Жұмысбастылықтың экономикалық-құқықтық негіздерінің теориялық-методологиялық негізін
Кіріспе
1. Жұмысбастылық теориясының методологиялық негізі
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
1.2 Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардағы жұмысбастылық теориясы
1.3 Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылықтың құқықтық негіздері
2. Қазақстандағы жұмысбастылықтың экономикалық және құқықтық даму динамикасын талдау
2.1 Қазақстандағы жұмысбастылықтың әлеуметтік.экономикалық дамуын талдау
2.2 Қазақстандағы жұмысбастылықтың құқықтық қамтамасыз етілу деңгейі
2.3 Қазақстандағы жұмыссыздық және жұмысбастылық дамуының жаңа формалары
3. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтуды мемелекеттік реттеу
3.1 Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту саясатындағы жаңа бағыттар
3.2 Қазақстандағы жұмыспен қамтудың әлеуметтік.экономикалық қатынастарын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
Қорытынды
1. Жұмысбастылық теориясының методологиялық негізі
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
1.2 Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардағы жұмысбастылық теориясы
1.3 Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылықтың құқықтық негіздері
2. Қазақстандағы жұмысбастылықтың экономикалық және құқықтық даму динамикасын талдау
2.1 Қазақстандағы жұмысбастылықтың әлеуметтік.экономикалық дамуын талдау
2.2 Қазақстандағы жұмысбастылықтың құқықтық қамтамасыз етілу деңгейі
2.3 Қазақстандағы жұмыссыздық және жұмысбастылық дамуының жаңа формалары
3. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтуды мемелекеттік реттеу
3.1 Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту саясатындағы жаңа бағыттар
3.2 Қазақстандағы жұмыспен қамтудың әлеуметтік.экономикалық қатынастарын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
Қорытынды
Нарықтық экономиканың маңызды түрлерінің бірі еңбек нарығы және еңбек нарығының маңызды мәселесі жұмыспен қамту саясаты қаралған.
Жұмыспен қамту қазіргі кезде әр мемлекеттің алдына қойған проблемаларының бірі. Әр елдің тұрғындарының жұмыспен қамту деңгейі сол елдің даму деңгейін көрсетеді. Егер жұмыспен қамтылу жоғарғы деңгейде болса онда сол елдің халқының әлеуметтік-экономикалық деңгейі соған сәйкесті жоғары болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес «Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі» [1].
Қазіргі кезде Қазақстанда жұмыспен қамту мәселесі алға қойылып отыр. Бірақ Қазақстанның әлі буыны қата қоймағандықтан оның бұл проблемасы аяғымен шешілген жоқ. Біздің еліміздің үкіметі осы мәселенің шешілуіне әр түрлі шаралар қолдануда. Атап айтар болсақ ең негізгі шара болып табылатын бұл Президенттің “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасы. Басқада негізгі шаралары еліміз тәуелсіздік алғаннан, оның аяғын басқаннан бері жүргізілуде. Осы еңбек нарығының маңызды мәселесі тұрғындарды еңбекпен қамту неғұрлым оң нәтежелі болса, соғұрлым мемлекеттің даму деңгейі де жоғары болады.
Іс жүзінде бастапқыда Үкіметтің бағдарламалары мен жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштерінің базалық тобында жұмыспен қамту көрсеткішінің болмауы — экономиканың өсу қарқыны мен оның интенсивті негізге көшуінің тежеуші факторы болып келді.
Үкімет талай жылдан бері экономикалық өсімнің макроэкономикалық факторларын бағалау кезіңде жұмыспен қамту мәселесіне енжар қарап келді. Әлеуметтік – экономикалық дамудың макроэкономикалық бағдарламаларының әртүрлі нұсқалары, әдетте, жалпы ішкі өнімнің өзгеруіне, инвестицияның мөлшеріне, электр қуатын жеткізушілер бағасынын өсу серпініне, Халықаралық валюта қоры кредиттерінің алынуына немесе алынбауына байланысты есептеледі. Ал адамдар саны сол күйінде қалады. Ал шын мәнісінде, жұмыспен қамту саласындағы қатынастар әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастардың барлық кешенінің нарықтық қысымының ықпалымен дамыды. Онын үстіне макроэкономикалық ілгерілеушіліктер жұмыспен қамтуға әр кезде қолайлы ықпал ете қойған жоқ болатын.
Жұмыспен қамту саласында қолданылатын саясатқа жасалған талдаудан 2000 жылдан бастап жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама шеңберінде іске асырыла бастады.
Жұмыспен қамту қазіргі кезде әр мемлекеттің алдына қойған проблемаларының бірі. Әр елдің тұрғындарының жұмыспен қамту деңгейі сол елдің даму деңгейін көрсетеді. Егер жұмыспен қамтылу жоғарғы деңгейде болса онда сол елдің халқының әлеуметтік-экономикалық деңгейі соған сәйкесті жоғары болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес «Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі» [1].
Қазіргі кезде Қазақстанда жұмыспен қамту мәселесі алға қойылып отыр. Бірақ Қазақстанның әлі буыны қата қоймағандықтан оның бұл проблемасы аяғымен шешілген жоқ. Біздің еліміздің үкіметі осы мәселенің шешілуіне әр түрлі шаралар қолдануда. Атап айтар болсақ ең негізгі шара болып табылатын бұл Президенттің “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасы. Басқада негізгі шаралары еліміз тәуелсіздік алғаннан, оның аяғын басқаннан бері жүргізілуде. Осы еңбек нарығының маңызды мәселесі тұрғындарды еңбекпен қамту неғұрлым оң нәтежелі болса, соғұрлым мемлекеттің даму деңгейі де жоғары болады.
Іс жүзінде бастапқыда Үкіметтің бағдарламалары мен жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштерінің базалық тобында жұмыспен қамту көрсеткішінің болмауы — экономиканың өсу қарқыны мен оның интенсивті негізге көшуінің тежеуші факторы болып келді.
Үкімет талай жылдан бері экономикалық өсімнің макроэкономикалық факторларын бағалау кезіңде жұмыспен қамту мәселесіне енжар қарап келді. Әлеуметтік – экономикалық дамудың макроэкономикалық бағдарламаларының әртүрлі нұсқалары, әдетте, жалпы ішкі өнімнің өзгеруіне, инвестицияның мөлшеріне, электр қуатын жеткізушілер бағасынын өсу серпініне, Халықаралық валюта қоры кредиттерінің алынуына немесе алынбауына байланысты есептеледі. Ал адамдар саны сол күйінде қалады. Ал шын мәнісінде, жұмыспен қамту саласындағы қатынастар әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастардың барлық кешенінің нарықтық қысымының ықпалымен дамыды. Онын үстіне макроэкономикалық ілгерілеушіліктер жұмыспен қамтуға әр кезде қолайлы ықпал ете қойған жоқ болатын.
Жұмыспен қамту саласында қолданылатын саясатқа жасалған талдаудан 2000 жылдан бастап жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама шеңберінде іске асырыла бастады.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30тамыз // «Юрист» баспасы, Алматы 2011 жыл.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, сенбі, 29 қаңтар, 2011 жыл.
3 Рынок труда: Учебник. // под ред.проф.В.С.Буланова и проф. Н.А.Волгина.-2е изд.,перераб. и доп.-М.: Издательство «Экзамен», 2003.-480с.
4 А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: «Соцэкгиз». 1962.-353с.
5 А.А.Ережепова. Халықты жұмыспен қамтудың теориялық мәселелері. // ҚазҰУ хабаршысы. Экономикалық сериясы.-2006.-№5(57).-6-8б.
6 А.Маршалл. Принципы экономической науки. М.: Прогресс.,1993 Т.1.-с.453.
7 Ж.Байзатов. Особенности функционирования рынка трудовых ресурсов на современном этапе реформированных // Транзитная экономика.-2004.- №3. – с 94-98.
8 Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңы. 2001жылғы 23 қаңтар N149-ІІ
9 Рыночная экономика. Учебник. В3т., ТІ: Теория рыночной экономики, Ч2. Под ред. А.Смирнова.-М.: Сомитек,1992.-436с.
10 Боровик В.С., Ермакова Е.Е., Похвощев В.А. Занятость населения: Учебное пособие, Серия «Учебные пособия» - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2001.-320с.
11 Г.К. Иляшова. Еңбекке жарамды адамдарды қызметке қамту теориясы мен практикасы (Қазақстан Республикасы мысалында) // ҚазҰУ хабаршысы.-2006.- №6(58). – 93-97б.
12 Берешов С. Теория занятости применительно к Казахстанской реальности // Труд в Казахстане 2003.-№9. – с 4-8.
13 Еңбек нарығы экономикасы : оқу құралы / С. К. Жұмамбаев. - Алматы : Қазақ университеті, 2003. - 171 б. - Библиогр.: б.157 .
14 Мамыров Н.К., Тілеужанова М.Э. Макроэкономика: Оқулық.-Алматы: Экономика, 2003.-432б.
15 Ш.Т.Байсугирова. Жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі нормалардың Қазақстан Республикасының құқық жүйесінде алатын орны // Экономика және құқық академиясының ғылыми еңбектері, 2007ж. №1(12) – 22-23б.
16 Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшуiнiң тұжырымдамасы. 14.11.2006.
17 ҚР-ң «Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік серіктестік туралы» Заңы 2000 жылғы 18 желтоқсан № 129-ІІ // ҚР Үкіметінің интернет желісіндегі ресми сайты.- http://www.e.gov.kz
18 ҚР Еңбек кодексі 2007жылы 15 мамыр // Егемен Қазақстан.- №52.- 2007 жыл 17 мамыр.
19 Венера Түгелбай, «Жол картасы» биыл да жалғасады // Егемен Қазақстан (Астана) газеті, №24-25(25871), 26.01.10.
20 Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің web-порталындағы (http://www.stat.kz) мәліметтер.
21 «2009 – 2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. // http://www.parlam.kz
22 А.Лобков Қазақстан Еңбек заңындағы жаңалықтар. // Құжат айналымы мәселелері. 2010.-№6 мамыр.-19-23б.
23 ҚР «2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Заңы. // http://www.parlam.kz
24 ҚР «2011-2013 жылдарға арналған республикалық бюджет жөніндегі» Заңы. // http://www.parlam.kz
25 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясы XXII съезінің делегаттарына айтқан сөзі, Астана, Ақорда, 03.06.2010ж.
26 «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы. // http://kz.government.kz.
27 «Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы» базалық баяндама // www.baz_doklad_kaz.dok.
28 Камила Әкімбекқызы. Еңбек заңында ілгерілеушілік бар, бірақ.. // Заң газеті.-2008.- 15сәуір(№55) – 1б.
29 ҚР «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» 2005 жылғы 13 сәуірдегі N 39 Заңы. // http://www.enbek.kz.
30 Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің web-порталындағы (http://www.enbek.kz) мәліметтер.
31 ҚР Премьер-Министрінің баспасөз қызметі. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кәрім Мәсімовтің қатысуымен кеңейтілген алқа мәжілісі өтті // Қазақстанда еңбекті қорғау. – 2011 жыл.-№3(63) – 44-48б.
32 Қазақстан Республикасының кәсіподақтары Федерациясы XXII съезінің «Өзін жұмыспен қамтыған халықтың проблемасын шешу» атты мәлімдемесі // Астана, Ақорда, 03.06.2010ж.
33 Айдар Оспаналиев. «Дипломмен ауылға!» // «Алаш Айнасы» газеті, №12, 21.01.11.
34 «Дағдарыстан кейінгі Қазақстан: болашаққа интеллектуалды секіріс». ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да оқыған дәрісі // 13 қазан, 2009жыл.
35 ҚР-ң «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы» 2004 жылғы 7 шілдедегі №581 Заңы, «Егемен Қазақстан» 2004 жылғы 14 шілде.
36 Анар Нұрышева. «Жастар және қоғам» // «Тұлпар» республикалық әдеби-көркем журналы,– 2009.-№5 – 84-91б.
37 «Әлеуметтік сала – әрқашан Елбасы назарында», Еңбек және халықты әлеуметтік министрі Г.Әбдіқалықованың әлеуметтік саладағы сұрақтарға жауабы // «Егемен Қазақстан» 27 қараша 2009жыл.
38 Салтан Сәкен. «Еңбекпен қамту бағдарламасы 3 бағыт бойынша жүргізілмек» // «Алаш Айнасы» газеті, - 2011.- 4 ақпан (№19(471)).
39 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазастан халқына Жолдауы. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы»,- 2010. – 76 бет.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, сенбі, 29 қаңтар, 2011 жыл.
3 Рынок труда: Учебник. // под ред.проф.В.С.Буланова и проф. Н.А.Волгина.-2е изд.,перераб. и доп.-М.: Издательство «Экзамен», 2003.-480с.
4 А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: «Соцэкгиз». 1962.-353с.
5 А.А.Ережепова. Халықты жұмыспен қамтудың теориялық мәселелері. // ҚазҰУ хабаршысы. Экономикалық сериясы.-2006.-№5(57).-6-8б.
6 А.Маршалл. Принципы экономической науки. М.: Прогресс.,1993 Т.1.-с.453.
7 Ж.Байзатов. Особенности функционирования рынка трудовых ресурсов на современном этапе реформированных // Транзитная экономика.-2004.- №3. – с 94-98.
8 Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңы. 2001жылғы 23 қаңтар N149-ІІ
9 Рыночная экономика. Учебник. В3т., ТІ: Теория рыночной экономики, Ч2. Под ред. А.Смирнова.-М.: Сомитек,1992.-436с.
10 Боровик В.С., Ермакова Е.Е., Похвощев В.А. Занятость населения: Учебное пособие, Серия «Учебные пособия» - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2001.-320с.
11 Г.К. Иляшова. Еңбекке жарамды адамдарды қызметке қамту теориясы мен практикасы (Қазақстан Республикасы мысалында) // ҚазҰУ хабаршысы.-2006.- №6(58). – 93-97б.
12 Берешов С. Теория занятости применительно к Казахстанской реальности // Труд в Казахстане 2003.-№9. – с 4-8.
13 Еңбек нарығы экономикасы : оқу құралы / С. К. Жұмамбаев. - Алматы : Қазақ университеті, 2003. - 171 б. - Библиогр.: б.157 .
14 Мамыров Н.К., Тілеужанова М.Э. Макроэкономика: Оқулық.-Алматы: Экономика, 2003.-432б.
15 Ш.Т.Байсугирова. Жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі нормалардың Қазақстан Республикасының құқық жүйесінде алатын орны // Экономика және құқық академиясының ғылыми еңбектері, 2007ж. №1(12) – 22-23б.
16 Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшуiнiң тұжырымдамасы. 14.11.2006.
17 ҚР-ң «Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік серіктестік туралы» Заңы 2000 жылғы 18 желтоқсан № 129-ІІ // ҚР Үкіметінің интернет желісіндегі ресми сайты.- http://www.e.gov.kz
18 ҚР Еңбек кодексі 2007жылы 15 мамыр // Егемен Қазақстан.- №52.- 2007 жыл 17 мамыр.
19 Венера Түгелбай, «Жол картасы» биыл да жалғасады // Егемен Қазақстан (Астана) газеті, №24-25(25871), 26.01.10.
20 Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің web-порталындағы (http://www.stat.kz) мәліметтер.
21 «2009 – 2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. // http://www.parlam.kz
22 А.Лобков Қазақстан Еңбек заңындағы жаңалықтар. // Құжат айналымы мәселелері. 2010.-№6 мамыр.-19-23б.
23 ҚР «2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Заңы. // http://www.parlam.kz
24 ҚР «2011-2013 жылдарға арналған республикалық бюджет жөніндегі» Заңы. // http://www.parlam.kz
25 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясы XXII съезінің делегаттарына айтқан сөзі, Астана, Ақорда, 03.06.2010ж.
26 «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы. // http://kz.government.kz.
27 «Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы» базалық баяндама // www.baz_doklad_kaz.dok.
28 Камила Әкімбекқызы. Еңбек заңында ілгерілеушілік бар, бірақ.. // Заң газеті.-2008.- 15сәуір(№55) – 1б.
29 ҚР «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» 2005 жылғы 13 сәуірдегі N 39 Заңы. // http://www.enbek.kz.
30 Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің web-порталындағы (http://www.enbek.kz) мәліметтер.
31 ҚР Премьер-Министрінің баспасөз қызметі. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кәрім Мәсімовтің қатысуымен кеңейтілген алқа мәжілісі өтті // Қазақстанда еңбекті қорғау. – 2011 жыл.-№3(63) – 44-48б.
32 Қазақстан Республикасының кәсіподақтары Федерациясы XXII съезінің «Өзін жұмыспен қамтыған халықтың проблемасын шешу» атты мәлімдемесі // Астана, Ақорда, 03.06.2010ж.
33 Айдар Оспаналиев. «Дипломмен ауылға!» // «Алаш Айнасы» газеті, №12, 21.01.11.
34 «Дағдарыстан кейінгі Қазақстан: болашаққа интеллектуалды секіріс». ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да оқыған дәрісі // 13 қазан, 2009жыл.
35 ҚР-ң «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы» 2004 жылғы 7 шілдедегі №581 Заңы, «Егемен Қазақстан» 2004 жылғы 14 шілде.
36 Анар Нұрышева. «Жастар және қоғам» // «Тұлпар» республикалық әдеби-көркем журналы,– 2009.-№5 – 84-91б.
37 «Әлеуметтік сала – әрқашан Елбасы назарында», Еңбек және халықты әлеуметтік министрі Г.Әбдіқалықованың әлеуметтік саладағы сұрақтарға жауабы // «Егемен Қазақстан» 27 қараша 2009жыл.
38 Салтан Сәкен. «Еңбекпен қамту бағдарламасы 3 бағыт бойынша жүргізілмек» // «Алаш Айнасы» газеті, - 2011.- 4 ақпан (№19(471)).
39 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазастан халқына Жолдауы. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы»,- 2010. – 76 бет.
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Нарықтық экономиканың маңызды түрлерінің
бірі еңбек нарығы және еңбек нарығының маңызды мәселесі жұмыспен қамту
саясаты қаралған.
Жұмыспен қамту қазіргі кезде әр мемлекеттің алдына қойған
проблемаларының бірі. Әр елдің тұрғындарының жұмыспен қамту деңгейі сол
елдің даму деңгейін көрсетеді. Егер жұмыспен қамтылу жоғарғы деңгейде болса
онда сол елдің халқының әлеуметтік-экономикалық деңгейі соған сәйкесті
жоғары болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз
еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында
ғана жол беріледі [1].
Қазіргі кезде Қазақстанда жұмыспен қамту мәселесі алға қойылып
отыр. Бірақ Қазақстанның әлі буыны қата қоймағандықтан оның бұл проблемасы
аяғымен шешілген жоқ. Біздің еліміздің үкіметі осы мәселенің шешілуіне әр
түрлі шаралар қолдануда. Атап айтар болсақ ең негізгі шара болып табылатын
бұл Президенттің “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасы. Басқада
негізгі шаралары еліміз тәуелсіздік алғаннан, оның аяғын басқаннан бері
жүргізілуде. Осы еңбек нарығының маңызды мәселесі тұрғындарды еңбекпен
қамту неғұрлым оң нәтежелі болса, соғұрлым мемлекеттің даму деңгейі де
жоғары болады.
Іс жүзінде бастапқыда Үкіметтің бағдарламалары мен жоспарларының
макроэкономикалық көрсеткіштерінің базалық тобында жұмыспен қамту
көрсеткішінің болмауы — экономиканың өсу қарқыны мен оның интенсивті
негізге көшуінің тежеуші факторы болып келді.
Үкімет талай жылдан бері экономикалық өсімнің макроэкономикалық
факторларын бағалау кезіңде жұмыспен қамту мәселесіне енжар қарап келді.
Әлеуметтік – экономикалық дамудың макроэкономикалық бағдарламаларының
әртүрлі нұсқалары, әдетте, жалпы ішкі өнімнің өзгеруіне, инвестицияның
мөлшеріне, электр қуатын жеткізушілер бағасынын өсу серпініне, Халықаралық
валюта қоры кредиттерінің алынуына немесе алынбауына байланысты есептеледі.
Ал адамдар саны сол күйінде қалады. Ал шын мәнісінде, жұмыспен қамту
саласындағы қатынастар әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастардың
барлық кешенінің нарықтық қысымының ықпалымен дамыды. Онын үстіне
макроэкономикалық ілгерілеушіліктер жұмыспен қамтуға әр кезде қолайлы ықпал
ете қойған жоқ болатын.
Жұмыспен қамту саласында қолданылатын саясатқа жасалған талдаудан 2000
жылдан бастап жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты кедейшілікпен және
жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама шеңберінде іске асырыла бастады.
Осы Бағдарлама жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруды, оларды кәсіптік
дайындауды және қайта дайындауды, кәсіптік машықты талап ететін қоғамдық
жұмысқа қатыстыруды, жұмыс орындарын, оның ішінде салалар мен қызмет
түрлері жөнінде облыстар бойынша индикативтік көрсеткіштерді қамтиды.
Бағдарламаны іске асыру белгілі бір дәрежеде жұмыссыздықтың деңгейіне,
жұмысқа орналастыруды ұйымдастыруға ықпал етті. Шын мәнінде жұмыспен қамту
саясатының ауқымы еңбек рыногындағы саясаттан анағұрлым кең, ал еңбек
рыногындағы саясат болса жоғарыда аталған бағдарламадағы сапалық
көрсеткіштерден ауқымды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыспен қамтудың еңбекке қабілетті
адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс күшіне деген сұраныстың артуы, осы
ұсынысты оңтайландыру, оның құнын арттырып, сапасын жақсарту сияқты маңызды
өлшемдері мемлекеттік реттеу шеңберінен тыс қалып келді. Ал еңбек
рыногындағы саясатта жұмыс күшін салалар, кәсіптер мен аумақтар бойынша
тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс қалып отыр. Осыған орай жұмыста
жұмысбастылықты экономикалық-құқықтық жағынан ұйымдастыруды мемлекеттік
реттеу тұрғысынан қарастыру басты назарға алынды.
Адамдар жұмыс болса ғана жұмыспен қамтылатыны белгілі, ал еңбек
жағдайының сапасына, еңбек пен еңбек қатынастарын қорғауға тұрақты бақылау
жасаудың және әріптестердің бірлескен мониторингінің арқасында қол
жеткізіледі.
Ғылыми зерттеу тақырыбының қазіргі жағдайын талдай келе айтар болсақ,
бүгінгі таңда, экономикалық өрлеу кезеңінде, мемлекеттің жұмыспен қамтудағы
рөлі туралы мәселе принципті тұрғыдан жаңаша шешілу үстінде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев әр жыл сайынғы халыққа Жолдауында әлеуметтік
саланы жандандыру, халықтың өмір сүру сапасын арттыруға қатысты көптеген
мәселелерді айтады. Халықты жұмыспен қамту, жұмыспен қамту саясатын жүзеге
асыру аталған жағдайларды, оларды шешу жолдарының негізгілерінің бірі болып
табылады. Себебі, әрбір жеке индивидтің жұмысқа орналасуы оның кәсіби
біліктілігін жетілдірумен қатар, материалдық тұрақтылығын қамтамасыз ететі,
яғни белгілі бір кәсіби қызметінің нәтижесінде еңбек нарығына араласуы
халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Елбасымыздың Н.Ә.Назарбаевтың билғы жылғы 28 қаңтардағы Болашақтың
іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына жолдауы да халықты жұмыспен
қамту мәселесіне, соның ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтуға қатты мән
берілген.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Бүгінде жаңа экономика білікті
кадрлардың жаңа генерациясын талап ететін болғандықтан еңбек рыногының
тиімділігін арттыру қажет. Өзін өзі еңбекпен қамтып отырған тұрғындар –
біздің экономикамыздың зор кадрлар резерві. Жаңа кәсіпорындарды біз оларда
қазақстандықтардың жұмыс істеуі үшін салып жатырмыз. Олар оған дайындалуы
керек. Жаңа мамандықтарға үйренулері қажет. Үкімет бизнес-қауымдастықпен
бірлесіп индустриалды нысандарда жұмыс істегісі келетіндер үшін тегін
кәсіптік оқу ұсыну керек. Әрбір қазақстандықтың елді ауқымды
индустрияландыруға қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет. Жол картасы
мемлекеттік бағдарламасын тәжірибеде пайдалана отырып, қазіргі уақытта
жұмысты индустрияландыру шынымен де бүкілхалықтық сипат алып, әрбір
қазақстандықтың ісі болатындай етіп тұру қажеттігі жұмыстың практикалық
маңыздылығын ашады [2].
Диплом жұмысының мақсаты – жұмысбастылықтың экономикалық-құқықтық
негіздерінің теориялық-методологиялық негізін ашу және қазақстандық
жұмысбастылықтың қалыптасу ерекшелігін, оның түрлерін, формаларын айқындай
отырып, оларға экономикалық-құқықтық баға беру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында келесідей ғылыми міндеттер
алдымызға қойылды:
жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі
теориялардың мәнін ашу;
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардағы жұмысбастылық
теориясының методологиялық негізін көрсету;
Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылықтың құқықтық
негіздерін айқындау;
- Қазақстандағы жұмысбастылықтың әлеуметтік-экономикалық дамуын
талдау;
- Қазақстандағы жұмысбастылықтың құқықтық қамтамасыз етілу
деңгейін анықтау;
- Қазақстандағы жұмыссыздық және жұмысбастылық дамуының жаңа
формаларын салыстырмалы түрде талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту саясатындағы жаңа
бағыттарды ашып көрсету;
- Қазақстандағы жұмыспен қамтудың әлеуметтік-экономикалық
қатынастарын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын көрсету
болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының еңбек
нарығы және де соның ішінде халықтың жұмысбастылығының экономикалық
көрсеткіштері ғылыми зерттеу және талдау объектісі ретінде алынды.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Әлемдегі көптеген
экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын, жұмыспен қамтуды реттеу
тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын
орны зерттелген. К.Маркс өз еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-
әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен
жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің
маңыздылығын қарастырған. Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту
және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-
экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев,
Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов,
Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова,
А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров,
Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз
еңбектерінде жан жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес
қосқан.
Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылық мәселесіне бүгінгі күні
Елбасының да назары ауып отыр, өйткені отандық еңбек нарығындағы
қалыптасқан жұмысбастылықтың жаңа, икемді және де стандартты емес формасы
ретінде қалыптасқан өзін-өзі жұмыспен қамту мәселесі Үкімет тарпынан қолдау
тауып оны заңдастырудың қажеттілігі туындаған, осыған орай жұмысбастылықтың
бұл түрі бойынша ҚР Заң жобасы да дайындалды. Осы айтылғандар жұмыстың
практикалық қолданылуын нақты айқындайды.
Сонымен қатар зерттеу жұмысының аясында ғылыми жетекші Г.К.Иляшовамен
біріге отырып Қазақстандағы өзін-өзі жұмыспен қамту тақырыбында ғылыми
мақала да даярланды, қазір баспада (0,3 б.т.).
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, жұмысбастылық теориясының методологиялық
негіздері, Қазақстандағы жұмысбастылықтың экономикалық және құқықтық даму
динамикасын талдау, Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтуды
мемелекеттік реттеу атты үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Диплом жұмысында 7 сурет, 10
кесте, 5 қосымша бар, жұмыс көлемі 79 бет. Жұмыста оқулықтар, оқу
құралдары, ғылыми мақалалар, отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
ғылыми конференцияның материалдары, ҚР Елбасының жыл сайынғы Халыққа
Жолдауы, ҚР Заңдары және заңдық нормативтік құжаттар, ҚР Ұлттық Статистика
агенттіктің, Халықаралық еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің материалдары, Интернет ресурстар
қолданылды.
1. Жұмысбастылық теориясының методологиялық негізі
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
Еңбек нарығының негізгі элементтерінің бірі ретінде жұмыспен қамту
қарастырылады. Жұмыспен қамту – бұл халықтың еңбекке кірісу мөлшерін,
жұмысшы мен оның жеке мұқтаждықтарының қанағаттандырылу дәрежесін, ақы
төленетін жұмыс орындарындағы табыс табуға мүдделілігін көрсететін еңбек
қызметіне қатысуы жөніндегі қатынастар жиынтығы [3].
Сурет 1. Еңбек нарығының құрылымы.
Еңбек нарығының теориялық негіздері тарихының іргетасының қалануына
классикалық мектеп өкілдері көп үлес қосқанын білеміз. ХХ және ХХІ-
ғасырларда еңбек нарығы теориясы А.Маршал, Д.Кейнс, П.Самуэльсон, К.Маркс
сияқты т.б. көрнекті экономист-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.
Экономика ғылымында алғаш рет еңбек нарығының теориялық негіздерін қалаған
классикалық мектеп өкілдерінің бірі шотланд экономисті Адам Смит болып
табылады. Адам Смиттің ілімі материалдық, қаржылық және адамзат
ресурстарын оптимал түрде пайдалану шарты ретіндегі еркін бәсекелестік
туралы тезисіне негізделеді. Оның экономикасындағы халықты жұмыспен қамту
көлемі бір жұмыскердің жалақысының орташа ставкасының мөлшерімен анықталады
[4].
Классикалық экономиканың көрнекті бір өкілі Давид Рикардо (1772-
1823жж.) жалақы мөлшерінің еңбек ұсынысына тәуелділігі туралы қағиданы
дәлелдеді. Қазіргі еңбек нарығы жалдау және еңбек ұсынысымен байланысты
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады. Оны төмендегі суреттен көре
аламыз.
Сурет 2. Жұмысшылар санаты.
Жұмыспен қамтудың алғашқы теорияларының бірі классикалық теорияға
келетін болсақ, аталмыш теория нарықтық жүйе адамзат ресурстарын қоса
алғанда, барлық ресурстарды толық пайдалануды, яғни экономикадағы халықты
жұмыспен тұрақты және толық қамтамасыз етеді деген қағиданы ұстанады.
Сонымен қатар осы теорияның негізін қалаушылар жұмыспен қамту көлемі бір
жұмысшының жалақысының орташа ставкасына тәуелді болатындығын айтады [5].
Неоклассикалық экономикалық теорияның ең басты өкілі, маржинализмнің
кембриджтік мектебінің лидері Альфред Маршалл жұмыскерлердің білім деңгейін
арттыру, білікті жұмыскерлерге нарықты кеңейту қажеттігін, оның жұмыс күші
нарығында жұмыспен қамтуды арттыратынын айтқан [6].
Ұзаққа созылған әлемдегі ұлы дағдарыс (1931-1933 жж.) классикалық
экономикалық теория тұжырымын жоққа шығарды. Ол жаппай жұмыссыздыққа
бастаған ұзақ жылға созылған депрессия жағдайында жұмыспен қамтуды реттеу
теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдеуді талап етті [5, 8б].
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселенің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мультизияндық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.
Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен
түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарылауымен туындайтын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – монетаристер - осы
көзқарасты қуаттайды.
Жұмыспен қамту теориясының қалыптасуына аса зор үлес қосқан ғалымдардың
бірі – К.Маркстің экономикалық іліміндегі маркстік теория қосымша құн
теориясы, капиталдың органикалық құрылымының өсім теориясы және халық
туралы заң сияқты қағидаларға негізделеді. Маркстің зерттеуіндегі маңызды
қағида – капитал құрылысы және оның жинақталу барысында басынан кешетін
өзгерістері. Тұрақты капиталдың айнымалы капиталға қатынасын ол капиталдың
органикалық құрылысы деп атаған. Мұнда құрылыс өзгеріссіз қалатын болса,
еңбекке деген сұраныс капитал өсіміне пропорционал ұлғаяды. Олай болса,
өндіріс және жұмыспен қамту өсімімен қатар жалақы да өсуі мүмкін. Бірақ
нарықтық капиталистік шаруашылық өсіміне қарай капиталдың органикалық
құрылысы өседі. Ең әуелі бұл өсім қосылған құн ықпалына негізделеді. Артық
қосылған құн алуға талпыныс жасай келе,кәсіпкерлер кәсіпорындағы
тауарлардың жеке құны қоғамдық құннан төмен болуын көздейді. Ал ол үшін
тұрақты капитал шығындарын техникалық жағынан жетілдіру және ұлғайту қажет.
Нәтижесінде айнымалы капитал үлесі азаяды, жұмыс күшіне сұраныс
салыстырмалы түрде төмендейді, жұмыспен қамтылғандар саны барлық капитал
мен барлық қоғамдық өндірістің өсімімен салыстырғанда баяу ұлғаяды. Осыған
байланысты К.Маркс өндірістің капиталистік тәсіліне тән халықтар заңын
қалыптастырады, ол мынадай: жұмысшы халық капиталды жинақтай отырып,
өспелі мөлшерде қаражат өндіреді, ал ол оны салыстырмалы түрде артық
халыққа айналдырады [7]. Бұл артық халық капиталистік өндірісті дамытуда,
оны қажетті жұмыс күшімен тұрақты қамтамасыз етуде аса маңызды болып
табылады.
К.Маркстің қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздықтың болуын біріншіден – капиталдың қорлануымен, екіншіден,
техника прогрессімен болатындығын айтады.
Мальтузиандық теорияны Англияның классикалық политэкономиясының
көрнекті өкілі Томас Роберт Мальтус жасаған. Ол 1798 жылы Халық өсуі
заңының тәжірибесі кітабын шығарды. Онда ол былай жазған: жер шарындағы
тұрғындар геометриялық прогрессиямен өседі: яғни бір 25 жылда екі есе
өседі: ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі: халық
саны 1, 2, 4, 8, 26, 32 және тағы басқа, ал өмір сүру жабдығы – 1, 2, 3, 4,
5 және тағы басқа. Сөйтіп, артық халық – бүкіл адамзаттың кедейлікке ұшырау
еншісі.
Батыс мектебінің өкілдері 20-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық – жалдамалы
жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі, неоклассикалық теорияның
жаңа бағыты – монетаризмнің негізін американдық экономист М.Фридман қалады.
Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары
деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты.
Сондай-ақ, М.Фридман: Инфляция емес, болжанбаған инфляция ғана
маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, нақты
факторларға сәйкес келетін, жұмыссыздықтың нақты деңгейі болады...
Жұмыссыздықты жеделдететін инфляция көмегімен сол деңгейден төмен не
жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады... Инфляция мен
жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, тек уақытша таңдау болуы
мүмкін... Инфляцияның өспелі қарқыны жұмысбастылықты азайтуы мүмкін, ал
жоғарғы қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар, ол –
ақша санының өсу қарқынын баяулату, - деген тұжырым айтты.
Олай болса, жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек нарығындағы ұзақ және
тұрақты тепе-теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың
негізгі тұжырымы болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді
және еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі
арқылы анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез-келген
әрекет нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді. Ондай кезде
нақты қарқыны күткендегіден жоғары болады. Демек, жұмыссыздық деңгейі
табиғи деңгеймен теңескен кезде мемлекет еңбек нарығына араласпауға тиіс
[7, 94б].
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен түсіндіреді.
Ақша массасын дұрыс басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады.
Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты
басады. Жаңа Зеландиялық экономист Олбен Филлипс осы тәуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол Филлипс қисығы
деп аталды.
Жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте ұзақ, олардың
концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол. Осы мәселеге
назар аударған неоклассикалық мектептің өкілдеріне Д.Гидлер,
А.Лаффер, М Фелдстайн, Р.Холл тағы басқа жатады. Олар өздерінің
концепцияларының негізіне А.Смиттің классикалық теориясын тартқан. Осы
авторлар еңбек нарығын нарықтық заңдарға бағынатын іштей біркелкі
емес және динамикалық байланыстардың жүйесі деп тұжырымдайды. Оның
реттеушісі нарықтық механизм.
Еңбек бағасы (жалақы дәрежесі) жұмысшы күшінің сұранысы мен
ұсынысына әсер етеді. Жұмысшы күшінің бағасы нарық конъюнктурасына
сезімшілдікпен жауап береді, осы конъюнктураның нақты қажеттігіне
сәйкес өсіп немесе төмендеп отырады. Жалақының өсуі немесе азаюы
арқылы еңбекке сұраныс және ұсыныс реттеліп отырады.
Егер еңбек ұсынысының оған сұраныстан артық болуының нәтижесінде
жұмыссыздық пайда болса, онда жұмыссыздық бағаның төмендеуіне,
яғни, жалақының төмендеуінің арқасында еңбек нарығында тепе – теңдік
орнағанша әсер етеді. Классикалық үлгі еңбек нарығы өзін - өзі
реттеуші деген принципке негізделеді.
Классикалық экономикалық теория тұжырымынан кейін жұмыспен қамтуды
реттеу теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдейтін Д.Кейнстің Жұмыспен
қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы деген еңбегінде жазылған
жұмыспен қамту мәселесі кейнстік экономикалық теория деген атқа ие болды.
Бірақ оның теориясында нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтумен
қамтамасыз ететін, өзіндігінен әрекет ететін механизм жоқ. Сондай-ақ, ол
баға мен жалақының икемділігі, сондай-ақ толық жұмыспен қамтуды қолдай
алатын, нарықтық реттеу тетіктері ретіндегі процент ставкаларының ауытқуы
туралы жұмыспен қамтудың классикалық теориялары жоққа шығарды. Кейнстің
пікірінше, жұмыспен қамту деңгейі тұтынуға келетін шығындар мен капиталдық
салымдардан тұратын эффективті сұраныс динамикасымен анықталады. Оның
іліміне сай айналымдағы ақша санын ұлғайту өндірісті кеңейтуді және тауар
ұсынысын өсіруді ынталандырады, сондай-ақ жұмыспен қамтылуын өсіруге және
әскери шығындарды көбейтуге мүмкіндік береді [5, 9б].
Кейнстік бағыт еңбек нарығын жұмысшы күшін қатал бақылап
отыратын оқшау (инерттік) жүйе деп қарайды. Жұмыспен қамтудың
негізгі параметрлері – жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың дәрежесі,
еңбекке сұраныс, нақты жалақының дәрежесі, - еңбек нарығында
белгіленбейді, олар тауарлар мен қызыметтердің тұтынулық және
инвестициялық нарығындағы тиімді сұраныстын көлемімен белгіленеді.
Еңбек нарығында тек жалақының дәрежесі және осыған тәуелді еңбек
ұсынысының көлемі қалыптасады.
Бірақ еңбек ұсынысы нақты жұмыспен қамтуды қалыптастыруда
жетекші рөл атқармайды, ол тек жалақының берілген көлемі
жағдайындағы оның барынша жоғары дәрежеде болатын мүмкүндігін
сипаттайды.
Жұмысшы күшіне сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және
өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың амалсыз болуы
жиынтық тиімді сұраныстың жетімсіз болуымен байланысты. Мұны
реттеудің бюджеттік және ақша - несиелік реттеудің экспансионистік
шаралары жоя алады. Жиынтық сұраныстың өсуіне әсер етіп, мемлекет
еңбекке сұраныстың өсуіне көмектеседі. Осының нәтижесінде жұмыспен
қамтудың өсуіне және жұмыссыздықтың төмендеуіне жол ашылады.
Кейнстік концепция бойынша, жұмыспен қамтуға тек жиынтық сұраныс
әсер етпей қоймайды, оған жалпы сұраныстың өсуінің әр түрлі
салалар арасындағы бөлінуде, яғни жиынтық сұраныстың құрлымы әсер
етеді. Жұмыспен қамтудың жеткілікті дәрежесінің тиімді құралына
мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы, экономикалық
дамудың нақты жағдайларымен есептесе отырып, мемлекет тарапынан
инвестициялардың оптималдық көлемі қамтамасыз етілуі жатады.
Кейнстік үлгі нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтуға кепілдік
беретін, еңбек нарығының өзін-өзі реттейтін механизмнің болмауы, тауардың
сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігіне инфляция мен жаппай мемлекеттің
жұмыссыздықтың айтарлықтай жоғары деңгейінде де қол жеткізу, мемлекет
жұмыспен қамтуды қолдау, процент нормасын реттеуге ықпалын күшейту
мақсатында экономикаға қажет инвестицияны жұмсау, жиынтық ұсынысты, оның
ішінде жұмыс күшіне сұранысты ынталандыру арқылы белсенді макроэкономикалық
процестерді басқаруға кірісуіне негізделеді, ал оны жүзеге асыру
механизмі психологиялық сипаты бар заңдылықтар мен құбылыстарға
(тұтынуға бейімділік, жинақтауға бейімділік, инвестицияға ынталандыру)
және басты экономикалық көрсеткіштердің арасындағы мультипликативтік
байланыстарға негізделеді [8].
70 жылдары Д.Беллдың постиндустриалдық және ақпараттық қоғамы мен
А.Тоффлердің үшінші толқыны болды. А.Тоффлер анализ жасай келе, келесідей
қорытындыға келеді. Жұмыс берушіні, феодалдық және капиталистік қоғам
бөлшектерін қамтыған алғашқы толқын жерге жеке меншігімен анықталды. Ал
екінші толқын болса, әрине, индустриалдық. Оның табиғаты жерге болсын,
жылжымайтын мүлікке, ақшаға т.б. болсын жеке меншік капиталға негізделген.
Ал пайда болған үшінші толқын (ақпараттық) алғашқы екеуіне қоса, меншіктің
жаңа түрі – интеллектуалдық (зияткерлік) меншікке негізделеді, яғни
ортақтасып қолдануға болатын және алған білімді шексіз пайдалануға болатын
ақпарат түріндегі интеллектуалдық меншік. Бірақ интеллектуалдық меншік
А.Тоффлердің айтуы бойынша, ақпараттық қоғам еңбек қатынастарын түбірімен
өзгертеді, еңбектің жаңа түрі пайда болып, соған сәйкес, жаңа мамандақтар
пайда болады. Экономика мен қоғам үшінші толқынға көбірек аяқ басқан сайын,
ұйым формасының тиімділігі соншалықты төмендейді.
Кесте 1
Классиктер, неоклассиктер және кейнсиандықтардың жұмыспен қамту
(жұмысбастылық) туралы көзқарастары*
№ Еңбек нарығының Көзқарастар
мәселелері
Классиктер мен Дж.Кейнс және оның
неоклассиктер ізбасарлары
1 Нарықтық тепе-теңдік тепе-теңдік Толық емес
табиғаты жұмысбастылық
жағдайындағы
тепе-теңдік
2 Жұмыссыздық Ерікті Еріксіз
3 Экономикадағы Шектелген Ауқымды
мемлекеттің рөлі
4 Мемлекеттік араласудыңНарықтың еркін қызмет Экономикалық циклдың
мақсаттары мен етуін қамтамасыз ету, тұрақтануы; жұмыссыздық
негіздері антиинфляциялық саясат пен дығдарысты жеңу;
әлеуметтік саясат.
5 Мемлекеттік араласудыңТұрақты ақша-несие Бюджеттік шығыстар,
басты құралдары саясаты салықтар, икемді
ақша-несие саясаты
6 Мемлекеттік шығыстар Минималды Максималды
7 Бюджеттік дефицит Зиянды, жеке шығындардыДағдарыс жағдайындағы
шеттетеді(ысырады) инструментальды реттеу
қажеттілігі
8 Салықтар Төмен, тұрақты Жоғары, прогрессивті,
салықты экономикалық
реттеуде қолдану
*Дерек көзі: Рыночная экономика. Учебник. В3т., ТІ: Теория рыночной
экономики, Ч2. Под ред. А.Смирнова.-М.: Сомитек,1992.-436с. [9, 18б]
1-кестеден көріп отырғанымыздай классиктер, неоклассиктер және
кейнсиандықтардың жұмыспен қамту (жұмысбастылық) туралы көзқарастарында
айтарлықтай айырмашылықтар көрінеді.
Айта кететін жайт, ақпаратқа, оқуға, білімге деген қажеттілік
абстрактылы емес. Ол қазіргі өмірдегі мәселелермен байланысты шындық. Яғни
шектелген жұмысбастылық, жаңа әрі драмалық жұмыссыздық, әлеуметтік
құрылымдағы урбанизацияның өсуі. А.Тоффлердің үшінші толқыны бұл
мәселелерді шеше ала ма – сұрақ, бірақ ең бастысы бұл толқын инновациялық
болуы керек. А.Тоффлер тұрақты білім беретін ұйымдар арқылы осы жағдайдан
шығудың басқа жолын іздеуді ұсынуы дұрыс болуы мүмкін.
А.Тоффлер еңбек түсінігінің ескіргені жайлы қорытындыға келеді.
Дегенмен, бұл жұмыс орны, жұмысбастылық, жұмыссыздық мәселелері басқа
тәсілді керек етеді. А.Тоффлер болашаққа көз жүгірткісі келіп, еңбекпен
қамту бөлімі жұмыспен қамту ұйымдарын болжады. Оның айтуы бойынша, олар
тек жұмыссыздармен ғана жұмыс істеп қоймай, сонымен қатар кәрілік,
денсаулық, жалғыздық мәселелерін де шешеді деген.
Дж.Гелбррейт, А.Тоффлер алғаш рет өз жұмыстарында ересек адамдардың
білім деңгейлеріне көңіл бөлді. Бұл мәселе 80-90 жылдары маңызды болды,
дегенмен, 60-шы жылдардың ортасында Еуропа Кеңесі басқа аяларға,мысалы,
жұмыспен қамту алсына, өзгерістер әкелу үшін ересек адамдардың білім
потенциалына көңіл бөле бастады [9, 19б].
Еңбек пен жұмысбастылық әлі күнге талқылануда. Лондон экономикалық
мектебінің профессоры А.Сен жұмысбастылықты легалды экономикадағы жұмысқа
ақша төлеу деп түсінген дұрыс емес дейді. Ең алдымен, себебі, ол бірнеше
аспектіден тұрады: өндірістік – өнім өндірісіне қатысу; марапаттайтын –
еңбек кірісін алу; мойындаушылық – еңбектің пайдалы екендігін қоғам болып
мойындау.
Басқа сөзбен айтқанда, үй шаруашылығы игіліктер мен қызметтердің
өндірілуі – қоғамдық пайдалы болып табылады және сондықтан да экономикалық
активті форма болып есептеледі,соған сәйкес, мемлекеттің назарын керек
ететін қоғамдық мәселе болып табылмайды. Былай айтқанда, ғаламдық
жұмысбастылық деп аталатын концепция өкілдері жұмысбастылық пен жұмыссыздық
арасындағы айырмашылықтарды жоюға тырысып, өсіп келе жатқан жұмысыздықты
қоғамға тиімді етіп көрсеткісі келеді.
Осыған орай, ақпаратық технологиялар меншіктік қатынастарды
өзгертпестен, өндіріс пен жұмысбастылықты терең өзгертеді. Орта және
жоғарғы деңгейдегі техникалық, әкімшілік және коммерциялық үдерістердегі
жұмысшылар жұмысбастылығы өскен кезде, физикалық еңбек ететін жұмысшылар,
оның ішінде квалификациясы жоқ жұмысшылардың саны төмендеп жатқаны
байқалды.
Осыған байланысты жұмысбастылықтың әртүрлі экономикалық концепциялары
пайда болды. Дегенмен, жұмысбастылықтың әртүрлі теориялар қазіргі батыс
экономикалық ойларын қамтитын тәсілдерін қамтымайды. Кейнсиандық теория
классикалық теорияны ысырып тастағанымен, орнын баса алмады.
Екі парадигманы неоклассикалық синтезде (П.Самуэльсон және т.б.)
біріктіру толыққандылығымен ерекшеленбегендіктен табысты бола қоймады.
Бірақ 70-80-ші жылдары неоклассикалық бағыт (монетаризм, жаңа классикалық
экономика, қоғамдық таңдау теориясы) келді және кейнсиандықты ығыстырды.
Осыған байланысты, К.Эклундтің кейнсиандық анализдің маркстік кризис
анализіне жақындау екендігі жайлы мәлімдеуі батылды қадам болды. Бірақ,
егер К.Марстің тұжырымы бойынша дағдарыс мәселесі шешімі жоқ және сол
себепті капитализм тоқырауға ұшырайды десе, Кейнс және шведтік экономистер
басқа шешімге келді: капитализм түрленуі керек деді.
Кейнстің және оның артынан ергендердің экономикалық бағдарламасы
бойынша жалпы мемлекеттік шығындардың көбейгендігін болжады, соның ішінде
экономиканың милитаризациясы, қооғамдық жұмыстардың кеңеюі, инфляциялық
және циклдық салық саясатын, бюджетті циклдық теңестіру, жұмысшылардың
жалақысын шектеу, жұмысбастылықты реттеу және т.б.көп жағдайда іске
аспады, өйткені біздің ойымызша, экономикалық қоғам өмірінде перпетуум
мобиле қағидасына, яғни теориялық жағынан мүмкін, ал тәжірибе жүзінде
жүзеге аспайтын дегенге келеді. Дж.Кейнстің артынан ергендер,
неокейнсиандықтар реттеудің жаңа механизмін ұсынды, кейбіреулері тиімді
сұраныс жетістіктерін жеке үдемелі әлеуметтік іс-шаралармен байланыстырса,
басқа авторлар экономикалық өсудің техникалық-экономикалық факторлар
анализімен шектелді.
Бұл Батыс экономикалық ойларының дамуындағы классикалық экономиканың
өзіндік ренессансы болады. Монетаризм, жаңа классикалық экономика,
қоғамдық таңдау теориясы кейнсиандық пен неокейнсиандыққа балама болар
неоклассикалық бағыт болды [9, 24б].
Монетарлық мектептің (М.Фридмен, Э.Фелпс және тағы басқа)
тұжырымдауы бойынша, нарықтық экономика жұмыспен қамтудың рационалды
дәрежесін өзі белгілейтін, өзін - өзі үйлестіретін жүйе, бағалық
механизм болып табылады. Осындай жүйеге мемлекеттің кірісуі нарықтық
өзін - өзі реттейтін механизімін бұзады, ал мемлекеттің жиынтық
сұранысқа ақша арқылы әсер етуі түбінде инфляциялық спиральдың
шырқауына әкеліп соғады.
Монитаристердің болжауы бойынша, қандай уақытта болмасын, нақты
жалақы ставкаларының құрылымдық тепе – теңдігімен үйлесімде бола
алатын жұмыссыздықтың белгілі бір дәрежесі болады. Осы дәреже
жұмыссыздықтың табиғи нормасы деп аталады. Бұл еңбек пен тауарлар
нарығының нақты құрылымын – нарықтағы жетімсіз жағдайларды, сұраныс
пен ұсыныстың схоластикалық (кездейсоқ, ықтимал) ауытқуларды, бос
жұмыс орындары мен бар болып отырған жұмысшы күші туралы
информациялардың құнын тағы басқа сипаттайды. Жұмыспен қамтудың
өзінің табиғи дәрежесінен ауытқуы тек қысқа мерзімдік сипатта
болады. Оның дәрежесі тепе – теңдік дәрежеден жоғары болса, инфляция
үдей түседі, егер төмен болса – дефляция жанданады. Жұмыспен
қамтуды тұрақтандыру саясаты жұмыссыздық нормасының оның табиғи
дәрежесінің ауытқумен, өндіріс көлемі және жұмыспен қамтылғандардың
санының ауытқулармен күресуге бағытталуы қажет. Еңбек нарығын
теңестіру үшін монетаристер көбінесе ақша – несие саясатының
құралдарын пайдаланған жөн деп тұжырымдайды.
Институционалдық – социологиялық мектеп – Т.Веблен, Дж.Данлоп,
Дж.Гэлбрейт, Л.Ульман жұмыспен қамтудың мәселелерін әр қилы
институционалдық реформалар арқылы шешуге болады деп тұжырымдайды.
Еңбек нарығындағы мәселелердің шешілуін тек макроэкономикалық
талдауға артуға болмайды. Осы мектептің өкілдері еңбек нарығындағы
мәселелердің болуын жұмысшы күшінің құрылымындағы және оларға сәйкес
келетін жалақының дәрежелеріндегі айырмашылықтардың әлеуметтік,
профессионалдық, салалық, жыныстық пен жас жағынан, үлкен – кішілік,
этникалық және тағы басқа ерекшеліктерімен дәлелдеуді жөн көреді.
Икемді (жұмсақ) нарық концепциясы - (Р.Буае, Г.Стэндинг). ХХ
ғасырдың 70 – ші жылдардың аяғында батыстағы дамыған елдердің
экономикасында құрылымдық қайта құру жүргенде пайда болып тараған.
Бұл концепция бойынша, еңбек нарығын реттеудің қажеті жоқ, жұмыспен
қамтудың әдеттегідей емес, функционалдық, индивидуалданған және
стандартты емес, жекелей (толық емес) жұмыспен қамту, толық емес
жұмыс күні немесе аптасы, қысқа мерзімді контрактылар, жұмысты үйге
берудің жұмсақтау (икемділеу) формаларына көшу қажет. Осындай
шаралар экономиканың құрылымын қайта құруға жұмсалатын шығындарды
төмендетуге тиісті.
Осыған жету жолдары: жұмысқа жалдау (босату) мен жұмыс беру
формаларын көбейту және икемді қылу; жұмыс уақытын реттеу
формаларының әр түрлерін пайдалану, нормаланбаған жұмыс тәртібінің
икемді түрлерін пайдалану; жалақыны реттеудің икемді, өзгермелі
түрлерін қолдану; жұмыскерлерді әлеуметтік қорғаудың икемді әдістері
мен формаларын, жұмысшы күшінің көлемін, құрылымын, сапасы мен
бағасын еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ауытқуына үйлесімді
болдыру.
Еңбек нарығының икемділігі концепциясы, қортындылап айтқанда,
кәсіпкерлер мен жұмыскерлер арасындағы қатынас формаларының әр
түрлерінің қалыптасуын талап етеді және ол жиынтық шығындарды
рационалдауға, табыстардың жоғары болуына, нарықтың динамизмінің
жоғары болуына бағытталады.
Жұмыспен қамтудың контрактілік теориясы (М.Бейли, Д. Гордон, К.
Азариадис) неоклассикалық және кейнстік бағыттардың синтезіне
негізделген концепция болып табылады. Осы авторлар, бір жағынан,
кейнстік ақшалай жалақының қатал болу тезисін мақұлдап, еңбек
нарығында үйлесімділігі баға арқылы емес, өндіріс және жұмыспен
қамту көлемдеріндегі физикалық өзгерістер арқылы орнайды деп
тұжырымдайды. Келесі жақтан, осы қаталдықтың өзін олар, өз мүддесіне
сәйкес әрекет ететін индивидтердің оптималдықтандыратын тәртібімен
байланыстырады.
Бұл теорияның негізін кәсіпкерлер мен жұмысшылар арасындағы
келісім – шарт - имплициттік контракт - құқықтық келісім – шарт талап
еткендігінен орындалып отырмайды, ол екі жаққа да экономикалық
жағынан пайдалы болғандықтан орындалып отырады. Өндіріс құлдырағанда
жалақы төмендемейді, ал өрлеу кезінде күрт емес, бірте – бірте
өседі. Жалақы дәрежесінің өсуі белгілі болжамдалған шеңберде өзгеріп
отырады.
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты жұмыспен
қамту туралы заңының 1-бабында: жұмыспен қамтылу - азаматтардың
Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдары мен өзге де нормативтiк
құқықтық актiлерiне қайшы келмейтiн жеке қажеттерiн қанағаттандыруға
байланысты және оларға табыс немесе кiрiс әкелетiн қызметi деп беріледі
[10].
Экономикалық тұрғыдан халық белсенді және енжар болып бөлінеді.
Экономикалық тұрғыдан белсендi халық (жұмыс күшi) - еңбекке жарамды жастағы
адамдар (экономикада жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар); ал
экономикалық тұрғыдан енжар халық - экономикалық тұрғыдан белсендi халықты
есепке алу үшiн белгiленген жасқа толмаған адамдарды да қоса алғанда, жұмыс
күшi құрамына кiрмейтiн халық, жұмыс iстемейтiн және жұмыс iздемейтiн
азаматтар, оның iшiнде: үй шаруасындағы әйелдер, жұмыс iстемейтiн
мүгедектер, жұмыс iстемейтiн зейнеткерлер, оқушылар мен студенттер, күндiз
оқыту нысанындағы бөлiмдердiң тыңдаушылары мен курсанттары (магистратура
мен аспирантураны қоса алғанда), рантье, сондай-ақ жылжымалы немесе
жылжымайтын мүлiктi жалға беруден кiрiс алатын өзге де тұлғалар.
Жұмыспен қамтылған халыққа: жеке еңбек шартымен жұмыс iстейтiн, оның
iшiнде толық не толық емес жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшiн жұмыс
орындайтын немесе өзге де ақы төленетiн жұмысы (қызметi), кiрiсi бар;
кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын; өз бетiнше жұмыспен айналысатын;
қосалқы кәсiпшiлiкпен айналысатын және өнiмдi шарттар бойынша өткiзетiн;
жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар,
сондай-ақ өндiрiстiк кооперативтердiң (артельдердiң) мүшелерi; ақы
төленетiн қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекiтiлгендер;
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, ұлттық қауiпсiздiк
органдарында, Қазақстан Республикасы Ішкi iстер министрлiгiнiң iшкi
әскерлерiнде, Республикалық ұланда, Қазақстан Республикасының Төтенше
жағдайлар жөнiндегi агенттiгiнiң бөлiмдерiнде және өзге де әскери
құралымдарда қызмет өткерiп жүрген азаматтар жатады.
Еңбекпен толық қамту дегеніміз, ол халық шаруашылығы көлемінде
еңбекке деген қабілетті бар халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз
ету. Ал тиімді еңбекпен қамту дегеніміз – қоғамдық қажеттіліктерді
минималды еңбек шығындарымен қанағаттандыру.
Еңбек рыногын қалыптастыруда экономиканың ресми емес секторының рөлі
өсіп келеді, еңбектік қызметтің стандартты емес формаларының дамуы орын
алуда, атап айтқанда халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтуы.
Стандартты деп әдетте тікелей жұмыс берушінің ол сайлаған менеджердің
басшылығымен кәсіпорында немесе ұйымда мерзімі шексіз еңбек келісім-шарты
негізінде толық жұмыс күні режимінде жалдану негізіндегі жұмысбастылық
есепбелінеді.
Көптеген дамыған елдерде мұндай стандарт заңмен бекітілген. Ал
керісінше, одан ауытқитын барлық жұмысбастылық формалары, өзін-өзі жұмыспен
қамту да стандартты емес жұмысбастылық ретінде қарастырылады. Ол ашық еңбек
рыногында жұмысшы күшінің ұсынысын тежеу жолы арқылы жұмыспен қамтуға әсер
етуге мүмкіндік береді, жұмыспен қамтылғандардың массалық түрде жұмыстан
босатылуын шектеуге және жұмыссыздықтың тым өсіп кетуін болдырмауға
мүмкіндік береді.
Жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың стандартты емес нысандары индивидтер
мен жұмыс берушілердің, сонымен қатар жалпы қоғамның мүдделеріне жауап
беруші шара болып табылады.
Жұмыс күшін сатушылар тұрғысынан, әсіресе олардың көпшілігі әйелдер мен
жастар, аталған шара жұмыс істеумен қатар қоғамдық- пайдалы істермен қатар
жұмыс істеу мүмкіндігін берді, мысалы, оқу, балаларды тәрбиелеу, отбасылық
міндеттер, сол сияқты еңбек қызметінен біртіндеп шығу немесе қосылу
мүмкіндігін бере алды.
Кәсіпкерлер тұрғысынан бұл жұмыспен қамту нысаны бірқатар
көрсеткіштерге байланысты ыңғайлы болып табылады, атап айтқанда:
аталған іс-шараны қолдану белгілі бір кезеңде өндірістің
обьективті талабы болып табылады (циклдық тығырыққа байланысты
өндірісті қысқарту, капиталдық жөндеудің қажеттілігі, жабдықтарды
ауыстыру, тәжірибелі және білікті мамандармен ауыстыру, жұмысшы
күшін жұмыстан босату және жаңасын алу шығындарын қысқарту);
қосымша жұмысшы күшін стандартты емес нысанда тарту көп жағдайда
қаржылық тұрғыдан тиімді, өйткені жұмысшы күшінің шығындарының
пропорционалды өсіміне алып келмейді;
аталған жұмыспен қамту нысаны дәстүрлі нысандарға қарағанда
үдемелі, өнімді, нәтижелі болып келеді. Бұл көбінесе творчестволық
қызметтерге, операциялық жиынтығы жағынан түрлі болып келетін
қызметтерге, белгілі бір шаблонға келе бермейтін қызметтерге, жұмыс
уақытының ұзақтығы белгілене алмайтын қызмет түрлеріне қатысты
болады [10].
Макроэкономикалық деңгейде стандартты емес жұмыспен қамту нысандары
еңбек рыногында әлсіз әлеуметтік топтарға табыс табу тәсілін және өзінің
біліктілігі мен еңбекке қабілетітілігін ұстап тұруды қамтамасыз ету арқылы
жұмыспен қамту мәселесінің күрделілігін төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл
нысан қажет болған жағдайда еңбек рыногын қолда бар еңбек резервтерімен
белгілі бір жұмысшы күші сегменттерімен толықтыруға мүмкіндік береді
(мүгедектер, қарттар, әйелдер, жастар және т.с.с).
Стандарты емес жұмысбастылық формалары көптүрлі және оған келесілер
жатады:
Тұрақты емес (уақытша) жұмысбастылық. Тұрақты емес жұмысбасты адам деп
еңбек келісім шартын белгігі бір мерзімге немесе нақты бір жұмыс көлемін
орындауға , сондай-ақ маусымдық, кездейсоқтық немесе бір жолғы жұмысты
істеуге деп бекіткен кезде айтамыз;
Толық емес жұмысбастылық. Толық емес жұмыспен қамту – бұл орындалатын
жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық
пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты
орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай. Бұл жерде екі
көзқарас бар – сандық және сапалық. Сандық деп әдетте жұмыс уақытының
ұзақтығы қалыпты мөлшерден аз болғанда (аптасына 30-35 жұмыс сағаты, олар
аз жұмысбасты деп саналады), ал сапалық деп толық емес жұмыс уақытына
бекітілген еңбек келісім шарттары бар жұмысшыларды айтамыз;
Аяқсыз жұмысбастылық. Бұл категорияға жұмыс берушінің ықпалымен,
қысқартылған жұмыс кестесіне мәжбүрлі түрде көшу, клиенттердің немесе
тапсырыстардың жоқтығы және т.б.сияқты жұмысшыларға байланысты емес
себептерден әдеттегі уақыттан аз еңбек ететін немесе уақытша жұмыс орнында
болмайтын жұмысшылар жатады;
Үстеме жұмысбастылық. Үстеме жұмысбастылықтағы жұмысшылар деп жұмыс
уақыты белгілі шектік мөлшерден көп болған кезде (аптасына 40 жұмыс
сағатынан аса);
Өзін-өзі жұмыспен қамту, оған жұмыс берушілер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері және тар мағынада, өз бетінше бетінше жұмыспен
қамтылғандар жатады;
Ресми емес жұмысбастылық. Бұған кіретіндер: а) жеке кәсіпкерлігі бар;
ә) жеке тұлғаларда жалданушылар; б) халықтың үй шаруашылығындағы
жұмысбастылық; в) ауызша келісім шарт негізіндегі ресми сектордағы
жұмысбастылар;
Халықтың үй шаруашылығындағы жұмысбастылық. Бұл категория тауарлар мен
қызметтерді үй жағдайында рынокта сату үшін немесе өзі тұтыну үшін
өндіретін жұмысшыларды қамтиды. Көптеген елдерде өнімдерді өзінің тұтынуы
үшін өндіретіндерді жұмысбасты деп қарамайды және де олар экономикалық
белсенді емес халық тобына жатқызылады [11].
Экономиканың мемлекеттік және жеке секторларындағы жұмыспен қамту
түрлерімен бірге халықты жұмыспен қамтудағы жаңа құбылыс экономиканың ресми
емес секторындағы жұмыспен қамту болып табылады.
Халықаралық еңбек ұйымы экономиканың ресми емес секторына шағын
капиталмен, төменгі еңбек өнімділігімен, тұрақсыз жұмыспен қамтылумен,
жоғары емес және тұрақсыз табыспен қамсыздандырушы тауарлар мен қызмет
өндірісінің орындарын жатқызады. Әдетте бұл орындарды статистикалық орындар
есепке алмайды, үкімет оларға қолдау көрсетпейді, оларға әлеуметтік қорғау
жүйесі қолданылмайды және олар көбінесе еңбектік заңдылықтарға сүйенбейді.
Экономикада ресми емес сектордың пайда болуы дамыған елдерге тән. Ресми
емес қызметтің түрлері алуан, негізгілері мыналар: көшедегі сауда; жөндеу
жұмыстары; компьютерлерді бағдарламалық қамсыздандыруға байланысты
жұмыстар; бухгалтерлік жұмыстар мен хатшылық қызметтер; шығындарды
төмендету және өндірістің икемділігін арттыру үшін ресми сектордағы
бірқатар салаларда келісім-шартпен жұмыс жасау.
Ресми емес жұмыспен қамтудың арту факторлары келесідей: заңды бизнес
үшін қолайсыз жағдайлар (бұл жағдайлар нашарлаған сайын ресми емес жұмыспен
қамту да арта түседі); экономиканың ресми секторларында жұмыс орындарының
жетіспеушілігі (өңірлерді жаңадан ашылған жұмыс орындары аз болған сайын
ресми емес жұмыс орындары көбейеді); жұмыссыздық деңгейі (жұмыссыздық
деңгейі жоғары өңірлерде ресми емес жұмыспен қамту деңгейі де жоғары болып
келеді). Ресми емес сектордағы жұмыспен қамтылғандардың көпшілігі 65 %
жуығы көшеде өнекәсіптік және азық –түлік саудасымен айналысады, онан соң
делдалдық және басқа да қызмет түрлері тұр – 22%, ауыл шаруашылық
өнімдерінің өндірісі мен оны өткізу – 8%, тауарлар өндірісі - 5%.
Экономиканың ресми емес секторында жұмыспен қамтылудың оң жақтары
мыналар:
ресми емес жұмыспен қамтылу арқылы жұмыссыздықты қысқарту;
ресми емес секторда ұйымдастырылған шағын кәсіпорындар өз ісінің
бастамасы болып, олар кейін кәсіпкерліктің қомақты түріне айналып,
жаңа жұмыс орындароын ашуға қабілетті болуы мүмкін.
Ресми емес секторда жұмыспен қамтылудың теріс жақтары:
еңбеккерлердің экономикалық және құқықтық қтындықтары (ресми
емес сектордағы қатынастардың көпшілігі еңбек заңдылықтарымен
реттелмейді);
мемлекетке төлейтін салықтың тым жоғарылығы;
жұмыспен қамтылғандардың көпшілігінің капиталы аз, техникалық
және басқарушылық деңгейі төмен, өз қызметін жарамсыз ғимараттар мен
көшеде жүзеге асырады;
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қорғаудың басқа да
шараларының болмауы;
түрлі сауда келісімдерінде немесе делдалдық операцияларда
қаржылық жоғалтудың жоғары тәуекелі.
Сурет 3. Ресми емес жұмыспен қамтудың барлық жұмыс орындары құрылымы
[11, 94б].
Бұл суреттен ресми емес жұмыспен қамтудың барлық жұмыс орындары
құрылымын көруге болады. Яғни, ресми емес секторда жұмыспен қамтылғандарға:
дара кәсіпкерлер, өз бетінше жұмыспен қамтылған адамдар, өткізу үшін өнімді
өндірумен ЖҚШ-да жұмыспен қамтылғандар, жеке тұлғаларда дара кәсіпкерлерде
жалдану бойынша жұмыс істейтіндер, отбасы мүшелерінің ақы төленбейтін
қызметкерлері жатады.
Кесте 2
Ресми және ресми емес сектор кәсіпорындарының салыстырмалы сипаттамалары*
Сипаттамалары Ресми сектор Ресми емес сектор
Кіру барьерлері Жоғары Төмен
Технологиялар Капиталды көп қажет Еңбекке қарқындылығы мол
ететін
Басқару Бюрократиялық Отбасылық
Капитал Артық Жеткіліксіз
Жұмыс уақыты Тұрақты Тұрақсыз
Еңбекақы төлеу Қалыпты Шектелген
Пайдаланылатын қаржы Банктердің қызмет Жеке, бейресми қызмет
қызмет көрсетулері көрсетулері көрсетулерді пайдалану
пайдаланылады
Сатып алушылармен Өзгешеліксіз Жеке
қатынастар
Тұрақты шығындар Ірі Болмашы
Жарнаманы пайдалану Міндетті Шағын, не мүлде жоқ
Үкіметтік Жиі ірі Жоқ
субсидияларды
пайдалану
Нарықтық бағдар Экспортқа таза күйінде Экспортқа сирек күйінде
*Дерек көзі: Рыночная экономика. Учебник. В3т., ТІ: Теория рыночной
экономики, Ч2. Под ред. А.Смирнова.-М.: Сомитек,1992.-436с. [9, 18]
2-ші кесте бойынша, ресми секторда капитал артық болса, ресми емес
секторда ол жеткіліксіз. Ал жұмыс уақыты болса, ресми емес секторға
қарағанда тұрақсыз болып келеді, әрі еңбекақы төлеу де шектелген. Сонымен
жоғарыда қарастырып өткен жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте
ұзақ, олардың концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол.
Қарастырылған теориялық сұрақтар еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың қазіргі
жағдайын анықтауға, сондай-ақ, аймақтық деңгейде еңбек нарығындағы жағдайды
жақсартудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
1.2 Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардағы жұмысбастылық теориясы
Халықты жұмыспен қамту – қоғамның бұрынғы тарихы және қазіргі кезеңдегі
көкейкесті мәселелердің бірі. Сондықтан да бұл мәселеге баса көңіл аудару,
яғни жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауғабағытталған шаралар жүйесін жүзеге
асыру жұмысқа ділгер болып отырғандар арасындағы шиеленісті бәсеңдетіп қана
қоймай,көп жағдайда, отбасына бірден-бір табыс табу мүмкіндігіне қол
жеткізеді әрі субъектінің қоғамда өз орнын табуына негіз болады.
Жұмысбастылық – маңызды макроэконоикалық көрсеткіш, экономиканың,
халықтың байлығының ең басты мінездемесі. Бірақ та, жұмысбастылық тек-қана
экономикалық құбылыс емес, сонымен қатар, ол әлеуметтік сипатқа да ие.
Ол қоғамға пайдалы қарекет ету арқылы өзін-өзі көрсету көмегімен
адамдардың тек-қана табысты керек етушілігін емес, сонымен бірге, қоғамның
дамуының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық деңгейінде сұрауларға қанағат
болу сатысын айқындайды.
Қазақстан Республиканың мемлекеттік статусы нарықтық экономика болып
өзгергеніне көп уақыт болмады. Нарықтық экономикаға кіруге, әрине,
экономикалық өсудің жоғарғы темпі, экономикалық қатынастардың
либерализациясы, республикамыздың әлемдік қоғамдастыққа сенімді, нық кіруі
себепкер болды.
Бұған қоса, мұндай статус мемлекетке белгілі-бір міндеттер жүктейтіні
де түсінікті. Яғни, нарықтық киімді киген кез-келген мемлекет нарықтық
экономика заңдарына сәйкес өмір сүріп, дамуы керек.
Қазіргі заманауи жұмыспен қамту теориялары еңбекке деген сұраныс пен
ұсынысты қамтитыны белгілі. Бәсекелік еңбек нарығында жалақы мен
жұмысбастылық деңгейінің тепе-теңдік қойылымы сұраныс пен ұсыныстың қисық
қиылысуымен анықталады. Осыған сәйкес, жалақыны көтеруге байланысты кез-
кедген әрекет жұмысбастылықтың төмендеуіне немесе жұмыссыздықтың өсуіне
әкеліп отырады. Яғни, бұл дегеніміз, жалақы деңгейі мен жұмыссыздықтың
деңгейі өзара пропорционалдық байланыста болады.
Ал Қазақстанда болса, мемлекеттің нарықтық экономика статусын алғанына
қарамастан, жағдай біраз басқаша.
Бұл жайында, жеке алғанда нақты статистикалық жағдай дәлелдеп жатады.
1997 жыл мен 2003 жыл аралығында республикада номиналды жалақының тұрақты
өсуі байқалады (2,4есе). Осымен бір уақытта нақты және ресми түрде
тіркелген жұмыссыздық деңгейі де төмендеді.
Қазақстандағы бұл көрсеткіштер кері пропорционалды байланыста, бұл
дегеніміз нарықтық экономиканың қағидасына сәйкес келмейді.
Бұл қалыптасқан шешім аппоненттердің салыстыруға байланысты номиналды
жалақыны қолдануға болмайтындығы жайлы негізделген қарсылықтарымен кезігуі
мүмкін.
Өйткені, номиналды жалақыға үлкен ықпал ете алады. Дегенмен,
жұмыссыздық динамикасы мен нақты жалақы көрсеткіштерін салыстырғанда, сол
нәтиже кайталанады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандай, жалақы көрсеткіштері мен жұмыссыздық
динамикасы тенденциялары нарықтық экономика теориясының негіздеріне
сәйкес келмейді. Мұны біз төмендегі кестелерден көре аламыз (кесте - 3, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының өзектілігі. Нарықтық экономиканың маңызды түрлерінің
бірі еңбек нарығы және еңбек нарығының маңызды мәселесі жұмыспен қамту
саясаты қаралған.
Жұмыспен қамту қазіргі кезде әр мемлекеттің алдына қойған
проблемаларының бірі. Әр елдің тұрғындарының жұмыспен қамту деңгейі сол
елдің даму деңгейін көрсетеді. Егер жұмыспен қамтылу жоғарғы деңгейде болса
онда сол елдің халқының әлеуметтік-экономикалық деңгейі соған сәйкесті
жоғары болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз
еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында
ғана жол беріледі [1].
Қазіргі кезде Қазақстанда жұмыспен қамту мәселесі алға қойылып
отыр. Бірақ Қазақстанның әлі буыны қата қоймағандықтан оның бұл проблемасы
аяғымен шешілген жоқ. Біздің еліміздің үкіметі осы мәселенің шешілуіне әр
түрлі шаралар қолдануда. Атап айтар болсақ ең негізгі шара болып табылатын
бұл Президенттің “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасы. Басқада
негізгі шаралары еліміз тәуелсіздік алғаннан, оның аяғын басқаннан бері
жүргізілуде. Осы еңбек нарығының маңызды мәселесі тұрғындарды еңбекпен
қамту неғұрлым оң нәтежелі болса, соғұрлым мемлекеттің даму деңгейі де
жоғары болады.
Іс жүзінде бастапқыда Үкіметтің бағдарламалары мен жоспарларының
макроэкономикалық көрсеткіштерінің базалық тобында жұмыспен қамту
көрсеткішінің болмауы — экономиканың өсу қарқыны мен оның интенсивті
негізге көшуінің тежеуші факторы болып келді.
Үкімет талай жылдан бері экономикалық өсімнің макроэкономикалық
факторларын бағалау кезіңде жұмыспен қамту мәселесіне енжар қарап келді.
Әлеуметтік – экономикалық дамудың макроэкономикалық бағдарламаларының
әртүрлі нұсқалары, әдетте, жалпы ішкі өнімнің өзгеруіне, инвестицияның
мөлшеріне, электр қуатын жеткізушілер бағасынын өсу серпініне, Халықаралық
валюта қоры кредиттерінің алынуына немесе алынбауына байланысты есептеледі.
Ал адамдар саны сол күйінде қалады. Ал шын мәнісінде, жұмыспен қамту
саласындағы қатынастар әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастардың
барлық кешенінің нарықтық қысымының ықпалымен дамыды. Онын үстіне
макроэкономикалық ілгерілеушіліктер жұмыспен қамтуға әр кезде қолайлы ықпал
ете қойған жоқ болатын.
Жұмыспен қамту саласында қолданылатын саясатқа жасалған талдаудан 2000
жылдан бастап жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты кедейшілікпен және
жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама шеңберінде іске асырыла бастады.
Осы Бағдарлама жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруды, оларды кәсіптік
дайындауды және қайта дайындауды, кәсіптік машықты талап ететін қоғамдық
жұмысқа қатыстыруды, жұмыс орындарын, оның ішінде салалар мен қызмет
түрлері жөнінде облыстар бойынша индикативтік көрсеткіштерді қамтиды.
Бағдарламаны іске асыру белгілі бір дәрежеде жұмыссыздықтың деңгейіне,
жұмысқа орналастыруды ұйымдастыруға ықпал етті. Шын мәнінде жұмыспен қамту
саясатының ауқымы еңбек рыногындағы саясаттан анағұрлым кең, ал еңбек
рыногындағы саясат болса жоғарыда аталған бағдарламадағы сапалық
көрсеткіштерден ауқымды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыспен қамтудың еңбекке қабілетті
адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс күшіне деген сұраныстың артуы, осы
ұсынысты оңтайландыру, оның құнын арттырып, сапасын жақсарту сияқты маңызды
өлшемдері мемлекеттік реттеу шеңберінен тыс қалып келді. Ал еңбек
рыногындағы саясатта жұмыс күшін салалар, кәсіптер мен аумақтар бойынша
тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс қалып отыр. Осыған орай жұмыста
жұмысбастылықты экономикалық-құқықтық жағынан ұйымдастыруды мемлекеттік
реттеу тұрғысынан қарастыру басты назарға алынды.
Адамдар жұмыс болса ғана жұмыспен қамтылатыны белгілі, ал еңбек
жағдайының сапасына, еңбек пен еңбек қатынастарын қорғауға тұрақты бақылау
жасаудың және әріптестердің бірлескен мониторингінің арқасында қол
жеткізіледі.
Ғылыми зерттеу тақырыбының қазіргі жағдайын талдай келе айтар болсақ,
бүгінгі таңда, экономикалық өрлеу кезеңінде, мемлекеттің жұмыспен қамтудағы
рөлі туралы мәселе принципті тұрғыдан жаңаша шешілу үстінде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев әр жыл сайынғы халыққа Жолдауында әлеуметтік
саланы жандандыру, халықтың өмір сүру сапасын арттыруға қатысты көптеген
мәселелерді айтады. Халықты жұмыспен қамту, жұмыспен қамту саясатын жүзеге
асыру аталған жағдайларды, оларды шешу жолдарының негізгілерінің бірі болып
табылады. Себебі, әрбір жеке индивидтің жұмысқа орналасуы оның кәсіби
біліктілігін жетілдірумен қатар, материалдық тұрақтылығын қамтамасыз ететі,
яғни белгілі бір кәсіби қызметінің нәтижесінде еңбек нарығына араласуы
халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Елбасымыздың Н.Ә.Назарбаевтың билғы жылғы 28 қаңтардағы Болашақтың
іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына жолдауы да халықты жұмыспен
қамту мәселесіне, соның ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтуға қатты мән
берілген.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Бүгінде жаңа экономика білікті
кадрлардың жаңа генерациясын талап ететін болғандықтан еңбек рыногының
тиімділігін арттыру қажет. Өзін өзі еңбекпен қамтып отырған тұрғындар –
біздің экономикамыздың зор кадрлар резерві. Жаңа кәсіпорындарды біз оларда
қазақстандықтардың жұмыс істеуі үшін салып жатырмыз. Олар оған дайындалуы
керек. Жаңа мамандықтарға үйренулері қажет. Үкімет бизнес-қауымдастықпен
бірлесіп индустриалды нысандарда жұмыс істегісі келетіндер үшін тегін
кәсіптік оқу ұсыну керек. Әрбір қазақстандықтың елді ауқымды
индустрияландыруға қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет. Жол картасы
мемлекеттік бағдарламасын тәжірибеде пайдалана отырып, қазіргі уақытта
жұмысты индустрияландыру шынымен де бүкілхалықтық сипат алып, әрбір
қазақстандықтың ісі болатындай етіп тұру қажеттігі жұмыстың практикалық
маңыздылығын ашады [2].
Диплом жұмысының мақсаты – жұмысбастылықтың экономикалық-құқықтық
негіздерінің теориялық-методологиялық негізін ашу және қазақстандық
жұмысбастылықтың қалыптасу ерекшелігін, оның түрлерін, формаларын айқындай
отырып, оларға экономикалық-құқықтық баға беру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында келесідей ғылыми міндеттер
алдымызға қойылды:
жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі
теориялардың мәнін ашу;
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардағы жұмысбастылық
теориясының методологиялық негізін көрсету;
Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылықтың құқықтық
негіздерін айқындау;
- Қазақстандағы жұмысбастылықтың әлеуметтік-экономикалық дамуын
талдау;
- Қазақстандағы жұмысбастылықтың құқықтық қамтамасыз етілу
деңгейін анықтау;
- Қазақстандағы жұмыссыздық және жұмысбастылық дамуының жаңа
формаларын салыстырмалы түрде талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту саясатындағы жаңа
бағыттарды ашып көрсету;
- Қазақстандағы жұмыспен қамтудың әлеуметтік-экономикалық
қатынастарын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын көрсету
болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының еңбек
нарығы және де соның ішінде халықтың жұмысбастылығының экономикалық
көрсеткіштері ғылыми зерттеу және талдау объектісі ретінде алынды.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Әлемдегі көптеген
экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын, жұмыспен қамтуды реттеу
тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын
орны зерттелген. К.Маркс өз еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-
әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен
жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің
маңыздылығын қарастырған. Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту
және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-
экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев,
Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов,
Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова,
А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров,
Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз
еңбектерінде жан жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес
қосқан.
Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылық мәселесіне бүгінгі күні
Елбасының да назары ауып отыр, өйткені отандық еңбек нарығындағы
қалыптасқан жұмысбастылықтың жаңа, икемді және де стандартты емес формасы
ретінде қалыптасқан өзін-өзі жұмыспен қамту мәселесі Үкімет тарпынан қолдау
тауып оны заңдастырудың қажеттілігі туындаған, осыған орай жұмысбастылықтың
бұл түрі бойынша ҚР Заң жобасы да дайындалды. Осы айтылғандар жұмыстың
практикалық қолданылуын нақты айқындайды.
Сонымен қатар зерттеу жұмысының аясында ғылыми жетекші Г.К.Иляшовамен
біріге отырып Қазақстандағы өзін-өзі жұмыспен қамту тақырыбында ғылыми
мақала да даярланды, қазір баспада (0,3 б.т.).
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, жұмысбастылық теориясының методологиялық
негіздері, Қазақстандағы жұмысбастылықтың экономикалық және құқықтық даму
динамикасын талдау, Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтуды
мемелекеттік реттеу атты үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Диплом жұмысында 7 сурет, 10
кесте, 5 қосымша бар, жұмыс көлемі 79 бет. Жұмыста оқулықтар, оқу
құралдары, ғылыми мақалалар, отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
ғылыми конференцияның материалдары, ҚР Елбасының жыл сайынғы Халыққа
Жолдауы, ҚР Заңдары және заңдық нормативтік құжаттар, ҚР Ұлттық Статистика
агенттіктің, Халықаралық еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің материалдары, Интернет ресурстар
қолданылды.
1. Жұмысбастылық теориясының методологиялық негізі
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
Еңбек нарығының негізгі элементтерінің бірі ретінде жұмыспен қамту
қарастырылады. Жұмыспен қамту – бұл халықтың еңбекке кірісу мөлшерін,
жұмысшы мен оның жеке мұқтаждықтарының қанағаттандырылу дәрежесін, ақы
төленетін жұмыс орындарындағы табыс табуға мүдделілігін көрсететін еңбек
қызметіне қатысуы жөніндегі қатынастар жиынтығы [3].
Сурет 1. Еңбек нарығының құрылымы.
Еңбек нарығының теориялық негіздері тарихының іргетасының қалануына
классикалық мектеп өкілдері көп үлес қосқанын білеміз. ХХ және ХХІ-
ғасырларда еңбек нарығы теориясы А.Маршал, Д.Кейнс, П.Самуэльсон, К.Маркс
сияқты т.б. көрнекті экономист-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.
Экономика ғылымында алғаш рет еңбек нарығының теориялық негіздерін қалаған
классикалық мектеп өкілдерінің бірі шотланд экономисті Адам Смит болып
табылады. Адам Смиттің ілімі материалдық, қаржылық және адамзат
ресурстарын оптимал түрде пайдалану шарты ретіндегі еркін бәсекелестік
туралы тезисіне негізделеді. Оның экономикасындағы халықты жұмыспен қамту
көлемі бір жұмыскердің жалақысының орташа ставкасының мөлшерімен анықталады
[4].
Классикалық экономиканың көрнекті бір өкілі Давид Рикардо (1772-
1823жж.) жалақы мөлшерінің еңбек ұсынысына тәуелділігі туралы қағиданы
дәлелдеді. Қазіргі еңбек нарығы жалдау және еңбек ұсынысымен байланысты
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады. Оны төмендегі суреттен көре
аламыз.
Сурет 2. Жұмысшылар санаты.
Жұмыспен қамтудың алғашқы теорияларының бірі классикалық теорияға
келетін болсақ, аталмыш теория нарықтық жүйе адамзат ресурстарын қоса
алғанда, барлық ресурстарды толық пайдалануды, яғни экономикадағы халықты
жұмыспен тұрақты және толық қамтамасыз етеді деген қағиданы ұстанады.
Сонымен қатар осы теорияның негізін қалаушылар жұмыспен қамту көлемі бір
жұмысшының жалақысының орташа ставкасына тәуелді болатындығын айтады [5].
Неоклассикалық экономикалық теорияның ең басты өкілі, маржинализмнің
кембриджтік мектебінің лидері Альфред Маршалл жұмыскерлердің білім деңгейін
арттыру, білікті жұмыскерлерге нарықты кеңейту қажеттігін, оның жұмыс күші
нарығында жұмыспен қамтуды арттыратынын айтқан [6].
Ұзаққа созылған әлемдегі ұлы дағдарыс (1931-1933 жж.) классикалық
экономикалық теория тұжырымын жоққа шығарды. Ол жаппай жұмыссыздыққа
бастаған ұзақ жылға созылған депрессия жағдайында жұмыспен қамтуды реттеу
теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдеуді талап етті [5, 8б].
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселенің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мультизияндық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.
Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен
түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарылауымен туындайтын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – монетаристер - осы
көзқарасты қуаттайды.
Жұмыспен қамту теориясының қалыптасуына аса зор үлес қосқан ғалымдардың
бірі – К.Маркстің экономикалық іліміндегі маркстік теория қосымша құн
теориясы, капиталдың органикалық құрылымының өсім теориясы және халық
туралы заң сияқты қағидаларға негізделеді. Маркстің зерттеуіндегі маңызды
қағида – капитал құрылысы және оның жинақталу барысында басынан кешетін
өзгерістері. Тұрақты капиталдың айнымалы капиталға қатынасын ол капиталдың
органикалық құрылысы деп атаған. Мұнда құрылыс өзгеріссіз қалатын болса,
еңбекке деген сұраныс капитал өсіміне пропорционал ұлғаяды. Олай болса,
өндіріс және жұмыспен қамту өсімімен қатар жалақы да өсуі мүмкін. Бірақ
нарықтық капиталистік шаруашылық өсіміне қарай капиталдың органикалық
құрылысы өседі. Ең әуелі бұл өсім қосылған құн ықпалына негізделеді. Артық
қосылған құн алуға талпыныс жасай келе,кәсіпкерлер кәсіпорындағы
тауарлардың жеке құны қоғамдық құннан төмен болуын көздейді. Ал ол үшін
тұрақты капитал шығындарын техникалық жағынан жетілдіру және ұлғайту қажет.
Нәтижесінде айнымалы капитал үлесі азаяды, жұмыс күшіне сұраныс
салыстырмалы түрде төмендейді, жұмыспен қамтылғандар саны барлық капитал
мен барлық қоғамдық өндірістің өсімімен салыстырғанда баяу ұлғаяды. Осыған
байланысты К.Маркс өндірістің капиталистік тәсіліне тән халықтар заңын
қалыптастырады, ол мынадай: жұмысшы халық капиталды жинақтай отырып,
өспелі мөлшерде қаражат өндіреді, ал ол оны салыстырмалы түрде артық
халыққа айналдырады [7]. Бұл артық халық капиталистік өндірісті дамытуда,
оны қажетті жұмыс күшімен тұрақты қамтамасыз етуде аса маңызды болып
табылады.
К.Маркстің қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздықтың болуын біріншіден – капиталдың қорлануымен, екіншіден,
техника прогрессімен болатындығын айтады.
Мальтузиандық теорияны Англияның классикалық политэкономиясының
көрнекті өкілі Томас Роберт Мальтус жасаған. Ол 1798 жылы Халық өсуі
заңының тәжірибесі кітабын шығарды. Онда ол былай жазған: жер шарындағы
тұрғындар геометриялық прогрессиямен өседі: яғни бір 25 жылда екі есе
өседі: ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі: халық
саны 1, 2, 4, 8, 26, 32 және тағы басқа, ал өмір сүру жабдығы – 1, 2, 3, 4,
5 және тағы басқа. Сөйтіп, артық халық – бүкіл адамзаттың кедейлікке ұшырау
еншісі.
Батыс мектебінің өкілдері 20-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық – жалдамалы
жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі, неоклассикалық теорияның
жаңа бағыты – монетаризмнің негізін американдық экономист М.Фридман қалады.
Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары
деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты.
Сондай-ақ, М.Фридман: Инфляция емес, болжанбаған инфляция ғана
маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, нақты
факторларға сәйкес келетін, жұмыссыздықтың нақты деңгейі болады...
Жұмыссыздықты жеделдететін инфляция көмегімен сол деңгейден төмен не
жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады... Инфляция мен
жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, тек уақытша таңдау болуы
мүмкін... Инфляцияның өспелі қарқыны жұмысбастылықты азайтуы мүмкін, ал
жоғарғы қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар, ол –
ақша санының өсу қарқынын баяулату, - деген тұжырым айтты.
Олай болса, жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек нарығындағы ұзақ және
тұрақты тепе-теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың
негізгі тұжырымы болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді
және еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі
арқылы анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез-келген
әрекет нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді. Ондай кезде
нақты қарқыны күткендегіден жоғары болады. Демек, жұмыссыздық деңгейі
табиғи деңгеймен теңескен кезде мемлекет еңбек нарығына араласпауға тиіс
[7, 94б].
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен түсіндіреді.
Ақша массасын дұрыс басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады.
Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты
басады. Жаңа Зеландиялық экономист Олбен Филлипс осы тәуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол Филлипс қисығы
деп аталды.
Жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте ұзақ, олардың
концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол. Осы мәселеге
назар аударған неоклассикалық мектептің өкілдеріне Д.Гидлер,
А.Лаффер, М Фелдстайн, Р.Холл тағы басқа жатады. Олар өздерінің
концепцияларының негізіне А.Смиттің классикалық теориясын тартқан. Осы
авторлар еңбек нарығын нарықтық заңдарға бағынатын іштей біркелкі
емес және динамикалық байланыстардың жүйесі деп тұжырымдайды. Оның
реттеушісі нарықтық механизм.
Еңбек бағасы (жалақы дәрежесі) жұмысшы күшінің сұранысы мен
ұсынысына әсер етеді. Жұмысшы күшінің бағасы нарық конъюнктурасына
сезімшілдікпен жауап береді, осы конъюнктураның нақты қажеттігіне
сәйкес өсіп немесе төмендеп отырады. Жалақының өсуі немесе азаюы
арқылы еңбекке сұраныс және ұсыныс реттеліп отырады.
Егер еңбек ұсынысының оған сұраныстан артық болуының нәтижесінде
жұмыссыздық пайда болса, онда жұмыссыздық бағаның төмендеуіне,
яғни, жалақының төмендеуінің арқасында еңбек нарығында тепе – теңдік
орнағанша әсер етеді. Классикалық үлгі еңбек нарығы өзін - өзі
реттеуші деген принципке негізделеді.
Классикалық экономикалық теория тұжырымынан кейін жұмыспен қамтуды
реттеу теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдейтін Д.Кейнстің Жұмыспен
қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы деген еңбегінде жазылған
жұмыспен қамту мәселесі кейнстік экономикалық теория деген атқа ие болды.
Бірақ оның теориясында нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтумен
қамтамасыз ететін, өзіндігінен әрекет ететін механизм жоқ. Сондай-ақ, ол
баға мен жалақының икемділігі, сондай-ақ толық жұмыспен қамтуды қолдай
алатын, нарықтық реттеу тетіктері ретіндегі процент ставкаларының ауытқуы
туралы жұмыспен қамтудың классикалық теориялары жоққа шығарды. Кейнстің
пікірінше, жұмыспен қамту деңгейі тұтынуға келетін шығындар мен капиталдық
салымдардан тұратын эффективті сұраныс динамикасымен анықталады. Оның
іліміне сай айналымдағы ақша санын ұлғайту өндірісті кеңейтуді және тауар
ұсынысын өсіруді ынталандырады, сондай-ақ жұмыспен қамтылуын өсіруге және
әскери шығындарды көбейтуге мүмкіндік береді [5, 9б].
Кейнстік бағыт еңбек нарығын жұмысшы күшін қатал бақылап
отыратын оқшау (инерттік) жүйе деп қарайды. Жұмыспен қамтудың
негізгі параметрлері – жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың дәрежесі,
еңбекке сұраныс, нақты жалақының дәрежесі, - еңбек нарығында
белгіленбейді, олар тауарлар мен қызыметтердің тұтынулық және
инвестициялық нарығындағы тиімді сұраныстын көлемімен белгіленеді.
Еңбек нарығында тек жалақының дәрежесі және осыған тәуелді еңбек
ұсынысының көлемі қалыптасады.
Бірақ еңбек ұсынысы нақты жұмыспен қамтуды қалыптастыруда
жетекші рөл атқармайды, ол тек жалақының берілген көлемі
жағдайындағы оның барынша жоғары дәрежеде болатын мүмкүндігін
сипаттайды.
Жұмысшы күшіне сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және
өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың амалсыз болуы
жиынтық тиімді сұраныстың жетімсіз болуымен байланысты. Мұны
реттеудің бюджеттік және ақша - несиелік реттеудің экспансионистік
шаралары жоя алады. Жиынтық сұраныстың өсуіне әсер етіп, мемлекет
еңбекке сұраныстың өсуіне көмектеседі. Осының нәтижесінде жұмыспен
қамтудың өсуіне және жұмыссыздықтың төмендеуіне жол ашылады.
Кейнстік концепция бойынша, жұмыспен қамтуға тек жиынтық сұраныс
әсер етпей қоймайды, оған жалпы сұраныстың өсуінің әр түрлі
салалар арасындағы бөлінуде, яғни жиынтық сұраныстың құрлымы әсер
етеді. Жұмыспен қамтудың жеткілікті дәрежесінің тиімді құралына
мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы, экономикалық
дамудың нақты жағдайларымен есептесе отырып, мемлекет тарапынан
инвестициялардың оптималдық көлемі қамтамасыз етілуі жатады.
Кейнстік үлгі нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтуға кепілдік
беретін, еңбек нарығының өзін-өзі реттейтін механизмнің болмауы, тауардың
сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігіне инфляция мен жаппай мемлекеттің
жұмыссыздықтың айтарлықтай жоғары деңгейінде де қол жеткізу, мемлекет
жұмыспен қамтуды қолдау, процент нормасын реттеуге ықпалын күшейту
мақсатында экономикаға қажет инвестицияны жұмсау, жиынтық ұсынысты, оның
ішінде жұмыс күшіне сұранысты ынталандыру арқылы белсенді макроэкономикалық
процестерді басқаруға кірісуіне негізделеді, ал оны жүзеге асыру
механизмі психологиялық сипаты бар заңдылықтар мен құбылыстарға
(тұтынуға бейімділік, жинақтауға бейімділік, инвестицияға ынталандыру)
және басты экономикалық көрсеткіштердің арасындағы мультипликативтік
байланыстарға негізделеді [8].
70 жылдары Д.Беллдың постиндустриалдық және ақпараттық қоғамы мен
А.Тоффлердің үшінші толқыны болды. А.Тоффлер анализ жасай келе, келесідей
қорытындыға келеді. Жұмыс берушіні, феодалдық және капиталистік қоғам
бөлшектерін қамтыған алғашқы толқын жерге жеке меншігімен анықталды. Ал
екінші толқын болса, әрине, индустриалдық. Оның табиғаты жерге болсын,
жылжымайтын мүлікке, ақшаға т.б. болсын жеке меншік капиталға негізделген.
Ал пайда болған үшінші толқын (ақпараттық) алғашқы екеуіне қоса, меншіктің
жаңа түрі – интеллектуалдық (зияткерлік) меншікке негізделеді, яғни
ортақтасып қолдануға болатын және алған білімді шексіз пайдалануға болатын
ақпарат түріндегі интеллектуалдық меншік. Бірақ интеллектуалдық меншік
А.Тоффлердің айтуы бойынша, ақпараттық қоғам еңбек қатынастарын түбірімен
өзгертеді, еңбектің жаңа түрі пайда болып, соған сәйкес, жаңа мамандақтар
пайда болады. Экономика мен қоғам үшінші толқынға көбірек аяқ басқан сайын,
ұйым формасының тиімділігі соншалықты төмендейді.
Кесте 1
Классиктер, неоклассиктер және кейнсиандықтардың жұмыспен қамту
(жұмысбастылық) туралы көзқарастары*
№ Еңбек нарығының Көзқарастар
мәселелері
Классиктер мен Дж.Кейнс және оның
неоклассиктер ізбасарлары
1 Нарықтық тепе-теңдік тепе-теңдік Толық емес
табиғаты жұмысбастылық
жағдайындағы
тепе-теңдік
2 Жұмыссыздық Ерікті Еріксіз
3 Экономикадағы Шектелген Ауқымды
мемлекеттің рөлі
4 Мемлекеттік араласудыңНарықтың еркін қызмет Экономикалық циклдың
мақсаттары мен етуін қамтамасыз ету, тұрақтануы; жұмыссыздық
негіздері антиинфляциялық саясат пен дығдарысты жеңу;
әлеуметтік саясат.
5 Мемлекеттік араласудыңТұрақты ақша-несие Бюджеттік шығыстар,
басты құралдары саясаты салықтар, икемді
ақша-несие саясаты
6 Мемлекеттік шығыстар Минималды Максималды
7 Бюджеттік дефицит Зиянды, жеке шығындардыДағдарыс жағдайындағы
шеттетеді(ысырады) инструментальды реттеу
қажеттілігі
8 Салықтар Төмен, тұрақты Жоғары, прогрессивті,
салықты экономикалық
реттеуде қолдану
*Дерек көзі: Рыночная экономика. Учебник. В3т., ТІ: Теория рыночной
экономики, Ч2. Под ред. А.Смирнова.-М.: Сомитек,1992.-436с. [9, 18б]
1-кестеден көріп отырғанымыздай классиктер, неоклассиктер және
кейнсиандықтардың жұмыспен қамту (жұмысбастылық) туралы көзқарастарында
айтарлықтай айырмашылықтар көрінеді.
Айта кететін жайт, ақпаратқа, оқуға, білімге деген қажеттілік
абстрактылы емес. Ол қазіргі өмірдегі мәселелермен байланысты шындық. Яғни
шектелген жұмысбастылық, жаңа әрі драмалық жұмыссыздық, әлеуметтік
құрылымдағы урбанизацияның өсуі. А.Тоффлердің үшінші толқыны бұл
мәселелерді шеше ала ма – сұрақ, бірақ ең бастысы бұл толқын инновациялық
болуы керек. А.Тоффлер тұрақты білім беретін ұйымдар арқылы осы жағдайдан
шығудың басқа жолын іздеуді ұсынуы дұрыс болуы мүмкін.
А.Тоффлер еңбек түсінігінің ескіргені жайлы қорытындыға келеді.
Дегенмен, бұл жұмыс орны, жұмысбастылық, жұмыссыздық мәселелері басқа
тәсілді керек етеді. А.Тоффлер болашаққа көз жүгірткісі келіп, еңбекпен
қамту бөлімі жұмыспен қамту ұйымдарын болжады. Оның айтуы бойынша, олар
тек жұмыссыздармен ғана жұмыс істеп қоймай, сонымен қатар кәрілік,
денсаулық, жалғыздық мәселелерін де шешеді деген.
Дж.Гелбррейт, А.Тоффлер алғаш рет өз жұмыстарында ересек адамдардың
білім деңгейлеріне көңіл бөлді. Бұл мәселе 80-90 жылдары маңызды болды,
дегенмен, 60-шы жылдардың ортасында Еуропа Кеңесі басқа аяларға,мысалы,
жұмыспен қамту алсына, өзгерістер әкелу үшін ересек адамдардың білім
потенциалына көңіл бөле бастады [9, 19б].
Еңбек пен жұмысбастылық әлі күнге талқылануда. Лондон экономикалық
мектебінің профессоры А.Сен жұмысбастылықты легалды экономикадағы жұмысқа
ақша төлеу деп түсінген дұрыс емес дейді. Ең алдымен, себебі, ол бірнеше
аспектіден тұрады: өндірістік – өнім өндірісіне қатысу; марапаттайтын –
еңбек кірісін алу; мойындаушылық – еңбектің пайдалы екендігін қоғам болып
мойындау.
Басқа сөзбен айтқанда, үй шаруашылығы игіліктер мен қызметтердің
өндірілуі – қоғамдық пайдалы болып табылады және сондықтан да экономикалық
активті форма болып есептеледі,соған сәйкес, мемлекеттің назарын керек
ететін қоғамдық мәселе болып табылмайды. Былай айтқанда, ғаламдық
жұмысбастылық деп аталатын концепция өкілдері жұмысбастылық пен жұмыссыздық
арасындағы айырмашылықтарды жоюға тырысып, өсіп келе жатқан жұмысыздықты
қоғамға тиімді етіп көрсеткісі келеді.
Осыған орай, ақпаратық технологиялар меншіктік қатынастарды
өзгертпестен, өндіріс пен жұмысбастылықты терең өзгертеді. Орта және
жоғарғы деңгейдегі техникалық, әкімшілік және коммерциялық үдерістердегі
жұмысшылар жұмысбастылығы өскен кезде, физикалық еңбек ететін жұмысшылар,
оның ішінде квалификациясы жоқ жұмысшылардың саны төмендеп жатқаны
байқалды.
Осыған байланысты жұмысбастылықтың әртүрлі экономикалық концепциялары
пайда болды. Дегенмен, жұмысбастылықтың әртүрлі теориялар қазіргі батыс
экономикалық ойларын қамтитын тәсілдерін қамтымайды. Кейнсиандық теория
классикалық теорияны ысырып тастағанымен, орнын баса алмады.
Екі парадигманы неоклассикалық синтезде (П.Самуэльсон және т.б.)
біріктіру толыққандылығымен ерекшеленбегендіктен табысты бола қоймады.
Бірақ 70-80-ші жылдары неоклассикалық бағыт (монетаризм, жаңа классикалық
экономика, қоғамдық таңдау теориясы) келді және кейнсиандықты ығыстырды.
Осыған байланысты, К.Эклундтің кейнсиандық анализдің маркстік кризис
анализіне жақындау екендігі жайлы мәлімдеуі батылды қадам болды. Бірақ,
егер К.Марстің тұжырымы бойынша дағдарыс мәселесі шешімі жоқ және сол
себепті капитализм тоқырауға ұшырайды десе, Кейнс және шведтік экономистер
басқа шешімге келді: капитализм түрленуі керек деді.
Кейнстің және оның артынан ергендердің экономикалық бағдарламасы
бойынша жалпы мемлекеттік шығындардың көбейгендігін болжады, соның ішінде
экономиканың милитаризациясы, қооғамдық жұмыстардың кеңеюі, инфляциялық
және циклдық салық саясатын, бюджетті циклдық теңестіру, жұмысшылардың
жалақысын шектеу, жұмысбастылықты реттеу және т.б.көп жағдайда іске
аспады, өйткені біздің ойымызша, экономикалық қоғам өмірінде перпетуум
мобиле қағидасына, яғни теориялық жағынан мүмкін, ал тәжірибе жүзінде
жүзеге аспайтын дегенге келеді. Дж.Кейнстің артынан ергендер,
неокейнсиандықтар реттеудің жаңа механизмін ұсынды, кейбіреулері тиімді
сұраныс жетістіктерін жеке үдемелі әлеуметтік іс-шаралармен байланыстырса,
басқа авторлар экономикалық өсудің техникалық-экономикалық факторлар
анализімен шектелді.
Бұл Батыс экономикалық ойларының дамуындағы классикалық экономиканың
өзіндік ренессансы болады. Монетаризм, жаңа классикалық экономика,
қоғамдық таңдау теориясы кейнсиандық пен неокейнсиандыққа балама болар
неоклассикалық бағыт болды [9, 24б].
Монетарлық мектептің (М.Фридмен, Э.Фелпс және тағы басқа)
тұжырымдауы бойынша, нарықтық экономика жұмыспен қамтудың рационалды
дәрежесін өзі белгілейтін, өзін - өзі үйлестіретін жүйе, бағалық
механизм болып табылады. Осындай жүйеге мемлекеттің кірісуі нарықтық
өзін - өзі реттейтін механизімін бұзады, ал мемлекеттің жиынтық
сұранысқа ақша арқылы әсер етуі түбінде инфляциялық спиральдың
шырқауына әкеліп соғады.
Монитаристердің болжауы бойынша, қандай уақытта болмасын, нақты
жалақы ставкаларының құрылымдық тепе – теңдігімен үйлесімде бола
алатын жұмыссыздықтың белгілі бір дәрежесі болады. Осы дәреже
жұмыссыздықтың табиғи нормасы деп аталады. Бұл еңбек пен тауарлар
нарығының нақты құрылымын – нарықтағы жетімсіз жағдайларды, сұраныс
пен ұсыныстың схоластикалық (кездейсоқ, ықтимал) ауытқуларды, бос
жұмыс орындары мен бар болып отырған жұмысшы күші туралы
информациялардың құнын тағы басқа сипаттайды. Жұмыспен қамтудың
өзінің табиғи дәрежесінен ауытқуы тек қысқа мерзімдік сипатта
болады. Оның дәрежесі тепе – теңдік дәрежеден жоғары болса, инфляция
үдей түседі, егер төмен болса – дефляция жанданады. Жұмыспен
қамтуды тұрақтандыру саясаты жұмыссыздық нормасының оның табиғи
дәрежесінің ауытқумен, өндіріс көлемі және жұмыспен қамтылғандардың
санының ауытқулармен күресуге бағытталуы қажет. Еңбек нарығын
теңестіру үшін монетаристер көбінесе ақша – несие саясатының
құралдарын пайдаланған жөн деп тұжырымдайды.
Институционалдық – социологиялық мектеп – Т.Веблен, Дж.Данлоп,
Дж.Гэлбрейт, Л.Ульман жұмыспен қамтудың мәселелерін әр қилы
институционалдық реформалар арқылы шешуге болады деп тұжырымдайды.
Еңбек нарығындағы мәселелердің шешілуін тек макроэкономикалық
талдауға артуға болмайды. Осы мектептің өкілдері еңбек нарығындағы
мәселелердің болуын жұмысшы күшінің құрылымындағы және оларға сәйкес
келетін жалақының дәрежелеріндегі айырмашылықтардың әлеуметтік,
профессионалдық, салалық, жыныстық пен жас жағынан, үлкен – кішілік,
этникалық және тағы басқа ерекшеліктерімен дәлелдеуді жөн көреді.
Икемді (жұмсақ) нарық концепциясы - (Р.Буае, Г.Стэндинг). ХХ
ғасырдың 70 – ші жылдардың аяғында батыстағы дамыған елдердің
экономикасында құрылымдық қайта құру жүргенде пайда болып тараған.
Бұл концепция бойынша, еңбек нарығын реттеудің қажеті жоқ, жұмыспен
қамтудың әдеттегідей емес, функционалдық, индивидуалданған және
стандартты емес, жекелей (толық емес) жұмыспен қамту, толық емес
жұмыс күні немесе аптасы, қысқа мерзімді контрактылар, жұмысты үйге
берудің жұмсақтау (икемділеу) формаларына көшу қажет. Осындай
шаралар экономиканың құрылымын қайта құруға жұмсалатын шығындарды
төмендетуге тиісті.
Осыған жету жолдары: жұмысқа жалдау (босату) мен жұмыс беру
формаларын көбейту және икемді қылу; жұмыс уақытын реттеу
формаларының әр түрлерін пайдалану, нормаланбаған жұмыс тәртібінің
икемді түрлерін пайдалану; жалақыны реттеудің икемді, өзгермелі
түрлерін қолдану; жұмыскерлерді әлеуметтік қорғаудың икемді әдістері
мен формаларын, жұмысшы күшінің көлемін, құрылымын, сапасы мен
бағасын еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ауытқуына үйлесімді
болдыру.
Еңбек нарығының икемділігі концепциясы, қортындылап айтқанда,
кәсіпкерлер мен жұмыскерлер арасындағы қатынас формаларының әр
түрлерінің қалыптасуын талап етеді және ол жиынтық шығындарды
рационалдауға, табыстардың жоғары болуына, нарықтың динамизмінің
жоғары болуына бағытталады.
Жұмыспен қамтудың контрактілік теориясы (М.Бейли, Д. Гордон, К.
Азариадис) неоклассикалық және кейнстік бағыттардың синтезіне
негізделген концепция болып табылады. Осы авторлар, бір жағынан,
кейнстік ақшалай жалақының қатал болу тезисін мақұлдап, еңбек
нарығында үйлесімділігі баға арқылы емес, өндіріс және жұмыспен
қамту көлемдеріндегі физикалық өзгерістер арқылы орнайды деп
тұжырымдайды. Келесі жақтан, осы қаталдықтың өзін олар, өз мүддесіне
сәйкес әрекет ететін индивидтердің оптималдықтандыратын тәртібімен
байланыстырады.
Бұл теорияның негізін кәсіпкерлер мен жұмысшылар арасындағы
келісім – шарт - имплициттік контракт - құқықтық келісім – шарт талап
еткендігінен орындалып отырмайды, ол екі жаққа да экономикалық
жағынан пайдалы болғандықтан орындалып отырады. Өндіріс құлдырағанда
жалақы төмендемейді, ал өрлеу кезінде күрт емес, бірте – бірте
өседі. Жалақы дәрежесінің өсуі белгілі болжамдалған шеңберде өзгеріп
отырады.
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты жұмыспен
қамту туралы заңының 1-бабында: жұмыспен қамтылу - азаматтардың
Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдары мен өзге де нормативтiк
құқықтық актiлерiне қайшы келмейтiн жеке қажеттерiн қанағаттандыруға
байланысты және оларға табыс немесе кiрiс әкелетiн қызметi деп беріледі
[10].
Экономикалық тұрғыдан халық белсенді және енжар болып бөлінеді.
Экономикалық тұрғыдан белсендi халық (жұмыс күшi) - еңбекке жарамды жастағы
адамдар (экономикада жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар); ал
экономикалық тұрғыдан енжар халық - экономикалық тұрғыдан белсендi халықты
есепке алу үшiн белгiленген жасқа толмаған адамдарды да қоса алғанда, жұмыс
күшi құрамына кiрмейтiн халық, жұмыс iстемейтiн және жұмыс iздемейтiн
азаматтар, оның iшiнде: үй шаруасындағы әйелдер, жұмыс iстемейтiн
мүгедектер, жұмыс iстемейтiн зейнеткерлер, оқушылар мен студенттер, күндiз
оқыту нысанындағы бөлiмдердiң тыңдаушылары мен курсанттары (магистратура
мен аспирантураны қоса алғанда), рантье, сондай-ақ жылжымалы немесе
жылжымайтын мүлiктi жалға беруден кiрiс алатын өзге де тұлғалар.
Жұмыспен қамтылған халыққа: жеке еңбек шартымен жұмыс iстейтiн, оның
iшiнде толық не толық емес жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшiн жұмыс
орындайтын немесе өзге де ақы төленетiн жұмысы (қызметi), кiрiсi бар;
кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын; өз бетiнше жұмыспен айналысатын;
қосалқы кәсiпшiлiкпен айналысатын және өнiмдi шарттар бойынша өткiзетiн;
жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар,
сондай-ақ өндiрiстiк кооперативтердiң (артельдердiң) мүшелерi; ақы
төленетiн қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекiтiлгендер;
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, ұлттық қауiпсiздiк
органдарында, Қазақстан Республикасы Ішкi iстер министрлiгiнiң iшкi
әскерлерiнде, Республикалық ұланда, Қазақстан Республикасының Төтенше
жағдайлар жөнiндегi агенттiгiнiң бөлiмдерiнде және өзге де әскери
құралымдарда қызмет өткерiп жүрген азаматтар жатады.
Еңбекпен толық қамту дегеніміз, ол халық шаруашылығы көлемінде
еңбекке деген қабілетті бар халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз
ету. Ал тиімді еңбекпен қамту дегеніміз – қоғамдық қажеттіліктерді
минималды еңбек шығындарымен қанағаттандыру.
Еңбек рыногын қалыптастыруда экономиканың ресми емес секторының рөлі
өсіп келеді, еңбектік қызметтің стандартты емес формаларының дамуы орын
алуда, атап айтқанда халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтуы.
Стандартты деп әдетте тікелей жұмыс берушінің ол сайлаған менеджердің
басшылығымен кәсіпорында немесе ұйымда мерзімі шексіз еңбек келісім-шарты
негізінде толық жұмыс күні режимінде жалдану негізіндегі жұмысбастылық
есепбелінеді.
Көптеген дамыған елдерде мұндай стандарт заңмен бекітілген. Ал
керісінше, одан ауытқитын барлық жұмысбастылық формалары, өзін-өзі жұмыспен
қамту да стандартты емес жұмысбастылық ретінде қарастырылады. Ол ашық еңбек
рыногында жұмысшы күшінің ұсынысын тежеу жолы арқылы жұмыспен қамтуға әсер
етуге мүмкіндік береді, жұмыспен қамтылғандардың массалық түрде жұмыстан
босатылуын шектеуге және жұмыссыздықтың тым өсіп кетуін болдырмауға
мүмкіндік береді.
Жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың стандартты емес нысандары индивидтер
мен жұмыс берушілердің, сонымен қатар жалпы қоғамның мүдделеріне жауап
беруші шара болып табылады.
Жұмыс күшін сатушылар тұрғысынан, әсіресе олардың көпшілігі әйелдер мен
жастар, аталған шара жұмыс істеумен қатар қоғамдық- пайдалы істермен қатар
жұмыс істеу мүмкіндігін берді, мысалы, оқу, балаларды тәрбиелеу, отбасылық
міндеттер, сол сияқты еңбек қызметінен біртіндеп шығу немесе қосылу
мүмкіндігін бере алды.
Кәсіпкерлер тұрғысынан бұл жұмыспен қамту нысаны бірқатар
көрсеткіштерге байланысты ыңғайлы болып табылады, атап айтқанда:
аталған іс-шараны қолдану белгілі бір кезеңде өндірістің
обьективті талабы болып табылады (циклдық тығырыққа байланысты
өндірісті қысқарту, капиталдық жөндеудің қажеттілігі, жабдықтарды
ауыстыру, тәжірибелі және білікті мамандармен ауыстыру, жұмысшы
күшін жұмыстан босату және жаңасын алу шығындарын қысқарту);
қосымша жұмысшы күшін стандартты емес нысанда тарту көп жағдайда
қаржылық тұрғыдан тиімді, өйткені жұмысшы күшінің шығындарының
пропорционалды өсіміне алып келмейді;
аталған жұмыспен қамту нысаны дәстүрлі нысандарға қарағанда
үдемелі, өнімді, нәтижелі болып келеді. Бұл көбінесе творчестволық
қызметтерге, операциялық жиынтығы жағынан түрлі болып келетін
қызметтерге, белгілі бір шаблонға келе бермейтін қызметтерге, жұмыс
уақытының ұзақтығы белгілене алмайтын қызмет түрлеріне қатысты
болады [10].
Макроэкономикалық деңгейде стандартты емес жұмыспен қамту нысандары
еңбек рыногында әлсіз әлеуметтік топтарға табыс табу тәсілін және өзінің
біліктілігі мен еңбекке қабілетітілігін ұстап тұруды қамтамасыз ету арқылы
жұмыспен қамту мәселесінің күрделілігін төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл
нысан қажет болған жағдайда еңбек рыногын қолда бар еңбек резервтерімен
белгілі бір жұмысшы күші сегменттерімен толықтыруға мүмкіндік береді
(мүгедектер, қарттар, әйелдер, жастар және т.с.с).
Стандарты емес жұмысбастылық формалары көптүрлі және оған келесілер
жатады:
Тұрақты емес (уақытша) жұмысбастылық. Тұрақты емес жұмысбасты адам деп
еңбек келісім шартын белгігі бір мерзімге немесе нақты бір жұмыс көлемін
орындауға , сондай-ақ маусымдық, кездейсоқтық немесе бір жолғы жұмысты
істеуге деп бекіткен кезде айтамыз;
Толық емес жұмысбастылық. Толық емес жұмыспен қамту – бұл орындалатын
жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық
пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты
орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай. Бұл жерде екі
көзқарас бар – сандық және сапалық. Сандық деп әдетте жұмыс уақытының
ұзақтығы қалыпты мөлшерден аз болғанда (аптасына 30-35 жұмыс сағаты, олар
аз жұмысбасты деп саналады), ал сапалық деп толық емес жұмыс уақытына
бекітілген еңбек келісім шарттары бар жұмысшыларды айтамыз;
Аяқсыз жұмысбастылық. Бұл категорияға жұмыс берушінің ықпалымен,
қысқартылған жұмыс кестесіне мәжбүрлі түрде көшу, клиенттердің немесе
тапсырыстардың жоқтығы және т.б.сияқты жұмысшыларға байланысты емес
себептерден әдеттегі уақыттан аз еңбек ететін немесе уақытша жұмыс орнында
болмайтын жұмысшылар жатады;
Үстеме жұмысбастылық. Үстеме жұмысбастылықтағы жұмысшылар деп жұмыс
уақыты белгілі шектік мөлшерден көп болған кезде (аптасына 40 жұмыс
сағатынан аса);
Өзін-өзі жұмыспен қамту, оған жұмыс берушілер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері және тар мағынада, өз бетінше бетінше жұмыспен
қамтылғандар жатады;
Ресми емес жұмысбастылық. Бұған кіретіндер: а) жеке кәсіпкерлігі бар;
ә) жеке тұлғаларда жалданушылар; б) халықтың үй шаруашылығындағы
жұмысбастылық; в) ауызша келісім шарт негізіндегі ресми сектордағы
жұмысбастылар;
Халықтың үй шаруашылығындағы жұмысбастылық. Бұл категория тауарлар мен
қызметтерді үй жағдайында рынокта сату үшін немесе өзі тұтыну үшін
өндіретін жұмысшыларды қамтиды. Көптеген елдерде өнімдерді өзінің тұтынуы
үшін өндіретіндерді жұмысбасты деп қарамайды және де олар экономикалық
белсенді емес халық тобына жатқызылады [11].
Экономиканың мемлекеттік және жеке секторларындағы жұмыспен қамту
түрлерімен бірге халықты жұмыспен қамтудағы жаңа құбылыс экономиканың ресми
емес секторындағы жұмыспен қамту болып табылады.
Халықаралық еңбек ұйымы экономиканың ресми емес секторына шағын
капиталмен, төменгі еңбек өнімділігімен, тұрақсыз жұмыспен қамтылумен,
жоғары емес және тұрақсыз табыспен қамсыздандырушы тауарлар мен қызмет
өндірісінің орындарын жатқызады. Әдетте бұл орындарды статистикалық орындар
есепке алмайды, үкімет оларға қолдау көрсетпейді, оларға әлеуметтік қорғау
жүйесі қолданылмайды және олар көбінесе еңбектік заңдылықтарға сүйенбейді.
Экономикада ресми емес сектордың пайда болуы дамыған елдерге тән. Ресми
емес қызметтің түрлері алуан, негізгілері мыналар: көшедегі сауда; жөндеу
жұмыстары; компьютерлерді бағдарламалық қамсыздандыруға байланысты
жұмыстар; бухгалтерлік жұмыстар мен хатшылық қызметтер; шығындарды
төмендету және өндірістің икемділігін арттыру үшін ресми сектордағы
бірқатар салаларда келісім-шартпен жұмыс жасау.
Ресми емес жұмыспен қамтудың арту факторлары келесідей: заңды бизнес
үшін қолайсыз жағдайлар (бұл жағдайлар нашарлаған сайын ресми емес жұмыспен
қамту да арта түседі); экономиканың ресми секторларында жұмыс орындарының
жетіспеушілігі (өңірлерді жаңадан ашылған жұмыс орындары аз болған сайын
ресми емес жұмыс орындары көбейеді); жұмыссыздық деңгейі (жұмыссыздық
деңгейі жоғары өңірлерде ресми емес жұмыспен қамту деңгейі де жоғары болып
келеді). Ресми емес сектордағы жұмыспен қамтылғандардың көпшілігі 65 %
жуығы көшеде өнекәсіптік және азық –түлік саудасымен айналысады, онан соң
делдалдық және басқа да қызмет түрлері тұр – 22%, ауыл шаруашылық
өнімдерінің өндірісі мен оны өткізу – 8%, тауарлар өндірісі - 5%.
Экономиканың ресми емес секторында жұмыспен қамтылудың оң жақтары
мыналар:
ресми емес жұмыспен қамтылу арқылы жұмыссыздықты қысқарту;
ресми емес секторда ұйымдастырылған шағын кәсіпорындар өз ісінің
бастамасы болып, олар кейін кәсіпкерліктің қомақты түріне айналып,
жаңа жұмыс орындароын ашуға қабілетті болуы мүмкін.
Ресми емес секторда жұмыспен қамтылудың теріс жақтары:
еңбеккерлердің экономикалық және құқықтық қтындықтары (ресми
емес сектордағы қатынастардың көпшілігі еңбек заңдылықтарымен
реттелмейді);
мемлекетке төлейтін салықтың тым жоғарылығы;
жұмыспен қамтылғандардың көпшілігінің капиталы аз, техникалық
және басқарушылық деңгейі төмен, өз қызметін жарамсыз ғимараттар мен
көшеде жүзеге асырады;
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қорғаудың басқа да
шараларының болмауы;
түрлі сауда келісімдерінде немесе делдалдық операцияларда
қаржылық жоғалтудың жоғары тәуекелі.
Сурет 3. Ресми емес жұмыспен қамтудың барлық жұмыс орындары құрылымы
[11, 94б].
Бұл суреттен ресми емес жұмыспен қамтудың барлық жұмыс орындары
құрылымын көруге болады. Яғни, ресми емес секторда жұмыспен қамтылғандарға:
дара кәсіпкерлер, өз бетінше жұмыспен қамтылған адамдар, өткізу үшін өнімді
өндірумен ЖҚШ-да жұмыспен қамтылғандар, жеке тұлғаларда дара кәсіпкерлерде
жалдану бойынша жұмыс істейтіндер, отбасы мүшелерінің ақы төленбейтін
қызметкерлері жатады.
Кесте 2
Ресми және ресми емес сектор кәсіпорындарының салыстырмалы сипаттамалары*
Сипаттамалары Ресми сектор Ресми емес сектор
Кіру барьерлері Жоғары Төмен
Технологиялар Капиталды көп қажет Еңбекке қарқындылығы мол
ететін
Басқару Бюрократиялық Отбасылық
Капитал Артық Жеткіліксіз
Жұмыс уақыты Тұрақты Тұрақсыз
Еңбекақы төлеу Қалыпты Шектелген
Пайдаланылатын қаржы Банктердің қызмет Жеке, бейресми қызмет
қызмет көрсетулері көрсетулері көрсетулерді пайдалану
пайдаланылады
Сатып алушылармен Өзгешеліксіз Жеке
қатынастар
Тұрақты шығындар Ірі Болмашы
Жарнаманы пайдалану Міндетті Шағын, не мүлде жоқ
Үкіметтік Жиі ірі Жоқ
субсидияларды
пайдалану
Нарықтық бағдар Экспортқа таза күйінде Экспортқа сирек күйінде
*Дерек көзі: Рыночная экономика. Учебник. В3т., ТІ: Теория рыночной
экономики, Ч2. Под ред. А.Смирнова.-М.: Сомитек,1992.-436с. [9, 18]
2-ші кесте бойынша, ресми секторда капитал артық болса, ресми емес
секторда ол жеткіліксіз. Ал жұмыс уақыты болса, ресми емес секторға
қарағанда тұрақсыз болып келеді, әрі еңбекақы төлеу де шектелген. Сонымен
жоғарыда қарастырып өткен жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте
ұзақ, олардың концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол.
Қарастырылған теориялық сұрақтар еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың қазіргі
жағдайын анықтауға, сондай-ақ, аймақтық деңгейде еңбек нарығындағы жағдайды
жақсартудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
1.2 Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардағы жұмысбастылық теориясы
Халықты жұмыспен қамту – қоғамның бұрынғы тарихы және қазіргі кезеңдегі
көкейкесті мәселелердің бірі. Сондықтан да бұл мәселеге баса көңіл аудару,
яғни жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауғабағытталған шаралар жүйесін жүзеге
асыру жұмысқа ділгер болып отырғандар арасындағы шиеленісті бәсеңдетіп қана
қоймай,көп жағдайда, отбасына бірден-бір табыс табу мүмкіндігіне қол
жеткізеді әрі субъектінің қоғамда өз орнын табуына негіз болады.
Жұмысбастылық – маңызды макроэконоикалық көрсеткіш, экономиканың,
халықтың байлығының ең басты мінездемесі. Бірақ та, жұмысбастылық тек-қана
экономикалық құбылыс емес, сонымен қатар, ол әлеуметтік сипатқа да ие.
Ол қоғамға пайдалы қарекет ету арқылы өзін-өзі көрсету көмегімен
адамдардың тек-қана табысты керек етушілігін емес, сонымен бірге, қоғамның
дамуының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық деңгейінде сұрауларға қанағат
болу сатысын айқындайды.
Қазақстан Республиканың мемлекеттік статусы нарықтық экономика болып
өзгергеніне көп уақыт болмады. Нарықтық экономикаға кіруге, әрине,
экономикалық өсудің жоғарғы темпі, экономикалық қатынастардың
либерализациясы, республикамыздың әлемдік қоғамдастыққа сенімді, нық кіруі
себепкер болды.
Бұған қоса, мұндай статус мемлекетке белгілі-бір міндеттер жүктейтіні
де түсінікті. Яғни, нарықтық киімді киген кез-келген мемлекет нарықтық
экономика заңдарына сәйкес өмір сүріп, дамуы керек.
Қазіргі заманауи жұмыспен қамту теориялары еңбекке деген сұраныс пен
ұсынысты қамтитыны белгілі. Бәсекелік еңбек нарығында жалақы мен
жұмысбастылық деңгейінің тепе-теңдік қойылымы сұраныс пен ұсыныстың қисық
қиылысуымен анықталады. Осыған сәйкес, жалақыны көтеруге байланысты кез-
кедген әрекет жұмысбастылықтың төмендеуіне немесе жұмыссыздықтың өсуіне
әкеліп отырады. Яғни, бұл дегеніміз, жалақы деңгейі мен жұмыссыздықтың
деңгейі өзара пропорционалдық байланыста болады.
Ал Қазақстанда болса, мемлекеттің нарықтық экономика статусын алғанына
қарамастан, жағдай біраз басқаша.
Бұл жайында, жеке алғанда нақты статистикалық жағдай дәлелдеп жатады.
1997 жыл мен 2003 жыл аралығында республикада номиналды жалақының тұрақты
өсуі байқалады (2,4есе). Осымен бір уақытта нақты және ресми түрде
тіркелген жұмыссыздық деңгейі де төмендеді.
Қазақстандағы бұл көрсеткіштер кері пропорционалды байланыста, бұл
дегеніміз нарықтық экономиканың қағидасына сәйкес келмейді.
Бұл қалыптасқан шешім аппоненттердің салыстыруға байланысты номиналды
жалақыны қолдануға болмайтындығы жайлы негізделген қарсылықтарымен кезігуі
мүмкін.
Өйткені, номиналды жалақыға үлкен ықпал ете алады. Дегенмен,
жұмыссыздық динамикасы мен нақты жалақы көрсеткіштерін салыстырғанда, сол
нәтиже кайталанады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандай, жалақы көрсеткіштері мен жұмыссыздық
динамикасы тенденциялары нарықтық экономика теориясының негіздеріне
сәйкес келмейді. Мұны біз төмендегі кестелерден көре аламыз (кесте - 3, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz