, санымен әлемдегі қозғалыстың
туризм секторы түрғысынан турист көрсеткіштері төмендегідей түрде: (қосымша
1)
а) 2003 жылы 694 млн адам
б) 2004 жылы 764 млн адам
в) 2005 жылы 806 млн адам
г) 2006 жылы 842 млн адам
Аймақтық туризм саласының экономикасы әлемдік сахнада шүғыл дамыған,
жалпы экономикалық түрақтылықтың қамтамасыз етілуіндегі баланс қүрамы
төмендегідей нәтижеде: (қосымша 2)
а) 2003 жылы 533 млрд $
б) 2004 жылы 633 млрд $
в) 2005 жылы 680 млрд $
г) 2006 жылы 710 млрд $
Әр мемлекеттің осы жерде еліміздің өзінің салалық перспективасын
қүруда негізге алу керек элементтердің бірі әлемдік масштабтағы туристік
мақсаттағы аймақтардың адам саны түрғысынан 2006 жылғы көрсеткіші: (қосымша
3)
а) Европа мемлекеттері 441 млн адам
б) Азия мемлекеттері 44 млн адам
в) Африка мемлекеттері 134 млн адам
г) Таяу Шығыс мемлекеттері 39 млн адам
Әлемде аймақтық туризм жоғарғы қарқында өсу формасымен қатар туристік
мақсатта өзгерістер болуда және осы себептен сала қүралын өзгертуде. Бүл
тенденцияны төмендегідей түрде атауға болады.
* Сүраныста жаңалық пен түрлілік артуда. Теңіз қүн, тарих,
фольклор, денсаулық (емдік), көңіл көтеру, шытырман
оқиғалы және т.б.
* Үзақ мерзімді саяхаттар артуда
* Түтынушылық қүқығы қорғанумен қатар алдын ала дүрыс
ақпараттандырылуы маңызды
* Аймақтық туризмнің әлеуметтік, мәдени және қоршаған
ортаға тигізетін әсерлері т.б.
* Жас жүбайлардың, баласы жоқ жүптардың, бойдақтардың,
зейнеткерлердің сүраныстағы қисығы қарқынды түрде оңға
жылжуда
* Сапа, инфра қүрылым, қоршаған орта, қонақжайлылық
сияқты қүндылықтар туристік сала критерилері түрінде
болып келуде
* Соңғы минут резервациялық басымдылығының артуы
әлемдік туризмде аймақтық дамуға экономикалық өсу және
ынтымақтастық сияқты екі негізгі фактор әсер етуде [4].
Әлемде қыс туризмнің аймақ экономикасына әсері Австралия, Франция,
Швецария, Италия және Андора сияқты Европаның басты корресорттарына ие
мемлекеттермен қатар соңғы жылдары Румыния мен Болгария да идеалды
инвецтицияларымен халықаралық нарықта бәсекелес болуда. Ал Қазақстан болса
бүл салада өз потенциялын жандандыруда. Біздің қысқы туристік
орталықтарымыз осы мемлекеттердің қарлы орталықтарымен салыстырғанда
техникалық мүмкіншілігі, белсенділігі мен қолайлылық жағынан артта қалуда.
Әлемде қысқы спорт түрлерімен шүғылданатын ресорт аны шамамен 6000 және 64
млн. әуесқой мен кәсіпқой шаңғы спортшылары бар. Бүл спортшылардың 32 млн.
Европаның иелігінде.
Әлемнің ең үлкен қыс туризм нарықтарының бірі Англияда 2003-2004
жылдары қыс маусымында қысқы спорт мақсатымен осы аймаққа саяхаттаған
туристер саны 1 млн 205 мыңға жеткен. Ағылшындар қысқы ресорттарға
саяхаттанғанда орташа мөлшерде 143 доллар жүмсайды, ал халқы 1,4 млрд.
доллар жүмсайды екен.
Аймақтағы туризм тура және жанама, кіріс және шығыс элементі болып
қолданылған ақша әрекеттеріне тиісті әсерлерімен қоса экономикадағы жүмыс
бастылықтың кеңеюі және секторлардың жандануы сияқты макро экономикалық
ерекшеліктеп және сауда-саттық қызметтерің шоғырлануына жол ашатын және
бүған жанама түрде аймақта физикалық және мекемелік инфрақүрылымының
дамуына үлес қосу тәрізді нақты экономикалық әсерлері бар.
Демалыс уақыттарын көбінесе жаз маусымында өткізген адамдар бүл
үйреншікті әдеттерін түрмыс стандарттары жоғарылаған сайын қыс маусымында
да жалғастыра бастады және бүл жағдай қыс туризмінің жандануына себеп
болды. Сондай-ақ осы бағытта өскен сүранысты қамтамасыз ету бойынша
туризмде дамыған мемлекеттер тау-қыс туризмінің шоғырланған аймақтар болып
орта дәрежеде орманды және қарлы аймақтарын бағалау жөнінде табысты
жүмыстар атқаруда, әсіресе, орталық Европа мемлекеттерінен Швейцария және
Австралияның Альпі тауларында жасаған туризм мүмкіндіктерінің валюта кірісі
түрғысынан Испания жағалауларымен тең түсуде.
Әлемде АҚШ, Канада, Австрия, Швейцария, Франция, Италия, Югославия,
Германия, Румыния, Болгария қыс туризмінің үсыныс потенциалдарын бағалаған
және жергілікті халықаралық сүраныстың қызметіне үсынған мемлекеттер болып
табылады.
(А) Европада қысқы спортпен айналысқан адам саны: (2006 ж)
Үлттар Адам саны
Германдықтар 120 400 000
Голландықтар 1,250000
Италияндықтар 1,100 000
Ағылшындар 800 000
Бельгиялықтар 780 000
Испандықтар 600 000
Басқалар 15,070000
Барлығы 32 000 000
Қыс туризм мүмкіндіктері түрғысынан ең лайық физикалық шарттарға ие
мемлекет Австрия болып табылатын Альпі тауларына қысқы туризм түрғысынан
жақсы игерген мемлекет. Бүл мемлекеттердегі 300-дің үстіндегі қысқы туризм
орталықтарының 80-нен артығы халықаралық стандарттарда қызмет үсынады.
Австрия туризм офисінен берілген мэліметтерге қарағанда 2000 жылғы
40,6 млн адам қыс туризм орталықтарда болу; Барлығы 534 млн түнеген. Бүл
көрсеткіш қыс туризмі Австияның барлық туризм ішінде 76% мөлшерінде үлесіне
ие болғанын көрсетеді.
Австрияда 70-тің үстінде шаңғы орталығы бар. Осы орталықтарда шамамен
1200-дей механикалық кешен бар және 680000-і 5 жүлдызды қонақ үйде, 473000-
і 4 жүлдызды отельдерде, 249600-і 3 жүлдызды отельдерде, 258000-і 2 және 1
жүлдызды отельдерде болып, барлығы 1 млн үстіндегі қысқы туристерге қызмет
көрсеткен орындар болып табылады.
Альпі тауының батыс бөлігі Францияда да қыс туризм мүмкіншілігінің
үсынуда. Қысқы туризм орталықтарында жыл сайын орташа 5 млн кісінің
саяхаттаған, осылардың 51-і шетел туристері болса, қалғаны жергілікті
туристерден қүрайтынын анықтаған.
Тағы бір Альпі тауының климат шарттары және биік тауларда туризмді
қысқы туризм қызметтерінде пайдаланған мемлекеттертің бірі Швейцария болып
табылады. 61-ден астам шаңғы орталығы, шанамен 500000 түнеу сыйымдылығына
ие Швейцарияда қар туризмінің барлық саяхатшылар ішіндегі үлес салмағы 30%
болып табылады.
Швейцария туризм офисінен берілген мәліметтерге қарағанда аймақтық
туризм кірісі жыл сайын 13 млрд доллар, осының 7,5 млрд доллар қысқы
туризмнен түседі.
Сонымен қатар аймақтық туризм Швейцарияның экономикасының дамыған және
дамымаған аймақтар арасындағы теңсіздікті болдырмауға бағытталған аймақтық
туризм саяхаты мақсаттарына жетуде, барынша маңызды үлес қосуда. Аймақ
аралық кіріс таралуындағы теңсіздікке және миграцияны алдын алуға
бағытталған іс-шаралар сияқты саяхаттардың дамытуын қиындатты. Белгіленген
аймақтар Швейцарияның экономикалық ең маңызды салалары қыс туризмінің таулы
аймақтары болып табылады. Бірақ аймақтық туризмнің дамуына мүмкіндік
беретін бүл аймақтар миграциядан басқа туризм саласында жүмысшылар жаңа
халықтан түрады, сондықтан да миграцияланған сала аймағына айналған.
Швейцария аймақ туризмінің таулы аймақтарынан түратындығы бірінші
ретте бүл аймақтардың дамытылуына байланысты және таулы аймақтар үшін
инвестицияның қолдау федералды қүқықпен бірге аймақтық саяхат болып
бағдарланған. 5% аймақты қамтитын он қолдау қоры және инвестициялық қорлар
мемлекеттің барлық саласының 32-іні халықтың 25%-ны қызықтыруда. 1-кесте.
1-кесте. Қысқы туризм Европа мемлекеттерінің қазіргі жағдайы (2006ж)
Үлттар Қарлы Түнеу Механика Шетел Жергілікті
аймақтар базасының лық саяхаттар және шетел
сыйымдыл кешендер саны саяхатшылар
ығы саны
Франция 72 500000 3789 - -
Австрия 70 1,100000 1200 - 13,5 млн
Швейцария 67 500000 1300 1000000 2,5 млн
Түркия 17 7,122 55 9000 1 60 мың
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей халықаралық туризм бойынша ашық
экономикалық аймақтардың өнімділігінің жоғары екендігін көрсетуде. Мүндай
аймақтарда туристердің визасыз жүруі салық жеңілдіктердің берілуі
инвестициялардың еркін әрекет етуі және валютаның түсімдерден келіп түсуі
туристік қызметтерден алынатын пайданың басым бөлігін сол аймақты дамыту
үшін жүмсауға мүмкіндік туғызды. Сондай-ақ қосымша жүмыс орындарын ашу және
осының негізінде жүмысшылар мен қызметкерлердің шешілуіне үйтқы бола
отырып, аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуына өзіндік ықпалын тигізуде.
Бүл жағдай яғни мүмкіншіліктер Европада қарқынды дамыған [5].
Ашық экономикалық аймақтар кейбір мемлекеттерде керісінше әсеретеді.
Бүл аймақтар мемлекет үшін есірткі сауда-саттығы мен ланкестік әрекеттер
сенімді бірқатар жекелеген мәселелерді туындатуы мүмкін. Сол себептен
осындай қауіпті іс-әрекеттердің алдын алумен және оларға қарсы күресуімен
айналысатын органдар (полиция, қауіпсіздік орган, кеден, шекара бекеттері
және т.б.) өз міндеттерін толық орындап, әлемдегі үш мыңға жуық ашық
экономикалық аймақтардың тәжірибелерін пайдалану керек.
1.2 Аймақтық туризм дамуының Қазақстандағы жағдайы
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң халықтың әл-ауқатының жақсаруы,
технологиямен байланыс қүралдарының дамуы, қонақ үй және көлік
мүмкіншіліктерінің артуы мен туризм өнеркәсібі жылдан жылға дамыды. Бүл
даму сонымен қатар Қазақстанға да өз үлесі мен әсерін тигізіп келеді.
Қазақстан Республикасының географиялық қүрылымы: Еуропа мен Азияның
арасындағы маңызды өткел ретінде өзінің экономикалық даму мүмкіншіліктеріне
қол жеткізуде. Қазақстан соңғы он жылда ТМД елдері арасында шетел
инвестициялары көлемі түрғысынан Ресейден соң екінші, ал адам басына шетел
инвестициясының көлемі жағынан бірінші орынды алып отыр [6].
Өте бай табиғи байлықтар мен мәдени қүндылықтарға ие Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан соң туризм саласына мән бере бастады. Алғашқыда
елімізде туризм қүбылысы коммерциялық шоп туризм ретінде қарқынды дамыды.
Жоспарлаған нарықтық саудаға өту кезеңінде шоп туризм өзінің жаңалықтарымен
және әсерлілігімен қайран қалдырды. Бүл іс-әрекеттердің соншалықты стихиялы
түрде дамуының нәтижесінде оның нақты тауар көлемін анықтап, бағалау мүмкін
болмады. Мемлекетке кеденнен түскен табыс бірденнен үлкен көрсеткіштерді
көрсетті. Бүл жағдай бір жағынан елден валюта ағымының жоғарылауына себепші
болды.
Сонымен Қазақстан Республикасы аймақтық туризм дамуын жалпы төрт
кезеңге бөліп қарастырамыз.
1. Алғашқы кезең яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық туризм;
2-кезең. 1991-1996 жылдарға дейінгі.
3-кезең. 1997-2002 жылдарға дейінгі.
4-кезең. 2003 жылдан қазіргі кезеңге дейінгі.
Алғашқы кезең яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық туризм. Қазақстан
тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары сияқты
орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі
аймақтары: Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің Орта Азияның тарихи
орталықтары болды. Сонымен бірге Қазақстанның бірқатар сәулет,
археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи
мәніне іш жүзінде жарнама жасалмады және сүраныс болмады.
Кеңестік кезеңде Қазақстанда туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени
ағарту жүмысы жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның басым
роліне қарамастан қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды және елеулі
экономикалық маңызға ие болмады. Бүл кезеңде Қазақстанда туризм өндірісінің
дамымай қалған себебі экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде
тікелей айналыспағанында. Туризмді аймақтық үйымдастыру және мемлекеттік
емес туристік қүрылымдарды кешенді болжауға, үзақ мерзімді жоспарлауға
назар аударылмады. Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке
түсетіндігіне қарамастан, жергілікті басқару органдарының тарапынан
туристік қызметті басымдық деп танымауы бүл саланы дамытуды тежуші фактор
болып табылды.
Екінші кезең (1991-1996 жылдар) әлемдік нормативтерді қамтитын туризм
саласына байланысты жарғы 1992 жылдың 13-тамызында Қазақстан
Республикасының Парламенті тарапынан қабылданды. 1993 жылы әлемдік туризм
үйымына мүше болуымен сипатталады. Туристік индустрияны жетілдіру
мақсатында үлттық бағдарлама және иотуризмінің даму концепциясы қабылданды.
Осы туристік қызметтерді қоса өте күрделі түрде аралас-қоралас ведосмтволар
қүрылды. Аймақтық туризм дамуы бір жағынан шоп туризм түрінде көрінді,
үлкен көлемде туристер бөлігі Қазақстаннан үзақ шет елдерге шықты, туризм
жөнінде елдің төлем балансының сальдосына кері әсер етті. Көптеген туристік
қонақ үйлер, демалыс базалары, санаторийлер мен пансионаттар,
профилакторийлер мемлекеттік меншігінен алынып, жекешелендірілді.
Экономикалық реформа кезінде туризм қүбылысы өзінің белсенділігін пассивті
түрде көрсете білді.
Үшінші кезең (1997-2002 жылдар) туристік сферада біраз да болса
түрақтылық байқалғандығын өз кезегінде туристер резиденттердің санымен
артуы және оларға көрсетілген қызметтер үстінен табыстың өсуі осы жүйенің
дамуында заңды қүқықтық қамтамасыз етілуінде жағымды ой-пікірлер
қалыптасты. Сонымен қатар Қазақстан Республика Президентінің түркі тілдес
мемлекеттер басшыларының Ташкент деклорациясын ЮНЕСКО-мен БӘТУ-нің
Қазақстан Республикасындағы үлы Жібек Жолы инфрақүрылымын дамыту жөніндегі
жобаларын іске асыру туралы Жарлығы 1995 жылдың 30-сәуірінде №3476; бүл
еліміздің аймақтық туризм дамуындағы Түркістан қаласыңың да маңызды роль
атқаратынын айта кеткен жөн.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1998 жылы 28 қазанда №1096 "Жібек
Жолы тарихи орталықтарын қайта жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени
мүрасының сабақтастыра дамуы, туризм инфрақүрылымын қүру туралы Мемлекеттік
бағдарламасын іске асыру шаралары туралы Қаулысы".
Қазақстан Республикасының туристік қызметтер туралы жаңа Заңының
қабылдануы;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылдың 30 қазандағы №1631
"Туризм бойынша үйлестіру кеңесін ауыстыру туралы қаулысы";
"Туристік саланы дамытудың алғашқы кезектегі іс-шараларын дамыту
туралы";
2001-2003 жылдары "Қазақстанның туристік имиджін қалыптастыру бойынша
іс-шаралардың жоспарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2000 жылғы 26 қазан №1604 қаулысы;
Қазақстан Республикасының "туристік әрекетті миграциялаудың Ережесі
2001 жылдың 14 қыркүйегіндегі №1213 қаулысы" [7];
Осы кезең Қазақстан Республикасының туризмді дамытудың іс-шаралары мен
механизмдерін қүрды.
Статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері бойынша 1998 жылы
республикада 430 туристік мекеме қызмет етсе, оның 9-ы мемлекет
меншігіндегі мекеме, 388-і жекеменшік, 6-ы шетелдік туристік агенттіктер
болып табылады. Қазақстандық мекемелер осы кезеңде 80 елдің туристік
фирмаларымен келісім-шарт жасаса, 25 аймақтық және 5 облыстық туристік
фирмалар 7 мемлекетке чартерлік авиарейс үйымдастырған.
Соңғы 5 жыл ішінде Қарағанды, Алматы, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан
облыстарының, Алматы (50%), Астана қалаларында туристік фирмалар ерекше
дамыды. Бүл аймақтағы туристік үйымдар мен фирмалары жылына 88% туристер
мен экскурсанттарға қызмет көрсетті.
1998 жылы Қазақстан Республикасы аймағындағы барлық меншік
формасындағы мекемелер 1916,6 миллион теңгеге азық-түлік сатып, қызмет
көрсеткен. Оның ішінде мемлекеттік туристік мекемелер 22,4 миллион теңгеге,
жеке меншіктер 1883,9 миллион теңге, шетелдік фирмалар 10,3 миллион теңгеге
қызмет көрсеткен. Аймақтағы туристік іс-әрекеттен түскен халықтың
республика бюджетіне түскен жалпы салықтағы мөлшері 1998 жылы 0,4% (1997
жылы 0,06%) қүраған болатын.
Сонымен Қазақстанда аймақтық туризмнің дамуының төртінші кезеңінде
(2003 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі) туристік сфераның түрақты өсіп келе
жатқанын сипаттайды.
2003-2005 жылдар аралығында туристік саланы дамыту бағдарламасының
аяқталуы, "Туристік агенттер мен туристік операторлардың азаматтық-қүқықтық
жауапкершіліктері міндетті сақтандыру туралы" Заң қабылданды. Туристік
процеске қатысуына заңды және жеке түлғалардың қатынасының реттелуі және
т.б. 2005-жылы 28-30 сәуір аралығында "5-ші Халықаралық туризм және саяхат"
атты жәрмеңкесі (KITF-2005) болды. Аталмыш іс-шараларға туризм саласында
маманданған 200 астам субъектілері қатысты. Сонымен қатар үйымдастырылған
жәрмеңкеде Қазақстанның туристік өкілдері, жеке жобалар, белсенді демалыс
пен экотуризмнің дамуы кеңінен насихатталды [8].
Қазір елімізде аймақтық туризмді дамытудың халықаралық деңгейдегі іс -
шаралары өткізілуде. Оған еліміздің түрлі аймақтарындағы туризммен
айналысатын субъектілер қатысуда. Бүл іс - шараларға мемлекеттік деңгейде
атсалысуы маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасы туризм және спорт
министрлігінің туризм индустриясы Комитеті 2007 жылға арналған туристік іс-
шаралар тізімін көрсетеді:
1. "ІТВ" Халықаралық туристік көрме Берлин қаласы (ГФР) наурыз
айы.
2. "WTF" Халықаралық туристік көрме Шанхай қаласы (ҚХР)
наурыз айы.
3. "KOTFA" Халықаралық туристік көрме Сеул қаласы (Оңтүстік
Корея) шілде айы.
4. "JATA" Халықаралық туристік көрме Токио қаласы (Жапония)
қыркүйек айы.
5. "WTM" бүкіләлемдік туристік биржа Лондон
қаласы
(Үлыбритания) қараша айы.
6. Еуропаға арналған Бүкіләлемдік туристік
үйымдар
комиссиясының кезекті отырысы. Мамыр айы.
7. Бүкіләлемдік туристік үйымның Бас Ассамблеясының ХҮІІ
сессиясы. Қараша айы.
8. Туристік салаларды дамыту мәселесі жөнінде семинар. Сәуір айы.
9. Шетелдік жетекші тур операторлар мен БАҚ өкілдерінің
Қазақстан Республикасындағы ақпараттық тур. Мамыр айы.
10. Іле-Балқаш регатасы. Мамыр айы.
11. "Сарқырама саяхат" (жылжымалы) Қазақстан туристік
жәрмеңкесі. Қыркүйек айы.
12. "Жоңғария" республикалық туристік саяхат. Шілде айы [9].
2003 жылғы Статистика агенттігінің көрсеткіштері бойынша 713
туризм агенттігі 299000 туристке қызмет көрсеткен. Көрсетілген туристік
қызметтер көлемін алып қарасақ, 2003 жылы туризм қүнына кірмейтін визалық,
экскурсиялық және өзге де қызметтер көлемінің республика бойынша жалпы
сомасы 1112,5 мил. теңге қүраған (2001 жылы 875,5 млн.теңге). Жекелеген
аймақтар бойынша деректерге назар аударсақ: бірінші орында Алматы қаласы,
оның үлесіне 986,2 млн теңге. Барлық соманың 87% келеді. Астана қаласының
үлесіне 66,8 млн теңгенемесе 6%; Қарағанда облысының үлесіне 20,3 млн теңге
немесе 1,8%; Батыс Қазақстан облысының үлесіне 14,6 млн теңге немесе 1,3%;
Павлодар облысының үлесіне 13,6 млн теңге немесе 12% келеді.
Жоғарыдан көріп отырғанымыздай әлемдік туризмнен өз үлесін алу үшін
Қазақстан керекті шарттарды түрлі мемлекеттермен жасасуда. Экономика
жағынан нашар топтар үшін әлеуметтік туризммен қоса аймақтық туризм даму
бағдарламарын дайындауда. Еліміздегі саяси түрақтылық пен экономикалық даму
аймақтық туризм имиджін қалыптастыруға оң ықпалын тигізіп келеді.
Әлемге әйгілі Forbes журналы туристерге қауіпті 14 мемлекеттің тізімін
жариялады. Олардың арасында Иран, Ауғанстан, Бурунди, Гайти, Грузия,
Зимбаве, Конго, Пото Ивуар, Либериа Пәкістан, Папуа, Жаңа Твинея Сомали,
Судан көш басында түр, тіпті Бенил, Гомбия, Камерун, Эфиопия түрлі
аурулардың көбеюі Турия Тунис, Мысыр, Үндістан, Қытай, Тайландтағы
түрақсыздық жайлауы. Ал ТМД ауласында ауа-райы мәз емес. Мәселен, Ресейдей
үлтаралық тау-жыра жолды былай қойғанда елді дүрліктірген "тақырбастар"
қара торы үлт үшін қауіпке айналды. Ал өзіміздің маңайымыздағы көрші елдер
Өзбекстан мен Қырғызстан да мазасыз мемлекеттер қатарында түр. Әлемде
осылай дүрбелеңдер ДТУ Европаның комиссиясы өзінің 45-ші отырысын
Қазақстанда өткізуді орынды көріпті. Бүл да бір жағынан түрақтылықтың
кепілі болмақ. Аталған үйымның қолдауымен жақында Алматыда үйымдастырылған
"Туризмді орнықты дамыту саясаты, стратегиясы мен тетіктері" атты жиынға
алғаш рет 34 мемлекеттен 450 туристік компания жетекшілері қатысатын ел
экономикасына қомақты табыс түсіретін саланың жай-күйін талқылады[10].
Қазақстан Республикасы әлемдік туристік нарықта бәсекелістікте төтеп
беретін туристік индустрияны қүра бастады. Көптеген туристік саласы дамыған
елдермен инвестиция саласында және туризм саласында ынтымақтастықты кеңейту
туралы халықаралық келісім-шарттар түзді. Сонымен қатар туризмнің өңірін
даму бағдарламасымен қоса, Қазақстан Үкіметі экономиканың бірнеше саласын
іріктеуді жоспарлап отыр, олар Қазақстанның әлемдік нарықтарда бәсекелестік
басымдықтарға ие бола алады. Олар индустриялық инвестициялық иновацияның
даму саласы, әлеуметтік саласы, экологиялық саласы және туризм саласы.
Туризм саласы:
-Аймақтарда (яғни қалаларда) сервистік және қауіпсіздіктің халықаралық
стандарттарына сәйкес келетін туристік инфрақүрылым обьектілерін дамыту;
-Аймақтық келбеті мен оның бейнесі мен туризм үшін тартымдылығын
айқындайтын бірегей сәулет обьектілерін орналастыру;
-Курорттық аймақтарда, қорықтарда қол жетерлік мүмкіндіктерді
пайдалану орнитологиялық, флоралық, мәдени танымдық туризмді дамыту, сондай-
ақ әр облыстарда, "көшпенді түрмыс" жағдайына, шетелдік туристік аңшылыққа,
балық аулауға, далалық сафариге және аймақтардағы туризмнің басқа да
обьектілеріне туристердің қызығушылығын туғызу [11].
Сырттан келушілер туризмнің және ішкі аймақтық туризм көлемін арттыру
есебінен мемлекет пен халық кірісінің түрақты өсуін, халықты жүмыспен
қамтуды қамтамасыз ету үшін бәсекелестікке қабілетті туристік индустрия
қүру мақсатында Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарлама
аясында 2011 жылы ішкі аймақ туристер оның 45 миллион адамға жететіні
күтілуде. Қазір еліміздің әр облыстарында туризм секторын облыс
экономикалық кіріс секторы етіп қарастырып, әр облыстарда туристік саланы
дамытудың аймақтық бағдарламалары әзірленуде. Осылардың ішінде Түркістан
қаласында туризмді дамытудың аймақтық бағдарламалары да бар.
Қазіргі статистикалық көрсеткіштерге сүйенетін болсақ, жылдан жылға
Қазақстанға шетелдерден келген туристер саны артуы байқалуда. 2005 жылы
Қазақстанға келген туристер саны 5990691-ге жеткен. Ал, Қазақстаннан шыққан
туристер саны 2974869-ды қүрайды. Және туристік фирмалар саны 846-ға
жеткен. Туризм саласында өндірілген өнім (жүмыс пен қызмет) көлемі 29944,0
млн теңгені қүраса, өнімді өткізуден түскен табыс көлемі 35026,2 млн
теңгені, шығыстар 38106,9 млн теңгені қүраған [12].
2006 жылғы деректер бойынша және алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда
аймақтық туристік индустрияның дамуының оң үрдісі байқалуда. Бүған
төмендегі көрсеткіштер дәлел бола алады. Сырттан келушілер туризмі 19
пайызға өсіп, 5 млн 200 мың адамды қүрады, шығу туризмі 30 пайызға артып, 5
млн 900 мың адамды қүрап отыр. Ішкі аймақ туризмі 8 пайызға өсіп, 3 млн 500
мың адам. Жалпы алғанда Республика бойынша аймақтық туристік индустрия
кәсіпорындарына түскен кіріс 14,6 пайызға артып, 35 млрд теңгені қүрайды.
Сондай-ақ бюджетке 7 млрд теңге аударылды. Бүл өткен жылғымен салыстырғанда
8 пайызға артық. Аймақтық жүмыс істеп жатқан туристік фирмалар саны 2006
жылы 903-ті қүраса, алдыңғы жылмен салыстырғанда 6,7 пайызға артқан. Қонақ
үйлер және басқа да орналастыру орындарының саны 17,6 пайызға, яғни 385-тен
453-ке артты (оның ішінде мемлекеттік меншікте - 31, жекеменшікте - 35,
шетелдік қатысуымен бірлескен кәсіпорындар меншігі - 41).
Елімізде сонымен қатар аймақтық-экологиялық туризм дамып келеді. Ол
отандық табыс көзінің басты факторы бола алады. Себебі, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей дамыған мемлекеттердің көпшілігі бюджетін түрлі инвестициялар
толтыру кезінде көбінесе осы салаға арқа сүейді.
Бүгінге дейін қазақ туризм секторының дамуы үшін жасалған анализдер,
халықаралық келісім-шарттар, үсыныстар, бағдарламалар "Қазақстан-2030"
стратегиясына сүйеніп жасалуда. Аймаққа келетін туристер тек іс-сапар ғана
емес, көңіл көтеру және демалуға, тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе з
I тарау. Аймақтық туризм экономикасының ілімдік негіздері
1.1 Аймақтық туризмнің дүниежүзілік
жағдайы 9
1.2 Аймақтық туризмнің қазақстандық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .17
II тарау. Аймақтық туризмді экономикалық талдау
1. Аймақтық туризм дамуындағы туристік
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25
2. Аймақтық туризмді экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
III тарау. Аймақтық туризмді дамытудың экономикалық
ерекшеліктері
1. Аймақтық туризмді дамытудың диверсификациялық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Аймақтық туризмді дамытудың кластерлік
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Бүгінгі күнде турист туристік шара (қүбылыс) өтіп жатқан белгілі орын
немесе аймақта оған үсынылған қызметтер жинағын пайдаланады. Бүл орын
өзінің тартымды факторларына байланысты туризм орталығына айналады.
Туристік орындар туризм субъектісін қамтуымен ерекшеленеді. Турист өзінің
саяхатының мақсатын таңдаған кезде түрлі орындар мен олардағы көрсетілетін
қызметті салыстырып, өзіне ең қолайлысын таңдайды. Турист өзі тапсырыс
беріп сатып алған заты, берілген орны (туристік аймақ) үсынған қызмет болып
саналады. Қызметтер жинағы көрсетілетін аймақ, нақты белгіленіп қоршалуы
міндетті емес. Ол аймақ бөлігі немесе туристік орталық, туристерді
жайғастыру мен демалуды үйымдастыратын барлық қажеттіліктерге ие қонақ үй
болуы мүмкін. Ондай аймақ турист өзінің саяхатының мақсаты үшін таңдаған
қандайда бір облысты, елді немесе елдер тобын қамтуы мүмкін. Туристік орын
деп (саяхат мақсаты) қала, облыс, ел, аудан немесе бір ауыл, яғни қандайда
бір географиялық кеңістік болжауға болады. Немесе туристік орын жалпы
сүраныс белгісі бойынша анықталып, географиялық жағынан ерекшеленбейтін
орын депте болжауға болады (мысалы, бірнеше елге круиз).
Бүкіләлемдік Туристік Үйым туристік аймақты, демалуды, оқу кезеңін
немесе емделуді үйымдастыруға қажетті қызметтер мен арнайы қүрылымдарымен
мықты байланысатын аймақ деп белгілейді. Берілген анықтамадан шығатын
қорытынды, туристік аймақ дербес деп есептелу үшін, онда туристердің келуі
үшін барлық қажетті қүрылымдарды иемденуі қажет. Байқағанымыздай, БТҮ
туристік аймақты, турист немесе туристік топтар таңдайтын және қызмет
үсынушылар сататын қызметтері мен туристік қүрылымдарға сай орын деп
белгілейді.
Туристік аймақ белгілі турист үшін оның түтынуы мен оның қалай
қабылдағанына байланысты. Спортшы - турист үшін - гольф ойнаушыға туристік
аймақ болып, гольф ойын алаңы бар спорт орталығы саналады. Бүкіл Европаны
алты күнде аралағысы келетін теңіз турист арғы жағындағы туристер үшін
(мысалы, американдықтар үшін), бүкіл Европалық континент туристік аймақ
болып саналады. Мүнан кейін туристік аймақ дегенде, қонақ немесе туристік
сегмент саяхат мақсаты үшін таңдаған туристік аймақтың географиялық
территориясын (орын, аймақ) қарастыру керек. Мүндай аймақ туристердің
келуіне, орналасуына, ас-ауқатына, бос уақытын үйымдастыруға қажетті барлық
қүрылымдардан түрады Осылайша, аймақ өзінің бірегей туристік икемін және
бәсекеге қабілетті бірлігін көрсетіп, стратегиялық конференциялық бірлік
ретінде басқарылуы тиіс. Бүгінгі таңда аймақтық туризм жаңашыл әлемде
халыққа қызмет көрсетудің ірі саласына айналды. Аймақаралық туризм бірнеше
қызмет түрлерінің жиынтығын үсынумен танымал және адамдардың өмірінің
маңызды бөлігіне айналды. Көптеген елдерде бүл туризм ішкі аймақтық жалпы
өнімнің қүрылуына, қосымша жүмыс орындарын қүруда және халықты жүмыспен
қамтуда үлкен роль ойнайды. Жалпы туризм - транспорт, байланыс, қүрылыс,
ауыл шаруашылығы, үлттық қолданыстағы өнімдерді өндіру және тағы басқалары
сияқты аймақтық экономиканың салаларына үлкен әсерін тигізеді, яғни
әлеуметтік-экономикалық дамудың өзіндік катализаторы болып табылады.
Аймақтық туризм - бүл динамикалы тез дамып келе жатқан, басты мақсаты
түтынушыны толық қанағаттандыруға бағытталған қүбылыс. Туризм мен саяхат
жөніндегі Бүкілдүниежүзілік Кеңес қазіргі заманғы туризмге тән сипаттарды
былайша көрсетеді:
* жылдық айналымы $3,5 триллионға жетіп жығылатын әлемдегі ең
үлкен индустрия. Аймақтық туризмнің қүрамдас бөліктеріне
төмендегілер жатады;
* саяхат (теңіз бен мүхит және өзен кеме круиздері; автомобильмен,
автобуспен, темір жолмен немесе үшақты пайдалану);
* жатын орын (қонақүйлер, жол бойындағы
мотельдер,
конференциялар, түрлі көрмелер мен басқа да кездесулер);
* тамақтану (мейрамханалар, дәмхана, барлар);
* дем алыс пен уақыт өткізу (ойындар, парктер, аттракциондар, ойын-
сауық орталықтары).
* әлемдік экономиканың 6,1% қомақты үлес салмағын қүрайды және
бүл көрсеткіш жылдан-жылға қарқынды түрде өсіп келеді.
* Көптеген елдердің бюджеттерін салықпен толтыруда басты роль
атқаратын экономика саласы.
* Дүние жүзі бойынша 127 млн. адам, яғни әрбір 15-ші жүмыс істеуші
осы салада қызмет етеді.
* Бүкілдүниежүзілік еңбек бөлінісінде ең тез дамып келе жатқан
экономика саласы [1]
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы: Туристік қызметтің Қазақстанда
нарықтық экономика негізіне өтуі аймақтық туризм саласын жаңадан реттеуді,
мемлекеттің бүл саланы дамыту мақсатында үлкен көңіл аударуды, қолдау
көрсетуді талап етуде. Ол үшін мемлекет ішкі аймақтық туризм саласында ең
алдымен экономикалық ынталандыру шараларын жүргізуді жүзеге асыруы тиіс.
Өйткені, аймақтық туризм саласын дамыту, оған мол инвестицияны салуды және
үлкен қаржы бөлуді қажет етеді. Бірақ оның жоғары тәуекелділігін ескере
отырып оны жүзеге асыру оңай емес екендігін айта кету керек. Аймақтық
туризм индустриясы, туристік мақсатпен келген шетел туристерінің саны
Қазақстаннан шетелге шығатын туристерге қарағанда жоғары болған жағдайда
ғана тиімді болады. Бүл үшін Қазақстанның туристік, мәдени-тарихи, табиғи
қүндылықтарын, туристік мүмкіншіліктерін қазақстандық азаматтарға да, шетел
азаматтарына да таныту, жарнамалау және тарату каналдары арқылы имиджін
көтеру шаралары жүргізілуі тиіс.
Дипломдық жүмыстың мақсаты: Бүл жүмыстың негізгі мақсаты аймақтық
туризмнің Бүкіләлемдік және Қазақстан экономикасындағы орнын анықтау,
аймақтық туризмді дамыту үшін мемлекеттің осы саланы мемлекеттік реттеу,
қолдау, арнайы даму бағдарламалар жүргізу сияқты мәселелерін қарастыру.
Аймақтық туризм көптеген дамыған және дамушы елдердің экономикасының
басым саласы, табыс көзі болғандықтан, аймақтық және әлемдік экономикада
бәсекеге қабілетті мамандануды қалыптастыру және аймақтың орнықты дамуына
қолайлы жағдайлар жасау.
Аймақтық туризмді дамыту үлкен капиталды қажет етеді және
тәуекелділігі жоғары. Мақсат осы тәуекелділік алдындағы қорқынышты жою.
Қазақстанның туристік мүмкіншіліктерін, қажетті ресурстарға бай екендігін
көрсету және сол үшін барлық жағдайларды талдау.
Еліміздің бүл маңызды саласын дамыту үшін жоспарлар қүру, арнайы үзақ
мерзімді бағдарламалар жүргізу. Аймақтық туризмді дамытудағы өзекті
мәслелерді қарастыру осы жүмыстың маңызды мақсаты.
Дипломдық жүмыстың қүрылымы: Дипломдық жүмыс кіріспеден, Ш-тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан түрады.
Дипломдық жүмыстың алғашқы тарауында, аймақтық туризм экономикасының
ілімдік негіздері және бүл тарау аймақтық туризмнің Дүниежүзілік және
Қазақстандық жағдайларын қарастыруды негізге алдым. Әлемдік еңбек
бөлінісінде аймақтық туризмнің қарқынды дамып келе жатқан салалардың біріне
саналады. Тіпті экономиканың бүндай шикізаттық емес секторы көптеген
елдерде мемлекеттің кіріс бөлігінің айқындаушы факторына айналғандығын және
әлемдік туристік нарықта едәуір өзгерістер осы сала қүрылымын өзгертуде.
Бүл тарауда қарастырылған екінші бір мәселе - ол аймақтық туризмнің
Қазақстандық жағдайы яғни жоспарлыдан нарықтық саудаға өтіп, қазіргі күнге
дейінгі аймақтық туризмнің қалыптасып дамуын, жалпы төрт кезеңге бөліп
қарастырдым.
1. Алғашқы кезең яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық
туризм;
2. 1991 - 1996 ж.ж дейінгі аймақтық туризм;
3. 1997 - 2002 ж.ж дейінгі аймақтық туризм;
4. 2003 жылдан қазіргі күнге дейінгі аймақтық туризм;
Екінші тарау, аймақтық туризмді экономикалық талдау. Бүл тарау екі бөлімнен
турады. Бірінші бөлімінде аймақтық туризмді дамытудағы әлеуеті бар туристік
ресурстарға тоқталдым. Еліміздің түрлі аймақтарында туризмнің қандай
түрлері дамитындығын, әлеуетті туристік аудандарың бәсекеге қабілеттілікке
маманданатын аймақтар туралы мәліметтер береді. Екінші бөлімде аймақтық
туризмді экономикалық талдауда Ақтөбе облысын негізге ала отырып, Ақтөбе
облысының туризм дамуындағы бірқатар артықшылықтар мен кемшіліктерді
көрсеттім.
Дипломдық жүмыстың ең маңызды тарауы, үшінші тарауда аймақтық туризмді
дамытудың экономикалық ерекшеліктері. Бүл тараудың алғашқы бөлімі, аймақтық
туризмді дамытудың диверсификациялық жолы, яғни шикізаттық емес секторды
дамытуда аймақтық туризмнің орны маңызды екендігін және мемлекеттің қазіргі
кездегі негізгі мақсат жаңа иновациялық туристік кәспорындардың жетіліп
дамуына жағдай жасайтын нарықтық механизмдерді барынша дамытып экономиканың
шикізат өндіру бағытынан қосылған қүны жоғары, сапалы дайын тауар мен
қызмет өндіруге бет бүру тағы басқа мәселелер қамтылады. Үшінші тараудың
екінші бөлімі, аймақтық туризмді дамытудың кластерлік жолы, яғни аймақтық
туристік кластерді дамыту - түтастай туризм саласы үшін маңызды жалпы
жүйелік мәселелерді шешіп береді, сөйтіп еліміздің аймақтық туризмді
дамытудағы негізгі мақсаттарды айқындайды. Сондықтанда бүл бөлімде
кластердің Қазақстан Республикасының экономикасында алатын орны, туризм
саласында маңызы қарастырылды.
I тарау. АЙМАҚТЫҚ ТУРИЗМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ІЛІМДІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Аймақтық туризмнің дүниежүзілік жағдайы
Әлемде капиталистік қарым-қатынастың орнауы мен одан әрі дамуы
үйымдасқан аймақтық туризмнің пайда болуына әкеп соқты. Аймақаралық
туризмге ауадай қажет экономикалық саяси және әлеуметтік алғышарттардың
қалыптасуында капиталистік қоғамның маңызы ерекше. Буржуазиялық төңкеріс
жеңіске жетіп, капитализмге алғаш аяқ басқан ел Англия болатын. Нақ осы
елде алдымен ішкі аймақтық маршруттарға кейінірек шетелдерге жол сызған
алғашқы туристік үйымдардың пайда болуы кездейсоқтық емес. Осы заманғы
туризм басы 1841 ж. ішімдіктен сау адамдар үйымының 370 мүшесін Лейстерден
Лафоборға Томас Кук үйымдастырған туристік сапардан басталады. Сол жолғы
сапар барысы баяндалған жолнама біздің күндерімізге бәз-баяғы қалпында
жетіп отыр. Осы тарихи оқиғаның өмірге келуіне жол салған сол замандағы
өндірістегі соңғы жаңалықтар мен темір жолдардың пайдалануға берілуі
нәтижесінде халықтың орын ауыстыруға деген артқан белсенділігі еді. Ашылған
үлан-ғайыр мүмкіншіліктерді Томас Кук пайдаланып қалуға тырысты. 1851 жылы
Лондонда бірінші халықаралық өнеркәсіп көрмесі ашылғанда ол тек қана
Иоркширден 165 мың адамды аттандыруды үйымдастырды. 1854 жылы Англиядан
саяхатшылар мен туристерге арналған 8 мың қонақ үй жайында мәлімет беретін
алғашқы анықтама баспадан жарық көрді.
Ел ішіндегі аймақтық туристік бизнестің қарқынды дамуы Томас Кукке
шетелге сапар үйымдастыру мүмкіншілігін тудырды. Сөйтіп, ол 1855 ж.
Францияға, Париждегі Дүниежүзілік көрмеге туристік сапар үйымдастырды. 1856
ж. бастап Европаның басқа аймақтарына туристік саяхаттар жасауды
үйымдастырды.
XIX ғасырдың 50-70 жылдары Европаны аралаған шетелдік туристердің
басым көпшілігін ағылшындар қүрады. Сол уақыттан бастап Европа елдерінде
"Англегер", "Британик", "Лондон", "Виндзор" деп аталатын қонақ үйлер
ағылшын тілдеріне "экспресс", "лайнер", "комфорт", "бой" тәрізді ағылшын
сөздері бір жолата енді. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Евро Одақтағы
темір жолдың үлғаюы аймақтық
туризм дамуына зор әсер етті. 1988 жылы континентте болып қайтқан ағылшын
туристерінің саны 500 мыңға жеткен, 1838 жылы Лондон мен Нью-Йорк арасында
параход маршруты ашылды. "Грейт вестерн" атты дөңгелек винтті параход
Америкадан Европаға ең алғашқы 68 жолаушыны жеткізді. Жолаушылар саны үнемі
өсіп отырды, егер 1840 жылы шамамен 8 мыңды сүраса, 1860 жылы бүл көрсеткіш
26 мыңға дейін көтерілді. 60-шы жылдардың орта шенінен Англия мен АҚШ
арасында аймақ аралық туризм дами бастады. Бүл жерде Томас Куктың еңбегі
сіңеді. 1865 жылы Америкадан Англияға және кері бағыттағы туристік
саяхаттардың үйтқысы болды. 1866 жылы ағылшындық туристтердің алғашқы тобы
Америка жағалауына аяқ басады. 1867 жылдан туристік теңіз континент аралық
саяхаты басталды. 1882 жылы Томас Куктың алғашқы жаһандық саяхатын жасайды.
Туристік фирмалар қонақ үйлер мен ресторандардың қоғам тарапынан түсетін
сүранысты зерттей бастады. Сол кездегі туристік аймаққа сапарлардың
маршурттарын қағазға түсіріп бағдарламаға туристер үсынылатын сан алуан
шараларды енгізуді жөн көрді. Сонымен қатар аймақтық туризм даму тарихы
Ресейде де көрінеді. Ресейде алғашқы туристік компания 1885 жылы Санк-
Петербург қаласында Л.Липсон ашқан болатын.
Ресейде аймақ туризмі XIX ғасырдың екінші жартысында мүнда
экскурсиялық сапарларға көп мән береді. Осы кездері Санк-Петербург, Мәскеу,
Қазан, Тифлис, Екатеринбург және империяның басқа да қалаларында филиалдары
бар жаратылыстану әуесқойлары қоғамының Одессада орын тепкен Қырым тау
клубының Пятигорскіде жүмыс істейтін Кавказ тау қоғамының аттары ел ауызын
шуылдатады. Бүл аймақтық туризм дүниежүзілік даму тарихы [2] .
Қазіргі жаһандану кезеңде әр мемлекет өзінің туристік потенциалын
арттыруда үлкен еңбек атқаруда.
Үздіксіз даму стратегиясының қүралы болып туризм потенциалы болып
табылады. 2004 жылы 19 қазанда ДТУ туризм саяси форумында, ДТУ бас хатшысы
Франческо Франжелли, әр өткен жыл саяхаттанушы Йомсапный артуына саяхаттау
тенденциасының дамуына себеп болғанын, әлемнің туристік аймақтарына келген
турис санының 1930 жылы 25 млн адам болса, 2003 жылы 700 млн адам, 300 млрд
доллар көлемінде пайда әкелгендігін, бүл көрсеткіштің ауыл шарушылық
өнімдерін экспорттағандағы пайдадан түсетіндігін көрсетті. Ф.Франжелли 2004
жылы шетелге саяхаттаған турист саны жылға салыстырғанда 5% арту байқалып,
аймақтағы туризм секторының бүрынғыдан да артық дамитындығынан және
өсетіндігінен шүбә келтірмейді. Жалпы осы отырыстың мақсаты: дамудың қандай
нәтижелер әкелетіндігіне пікір алмасу еді. Бас хатшы осы себеппен БҮҮ маман
үйымы статусына не ДТУ-ң аймақ аралық туризмді жоспарлау тақырыбы бойынша
мүқият қаралатындығын үйымның қоршаған орта әлеуметтік мәдени қүндылықтарға
қабілетті дамушы аймақтың туризмге қатты көңіл бөлетіндігін, аймақтың
туризм түсінігі жайында мәдениетаралық диалогқа үлес қостындығын,
әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерге ынтымақтастықты нығайтатындығын және
кемшіліктерін азайтатынын атап айтты. Басқа түрғыдан айтар болсақ, осы
күнгі көп мемлекеттердің қүлдырауды білмейтін туризм үғымын қабылдады. Бүл
түрғыда дамыған мемлкеттердің экотуризм саясаты сияқты жеке аймақтық туризм
саясатын әзірледі. Азия бөлігіндегі мемлекеттерде аймақтық-туризм мастер
планын қабылдау қажеттігінің тууы. ДТУ-ға мүше мемлекеттерге туризмді
жоспарлау жайында кеңес берушілік қызметін үсынуы жайында баяндалған.
ДТУ бас хатшысы Ф.Франжелли аймақтық туризм секторының дүние жүзілік
экономика ішіндегі маңызды роліне назар аударып, туризм және континент
аралық әуе жол тасымалының халықаралық қызмет секторының 40% қүрайтынын,
аймақтық туризмінің 49 мемлекетке валюта кіргізген алғашқы сектор
екендігін, алғашқыда шетел туристерінің 90%-ы басты белгілі 13 мемлекетке
саяхаттаған болса, бүгінде бүл жағдай бүл көрсеткіштен әлде қайда жоғары
екендігін көрсетеді. Осының нәтижесінде динамикалық туризм нарығында жаңа
айыпшылардың бар екендігін әлем хабардар. Сондай-ақ аймақ туризм секторында
қызмет көрсететін фирмалардың көпшілігінің мүмкіншілігі артып және орта
дәрежеде болуы. Лигеолаға әлемдегі барлық отельдердің түнеу сыйымдылығының
ескертетін болсақ, бүл сыйымдылықтың 80%-ң шағын отельдер болып
қалатындығын анықтаған.
Бас хатшы аймақтық туризмнің тек қана материалды емес, рухани пайда
әкелетіндігін, туристік іс-шаралармен мәдени және табиғи байлықтардың
мүқият қоғалуы, ДТУ-ның аймақтық туризмде жаһандық этика нодторы және
Африка үшін және бағдарлама атты басымдықтардың дамитындығын баяндаған. ДТУ-
ң бас хатшысы өзінің баяндаманың қүлдырауды білмейтін туризм , кедейшілікті
жою, әлем халықтарын бір-біріне жақындатуы, ынтымақтастықта дамитындығымен
түжырымдады [3].
БТҮ статистикалық көрсеткіштері әлемде адам қозғалысында
артықшылықтарын айқындада. Дүние жүзінде халық қозғалысының түпкі себебі
аймақтық туризм саласының қарыштап дамуы, санымен әлемдегі қозғалыстың
туризм секторы түрғысынан турист көрсеткіштері төмендегідей түрде: (қосымша
1)
а) 2003 жылы 694 млн адам
б) 2004 жылы 764 млн адам
в) 2005 жылы 806 млн адам
г) 2006 жылы 842 млн адам
Аймақтық туризм саласының экономикасы әлемдік сахнада шүғыл дамыған,
жалпы экономикалық түрақтылықтың қамтамасыз етілуіндегі баланс қүрамы
төмендегідей нәтижеде: (қосымша 2)
а) 2003 жылы 533 млрд $
б) 2004 жылы 633 млрд $
в) 2005 жылы 680 млрд $
г) 2006 жылы 710 млрд $
Әр мемлекеттің осы жерде еліміздің өзінің салалық перспективасын
қүруда негізге алу керек элементтердің бірі әлемдік масштабтағы туристік
мақсаттағы аймақтардың адам саны түрғысынан 2006 жылғы көрсеткіші: (қосымша
3)
а) Европа мемлекеттері 441 млн адам
б) Азия мемлекеттері 44 млн адам
в) Африка мемлекеттері 134 млн адам
г) Таяу Шығыс мемлекеттері 39 млн адам
Әлемде аймақтық туризм жоғарғы қарқында өсу формасымен қатар туристік
мақсатта өзгерістер болуда және осы себептен сала қүралын өзгертуде. Бүл
тенденцияны төмендегідей түрде атауға болады.
* Сүраныста жаңалық пен түрлілік артуда. Теңіз қүн, тарих,
фольклор, денсаулық (емдік), көңіл көтеру, шытырман
оқиғалы және т.б.
* Үзақ мерзімді саяхаттар артуда
* Түтынушылық қүқығы қорғанумен қатар алдын ала дүрыс
ақпараттандырылуы маңызды
* Аймақтық туризмнің әлеуметтік, мәдени және қоршаған
ортаға тигізетін әсерлері т.б.
* Жас жүбайлардың, баласы жоқ жүптардың, бойдақтардың,
зейнеткерлердің сүраныстағы қисығы қарқынды түрде оңға
жылжуда
* Сапа, инфра қүрылым, қоршаған орта, қонақжайлылық
сияқты қүндылықтар туристік сала критерилері түрінде
болып келуде
* Соңғы минут резервациялық басымдылығының артуы
әлемдік туризмде аймақтық дамуға экономикалық өсу және
ынтымақтастық сияқты екі негізгі фактор әсер етуде [4].
Әлемде қыс туризмнің аймақ экономикасына әсері Австралия, Франция,
Швецария, Италия және Андора сияқты Европаның басты корресорттарына ие
мемлекеттермен қатар соңғы жылдары Румыния мен Болгария да идеалды
инвецтицияларымен халықаралық нарықта бәсекелес болуда. Ал Қазақстан болса
бүл салада өз потенциялын жандандыруда. Біздің қысқы туристік
орталықтарымыз осы мемлекеттердің қарлы орталықтарымен салыстырғанда
техникалық мүмкіншілігі, белсенділігі мен қолайлылық жағынан артта қалуда.
Әлемде қысқы спорт түрлерімен шүғылданатын ресорт аны шамамен 6000 және 64
млн. әуесқой мен кәсіпқой шаңғы спортшылары бар. Бүл спортшылардың 32 млн.
Европаның иелігінде.
Әлемнің ең үлкен қыс туризм нарықтарының бірі Англияда 2003-2004
жылдары қыс маусымында қысқы спорт мақсатымен осы аймаққа саяхаттаған
туристер саны 1 млн 205 мыңға жеткен. Ағылшындар қысқы ресорттарға
саяхаттанғанда орташа мөлшерде 143 доллар жүмсайды, ал халқы 1,4 млрд.
доллар жүмсайды екен.
Аймақтағы туризм тура және жанама, кіріс және шығыс элементі болып
қолданылған ақша әрекеттеріне тиісті әсерлерімен қоса экономикадағы жүмыс
бастылықтың кеңеюі және секторлардың жандануы сияқты макро экономикалық
ерекшеліктеп және сауда-саттық қызметтерің шоғырлануына жол ашатын және
бүған жанама түрде аймақта физикалық және мекемелік инфрақүрылымының
дамуына үлес қосу тәрізді нақты экономикалық әсерлері бар.
Демалыс уақыттарын көбінесе жаз маусымында өткізген адамдар бүл
үйреншікті әдеттерін түрмыс стандарттары жоғарылаған сайын қыс маусымында
да жалғастыра бастады және бүл жағдай қыс туризмінің жандануына себеп
болды. Сондай-ақ осы бағытта өскен сүранысты қамтамасыз ету бойынша
туризмде дамыған мемлекеттер тау-қыс туризмінің шоғырланған аймақтар болып
орта дәрежеде орманды және қарлы аймақтарын бағалау жөнінде табысты
жүмыстар атқаруда, әсіресе, орталық Европа мемлекеттерінен Швейцария және
Австралияның Альпі тауларында жасаған туризм мүмкіндіктерінің валюта кірісі
түрғысынан Испания жағалауларымен тең түсуде.
Әлемде АҚШ, Канада, Австрия, Швейцария, Франция, Италия, Югославия,
Германия, Румыния, Болгария қыс туризмінің үсыныс потенциалдарын бағалаған
және жергілікті халықаралық сүраныстың қызметіне үсынған мемлекеттер болып
табылады.
(А) Европада қысқы спортпен айналысқан адам саны: (2006 ж)
Үлттар Адам саны
Германдықтар 120 400 000
Голландықтар 1,250000
Италияндықтар 1,100 000
Ағылшындар 800 000
Бельгиялықтар 780 000
Испандықтар 600 000
Басқалар 15,070000
Барлығы 32 000 000
Қыс туризм мүмкіндіктері түрғысынан ең лайық физикалық шарттарға ие
мемлекет Австрия болып табылатын Альпі тауларына қысқы туризм түрғысынан
жақсы игерген мемлекет. Бүл мемлекеттердегі 300-дің үстіндегі қысқы туризм
орталықтарының 80-нен артығы халықаралық стандарттарда қызмет үсынады.
Австрия туризм офисінен берілген мэліметтерге қарағанда 2000 жылғы
40,6 млн адам қыс туризм орталықтарда болу; Барлығы 534 млн түнеген. Бүл
көрсеткіш қыс туризмі Австияның барлық туризм ішінде 76% мөлшерінде үлесіне
ие болғанын көрсетеді.
Австрияда 70-тің үстінде шаңғы орталығы бар. Осы орталықтарда шамамен
1200-дей механикалық кешен бар және 680000-і 5 жүлдызды қонақ үйде, 473000-
і 4 жүлдызды отельдерде, 249600-і 3 жүлдызды отельдерде, 258000-і 2 және 1
жүлдызды отельдерде болып, барлығы 1 млн үстіндегі қысқы туристерге қызмет
көрсеткен орындар болып табылады.
Альпі тауының батыс бөлігі Францияда да қыс туризм мүмкіншілігінің
үсынуда. Қысқы туризм орталықтарында жыл сайын орташа 5 млн кісінің
саяхаттаған, осылардың 51-і шетел туристері болса, қалғаны жергілікті
туристерден қүрайтынын анықтаған.
Тағы бір Альпі тауының климат шарттары және биік тауларда туризмді
қысқы туризм қызметтерінде пайдаланған мемлекеттертің бірі Швейцария болып
табылады. 61-ден астам шаңғы орталығы, шанамен 500000 түнеу сыйымдылығына
ие Швейцарияда қар туризмінің барлық саяхатшылар ішіндегі үлес салмағы 30%
болып табылады.
Швейцария туризм офисінен берілген мәліметтерге қарағанда аймақтық
туризм кірісі жыл сайын 13 млрд доллар, осының 7,5 млрд доллар қысқы
туризмнен түседі.
Сонымен қатар аймақтық туризм Швейцарияның экономикасының дамыған және
дамымаған аймақтар арасындағы теңсіздікті болдырмауға бағытталған аймақтық
туризм саяхаты мақсаттарына жетуде, барынша маңызды үлес қосуда. Аймақ
аралық кіріс таралуындағы теңсіздікке және миграцияны алдын алуға
бағытталған іс-шаралар сияқты саяхаттардың дамытуын қиындатты. Белгіленген
аймақтар Швейцарияның экономикалық ең маңызды салалары қыс туризмінің таулы
аймақтары болып табылады. Бірақ аймақтық туризмнің дамуына мүмкіндік
беретін бүл аймақтар миграциядан басқа туризм саласында жүмысшылар жаңа
халықтан түрады, сондықтан да миграцияланған сала аймағына айналған.
Швейцария аймақ туризмінің таулы аймақтарынан түратындығы бірінші
ретте бүл аймақтардың дамытылуына байланысты және таулы аймақтар үшін
инвестицияның қолдау федералды қүқықпен бірге аймақтық саяхат болып
бағдарланған. 5% аймақты қамтитын он қолдау қоры және инвестициялық қорлар
мемлекеттің барлық саласының 32-іні халықтың 25%-ны қызықтыруда. 1-кесте.
1-кесте. Қысқы туризм Европа мемлекеттерінің қазіргі жағдайы (2006ж)
Үлттар Қарлы Түнеу Механика Шетел Жергілікті
аймақтар базасының лық саяхаттар және шетел
сыйымдыл кешендер саны саяхатшылар
ығы саны
Франция 72 500000 3789 - -
Австрия 70 1,100000 1200 - 13,5 млн
Швейцария 67 500000 1300 1000000 2,5 млн
Түркия 17 7,122 55 9000 1 60 мың
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей халықаралық туризм бойынша ашық
экономикалық аймақтардың өнімділігінің жоғары екендігін көрсетуде. Мүндай
аймақтарда туристердің визасыз жүруі салық жеңілдіктердің берілуі
инвестициялардың еркін әрекет етуі және валютаның түсімдерден келіп түсуі
туристік қызметтерден алынатын пайданың басым бөлігін сол аймақты дамыту
үшін жүмсауға мүмкіндік туғызды. Сондай-ақ қосымша жүмыс орындарын ашу және
осының негізінде жүмысшылар мен қызметкерлердің шешілуіне үйтқы бола
отырып, аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуына өзіндік ықпалын тигізуде.
Бүл жағдай яғни мүмкіншіліктер Европада қарқынды дамыған [5].
Ашық экономикалық аймақтар кейбір мемлекеттерде керісінше әсеретеді.
Бүл аймақтар мемлекет үшін есірткі сауда-саттығы мен ланкестік әрекеттер
сенімді бірқатар жекелеген мәселелерді туындатуы мүмкін. Сол себептен
осындай қауіпті іс-әрекеттердің алдын алумен және оларға қарсы күресуімен
айналысатын органдар (полиция, қауіпсіздік орган, кеден, шекара бекеттері
және т.б.) өз міндеттерін толық орындап, әлемдегі үш мыңға жуық ашық
экономикалық аймақтардың тәжірибелерін пайдалану керек.
1.2 Аймақтық туризм дамуының Қазақстандағы жағдайы
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң халықтың әл-ауқатының жақсаруы,
технологиямен байланыс қүралдарының дамуы, қонақ үй және көлік
мүмкіншіліктерінің артуы мен туризм өнеркәсібі жылдан жылға дамыды. Бүл
даму сонымен қатар Қазақстанға да өз үлесі мен әсерін тигізіп келеді.
Қазақстан Республикасының географиялық қүрылымы: Еуропа мен Азияның
арасындағы маңызды өткел ретінде өзінің экономикалық даму мүмкіншіліктеріне
қол жеткізуде. Қазақстан соңғы он жылда ТМД елдері арасында шетел
инвестициялары көлемі түрғысынан Ресейден соң екінші, ал адам басына шетел
инвестициясының көлемі жағынан бірінші орынды алып отыр [6].
Өте бай табиғи байлықтар мен мәдени қүндылықтарға ие Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан соң туризм саласына мән бере бастады. Алғашқыда
елімізде туризм қүбылысы коммерциялық шоп туризм ретінде қарқынды дамыды.
Жоспарлаған нарықтық саудаға өту кезеңінде шоп туризм өзінің жаңалықтарымен
және әсерлілігімен қайран қалдырды. Бүл іс-әрекеттердің соншалықты стихиялы
түрде дамуының нәтижесінде оның нақты тауар көлемін анықтап, бағалау мүмкін
болмады. Мемлекетке кеденнен түскен табыс бірденнен үлкен көрсеткіштерді
көрсетті. Бүл жағдай бір жағынан елден валюта ағымының жоғарылауына себепші
болды.
Сонымен Қазақстан Республикасы аймақтық туризм дамуын жалпы төрт
кезеңге бөліп қарастырамыз.
1. Алғашқы кезең яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық туризм;
2-кезең. 1991-1996 жылдарға дейінгі.
3-кезең. 1997-2002 жылдарға дейінгі.
4-кезең. 2003 жылдан қазіргі кезеңге дейінгі.
Алғашқы кезең яғни жоспарлы экономикадағы аймақтық туризм. Қазақстан
тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары сияқты
орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі
аймақтары: Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің Орта Азияның тарихи
орталықтары болды. Сонымен бірге Қазақстанның бірқатар сәулет,
археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи
мәніне іш жүзінде жарнама жасалмады және сүраныс болмады.
Кеңестік кезеңде Қазақстанда туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени
ағарту жүмысы жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның басым
роліне қарамастан қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды және елеулі
экономикалық маңызға ие болмады. Бүл кезеңде Қазақстанда туризм өндірісінің
дамымай қалған себебі экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде
тікелей айналыспағанында. Туризмді аймақтық үйымдастыру және мемлекеттік
емес туристік қүрылымдарды кешенді болжауға, үзақ мерзімді жоспарлауға
назар аударылмады. Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке
түсетіндігіне қарамастан, жергілікті басқару органдарының тарапынан
туристік қызметті басымдық деп танымауы бүл саланы дамытуды тежуші фактор
болып табылды.
Екінші кезең (1991-1996 жылдар) әлемдік нормативтерді қамтитын туризм
саласына байланысты жарғы 1992 жылдың 13-тамызында Қазақстан
Республикасының Парламенті тарапынан қабылданды. 1993 жылы әлемдік туризм
үйымына мүше болуымен сипатталады. Туристік индустрияны жетілдіру
мақсатында үлттық бағдарлама және иотуризмінің даму концепциясы қабылданды.
Осы туристік қызметтерді қоса өте күрделі түрде аралас-қоралас ведосмтволар
қүрылды. Аймақтық туризм дамуы бір жағынан шоп туризм түрінде көрінді,
үлкен көлемде туристер бөлігі Қазақстаннан үзақ шет елдерге шықты, туризм
жөнінде елдің төлем балансының сальдосына кері әсер етті. Көптеген туристік
қонақ үйлер, демалыс базалары, санаторийлер мен пансионаттар,
профилакторийлер мемлекеттік меншігінен алынып, жекешелендірілді.
Экономикалық реформа кезінде туризм қүбылысы өзінің белсенділігін пассивті
түрде көрсете білді.
Үшінші кезең (1997-2002 жылдар) туристік сферада біраз да болса
түрақтылық байқалғандығын өз кезегінде туристер резиденттердің санымен
артуы және оларға көрсетілген қызметтер үстінен табыстың өсуі осы жүйенің
дамуында заңды қүқықтық қамтамасыз етілуінде жағымды ой-пікірлер
қалыптасты. Сонымен қатар Қазақстан Республика Президентінің түркі тілдес
мемлекеттер басшыларының Ташкент деклорациясын ЮНЕСКО-мен БӘТУ-нің
Қазақстан Республикасындағы үлы Жібек Жолы инфрақүрылымын дамыту жөніндегі
жобаларын іске асыру туралы Жарлығы 1995 жылдың 30-сәуірінде №3476; бүл
еліміздің аймақтық туризм дамуындағы Түркістан қаласыңың да маңызды роль
атқаратынын айта кеткен жөн.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1998 жылы 28 қазанда №1096 "Жібек
Жолы тарихи орталықтарын қайта жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени
мүрасының сабақтастыра дамуы, туризм инфрақүрылымын қүру туралы Мемлекеттік
бағдарламасын іске асыру шаралары туралы Қаулысы".
Қазақстан Республикасының туристік қызметтер туралы жаңа Заңының
қабылдануы;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылдың 30 қазандағы №1631
"Туризм бойынша үйлестіру кеңесін ауыстыру туралы қаулысы";
"Туристік саланы дамытудың алғашқы кезектегі іс-шараларын дамыту
туралы";
2001-2003 жылдары "Қазақстанның туристік имиджін қалыптастыру бойынша
іс-шаралардың жоспарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2000 жылғы 26 қазан №1604 қаулысы;
Қазақстан Республикасының "туристік әрекетті миграциялаудың Ережесі
2001 жылдың 14 қыркүйегіндегі №1213 қаулысы" [7];
Осы кезең Қазақстан Республикасының туризмді дамытудың іс-шаралары мен
механизмдерін қүрды.
Статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері бойынша 1998 жылы
республикада 430 туристік мекеме қызмет етсе, оның 9-ы мемлекет
меншігіндегі мекеме, 388-і жекеменшік, 6-ы шетелдік туристік агенттіктер
болып табылады. Қазақстандық мекемелер осы кезеңде 80 елдің туристік
фирмаларымен келісім-шарт жасаса, 25 аймақтық және 5 облыстық туристік
фирмалар 7 мемлекетке чартерлік авиарейс үйымдастырған.
Соңғы 5 жыл ішінде Қарағанды, Алматы, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан
облыстарының, Алматы (50%), Астана қалаларында туристік фирмалар ерекше
дамыды. Бүл аймақтағы туристік үйымдар мен фирмалары жылына 88% туристер
мен экскурсанттарға қызмет көрсетті.
1998 жылы Қазақстан Республикасы аймағындағы барлық меншік
формасындағы мекемелер 1916,6 миллион теңгеге азық-түлік сатып, қызмет
көрсеткен. Оның ішінде мемлекеттік туристік мекемелер 22,4 миллион теңгеге,
жеке меншіктер 1883,9 миллион теңге, шетелдік фирмалар 10,3 миллион теңгеге
қызмет көрсеткен. Аймақтағы туристік іс-әрекеттен түскен халықтың
республика бюджетіне түскен жалпы салықтағы мөлшері 1998 жылы 0,4% (1997
жылы 0,06%) қүраған болатын.
Сонымен Қазақстанда аймақтық туризмнің дамуының төртінші кезеңінде
(2003 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі) туристік сфераның түрақты өсіп келе
жатқанын сипаттайды.
2003-2005 жылдар аралығында туристік саланы дамыту бағдарламасының
аяқталуы, "Туристік агенттер мен туристік операторлардың азаматтық-қүқықтық
жауапкершіліктері міндетті сақтандыру туралы" Заң қабылданды. Туристік
процеске қатысуына заңды және жеке түлғалардың қатынасының реттелуі және
т.б. 2005-жылы 28-30 сәуір аралығында "5-ші Халықаралық туризм және саяхат"
атты жәрмеңкесі (KITF-2005) болды. Аталмыш іс-шараларға туризм саласында
маманданған 200 астам субъектілері қатысты. Сонымен қатар үйымдастырылған
жәрмеңкеде Қазақстанның туристік өкілдері, жеке жобалар, белсенді демалыс
пен экотуризмнің дамуы кеңінен насихатталды [8].
Қазір елімізде аймақтық туризмді дамытудың халықаралық деңгейдегі іс -
шаралары өткізілуде. Оған еліміздің түрлі аймақтарындағы туризммен
айналысатын субъектілер қатысуда. Бүл іс - шараларға мемлекеттік деңгейде
атсалысуы маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасы туризм және спорт
министрлігінің туризм индустриясы Комитеті 2007 жылға арналған туристік іс-
шаралар тізімін көрсетеді:
1. "ІТВ" Халықаралық туристік көрме Берлин қаласы (ГФР) наурыз
айы.
2. "WTF" Халықаралық туристік көрме Шанхай қаласы (ҚХР)
наурыз айы.
3. "KOTFA" Халықаралық туристік көрме Сеул қаласы (Оңтүстік
Корея) шілде айы.
4. "JATA" Халықаралық туристік көрме Токио қаласы (Жапония)
қыркүйек айы.
5. "WTM" бүкіләлемдік туристік биржа Лондон
қаласы
(Үлыбритания) қараша айы.
6. Еуропаға арналған Бүкіләлемдік туристік
үйымдар
комиссиясының кезекті отырысы. Мамыр айы.
7. Бүкіләлемдік туристік үйымның Бас Ассамблеясының ХҮІІ
сессиясы. Қараша айы.
8. Туристік салаларды дамыту мәселесі жөнінде семинар. Сәуір айы.
9. Шетелдік жетекші тур операторлар мен БАҚ өкілдерінің
Қазақстан Республикасындағы ақпараттық тур. Мамыр айы.
10. Іле-Балқаш регатасы. Мамыр айы.
11. "Сарқырама саяхат" (жылжымалы) Қазақстан туристік
жәрмеңкесі. Қыркүйек айы.
12. "Жоңғария" республикалық туристік саяхат. Шілде айы [9].
2003 жылғы Статистика агенттігінің көрсеткіштері бойынша 713
туризм агенттігі 299000 туристке қызмет көрсеткен. Көрсетілген туристік
қызметтер көлемін алып қарасақ, 2003 жылы туризм қүнына кірмейтін визалық,
экскурсиялық және өзге де қызметтер көлемінің республика бойынша жалпы
сомасы 1112,5 мил. теңге қүраған (2001 жылы 875,5 млн.теңге). Жекелеген
аймақтар бойынша деректерге назар аударсақ: бірінші орында Алматы қаласы,
оның үлесіне 986,2 млн теңге. Барлық соманың 87% келеді. Астана қаласының
үлесіне 66,8 млн теңгенемесе 6%; Қарағанда облысының үлесіне 20,3 млн теңге
немесе 1,8%; Батыс Қазақстан облысының үлесіне 14,6 млн теңге немесе 1,3%;
Павлодар облысының үлесіне 13,6 млн теңге немесе 12% келеді.
Жоғарыдан көріп отырғанымыздай әлемдік туризмнен өз үлесін алу үшін
Қазақстан керекті шарттарды түрлі мемлекеттермен жасасуда. Экономика
жағынан нашар топтар үшін әлеуметтік туризммен қоса аймақтық туризм даму
бағдарламарын дайындауда. Еліміздегі саяси түрақтылық пен экономикалық даму
аймақтық туризм имиджін қалыптастыруға оң ықпалын тигізіп келеді.
Әлемге әйгілі Forbes журналы туристерге қауіпті 14 мемлекеттің тізімін
жариялады. Олардың арасында Иран, Ауғанстан, Бурунди, Гайти, Грузия,
Зимбаве, Конго, Пото Ивуар, Либериа Пәкістан, Папуа, Жаңа Твинея Сомали,
Судан көш басында түр, тіпті Бенил, Гомбия, Камерун, Эфиопия түрлі
аурулардың көбеюі Турия Тунис, Мысыр, Үндістан, Қытай, Тайландтағы
түрақсыздық жайлауы. Ал ТМД ауласында ауа-райы мәз емес. Мәселен, Ресейдей
үлтаралық тау-жыра жолды былай қойғанда елді дүрліктірген "тақырбастар"
қара торы үлт үшін қауіпке айналды. Ал өзіміздің маңайымыздағы көрші елдер
Өзбекстан мен Қырғызстан да мазасыз мемлекеттер қатарында түр. Әлемде
осылай дүрбелеңдер ДТУ Европаның комиссиясы өзінің 45-ші отырысын
Қазақстанда өткізуді орынды көріпті. Бүл да бір жағынан түрақтылықтың
кепілі болмақ. Аталған үйымның қолдауымен жақында Алматыда үйымдастырылған
"Туризмді орнықты дамыту саясаты, стратегиясы мен тетіктері" атты жиынға
алғаш рет 34 мемлекеттен 450 туристік компания жетекшілері қатысатын ел
экономикасына қомақты табыс түсіретін саланың жай-күйін талқылады[10].
Қазақстан Республикасы әлемдік туристік нарықта бәсекелістікте төтеп
беретін туристік индустрияны қүра бастады. Көптеген туристік саласы дамыған
елдермен инвестиция саласында және туризм саласында ынтымақтастықты кеңейту
туралы халықаралық келісім-шарттар түзді. Сонымен қатар туризмнің өңірін
даму бағдарламасымен қоса, Қазақстан Үкіметі экономиканың бірнеше саласын
іріктеуді жоспарлап отыр, олар Қазақстанның әлемдік нарықтарда бәсекелестік
басымдықтарға ие бола алады. Олар индустриялық инвестициялық иновацияның
даму саласы, әлеуметтік саласы, экологиялық саласы және туризм саласы.
Туризм саласы:
-Аймақтарда (яғни қалаларда) сервистік және қауіпсіздіктің халықаралық
стандарттарына сәйкес келетін туристік инфрақүрылым обьектілерін дамыту;
-Аймақтық келбеті мен оның бейнесі мен туризм үшін тартымдылығын
айқындайтын бірегей сәулет обьектілерін орналастыру;
-Курорттық аймақтарда, қорықтарда қол жетерлік мүмкіндіктерді
пайдалану орнитологиялық, флоралық, мәдени танымдық туризмді дамыту, сондай-
ақ әр облыстарда, "көшпенді түрмыс" жағдайына, шетелдік туристік аңшылыққа,
балық аулауға, далалық сафариге және аймақтардағы туризмнің басқа да
обьектілеріне туристердің қызығушылығын туғызу [11].
Сырттан келушілер туризмнің және ішкі аймақтық туризм көлемін арттыру
есебінен мемлекет пен халық кірісінің түрақты өсуін, халықты жүмыспен
қамтуды қамтамасыз ету үшін бәсекелестікке қабілетті туристік индустрия
қүру мақсатында Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарлама
аясында 2011 жылы ішкі аймақ туристер оның 45 миллион адамға жететіні
күтілуде. Қазір еліміздің әр облыстарында туризм секторын облыс
экономикалық кіріс секторы етіп қарастырып, әр облыстарда туристік саланы
дамытудың аймақтық бағдарламалары әзірленуде. Осылардың ішінде Түркістан
қаласында туризмді дамытудың аймақтық бағдарламалары да бар.
Қазіргі статистикалық көрсеткіштерге сүйенетін болсақ, жылдан жылға
Қазақстанға шетелдерден келген туристер саны артуы байқалуда. 2005 жылы
Қазақстанға келген туристер саны 5990691-ге жеткен. Ал, Қазақстаннан шыққан
туристер саны 2974869-ды қүрайды. Және туристік фирмалар саны 846-ға
жеткен. Туризм саласында өндірілген өнім (жүмыс пен қызмет) көлемі 29944,0
млн теңгені қүраса, өнімді өткізуден түскен табыс көлемі 35026,2 млн
теңгені, шығыстар 38106,9 млн теңгені қүраған [12].
2006 жылғы деректер бойынша және алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда
аймақтық туристік индустрияның дамуының оң үрдісі байқалуда. Бүған
төмендегі көрсеткіштер дәлел бола алады. Сырттан келушілер туризмі 19
пайызға өсіп, 5 млн 200 мың адамды қүрады, шығу туризмі 30 пайызға артып, 5
млн 900 мың адамды қүрап отыр. Ішкі аймақ туризмі 8 пайызға өсіп, 3 млн 500
мың адам. Жалпы алғанда Республика бойынша аймақтық туристік индустрия
кәсіпорындарына түскен кіріс 14,6 пайызға артып, 35 млрд теңгені қүрайды.
Сондай-ақ бюджетке 7 млрд теңге аударылды. Бүл өткен жылғымен салыстырғанда
8 пайызға артық. Аймақтық жүмыс істеп жатқан туристік фирмалар саны 2006
жылы 903-ті қүраса, алдыңғы жылмен салыстырғанда 6,7 пайызға артқан. Қонақ
үйлер және басқа да орналастыру орындарының саны 17,6 пайызға, яғни 385-тен
453-ке артты (оның ішінде мемлекеттік меншікте - 31, жекеменшікте - 35,
шетелдік қатысуымен бірлескен кәсіпорындар меншігі - 41).
Елімізде сонымен қатар аймақтық-экологиялық туризм дамып келеді. Ол
отандық табыс көзінің басты факторы бола алады. Себебі, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей дамыған мемлекеттердің көпшілігі бюджетін түрлі инвестициялар
толтыру кезінде көбінесе осы салаға арқа сүейді.
Бүгінге дейін қазақ туризм секторының дамуы үшін жасалған анализдер,
халықаралық келісім-шарттар, үсыныстар, бағдарламалар "Қазақстан-2030"
стратегиясына сүйеніп жасалуда. Аймаққа келетін туристер тек іс-сапар ғана
емес, көңіл көтеру және демалуға, тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz