ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .3

1 ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ РОЛІ ... ... ... ... ... ... ...9

1.1 Жердi пайдалану мен қорғау туралы заңдардың даму тарихы ... ... ... ... ... 9
1.2 Жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы төлеудiң түсiнiгi және мақсаттары ... ... ... ... 26
1.3 Жердi пайдалану мен қорғауды бақылаудың заңдылық қағидалары ... ...47

2 ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ..56

2.1 Қазақстан Республикасының жер қатынастарын реттейтін заңнамалардың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.2 Жердi жеке меншiкке немесе пайдалану құқығына беру (сату) үшiн ақы төлеудi құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ..60
2.3 Жер салығының және жер ресурстарын пайдалануды мемлекеттік реттеудің құқықтық негіздері ... ... ... 81
2.4 Жердi жалдау қатынастарын құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
2.5 Жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды реттеу туралы заңнамаларды жетілдіру ... ... ... ... ... ...97

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 109

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... .113

Жерді пайдалану мен оны сақтау әрбір мемлекеттің өз аумағындағы, сонымен бірге әлемдік қауымдастықтың ортақ міндетіне айналған басты мақсаты болып отыр. Жерді пайдалану мен оны қорғау үшін мемлекеттік және халықаралық деңгейде жан-жақты құқықтық шаралар қолға алынса да бұл өз кезегінде маңызды мәселе күйінде қалуда. Қолданыстағы нормативтік актілердің тиімділігі мен оларды ұдайы жетілдіру жұмыстарының нәтижелілігі – ол м
емлекеттік басқару мен бақылау жұмысының сапалылығына тікелей байланысты.
Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның қалыптасуы мен дамуында жер өте маңызды роль атқарған. Жер адам баласының барлық мұқтаждықтары үшiн керек бiрден-бiр негіз болған.
Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының пайда болуына дейiн болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн атқаруы үшiн мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк процесiн жүзеге асыруы қажет.
Мемлекетіміздің басты байлығы – оның экономикалық және әлеуметтік қолайлы негізі болып табылатын жер ресурстары.
Қазақстан Республикасындағы саяси және экономикалық құрылысты реформалау процессі жер қатынастарын түбегейлі өзгерту және мемлекеттің тікелей бақылауы мен басқаруы арқылы жер реформасын жүргізу қажеттілігін туындатып отыр. Сонымен қатар, нарықтық экономикаға өту жердің негізгі өндіріс құралы, аумақтық кеңістіктің негізі және маңызды табиғи объект ретінде жердің басты функцияларын сақтай отырып, жерге әртүрлі меншік нысандарын, жер пайдалану құқығының ақылығын енгізу және жерді заңды түрде азаматтық және шаруашылық айналымның объектісі ретінде тану қажеттілігін объективті түрде туындатып отыр.
Сол себептен, жер ресурстарын тиімді пайдалану және қорғаудың стратегиялық бағыттарын анықтау қазіргі таңда өте өзекті мәселесі болып табылады.
Елбасының «Болашақтың іргетасын бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына жолдауында бақылау жүргізудің бүкіл мемлекеттік органдар үшін ортақ қағидаттары мен тәртібінің белгіленгенін ерекше атап өтті [1].
Мемлекетімізде жер реформасын жүргізу мемлекеттік монополияны жойып, жерге жеке меншік құқығының кеңінен етек жаюына алып келді. Жер ресурстары ұтымды пайдалану және табиғи жағдайын ұдайы жақсартып отыру нәтижесінде ішкі және сыртқы қажеттіліктерді қанағаттандырып отыратын көлемді азық-түлік өндіруге қабілетті.

1. Назарбаев Н.Ә. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз». ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. №29-30. 2011 жыл 29 қаңтар.
2. «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы». ҚР президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858 Жарлығымен бекітілген. Егемен Қазақстан. 2009 жыл 28 тамыз.
3. Абдраимов Б.И. Практика разрешения земельных споров в современных условиях // Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. – Алматы, 2002. – Т.2. - С. 228-234.
4. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 1997. – С. 25.
5. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. – Алматы: Социнвест, 1995. – С. 112.
6. Зиманов С.З, Еренов А.Е. О характере феодальной собственности на землю в Казахстане // Труды Алматинского юридического института. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство, 1955. – С. 48.
7. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 1955. – С 221.
8. История Казахстана с древнейших времен до наших дней / Ж.К. Таймаганбетов, К.М. Байпаков, Б.Е. Кумеков, К.А. Пищулин и др. – Алматы: Дауыр, 1993. – С. 325.
9. История государство и права Казахской ССР: В 2-х ч. / Л.В. Дюков, А.Н. Таукелов, Г.С. Сапаргалиев, К.А. Жиреншин; Под ред. С.С. Сартаева. – Алматы: Мектеп, 1982. – Ч.1. – С. 184.
10. Царская Россия. Закон от 24 мая 1909 года. Об освобождении крестьян и землевладельцев других сословии, по быту своему не отличающихся от крестьян, от платежа пошлин и сборов при совершении ими некоторых крепостных и ипотечных актов // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С. 90.
11. Царская Россия. Закон от 14 июня 1910 года. Об изменении и дополнении некоторых постановлений о крестьянском землевладении // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С. 256.
12. Царская Россия. Закон от 1марта 1911 года. О предоставлении Крестьянскому поземельному банку продолжать покупку и продажу земель за свой счет // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С. 302.
13. Царская Россия. Закон от 15 марта 1911 года. Об увеличении предельного срока найма недвижимых имуществ // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С. 310.
14. Царская Россия. Закон от 29 мая 1911 года. О землеустройстве // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С. 27.
15. Казанцев Н.Д. Земельное право – М., 1958. – С. 24.
16. Абдиров М.Ж. История казачество Казахстана. – Алматы, 1994. – С.328..
17. Царская Россия. Закон от 5 июля 1912 года. О выдаче Крестьянским поземельным банкам ссуд под залог надельных земель // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С.969.
18. Царская Россия. Закон от 1 января 1904 года. Решение Общего собрания и Гражданского кассационного Департамента // Гражданские законы: Свод законов, с включением позднейших узаконений и разъяснении / Под ред. А.К. Гаугера. – М.: Государственная типография. – Т.10, ч.1. – С. 153.
19. Переселение и землеустройство в Азиатской России // Сборник законов и распоряжений / Под ред. В.П. Вощинина, Г.Ф. Чиркина. – Петроград, 1915. – С:216.
20. Царская Россия. Высочайший Манифест: от 19 февраля 1861 года // Сборник правительственных распоряжений по устройству быта крестьян, вышедших из крепостной зависимости. – М.: Издание Земского Отдела МВД, 1865. – Т.2, ч.1 – С. 3-4.
21. Царская Россия. Положение об управлении Туркестанских степей // М.С. Иоффе Важнейшие законодательные акты (1908-1912гг.) / Под ред. В.М. Гессена. – М.: Издание Юридического книжного склада «Право», 1913. – С. 810.
22. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII – начале XX в. – Алма-Ата, 1971. – С.116.
23. ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 53.
24. ВЦИК и СНК РСФСР. Об образовании автономной Киргизской ССР: Декрет от 26 августа 1920 года // Собрание законодательства КАССР. – Алматы, 1969. – С. 32.
25. Стучка П. Земельный кодекс. – Энциклопедия государства и права. – М.: Издательство Коммерческой Академии, 1925. – Вып. 1. – С.1205.
26. Нормативные акты о земле / Сост.: Ерофеев Б.В., Краснов Н.И., Сыроедов Н.А. – М.: Юридическая литература, 1978. – С. 632.
27. Черемухин С.Д., Шкредов В.П. Теория и практика экономической оценки земли. – М.: Соцэгкиз, 1963. – С. 154.
28. Переход к рынку. Концепция и программа – М.: Архангельское издание, 1990. – С.240.
29. Қазақ ССР-і. Жер Кодексі: 1990 16 желтоқсан // Аграрлық-өнеркәсіптік кешен мәселелері бойынша Қазақ ССР заңдарының жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 240 б.
30. Қазақ ССР-і. Шаруа шаруашылығы туралы: 1990 жыл 21 мамырдағы заңы // Аграрлық-өнеркәсіптік кешен мәселелері бойынша Қазақ ССР заңдарының жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 240 б.
31. Қазақстан Республикасы. Жер салығы туралы 1991 жыл 17 желтоқсандағы заңы // Аграрлық-өнеркәсіптік кешен мәселелері бойынша Қазақ ССР заңдарының жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1992.
32. Қазақстан Республикасының Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитетті. Жер салығын есептеу және төлеу тәртібі туралы: 15 сәуір 1992 жылғы нұсқамасы // Сборник законодательных материалов по земельному налогу. – Алма-Ата, 1992. – 102 б.
33. Қазақ ССР-і. Жер реформасы туралы: 28 маусым 1991 жылғы заңы // Аграрлық-өнеркәсіптік кешен мәселелері бойынша Қазақ ССР заңдарының жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1992.
34. Қазақстан Республикасының Президенті. Жер қатынастарын әрі қарай жетілдіру туралы: 5 сәуір 1994 жылғы жарлығы // Юрист анықтама жүйесі.
35. Қазақстан Республикасының Президенті. Жер қатынастарын реттеудің кейбір мәселелері туралы: 24 қаңтар 1994 жылғы жарлығы // Юрист анықтама жүйесі.
36. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995.
37. Қазақстан Республикасының Президенті. Жер туралы: 1995 жылғы 22 желтоқсан заң күші бар жарлығы // Юрист анықтама жүйесі.
38. Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю. – Алматы: ТОО «Айдана», 2000 – С. 250.
39. Қазақстан Республикасы Президенті. Жылжымайтын мүлік және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы: 1995 жылғы 25 желтоқсан заң күші бар жарлығы // Юрист анықтама жүйесі.
40. Қазақстан Республикасының Үкіметі. Мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiн немесе тұрақты жер пайдалану құқығын сату-сатып алу тәртiбi туралы: 1996 жылғы 10 желтоқсандағы қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.
41. Қазақстан Республикасының «Жер туралы» заңы. – Алматы: Юрист, 2001. – 60 б.
42. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. – Алматы: Юрист, 2005. – 107 б.
43. Трошихин М.В. Состояние и перспективы развития экологического, природоресурсного и аграрного законодательства Республики Казахстан // Выступление депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан на международной научно-практической конференции «Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов». – Алматы: LEM, 2006. – С. 219-236.
44. Ларионов Г.Н., Улюкаев В.Х., Макаров О.Н. Земельное право России. – М., 1997. – С. 356.
45. Земельное право. Учебник для вузов / Под ред. С.А. Боголюбова. – М.: Норма-Инфра, 1999. – С. 191.
46. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы: Интерлигал, 2004. – С. 312.
47. Бегалиев Б.Б. Проблемы правового регулирования земельной реформы в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2003. –С.312.
48. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан в условиях становления и развития рыночной экономики (проблемы теории, законотворчества и практики): Дис. д-ра юрид. наук. – Алматы, 2005. – С.396 .
49. Қазақстан Республикасының Үкіметі. Қазақстан Республикасында 2000-2003 жылдарға арналған жерге құқықтарды қамтамасыз ету бағдарламасы: 2000 жылы 16 ақпан қаулысы, Қазақстан Республикасының Үкіметі. 1994-1995 жылдар және 2010 жылға дейінгі кезеңге дейін жер ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау туралы: 1994 жылы 11 қазан тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы. 2004-2010 жылдарға арналған ауылдық аймақтарды дамыту туралы: 2003 жылы 10 шілде қабылданған мемлекеттік бағдарламасы, 5 қаңтар 2005 жылы қабылданған 2005-2007 жылдарға арналған ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану бағдарламасы, 24 қаңтар 2005 жылы қабылданған 2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы шөлейттенумен күресу бағдарламасы // Юрист анықтама жүйесі.
50. Доклад Всемирного банка // http: // www. arkmarket.ru/content.
51. Қазақстан Республикасы. Инвестициялар туралы: 8 қаңтар 2003 жылғы заңы // Юрист анықтама жүйесі.
52. Қазақстан Республикасы Президенті. Экономиканың басым секторларында инвестициялық қызметті жүзеге асыратын инвесторлармен контрактіні жасауда жеңілдіктер мен преференцияларды беру тәртібін орнату туралы: 2000 жыл 6 наурыздағы жарлығы // Юрист анықтама жүйесі.
53. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). –
54. Қазақстан Республикасы. Міндетті экологиялық сақтандыру туралы: 2005 жылғы 13 желтоқсан заңы // Юрист анықтама жүйесі.
55. Қазақстан Республикасы. Өсімдік шаруашылығын міндетті сақтандыру туралы 2004 жылғы 10 наурыз заңы // Юрист анықтама жүйесі.
56. Энциклопедический словарь / Под ред. В.В. Иванова. – Алматы: Рауан, 1992. – С. 856.
57. Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С. 98.
58. Ерофеев Б.В. Экологическое право России: Учебник. – М.: Юристъ, 1996. – С. 624.
59. Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. – М.: Юристь, 2000. –С. 776.
60. Перевалов В.Д., Леушин В.И. Теория государства и права. - М., 1999. – С. 237.
61. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995. – С. 188.
62. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. – Тараз: Атамұра, 2003. - 450 б.
63. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. - 265 б.
64. Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті Жарғы, 1997. - 264 б.
65. Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары: Дис. д-ра юрид. наук. – Алматы, 1997. – С. 396.
66. Сыроедов Н.А. Земля как объект гражданского оборота // Государство и право. – 2003. - № 8. – С. 27.
67. Стамкулов А.С. Бектурганов А.Е. Некоторые вопросы права собственности на землю в Республике Казахстан // Вестник Министерства юстиции РК. - 1995. - №2. – С. 12.
68. Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. –С. 132 .
69. Мухитдинов Н.Б. Бектурганов А.Е. Надо учитывать национальные традиции // Юридическая газета. – 2001. – 15 апреля.
70. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, перспективы // АльПари. – 2002. - № 4-5. – С. 27.
71. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями) / Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – С. 166-177.
72. Қазақстан Республикасы Үкiметi. Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша жер учаскелерiне жеңiлдiктi бағаның мөлшерiн бекiту туралы: 10 қыркүйек 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-7бб.
73. Хаджиев А.Х. Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан // Проект Земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – С. 69-77.
74. Оспанов Б.С. Проект Земельного кодекса: оценки и выводы // Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – С. 9-16.
75. Қазақстан Республикасы. заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы: 2006 жылғы 10 қаңтар заңы // Юрист анықтама жүйесі.
76. Жариков Ю.Г. Комментарий к земельному законодательству Россииской Федерации // Государство и право. – 1998. - №13. – С. 253-254.
77. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Мемлекеттің жеке меншікке немесе жер пайдалануға беретін жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларын бекіту туралы: 8 мамыр 1996 жылғы қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.
78. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Жер учаскелерін жеке меншікке берілген немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын бекіту туралы: 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-13бб.
79. Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // Юрист анықтама жүйесі.
80. "Бюро Кадастра Таганрога" // Оценка земли и инженерной инфраструктуры как средство эффективного развития городской территории. – М., 2006 // http: // www. arkmarket.ru / content.
81. Алимжанов Б.Р. Проблемы правового регулирования рынка земли в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 141 с.
82. Алимжанов Б.Р. Правовые факторы рынка земли // Аграрное, экологическое и земельное право: проблемы теории и практики. – Алматы: Lem, 2003. – С. 50-63.
83. Қазақстан Республикасының Үкіметі. Жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы: 2003 жылғы 13 қарашадағы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 43-55бб.
84. Қазақстан Республикасы Президентi. Жекешелендiру туралы: 1995 жылы 23 желтоқсан заң күшi бар жарлығы // Юрист анықтама жүйесі.
85. Гуреев В.И. Российское налоговое право. – М.: Экономика, 1997. – С. 383.
86. Тривус А. Налоги как орудие экономической политики. – Баку, 1975. - 232 с.
87. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – 304 с.
88. Радионова В.Н. Финансы. – М., 1994. – С. 259.
89. Годме Поль Мари. Финансовое право. – М., 1978. – С. 371.
90. Конституция 16 стран мира. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995.
91. Қазақстан Республикасы. Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодексі: 1 қаңтар 2002, Қазақстан Республикасы. Қылмыстық Кодексі: 1 қаңтар 1998 жылы // Юрист анықтама жүйесі.
92. Порохов Е. Финансово-правовое понятие налога // Вестник Министерство Юстиции. – 1996. - №11. С. 37-45.
93. Назарбаев Н.А. Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2003 год. Послание Президента народу Казахстана // Казахстанская правда. – 2002. – 30 апреля.
94. Колбасов О.С. Экология: политика – право. – М., 1976. – С. 26-36.
95. Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.Е. Закон и охрана природы. – Алма-ата, 1976. – С. 180.
96. Мухитдинов Н.Б. Закон об охране окружающей природной среды // Государство и право. – Алматы, 1992. – С. 13-21.
97. Нурпейсов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти – к президентской республике. – Алматы: Жеты Жарғы, 1993. – С. 114.
98. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Жер ресурстарын басқару жөніндегі Агенттілік туралы: 2005 жылғы 14 қаңтар қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.
99. Бектурганов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Хаджиев А.Х. Сто раз отмерь. Проект Земельного Кодекса: необходимы всвешенность и основательность // Юридическая газета. - 2003. - 2 апреля.
100. Мухитдинов Н.Б., Бектурганов А.Е. Надо учитывать национальные традиции // Юридическая газета. – 1999. - 10 мая.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 119 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қолжазба құқығында

МОЛДАБЕКОВ ЕРКЕБҰЛАН БАЙҒАЛИҰЛЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК
БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

6N0301-Құқықтану

Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация

Ғылыми жеткші: з.ғ.к., доцент Н.М.Батырбаев

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК
БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ РОЛІ ... ... ... ... ... ... ...9

1. Жердi пайдалану мен қорғау туралы заңдардың даму
тарихы ... ... ... ... ... 9
2. Жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы төлеудiң түсiнiгi
және
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
3. Жердi пайдалану мен қорғауды бақылаудың заңдылық қағидалары ... ...47

2 ЖЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ЖӘНЕ ОНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .56

2.1 Қазақстан Республикасының жер қатынастарын реттейтін
заңнамалардың мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...56
2.2 Жердi жеке меншiкке немесе пайдалану құқығына беру (сату) үшiн
ақы төлеудi құқықтық реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.3 Жер салығының және жер ресурстарын пайдалануды
мемлекеттік реттеудің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...81
2.4 Жердi жалдау қатынастарын құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .92
2.5 Жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды реттеу
туралы заңнамаларды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
97

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .10 9

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 13

КIРIСПЕ

Зерттеудің өзектiлiгi. Жерді пайдалану мен оны сақтау әрбір мемлекеттің өз
аумағындағы, сонымен бірге әлемдік қауымдастықтың ортақ міндетіне айналған
басты мақсаты болып отыр. Жерді пайдалану мен оны қорғау үшін мемлекеттік
және халықаралық деңгейде жан-жақты құқықтық шаралар қолға алынса да бұл өз
кезегінде маңызды мәселе күйінде қалуда. Қолданыстағы нормативтік
актілердің тиімділігі мен оларды ұдайы жетілдіру жұмыстарының нәтижелілігі
– ол м
емлекеттік басқару мен бақылау жұмысының сапалылығына тікелей байланысты.
Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның қалыптасуы мен дамуында жер өте
маңызды роль атқарған. Жер адам баласының барлық мұқтаждықтары үшiн керек
бiрден-бiр негіз болған.
Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының пайда болуына
дейiн болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн атқаруы үшiн
мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк процесiн жүзеге
асыруы қажет.
Мемлекетіміздің басты байлығы – оның экономикалық және әлеуметтік
қолайлы негізі болып табылатын жер ресурстары.
Қазақстан Республикасындағы саяси және экономикалық құрылысты
реформалау процессі жер қатынастарын түбегейлі өзгерту және мемлекеттің
тікелей бақылауы мен басқаруы арқылы жер реформасын жүргізу қажеттілігін
туындатып отыр. Сонымен қатар, нарықтық экономикаға өту жердің негізгі
өндіріс құралы, аумақтық кеңістіктің негізі және маңызды табиғи объект
ретінде жердің басты функцияларын сақтай отырып, жерге әртүрлі меншік
нысандарын, жер пайдалану құқығының ақылығын енгізу және жерді заңды түрде
азаматтық және шаруашылық айналымның объектісі ретінде тану қажеттілігін
объективті түрде туындатып отыр.
Сол себептен, жер ресурстарын тиімді пайдалану және қорғаудың
стратегиялық бағыттарын анықтау қазіргі таңда өте өзекті мәселесі болып
табылады.
Елбасының Болашақтың іргетасын бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына
жолдауында бақылау жүргізудің бүкіл мемлекеттік органдар үшін ортақ
қағидаттары мен тәртібінің белгіленгенін ерекше атап өтті [1].
Мемлекетімізде жер реформасын жүргізу мемлекеттік монополияны жойып,
жерге жеке меншік құқығының кеңінен етек жаюына алып келді. Жер ресурстары
ұтымды пайдалану және табиғи жағдайын ұдайы жақсартып отыру нәтижесінде
ішкі және сыртқы қажеттіліктерді қанағаттандырып отыратын көлемді азық-
түлік өндіруге қабілетті.
Жер құқықтық өзгерістерінің нәтижесінде туындаған жерге мемлекеттің
монополиясының жойылуы, жекелеген жер санаттарына жеке меншік құқығының
пайда болуы, ақылы жер пайдалануға көшу, жерді жеке меншікке немесе
пайдалануға алғаны үшін ақы төлеу, жердегі шаруашылық етуші субъектілердің
тең құқықты дамуы, жер нарығының қалыптасуы сияқты әрекеттер орынды құбылыс
болып табылады.
Қазақстан Республикасы өз алдында егемендi ел болғалы қоғамдық
қатынастар, соның iшiнде жер қатынастары Қазақстан Республикасының негiзгi
заңының нормаларына сай дами бастады. Яғни тәуелсiз жас мемлекетiмiздiң
әлеуметтiк-экономикалық, саяси және құқықтық қатынастарының жаңа өмiр
талабына сай дамуы, өзiмiз үшiн және болашақ ұрпақ үшiн жоғарыда аталған
мемлекетiмiздiң негiзгi қатынастарын қайта реттеп, экономикалық, құқықтық
реформаларды қазiргi өмiр талабына сай жүргiзудi талап еттi. Қазақстан
Республикасы Президентiнiң айтуы бойынша басты саяси мақсат тұрғысында,
әсiресе өтпелi кезеңде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүзеге асырудың
қажеттi шарты ретiнде тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады.
Заңдардың елде жүргізіп жатқан өзгерістерге барабар мазмұны мен сапасы
мемлекеттік билік институттарының тиімді қызмет етуі, биліктің заңнамалық
және атқарушы салаларының сындарлы және серпінді өзара іс-қимылын
қамтамасыз ету арқылы қамтамасыз етілетін болды. Демек, қоғам дамуының
қазіргі заманғы үрдістеріне жинақталған тәжірибеге және Қазақстандық
мемлекет пен қоғамның таяу және алыс перспективалары туралы ғылыми
негізделген іргелі ұсынымдарға сүйенген бірыңғай құқықтық саясат қажет
[2].
Мемлекетiмiзде жер қатынастарының дұрыс дамуы елiмiздiң әлеуметтiк-
экономикалық, құқықтық дамуына зор ықпалын тигiзетiнiн ұмытпағанымыз жөн.
Сол себептi жер қатынастарының реттелуiн мемлекеттен ажыратып алуға
болмайды. Қазiргi нарықтық қатынастарға байланысты, жердiң мемлекет
меншiгiнен жеке меншiкке өтуi және жеке меншiктегi жерлердiң азаматтық
құқықтық мәмiлелер арқылы сатылуы, жалға берiлуi сияқты жүргiзiлiп жатқан
қатынастардың барлығы ақылы негiзде жүзеге асырылады. Бұл дамыған нарықтық
қоғамның талабынан туындаған заңды құбылыс болып табылады және бұл өте
орынды. Себебi, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi азаматтардың
өздерiнiң рухани-материалдық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру болып табылады.
Жеке меншiктегi жер учаскесiн әр тұлға заңда көрсетiлгендей иелену,
пайдалану және билiк ету құқығын жүзеге асыра отырып, азаматтық мәмiлеге
түсу арқылы сатып, өзiне сатып ала алады және шарт бойынша жалға бере
алады. Бұл қатынастың барлығыда ерiктi негiзде шарт негiзiнде ақылы түрде
жүзеге асырылады. Ал, мемлекет жеке меншiкке берiлген (сатылған) жер арқылы
өзiн қаржыландырса, сонымен қатар, мәжбүрлi түрде салық салу арқылы
қаржылық шаруашылығы қызметiн реттеп, жергiлiктi бюджеттердi қаржыландырып
отырады. Мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiнiң жеке меншiкке сатылуы бұл
тұрғыдан алғанда мемлекетке экономикалық және әлеуметтiк жағынан тиiмдi
болып табылады.
Аталған жағдайдың барлығы жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы төлеудi
құқықтық реттеудi қамтамасыз ететiн жер заңдарының дамуына объективтi түрде
әсер ететiн факторлар болып отыр. Сонымен бiрге, қазiргi таңдағы нарық
жағдайында жерге ақы төлеу мәселесi кез-келген тұлғаны алаңдатар шаралардың
бiрi. Сол себептi, жазылған нақты жұмыстың өзектiлiгi - Қазақстан
Республикасында жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы төлеу мәселелерін
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан кешенді түрде зерттеу қажеттілігінің
туындауымен байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Жер құқық қатынастарының дамуы және
егемендi мемлекеттiң нарық жағдайында қалыптасуы, сонымен бiрге, жер
заңдарының iс жүзiнде қолданылуы жан жақты теориялық тұрғыдан зерттелудi
талап ететiн күрделi мәселе болып табылады. Жер құқық қатынастары саласында
өзiнiң еңбегiн сiңiрген, көптеген теориялық мәселелердi айтарлықтай
зерттеген ғалымдардың орны мүлдем бөлек. Бiрақ дегенмен, отандық заңгер
ғалымдармен жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы төлеудi құқықтық реттеу
мәселелерiнiң кейбiр аспектiлерi ғана қарастырылған. Сол себептi жерге ақы
төлеудi құқықтық реттеу әлi толық деңгейде ғылыми тұрғыдан зерттелмеген,
тың мәселелердiң бiрi болып отыр.
Диссертациялық зерттеу жұмысына қатысты жалпы жер құқығының теориялық
мәселелерi С.Б. Байсалов, Ә.Е. Еренов, Ә.С. Стамқұлұлы, Д.Л. Байдельдинов,
А.Е. Бектұрғанов, К.А. Шайбеков, Б.Ж. Әбдірайымов, Н.Б. Мұхитдинов, Ж.Қ.
Қосанов, Л.Қ. Еркiнбаева, Е.Ш. Рахметов, А.Х. Хаджиев, С.Т. Культелеев, Ә.
Ерали, Е.Ш. Дусипов, Г.Г. Нұрахметова, Б. Алимжанов, С.Т.Мұстафаев және
тағы да басқа Қазақстандық заңгер ғалымдарымыздың жер құқық қатынастарының
жалпы негiздерi мен жердi табиғи ресурс ретiнде жердi құқықтық қорғауды
зерттеуге арналған құнды ғылыми еңбектерiнде қаралған.
Г.Г. Нұрахметованың Правовое регулирование сделок с землей зерттеу
еңбегiнде жер құқық мәмлелерiнiң ерекшелiктерi, олардың объектiлерi мен
субъектiлерi және осы саладағы заңдарды жетiлдiру ерекшелiктерi
қарастырылған. Б.Р. Алимжановтың Правовое регулирование рынка земли в
Республике Казахстан еңбегiнде Қазақстандағы жер нарығының қалыптасуы мен
дамуы мәселелерiне көңiл бөлiнген.
Бұған қоса, жердi тиiмдi пайдаланудың құқықтық өзектi мәселелерi ТМД
елдерiнiң ғалымдары И.А. Иконицкая, Б.В. Ерофеев, Н.А. Сыроедов, В.В.
Петров, Ю.Г. Жариков, Г.А. Аксененок, О.М. Козырь секiлдi өзге де
заңгерлердiң еңбектерiнде жалпы сипаттамалы түрде көрiнiс тапқан.
Ал тiкелей зерттеу нысаны болып табылатын Қазақстан Республикасында
жердi пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды құқықтық реттеу мәселесi
қазiрге дейiн арнайы кешендi зерттелген жоқ және аталған еңбек қазiргi
нарық жағдайында үлкен сұранысқа ие.
Зерттеу объектісі мен пәні ретінде Қазақстан Республикасында жердi
пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды құқықтық реттелуiн қамтамасыз
ететiн заңдардың жай-күйі мен жетілдірілу жағдайы және осы саладағы арнайы
құзiреттi органдардың қызметiн жетiлдiру мәселелерi танылады.
Зерттеудің әдістемелік негізіне қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті,
мемлекет пен құқық туралы ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының қағидалары
мен жерді пайдалану мен қорғау ережелері, жер қатынастары саласындағы
конституциялық ережелер қызмет етеді. Диссертация нәтижелерін қол жеткізу
үшін ғылыми-танымдық сипаттағы салыстырмалы-құқықтық, қисындық, жүйелік,
тарихи және басқа әдістер қолданылды.
Жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы Конституциясы,
Қазақстанның жер және өзге де қолданыстағы заңдары, зерттеу тақырыбына
қатысы бар халықаралық-құқықтық актілерді қамтиды.
Зерттеудiң мақсаты мен міндеттері – диссертациялық зерттеудің мақсаты
болып, жердi пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды құқықтық реттелу
мәселелерін саралау, жерге ақы төлеу саласындағы қолданыстағы заңдарды
қарастыру, ондағы олқылықтар мен кемшіліктерді айқындау, жерге ақы төлеу
қызметі мен осы саладағы заңдарды жетілдіруге бағытталған ұсыныстар мен
тұжырымдарды дайындау.
Зерттеудің мақсатына сәйкес, оларға жету үшін алдымызға келесідей
міндеттер қоямыз:
- Жерді пайдалану мен қорғау туралы заңдардың даму тарихына шолу жасай
отырып бүгінгі қолданыстағы заңнамамен үйлесімін анықтау;
- Жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеудің құқықтық түсінігін және
жерге ақы төлеуді белгілеудің мақсаттарын анықтау;
- Жер пайдалану мен қорғаудағы мемлекеттік бақылаудың және ақы төлеу
туралы заңдардың өзіне тән қағидаларын айқындау және олардың мазмұнын
талдау;
- Жер пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауға байланысты
заңнамалардың мақсаттары мен міндеттерін анықтау;
- Жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеу саласындағы құзіретті
мемлекеттік органдардың қызметін саралау және олардың қызметінің
тиімділігін арттыру мақсатында нақты ұсыныстар жасау;
- Жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік реттеудің құқықтық
негіздерін жетілдіруге бағытталған теориялық негізделген ережелер мен
ұсыныстар дайындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы мен дамуы жағдайында жерді пайдалану мен қорғауды
мемлекеттік бақылауды құқықтық реттеу мәселелерін кешенді түрде зерттелгені
және негізделген тұжырым жасауы жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Жұмыс Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі экологиялық, жер және салық
заңдарының негізінде, жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы алу саласындағы
мемлекеттік құзіретті органдардың іс-әрекетін қарастыра отырып орындалған.

Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар.
1. Жерге ақы төлеу мен жер төлемдері бірдей ұғымдар емес. Жер
төлемдері статискада қарастырылатын болса, ал жерге ақы төлеу динамикада
қарастырылатын ұғым болып табылады. Жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеу
дегеніміз – жерді ұтымды пайдалану мен қорғауға бағытталған және жер меншік
иелері мен жер пайдаланушылардың жерді пайдаланғаны үшін, жер учаскесін
мемлекеттік меншіктен жеке меншікке сатып алғаны немесе жер пайдалану
құқығын алғаны үшін жер, салық және өзге де заңдармен белгіленген нақты
мөлшердегі соманы төлеу жөніндегі әрекет. Ал, жер төлемдері дегеніміз –
жерді ұтымды пайдалану мен қорғауға бағытталған нақты жер учаскесі үшін
белгіленген сомалардың жиынтығы болып табылады. Жерге ақы төлеуді белгілеу
алдына келесі мақсаттарды қояды: жердiң ұтымды пайдаланылуын экономикалық
амал-тәсiлдермен қамтамасыз ету; меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларды
жердi ұтымды пайдалануға және оларды қорғауға ынталандыру; меншiк иелерi
мен жер пайдаланушылардың жердi тиiмдi пайдалану және оларды қорғау
мүмкiндiктерiн жақсарту; жерді қорғау шараларын жүзеге асыру үшін арнайы
қорларды құру; жерге орналастыру, жердiң құнарлылығын арттыру және қорғау
шараларын жүзеге асыру үшiн сәйкес бюджеттi қалыптастыру; сәйкес жер
учаскесі орналасқан аумақтың инфрақұрылымының дамуын қамтамасыз ету.
2. Жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеу туралы заңдардың жалпы
және арнайы қағидалары бар. Келесі қағидаларды жер пайдалану мен қорғау
туралы заңдардың арнайы қағидалары қатарына жатқызуға болады: жерді ақылы
пайдалану; ұсыныс және сұраныс қағидасы; жерді және жерге құқықтарды
азаматтық айналымға түсіру мүмкіндігі қағидасы; экономикалық жауапкершілік
шараларының басымдығы; жер нарығын мемлекеттік реттеу қағидасы; жерді
ұтымды пайдалану мен залал келтірудің алдын алуды экономикалық ынталандыру
қағидасы; жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс-шараларды мемлекеттік
қолдау қағидасы.
3. Жер пайдалану мен қорғау үшін жерге ақы төлеудің түрлерін
келесідей нысанда көрсетуге болады:
• Жер салығы;
• Жер учаскесін жалдау ақысы;
• Жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құны немесе жердің нормативтік
құны;
• Жер учаскесінің нарықтық құны;
4. Жер учаскесінің нарықтық құны дегеніміз - қалыпты бәсекелестік
жағдайында нақты жер учаскесінің азаматтық құқықтық мәмілелер негізінде
оқшаулануы мүмкін неғұрлым мүмкін құны. Жер учаскесін жалдау құқығының
нарықтық құны дегеніміз – жер учаскесінің белгілі бір сапаларын ескере
отырып, сатып алушының сатушыға нақты жер учаскесін пайдаланғаны үшін
төлеуге дайын құны.
Жердің нарықтық құнының анықталу ерекшеліктері:
- Жердің нарықтық құнына белгіленген мерзім ішінде пайдаланушының
қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын жер учаскелері ие болуы тиіс.
- Жердің нарықтық құны нарықтағы сұраныс пен ұсынысқа және сатушы мен
сатып алушының бәсекелестік сипатына байланысты болады.
- Жердің нарықтық құны осы жер учаскесінен белгіленген мерзім ішінде
тиімді пайдаланған жағдайда күтілетін нәтижеге, яғни түсетін кіріске
байланысты.
- Жердің нарықтық құны оның нысаналы мақсатының өзгеруіне, рұқсат
етілген пайдалануға, осы жер учаскесіне өзге бір тұлғалардың бар жоқтығына
байланысты.
- Жер учаскесінің нарықтық құны оның орналасқан жеріне және өзге сыртқы
факторларға байланысты.
Жер учаскесінің нарықтық құнын анықтау әдісі дегеніміз – қалыпты
бәсекелестік жағдайында нақты жер учаскесінің азаматтық құқықтық мәмілелер
негізінде оқшаулануы мүмкін неғұрлым мүмкін құнын анықтауда қолданылатын
амал-тәсілдердің жиынтығы. Бағалаушы тұлға жер учаскесінің нарықтық құнын
анықтауда салыстырмалы, табыстық және шығындық әдістер қолданылады.
5. Жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы төлеудегi шет мемлекеттерiнiң
және осы саладағы отандық тәжiрибелердi қарастыра отырып, Қазақстан
Республикасының жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеу туралы
заңдарын және жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеу саласындағы
құзіретті мемлекеттік органдардың қызметінің тиімділігін арттыру
мақсатында нақты ұсыныстар берген.
Зерттеудің тәжірибелік және теориялық құндылығы.
Нақты зерттеуде баяндалған ережелер, тұжырымдар және ұсыныстар келесі
жағдайларда қолданылуы мүмкін:
• қолданыстағы жер және салық заңдарын жетілдіруге бағытталған заң
шығармашылық қызметте;
• жерді пайдалану және қорғау үшін ақы алу саласындағы атқарушы және
өзге құзіретті билік органдарының құқық қолдану қызметінде;
• мемлекеттік емес жер меншік иелері мен жер пайдаланушылар және өзге
жер нарық қатынастары қатысушыларының жерге құқықтарын жүзеге
асыруда;
• табиғи ресурстар және экологиялық құқық пәндерінің арнайы курстарын
оқытатын оқу процессінде;
• ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізуде қолданылатын дерек ретінде.

Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Диссертация жұмысының негізгі қорытындылары ғылыми басылымдарда
мақала ретінде және халықарлық ғылыми конференция нәтижесі бойынша
тезистері жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемi –диссертация жұмысының құрылымы
зерттеудің мақсаты мен жалпы сипаттамасына негізделген. Диссертация
кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
мен деректерлер тізімінен тұрады.

1 ЖЕРДI ПАЙДАЛАНУ МЕН ҚОРҒАУДЫ МЕМЛЕКТТІК БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ РОЛI

1. Жердi пайдалану мен қорғау туралы заңдардың даму тарихы
Көп елдерде жер нарығ5ы жы және оның құқықтық реттелуінің сан ғасырлық
тарихы бар. Жер айналысының құқықтық реттелуіне кез келген дамыған қоғамда
әрдайым үлкен мән берілген. Шынайы ғылыми-құқықтық зерттеу міндетті түрде
теоретикалық ережелерді тарихи зерттеу, заңи құрылымдар және құқық қолдану
тәжірибесіне негізделуі тиіс. Бұл мәселеде жер нарығының құқықтық реттелуі
ерекшеленбейді. Құқықтық ғылым жиналған тәжірибенің ішіндегі ең жақсысын
талдау мен саралаусыз өмір сүре алмайды. Бай заңи мұраны терең шығармашылық
түсіну, сөз жоқ, қазіргі заманғы ғылымның маңызды, қажетті және міндетті
мақсаты болып табылады. Жер құқығының ары қарай дамуына, осы саладағы жаңа
білімдерді алуға, жер қатынастарын құқықтық реттеуді жүйелендіруге, жерге
ақы төлеу мен жер нарығының құқықтық реттелуі мен дамуының заңдылықтарын
анықтауда тарихи білімдер қажетті.
Аталғанның барлығы жерге ақы төлеу туралы заңдардың тарихи зерттелуінің
қажеттілігін анықтайды.
Жер құқығының көрнекті маманы Б.Ж. Әбдірайымов: Жер даулары өткір
сипатта олардың дұрыс және уақытылы шешілуіне кез келген қоғамның дамуы
және көркеюі байланысты болады. Олар әрдайым тек заңгер-ғалымдардың ғана
емес, мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлердің назарын аударады - деген
болатын [3, 228-234 б.].
Жалпы Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу тамыры терең тарихи өткен
шақтан басталады. Адам қоғамының дамуы кезеңіндегі жер ресурстарын
пайдалану сипаты белгілі бір аумақтың табиғи жағдайымен және материалдық
өндірістің бағытына байланысты болып келген. Жерді шаруашылық пайдалану мен
айналымға тарту адам қоғамының дамуындағы құқықтық реттеу жолдарын іздеуге
негіз болады. Жерге ақы төлеу туралы заңдардың қалыптасуы мен дамуы
мемлекетіміздің нарықтық экономикаға өтуімен қатар пайда болған құбылыс
болып табылады. Дегенмен, жер құқық қатынастарының дамуы ғалымдардың пікірі
бойынша, бірнеше кезеңдерге бөлінген. Мәселен, И.Г. Архипов жер құқық
қатынастарының дамуын Қазақстанның Ресей құрамына енгенге дейінгі жер
қатынастары, Қазақстанның Ресей құрамында болған кезеңіндегі жер
қатынастары, Кеңес кезіндегі жер қатынастары және егеменді Қазақстандағы
жер қатынастары деп төрт кезеңге бөліп қарастырған болатын [4, 25 б.]. Егер
жерге ақы төлеу туралы заңдардың қалыптасуы және даму тарихын жер
қатынастарының дамуымен байланыстырып қарастыратын болсақ, аталған
құбылыстың қалыптасуын да бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге дейінгі жерге ақы төлеу туралы
заңдардың қалыптасуы мен дамуы. Қазақстанның Ресей құрамына енгенге дейін
жерге белгілі бір ақы төлеу белгілері болған жоқ, дегенмен, жер айналымын
реттеудің үлкен тарихы бар. Жер айналымының сипатына, оның мәніне, нысанына
түрлі факторлар – табиғи-климаттық жағдайлар, мемлекеттің географиялық-
кеңістіктік орналасуы, өндірістік қатынастардың дамуының деңгейі, және т.
б. әсер еткен және әлі де әсерін тигізуде. Мұның бәрі Ресей құрамына
енгенге дейнгі Қазақстанда бар болған жер айналымына да әсер етті. Аталған
кезеңдегі жер айналысының негізгі әсер етуші факторы болып, қазақтардың
көшпенді өмір сүруі табылды. Қазақтардың заңдық көзқарастары бойынша жерге
жеке меншік құқығы 19-шы ғасырға дейін болмады [5, с. 112]. Жер заңдық
тұрғыдан рулар мен қауымдастықтардың ортақ меншігі деп есептелген. Шын
мәнінде жердің нағыз иегерлері болып билер және басқа да феодалдар табылды,
18-ші ғасырдың өзінде қыстаулар жеке феодалдардың жеке меншігінде болды.
Кез келген қоғамда, өндірістік қатынастардың дамуы деңгейіне тәуелсіз,
ең маңызды мәселелердің бірі болып жерге меншік туралы мәселе табылды. Бұл
Қазақстанға да тән.
Қазақ қоғамының бүкіл тарихында ең жақсы жайылымдар үшін таласта ру
аралық тартыстарды және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған өндірістің
жалғыз және басты шарты жер болған. Мәлім болғандай, Сырым Датұлының
бастауымен болған халық көтерілісінің және Ішкі Ордадағы шаруалар
көтерілісінің негізгі себептерінің бірі болып жер және аграрлық қатынастары
табылған.
Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма? Болса, оның сипаты қандай болды?
Әдебиеттерде бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар кездеседі. С.З. Зиманов
және А.Е. Ереновтың пікірлері бойынша, Қазақстандағы жерге меншік
құқығының болуы даусыз, қоғамдық көшпенді жер пайдалану мен қоғамдық
меншікті шатастыру қателік болар еді. Қазақ феодалдық қоғамның өндірісін
саралай отырып, жекелеген көшпенділік жолға пайдаланатын жерлерге феодалдық
меншіктің болғанын нақты көреміз [6, 48 б.]. Олардың бұл пікіріне өнім
беретін жерлерді сол кездегі иегерлер-феодалдардың атымен атау дәлел болып
табылады. Жер дауларын шешкенде соттар жердің атауын даудың пәні болып
отырған жер учаскесінің кімнің иелігінде екенін анықтау үшін пайдаланған
[7, 211 б.]. Су көздері бар ең жақсы жер учаскелері феодалдардың қолдарында
болды. Бұл жағдайда көптеген қарапайым көшпенділер өзен суын қолдану
кезінің өзінде қарсылықтарды кездестірді. Ол үшін, көп жағдайда, ханның
немесе өзенге жанасып жатқан учаскенің иегерінің арнайы рұксатын алу қажет
болды. Анық болғандай, егер су көздері бар жайылымдар қауымдық меншікте
болған болса, осындай рұқсат алудың қажеттілігі болмас еді.
Аталғанның дәлелдеуінше, Қазақстанда феодалдардың жеріне жеке меншік
болған. Әрине, сол кезеңдегі жерге жеке меншік институты біздің бүгінгі
күнгі түсініктерімізден өзгеше болды. Қазақстандағы меншік санаты сол
кезеңдегі болған патриархалды-феодалдық қоғамның белгілерін иеленді.
Сонымен, елімізде жерге меншік қазақ қоғамының көшпенділік жағдайда өмір
сүруі тудырған ерекшеліктері бар феодалдық меншік болды. Қазақстанда жерге
патриархалдық-феодалдық жеке меншік институтының болуына қарамастан,
қоғамда жерді оқшаулауға байланысты қатынастар болмады. Себебі,
капиталистік қатынастар, соның ішінде жерді сату-сатып алу және жермен өзге
азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу қатынастары қалыптаспаған және олардың
болуы мүмкін емес еді. Яғни, жер нарықтық қатынастарының қалыптасуының
нақты алғышарттары болмады. Жер құқықтық қатынастар құрылымы тек
Қазақстанның Ресейге қосылғанынан кейін өзгерді.
Қазақстанның Ресей құрамында болуы кезеңіндегі жерге ақы төлеу туралы
заңдардың қалыптасуы мен дамуы. Қазақстанның Ресей құрамына өту процесі
күрделі сипатта болды. Белгілі болғандай, бұл саяси процесстің басы болып
патша Анна Иоаннаның 1731 жылдың 12 қаңтарындағы грамотасы және Кіші жүз
ханы Әбілхайырдың 1731 жылы 10 қазанда ант беруі табылды. Осы жылы Кіші жүз
ханы сияқты, Ұлы жүз ханы Семеке Ресейге адалдыққа ант берді. Одан
кейінірек, 1740 жылы адалдыққа антты Орта жүз ханы Әбілмәмбет және Абылай
сұлтан берді. Сол жылы 1819 жылдың 18 қаңтарында сұлтан Абылайхан өзіне
қарасты 55462 қазақпен ресей бодандығына өтті. Қазақстанның Ресейге нақты
қосылуы 1847 жылы жүзеге асырылды [8, 325 б.]. Сонымен, Қазақстанның
Ресейге қосылуы 1731 жылы басталып, тек 1847 жылы аяқталды, бұл процесс
жалпы 116 жылды қамтыды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы жер қатынастарының сипатына және оны
құқықтық реттелуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Біріншіден, барлық жер қоры хан-сұлтандық шыңғыс ұрпақтарынан Ресей
империясының меншігіне өтті. 1868 жылғы Уақытша ережелердің 210-бабында
айтылғандай: Қырғыз көшпенділері алып отырған жерлер мемлекеттік деп
танылады және қырғыздардың қауымдық пайдалануына беріледі.
Екіншіден, патшалық қазақтар үшін жер пайдаланудың қауымдық нысанын
сақтады, ал жер қатынастарын реттеу бұрынғысынша, қазақтың әдет-ғұрыптық
нормалары негізінде жүзеге асырылады.
Үшіншіден, қазақтардың әдеттегі құқығында жеке отбасылардың күзеу және
қыстауларға, шабындықтарға жеке меншігін таныған нормалар пайда болды.
Төртіншіден, жер қатынастарын құқықтық реттеу әдеттегі құқығымен қатар
жалпы империялық ресейлік заңдармен реттелді.
Сонымен, Қазақстанда жер нарығын құқықтық реттеудің аталған тарихи
кезеңін Ресейден бөлек қарастыру мүмкін емес. Жалпыресейлік әлеуметтік
процесстер Қазақстанда да өзінің тікелей немесе жанама көрінісін тапты.
Жер нарық қатынастарын құқықтық реттейтін заң актілерінің көптігіне
қарамастан, аталған нормативтік құқықтық актілер Қазақстандағы жер
қатынастарына елеулі әсерін тигізбеді. Оған қоса, Ресей мемлекеті бұрынғы
тұрғындардан жерлерді әскери қажеттіліктер үшін де, казак және әскери
тұрғындарға беру үшін де алып алудың мақсатты саясатын жүргізді [9, 184
б.].
Бұл кезеңдегі жер қатынастарын келесідей сипаттауға болады: біріншіден,
егер олар қазақ халқы мен мемлекеттік әкімшілік және казак қауымдастықтары
арасында пайда болған жағдайда империялық заңдармен қатаң реттелген;
екіншіден, таза қазақ қоғамы ортасындағы жер пайдалану және жер айналысы
негізінен әдет құқық нормаларымен реттелген.
Қазақстанның жер құрылысына үлкенірек әсерді Столыпин аграрлық реформасы
тигізді. Столыпин аграрлық реформасы Қазақстандағы да жер учаскелерін бөлу
және айналысқа енгізуге байланысты қоғамдық қатынастардың дамуының бірден-
бір сатысы болды. Аталған реформаның нәтижесінде құрылған жер құрылысы
қазан революциясына дейін сақталды.
Енді уақыттың осы кезеңіндегі нормативтік-құқықтық актілерді тікелей
тарихи қарастырып өтейік.
Жер-реформалық заң шығармашылықтың бірінші нормативтік актісі болып 1906
жылдың 9 қарашасындағы Қоғамнан үлесті бөліп шығарудың жаңа жеңілдетілген
тәртібі туралы жарлығы табылды. Кейіннен аталған жарлық Ресей империясының
құрамдас бөлігі – Қазақстандағы жер құрылысы реформаларын жүргізуге негіз
болған құқықтық актілердің біртұтас тобының іргетасы болды.
1909 жылғы 24 мамырдағы Шаруалар мен жер пайдаланушыларды кейбір
басыбайлық және ипотекалық актілерді орындаған жағдайда баждар мен
алымдарды төлеудн босату туралы заңымен азаматтардың жоғарыда аталған
санаттарына жеңілдіктер беру қамтамасыз етілді. Нақтыласақ, олар басыбайлы
және канцеляриялық актілік баждардан, түрлі канцеляриялық баждар мен
алымдардан, жылдық алымдардан және т.б. төлемдерден босатылды. Заңның 2-
бабында аталғандай, меншік құқығынның ауысуы және иеліктен шығару немесе
меншік құқығының пайда болуы туралы хабарламаны жариялау тегін ақысыз
жүзеге асырылады делінген [10, 90 б.].
1910 жылдың 14 маусымындағы Шаруалық жер пайдалану туралы кейбір
қаулыларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңында келесі
жағдайлар қарастырылған:
9. Қауымдық құқықта жер үлесін иеленетін әрбір үй иесі кез-келген
уақытта өзінің жеке немесе отбасының басқа мүшелерінің ортақ меншігіне
қауымнан шығарылатын тұлғаларға тиесілі белгілі жер бөлігін талап етуіне
болады.
22. Қауымдық жердің бөлігін жеке меншікке енгізу туралы талаптар ауылдық
староста арқылы қоғамға қойылады, ол қоғам қарапайым көпшілік дауыспен
қабылданатын үкімде үй иесінің жеке иемденуіне өтетін учаскелерді
белгілейді. Қажетті жағдайларда үкімде үй иегеріне берілетін артық жер үшін
қоғамға төленетін төлем мөлшері (12 бап) анықталады. Егер қоғам беруден бас
тартса немесе арыз берген күннен бастап 30 күн ішінде ешбір үкім шығармаса,
онда арыз берген үй иесінің талабы бойынша, жергілікті жер басшысы
туындаған дауларды қарастырып, өзінің қаулысын жариялайды [11, 256 б.].
1911 жылдың 1 наурызындағы Шаруалық жер банкіне жерді өз есебінен сату
және сатып алуды жалғастыру құқығын беру туралы заңы Шаруалық жер банкіне
өз қаражаты есебінен 1916 жылдың 1 қаңтарына дейін жер учаскелерін сатып
алу және сатуға құқықты берді [12, 302 б.]. Бұл аталған жағдай жер нарық
қатынастарының белсенді түрде дамуына әсерін тигізді.
1911 жылдың 15 наурызындағы Жылжымайтын мүлікті жалдаудың шекті
мерзімін ұлғайту туралы заңы жылжымайтын мүлік, оның ішінде жер
учаскелерін жалдаудың тәртібі мен мерзімдерін және жер жалдау ақысын төлеу
тәртібін реттеді. Оған сәйкес Жылжымайтын мүлік, сонымен бірге жер
учаскелері жалға 36 жылдан аспайтын мерзімге берілетін болды [13, 310 б.].
Столыпин реформасының маңызды құқықтық актісі 1911 жылдың 29 мамырындағы
Жерге орналастыру туралы заңы болды. Аталған құқықтық акт негізінде қазақ
жерінен бөлінген жер бөліктеріне ерекше құқықтық тәртіп орнатылды [14, 27
б.]. Осы тәртіпке сәйкес, жер бөліктері шаруалардың қоғамдық пайдалауына
беріліп, азаматтық айналымнан алынып тасталды. Ол жер бөліктері тек қана
салық және сатып алу құны толық төленген жағдайда ғана сатылады [15, 24
б.]. Сонымен бірге, қазақ жерлерін Ресейдің бодандық меншігіне айналдыру
жолында қылыштарынан қан тамған орыс атты әскеріне әскери бекіністер
төңірегінен жерлер бөлініп берілді. Оған дәлел, казактардың әскери жерлері
де кеңейді. Казактар әскери запас жерлерінің белгілі бір бөлігін қазақтарға
жалдау ақысы үшін жалға беріп отырды. Жерді жалдау ақысы мөлшері аз болған
жоқ: әрбір қазақ шаруашылығының қыстап шығуы үшін 2-4 рубль, жаңа қыстақ
салу үшін 3-5 рубль, мал жаю үшін 7-20 рубль, шөп шабу үшін әр десятинадан
50 тиын алынып отырды. Сонымен, казактардың қазақтарға өз жерлерін жалға
бергенінен жыл сайын 13474 рубль түсіп отырды [16, 328б. ].
1912 жылдың 5 шілдесіндегі Шаруалық жер банкімен үлестік жерді кепілге
алу арқылы несие беру туралы заңы да прогрессивті сипатта болды. Онда
аталғандай:
1. Шаруашылық жер банкі үлестік жерлер кепілдігіне несиелерді беруді
жүргізуге құқық беріледі...
2. Кепіл пәні болып қарыз алушының меншігіндегі немесе ол алатын үлестік
жер бола алады...
8. Жер үлесін кепілге қойып алынған несие 100 рубльден кем болмау керек
[17, 969 б.].
Жер нарық қатынастарының қалыптасуымен оның қалыпты қызмет етуі үшін
Столыпиндік қайта құрулардың аталған құқықтық актілерінен басқа азаматтық
заңдар әрекет етті. 1900 жылғы шығарылған Азаматтық заңдардың жинағының 10-
том 424-бабының 1-тармағына сәйкес, жерге толық меншік құқығы бойынша, жер
иесі жер бетіндегі барлық өнімдерге, жер қойнауына, жер учаскесі шегінде
орналасқан тұйық суларға, яғни, жер учаскесіне қатысты барлық объектілерге
құқықты иеленеді [18, 153 б.]. Сонымен, бұл уақыттағы жер қатынастары тек
жер заңдарымен ғана емес, азаматтық заңдармен де реттелген.
Столыпиндік аграрлық реформасының негізгі заңдық нәтижелерін келесі
ережелермен көрсетуге болады:
■ Жерді пайдаланудың қауымдық тәртібі әр үйге ауыстырылды,
■ Кез келген шаруа-үй иесі жеке меншігіне өзінің пайдалануындағы жер
үлесін бекіте алады. Бұл жағдайда бөліп беру жер қауымының
келісімінсіз жүргізілуі мүмкін болған.
■ Жер үлесіне нақты меншік құқығы шаруа алаңына емес, оның нақты иесіне
бекітілді. Сонымен, жер учаскесіне меншік құқығының нақты субьектісі
заңи анықталған.
■ Жер нарық реформаларын қамтамасыз ету үшін шаруаларға жер сатып алу,
хуторларды ұйымдастыру үшін ссудаларды беруді жүзеге асыратын арнайы
несиелік-қаржылық ұйымдар қызмет етті. Шаруалық және Дворяндық
ипотекалық банктер столыпиндік жер саясатын жүргізуде патшалық
өкіметтің қолындағы маңызды экономикалық тетік болды.
Барлық аталған жер саласындағы нарықтық белгілер шаруалардың
қауымдастықтардан шығуына әсерін тигізді. Отрубтар мен хутоларда жердің
жаңа меншік иелері пайда болды – 1906-дан 1915-жылға дейін
қауымдастықтардан 2 млн-нан артық үй иелері бөлінді [19, 216 б.]. Мұның
бәрі жер саласында нарықтық қатынастардың туындап, пайда болуына әсер етіп,
соңында, ауыл шаруашылық өндірістің жалпы тиімділігінің артуына әкелді.
Қазақстандық далалар да столыпиндік реформаның әсерін көрді – аграрлық
қайта құрулардың нәтижесінде пайда болған саяси-экономикалық өткірлікті
азайту үшін тығыз қоныстанған губерниялардан Қазақстан аумағына жері аз
шаруаларды көшіру мақсатты түрде жүзеге асырылды.
Көшіру саясаты арқылы патша өкіметі мына мәселелерді шешуге тырысты:
біріншіден, патша ойы бойынша Ресейдің оңтүстігіндегі ең тығыз қонысталған
аумақтарынан шаруаларды жалпы көшіру осы аумақтардағы аграрлық мәселені
шешуге, шаруашылықтың кедей бөлігінің жалпы қанағаттанбауын азайту, сол
арқылы өршіп келе жатқан шаруалардың революциялық қозғалысының күшін
кеміту; екіншіден, қазақ далаларында қоныстанған орыс және украин
шаруаларын Қазақстанда отарлау саясатты жүргізуде тірек ету; үшіншіден,
кулак-көшіп келушілер көмегімен селода саяси және экономикалық тірек құру.
Бұл барлық реакциялық ойларды патша өкіметі өнім беретін жерлерді игеру
және елдің нан ресурстарын арттыру секілді мақсаттармен бүркеді [20, 3
б.].
Нарықтық жер айналысының дамуына негізгі кедергілердің бірі ретінде -
қауымдық жерге меншік құқығына заңды тұлғалар сияқты иеленген шаруалық
қауымдастықтардың (селолық қоғамдастық) болуы танылды. 1906 жылдың 9
қарашасындағы жарлық шаруаларға қауымдастықтан шығуға мүмкіндік және өзінің
үлестік жерін жеке меншікке бекітуіне талап ету құқығын берді. Аталған
жерлердің айналысы азаматтық және жер құқығының нормаларымен реттеліп, бұл
жерлердің жер нарықтық қатынастарының обьектісі болуына мүмкіндікті
қамтамасыз етті.
Қазақстандағы нарықтық-жер қатынастары столыпиндік реформа кезеңінде
жалпыимпериалық заңнамамен қатаң реттелді, ол өзінің мәні бойынша Ресейдің
отарлау саясатының көрінісі болды.
Жалпы империялық құқықтық нормалармен қатар, арнайы нормативтік актілер
қабылданып, Азиаттық Ресейдің далалық аудандарындағы қоғамдық қатынастарды
реттеуге бағытталды. Олардың бірқатарын қарастырайық.
Түркістандық даланы басқару туралы ережеде қарастырылғандай: орыс
бодандығына жатпайтын христиандық діндегілерден басқа тұлғалар Түркістандық
далада жер алуына тыйым салынады.
Көшпенділермен пайдаланудағы мемлекеттік жерлер көшпенділердің мерзімсіз
қоғамдық пайдалануына әдет-ғұрыптардың негізінде және осы ереженің
нормаларына сәйкес беріледіланы басқру туралы ережеде қарастырылғандай: "
актілер қабылданып, әрекет етті.н қатаң реттелді, ол өзінің мәні б [21,
810 б.].
Қазақ тұрғындарымен пайдаланылатын жерлердің құқықтық жағдайы далалық
облыстарды басқару туралы ережемен де анықталды. Оған сәйкес,

көшпенділер алып жатқан жерлер, және осы жерлердің ормандарды қосқанда
барлық керек-жарақтары мемлекеттік меншік деп танылады.
Көшпенділер алып жатқан жерлер көшпенділердің мерзімсіз қоғамдық
пайдалануында әдет-ғұрыптар мен осы ереженің нормаларына сәйкес болады.
Көшпенділердің пайдалануындағы жерлер қыстақтар, жаздық жайылымдар және
өңделетін жерлер болып бөлінеді.
Қыстақтар және өңделетін жерлер нақты пайдалану бойынша және әдет-
ғұрыптарға сәйкес, ал даулар туған жағдайда малдардың саны және
шаруашылықтың көлеміне байланысты, мерзімсіз қоғамдық пайдалануға әрбір
болыс және әрбір ауылдық қоғамға жеке-жеке беріледіөшпендіілер алып жатқан
жерлер көшпенділердің мерзімсіз қоғамдық пайдалануында әдет-ғұрыптар мен
осы ереженің нормаларына сә делінген [22, 116 б.].
Акмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай облыстарын көшпенділерге берілетін
жерлер саны мәлім болғанша, осы көшпенділердің қоғамдары өздерінің
қыстауларының шегінде орналасқан жерлерді 30 жылдан артық емес мерзімге
орыс тұлғаларына фабрика, зауыт, және тағы сол сияқты ғимараттар салу үшін
жалға берулеріне рұқсат беріледі. (Мұндай жалға беру болыстық съездің
Облыстық басқарумен мақұлданатын үкімдерімен жүзеге асырылады)рмаларына
сәйкес, т. с, ал даулар туған жағдайда малдардың саны және шаруашылықтың
көлеміне байланы. Ескертпеде ары қарай анықталғандай: Түркістан даласының
қырғыз-көшпенділері өздерінің пайдалануындағы жерлерді 3-ші тұлғаларға
жалға беруге құқықтар жоқ
Әрине, бұл құқықтық нормалар жер нарығының обьектілерінің айналыс
қабілеттігін арттыруға себепші болды. Бірақ, таза прогрессивті сипатымен
қатар, бұл құқықтық ережелер отарлаушылық сипатты иеленді – жалдау
қатынастарында орыс тұрғындарының құқықтарын қорғап, орыс еместердің
құқықтарын бұзды. Қыстақтарды жалдаудың субьектілік құрамы жалдаушы жағынан
орыс болу критериімен шектелді, яғни қазақ-көшпенді берілген жерді өзінің
туысына жалға бере алмады, бұл патша өкіметінің дискриминациялық саясатының
тағы бір дәлелдемесі болды.
Қазақстандағы жер қатынастарын реттейтін келесі нормативтік акті
–29.02.1913 жылы Жерге орналастыру және жерді бөлу Бас Басқармасымен және
19.02.1913 жылы Әділет министрлігімен бекітілген ые основания сдачи в
аренду переселенческих участков, предназначенных для продажитінің
дискриминациялық саясатының тағы бірСату үшін қойылған көшіп қону
учаскелерін жалдауға берудің басты негіздері актісі. Бұл Негіздер жер
учаскелерін сатудың келесідей процедураларын қарастырған:
Азиаттық Ресейде дайындалған сатуға арналған көшіп келу учаскелері
жалға саудасыз 12 жылдан артық емес мерзімге көшіру туралы заңдарға сәйкес
учаскелерге көшірілуге құқықтары бар тұлғаларға беріледі.
Көшіп келу учаскелерін сату туралы заң шығарылғаннан кейін жалдаушыға
заңмен белгіленген шарттар негізінде жалданған учаскені сатып алуына құқығы
беріледі.
Жалдау ақысын жалдаушы 2,сатып алуына құқығыменқұқығымен әрбір
жарты жыл сайын төлеуі керек.
Учаскені немесе оның бір бөлігін басқа тұлғаның пайдалануына беруге жол
берілмейді және учаскені тартып алуға әкеп соғадыелерге көшірілуге құқықтры
бар
Қазыналық учаскелерді жалдау жер қатынастары жеке ережелермен – Сібірде,
далалық аумақтарда және Түркістанда қазыналық жер учаскелерін мал өсіру
және мал шаруашылығы үшін жалға беру туралы уақытша ережелерімен реттелді.
Уақытша ережелерге сәйкес:
Уақытша ережелердің 3-және 4-баптарында анықталғандай: қазыналық
жерлерді жалдауға ниетін білдірген тұлғалардың ішінен жалдаушыларды таңдау
арнайы өкілеттігі бар органмен жүргізіледі.
5-ші бап жалдау үшін ақыны анықтау және оны төлеу тәртібін анықтады. Ол
ақы арнайы өкілеттік берілген мемлекетті органмен анықталды, және әрбір
тоғыз жыл сайын алдыңғы тоғызжылдықтың ақысынан 10 %-ға арттырылып отырды.
10-шы бапта жалдау шартын жасаумен байланысты шығындар жалдаушының
есебінен өндірілетіндігі белгіленген.
11-бап жалдау шартын жасаудың негізгі жағдайы ретінде уәне оны төлеу
тәртібін анықтады. жарты жылға төленентін жалдау ақысының жартысын
кепілпұл ретінде төлеуді көрсеткен.
Өз кезегінде, 17 және 18-ші баптар маңызды себептермен жалдау ақысын
төлеуді 3 және 6 айға кейінге қалдыруға мүмкіндік берді және де жер үшін
төленетін барлық алымдарды төлеуге меншік иесі – мемлекетті емес,
жалдаушыны міндеттеді.
21-ші бапта жалдаушыға басқа да міндеттер жүктелді, оның ішінде –
бірінші жылдың ішінде ғимараттар салып, малдың белгеленген мөлшерін алу, ал
келесі жылдары – мал санын белгілі нормаға дейін жеткізу. Бұл талапты
орындамағандық үшін жалдаушыдан жер тартып алынып, кепілпұл мемлеттік
қазына есебіне түсірілді [23, 53 б.].
Осылай, столыпиндік реформалар кезеңінде, жер және азаматтық заңдар
жердің шаруашылық айналысқа түсуін қамтамасыз етті, онымен бірге жердің
сатып алу – сатылуын ғана емес, жалдау институтын пайдалануға жол ашты. Ол,
ақыр соңында, жер пайдалану сапасына және жердің тауарлық айналысқа
түсуінің құқықтық нысандарының дамуына әсерін тигізді.
Кеңестік кезеңдегі жерге ақы төлеу туралы заңдардың қалыптасуы мен
дамуы. Қазақстандағы социалистік жер қатынастары 1917 жылғы Қазан
революциясының жеңуімен орнатылды. Жер айналысы саласындағы қоғамдық
қатынастар 1917 жылдың 26 қазанындағы (8 қараша) Жер туралы декретпен және
1918 жылдың 27 қаңтарындағы Жердің социалдануы туралы Декретпен құқықтық
бекітілді. Аталған декреттердің ең маңызды және негізгі ережелерін
қарастырайық:
Жер туралы декрет келесіні жариялады:
Жерге помещиктік меншік ешбір өтеусіз тегін түрде ауыстырылады.
Помещиктердің жерлері, үлестік, шіркеулік, монастрьлық жерлер секілді,
барлық жанды және жансыз құралдарымен, усадьбалық құрылыстармен Болыстық
Жер комитеттерінің, Шаруалық Депутаттардың Уездік Кеңестерінің қол астына
Құрылтайшы Жиналыс жер туралы мәселені шешкенге дейін өтеді.
Қарапайым шаруалар мен қарапайым казактардың жерлері тәркіленбейді Ары
қарай, Жер туралы Шаруалар бұйрығында, одан тереңірек қарастырғандай:
1) Жерге жеке меншік құқығы мәңгі жойылады; жер сатылмайды, сатып
алынбайды, жалға беру, кепілге қойылмайды немесе кез-келген басқа әдіспен
оқшауланбайды. Барлық жер... ақысыз оқшауланып, бүкіл халықтық игілікке
айналады және онда еңбек ететін барлық адамдардың пайдалануына өтеді.
2) Жерді пайдалану құқығын Ресей мемлекетінің жерді отбасының көмегімен
немесе серіктестік арқылы өз еңбегімен өңдеуге ниет білдірген барлық
азаматтары (жынысына қарамастан) өңдеуге күші бар мерзімге ала алады.
Жалдамалы еңбекке жол берілмейді.
3) Жер пайдалану теңестіруші болу керек, яғни жер еңбектік немесе тұтыну
нормасы бойынша жергілікті жағдайларға қарай еңбекшілердің арасында
бөлінеді [23, с.312].
Жердің социализациялау туралы Декрет, әрине, Жер туралы декретпен
үндес болды. Онда және де жарияланғандай:
1-ші бап. РСФСР шегіндегі жерге, қойнауға, су, ормандарға және
табиғаттың барлық жанды күштеріне кез келген меншік жойылады.
2-ші бап. Жер ешбір (анық және жасырын) өтемақысыз еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
3-ші бап. Осы заңмен ерекше қарастырылған жағдайларды қоспағанда, жерді
пайдалану құқығы оны өз еңбегімен өңдеушілерге ғана тиесілі.
4-ші бап. Жерді пайдалану құқығы жынысына, діни көзқарастарына, ұлты,
бодандығына қарай шектелмейді.
35-ші бап. РФСФР, социализмге тезірек жету мақсатында, жердің жалпы
өңделуіне біртұлғалыдан көрі еңбектік коммунистік, артельдік және
кооперативтік шаруашылықтарға артықшылық бере отырып, барлық көмегін
(мәдени және материалдық көмек) көрсетеді.
45-ші бап. Өзінде бар жерге пайдалану құқығын ешкім басқа адамға бере
алмайды.
46-шы бап. Жерді пайдалану құқығы осы заңда белгіленген тәртіптермен
алынып, ешбір жағдайда бір тұлғадан екінші тұлғаға өте алмайды
Сол кезеңдегі ең маңызды мәселе – жерге меншік құқығы мәселесі болды.
Жердің социалдануы туралы Декреттің 1-ші бабында жерге кез келген меншік
мәңгіге жойылады деп бекітілген. Ол шынымен сондай болды ма? Әрине, жоқ.
Жерге тек жеке меншік қана тәжірибелік жойылды. Ал жерге мемлекеттік меншік
жойылған жоқ, керісінше, дамып, кеңейіп, жалғыз өзі мүмкін болды, яғни
жерге мемлекеттің монополиясы орнатылды.
Декреттерде жермен қоса, жерді пайдалану құқығымен кез-келген мәмілелер
жасауға, яғни сатуға, сатып алуға, жалға беруге, кепілге қоюға және
оқшаулауға тыйым салынды.
Ол, соңында, жер нарығының жойылып, жер қатынастарының әкімшілік-
биліктік жүйесінің туындауына әкелді.
Кеңестік кезеңдегі жер қатынастары жерге тек мемлекеттік меншікпен, оны
азаматтарға, ауыл шаруашылық ұйымдарды қоса алғанда ұйымдарға пайдалануға
берумен, жер пайдаланудың ақысыздығымен, шаруалардың жерден және өздерінің
еңбектерінің өнімінен оқшаулануымен, олардың өз еңбектерінің нәтижесіне
қызығушылықтың жоқтығымен, экологиялық шешілмеген сұрақтармен сипатталды.
Мұның бәрі, ақыры, 80-ші жылдардың аяғында үлкен жер қайта құрулардың
қажеттілігін қоғамдық түсінуге әкелді.
Қазақстанның жер саласындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай осындай
болды.
Қазақстанда революцияларға дейінгі кездерде жер қатынастарының жалпы
жиынтығы тек жер заңдарымен ғана емес, азаматтық заңдармен (Ресей
империясының заңдарының жинағы Х том) реттелді. Азаматтық құқықтық нормалар
қалаларда да, селоларда да орналасқан жеке меншіктегі жерлерге байланысты
қоғамдық қатынастарды реттеді. Онда мемлекеттік жерлердің, яғни қазыналық
жерлердің реттелуінің құқықтық режимі жеке меншіктегі жерлердің құқықтық
режимімен бірдей болды. Мемлекеттік жерлер жер нарығының аясына белсенді
араластырылды: ауыл шаруашылық жерлері жеке тұлғаларға жалға берілді,
қазыналық ормандардағы аумақтар сауда арқылы сатылды, қазыналық ормандарды
кейінгі пайдалану үшін ақы жиналды. Императорлық отбасыға тиесілі үлестік
жерлер және патшаның жеке меншігіндегі кабинеттік жерлер де жер нарығының
обьектісі болды. Бәрібір де, жер нарығының нәтижелі дамуына мемлекеттік
биліктің шаруаны жерге байлап қоюға, жерден оның кез келген нысанда
босануын қиындатуға ниетті кедергілер жасады. Бұл 1861 жылы басыбайлықты
жоюға дейін де, одан кейін де мемлекеттің саяси бағыты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.