Дін және адам туралы түсінік
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Дін және адам
2.2. Діннің түрлері
2.3. Дін аттары
2.4. Діннің негізі
ІІІ Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер .
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Дін және адам
2.2. Діннің түрлері
2.3. Дін аттары
2.4. Діннің негізі
ІІІ Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер .
Дін тақырыбы адамдарды өте қызықтырған. Әрбір адам дінді түсінуге және діни өмір сүруге тырысқан. Дініне байланысты өмір сүріп, балаларын сол тәрбиеде тәрбиелеген. Ақылы мен білімін қолданып, өзі таңдаған дінді қорғап, оны жалғастыруға тырысқан.
Дінге әртүрлі анықтамалар берілген. Әрбір анықтама діннің басқа бір ерекшелігін көрсеткен. Бірақ барлық анықтамалар діннің адам үшін пайдалы екенін көрсеткен. Дін ғалымдары, тарих және социология мамандары, діндер тарихы жазушыларының анықтамаларының біразын берейік:
Дін - адамды туралық пен әдемілікке жетектейтін жол. Адамды өз жаратылысына сай жетілдіретін ілім. Дін адам өмірін тәртіпке келтіретін жүйе. Адамды шындыкқа жеткізетін жарық. Дүние мен акыретте бақытты болу жолдарын көрсететін ереже мен қағидалар жинағы болып табылады. Дін — илаһи ережелер және соларға сүйенген әдеттердің жиынтығы.
Бұл анықтамалар дінді жалпы түсіндіріл, илаһи діндер мен адам шығарған діндер арасындағы айырмашьлықты көрсетпейді. Алайда илаһи діндерге тән көптеген анықтама бар. Бұлардың көзкдрасы бойынша дін - пайғамбарлардын Аллаһдан әкелген илаһй уахилер жинағы, Аллаһның пайғамбар аркылы білдіретін ақиқаттары. Құрушысы Аллаһһ, негізі адам болған қағидалар жинағы болып табылады.
Дінге әртүрлі анықтамалар берілген. Әрбір анықтама діннің басқа бір ерекшелігін көрсеткен. Бірақ барлық анықтамалар діннің адам үшін пайдалы екенін көрсеткен. Дін ғалымдары, тарих және социология мамандары, діндер тарихы жазушыларының анықтамаларының біразын берейік:
Дін - адамды туралық пен әдемілікке жетектейтін жол. Адамды өз жаратылысына сай жетілдіретін ілім. Дін адам өмірін тәртіпке келтіретін жүйе. Адамды шындыкқа жеткізетін жарық. Дүние мен акыретте бақытты болу жолдарын көрсететін ереже мен қағидалар жинағы болып табылады. Дін — илаһи ережелер және соларға сүйенген әдеттердің жиынтығы.
Бұл анықтамалар дінді жалпы түсіндіріл, илаһи діндер мен адам шығарған діндер арасындағы айырмашьлықты көрсетпейді. Алайда илаһи діндерге тән көптеген анықтама бар. Бұлардың көзкдрасы бойынша дін - пайғамбарлардын Аллаһдан әкелген илаһй уахилер жинағы, Аллаһның пайғамбар аркылы білдіретін ақиқаттары. Құрушысы Аллаһһ, негізі адам болған қағидалар жинағы болып табылады.
1. Диуани хикмет. Алматы: Мұраттас, 1993. -119 6.
2. Қирабаев Н. Социальная философия мусульманского востока. М.: Издательство университета. 1987. с. 19.
3. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-том. Алматы: Жазушы, 1977. - 322 б.
4. Берки А., Кескіоғұлұ О. Сонғы пайғамбар хазірет Мұхаммедтің өмірбаяны. Анкара: Дін істері басқармасы, 1997. - 222 б.
5. Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы,
1986. - 50 б.
6. Берки А., Кескіоғұлұ О. Сонғы пайғамбар хазірет Мұхамедтің өмірбаяны. Анкара: Дін істері басқармасы, 1997. - 361 б.
7. Иасауи Қ. Диуани хикмет. Алматы: Мұраттас, 1993. - 18 б.
2. Қирабаев Н. Социальная философия мусульманского востока. М.: Издательство университета. 1987. с. 19.
3. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-том. Алматы: Жазушы, 1977. - 322 б.
4. Берки А., Кескіоғұлұ О. Сонғы пайғамбар хазірет Мұхаммедтің өмірбаяны. Анкара: Дін істері басқармасы, 1997. - 222 б.
5. Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы: Жазушы,
1986. - 50 б.
6. Берки А., Кескіоғұлұ О. Сонғы пайғамбар хазірет Мұхамедтің өмірбаяны. Анкара: Дін істері басқармасы, 1997. - 361 б.
7. Иасауи Қ. Диуани хикмет. Алматы: Мұраттас, 1993. - 18 б.
Жоспар
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Дін және адам
2.2. Діннің түрлері
2.3. Дін аттары
2.4. Діннің негізі
ІІІ Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер .
Кіріспе
Дін тақырыбы адамдарды өте қызықтырған. Әрбір адам дінді түсінуге және
діни өмір сүруге тырысқан. Дініне байланысты өмір сүріп, балаларын сол
тәрбиеде тәрбиелеген. Ақылы мен білімін қолданып, өзі таңдаған дінді
қорғап, оны жалғастыруға тырысқан.
Дінге әртүрлі анықтамалар берілген. Әрбір анықтама діннің басқа бір
ерекшелігін көрсеткен. Бірақ барлық анықтамалар діннің адам үшін пайдалы
екенін көрсеткен. Дін ғалымдары, тарих және социология мамандары, діндер
тарихы жазушыларының анықтамаларының біразын берейік:
Дін - адамды туралық пен әдемілікке жетектейтін жол. Адамды өз
жаратылысына сай жетілдіретін ілім. Дін адам өмірін тәртіпке келтіретін
жүйе. Адамды шындыкқа жеткізетін жарық. Дүние мен акыретте бақытты болу
жолдарын көрсететін ереже мен қағидалар жинағы болып табылады. Дін — илаһи
ережелер және соларға сүйенген әдеттердің жиынтығы.
Бұл анықтамалар дінді жалпы түсіндіріл, илаһи діндер мен адам шығарған
діндер арасындағы айырмашьлықты көрсетпейді. Алайда илаһи діндерге тән
көптеген анықтама бар. Бұлардың көзкдрасы бойынша дін - пайғамбарлардын
Аллаһдан әкелген илаһй уахилер жинағы, Аллаһның пайғамбар аркылы білдіретін
ақиқаттары. Құрушысы Аллаһһ, негізі адам болған қағидалар жинағы болып
табылады.
ІІ Негізгі бөлім
Дін және адам
Дін - адам үшін. Адам жаратылысындағы сенім сезімін күшейтеді. Дін
сезімі жаратылыстан келеді. Адам нәсілі сенім сезімімен туылады. Міндетті
түрде бір нәрсеге сеніп, діни сезімді сөндірмеуге тырысады. Өйткені, дін —
адам рухының азығы. Дененің қажеттіліктерін қамтамасыз ететін адам рухының
қанағаттануына үлкен мән береді. Рух пен денесін тең дәрежеде
қанағаттандыратын адам негізінде жаратылу мақсатын жүзеге асырады. Дененің
кажеттіліктерін қамтамасыз етіп, рухын қанағаттаңдырмаған адам жарымжан
болады. Ал, мықты адам рухы мен денесін бірдей қанағаттандырады. Тарихта
мәдениет калыптастырып, мемлекет құра алмаған халықтар болған, бірақ дінсіз
және ғибадатханасыз мемлекет болмаған.
Дін барлық тақырыпта адаммен байланысып, соның пайдасын көздейді. Діни
бұйрық пен тыйымдар, адал мен арамға байланысты үкімдер жеке және қоғамдық
пайданы көздейді. Адамның жан тыныштығын және бакытты болуын қалайды.
Сондықтан дін адамды негізге алған. Ақылды, нәсілді, жаратылысты және
моральды қорғауға бағытталған негіздерден тұрады және жеке адам мен қоғамға
бақыт әкеледі. Ахлақты (мінез-құлықты) жақсартып, кабілеттерін жетілдіреді.
Сондықтан дін мен адам бір мағынада, бірі болмаса екіншісі де болмайды.
Ақылды адамдарды өз таңдауларымен пайдалы нәрселерге жеткізетін дін
ілім (доктрина) және әдіс жағынан бөлінген. Шынында да әр
дінде бірі доктрина, екіншісі әдіс болған екі элемент бар.
Ислам сенімі бойынша діннің құрушысы - Аллаһһ. Барлық илаһи діндер
Аллаһһ тарапынан келіп, түп нұсқасын сақтаған күйінде өмір сүрген.
Алғашқы адам - сонымеи бірге алғашқы пайғамбар болып табылады. Өзіне
білдірілген дін - тауһид діні. Барлық пайғамбарлар адамдарға бірдей
ақиқаттарды үйреткен, Аллаһһтың бар екеніне және бір екендігіне,
періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, жақсылық пен жамандықтың
Аллаһдан болатынына, ақыретке, өлгеннен кейін кайта тірілуге иман келтіруге
шақырған. Сондықтан барлық пайғамбарлар білдірген діннің аты — Ислам.
Бірақ тарих ағымында адамдар діннен алыстаған және бос (батыл)
нәрселерге сенгсен. Міне, сол кезде Ұлы Аллаһһ адамдарды ескі сенімдеріне
қайтару үшін немесе оларға діннің жаңа негіздерін үйрету үшін анда-санда
пайғамбар жіберген.
Діннің түрлері
Ғалымдар шығу тегі, ддоктриналары, әдістері және жақтастарына қарай
діндерді бірнеше бөлімдерге бөлген. Осы бөлімдерге бөлген адамдар түрлі
діндерден және ұлттардан болған. Бір бөлігі мұсылман, бір бөлігі христиан
және еврей, ал бір бөлігі басқа діндердегі адамдар болып табылады. Бұлардан
мұсылман ғалымдар дінді Құранды негізге ала отырып бөлімдерге бөлген.
Ұлы Аллаһ Құранда Әли-Ғымран сүресі 319. 85; Рум сүресі 3030; Саф сүресі
619; Тәубе сүресі 933 аяттарында дінді анықтап, бөлімдерге бөлді. Осыған
орай діндер екіге бөлінеді. 1) Хақ дін, 2) Хак емсс дін (батыл).
Хақ дін - Ислам. Ал ислам пайғамбарлардын ортақ діні, әрі Аллаһ разы
болған жалғыз дін. Хақ діннің құрушысы - Аллаһ, шығу тегі уаһи, бұзылмаған
және сол қалпында қалғал дін. Құран Кәрім өзгеріп, өзгермеуіне қарай да
діндерді екіге бөледі.
1) Өзгертілген діндер.
2) Өзгертілмеген дін.
Өзгертілген діннің құрушысы Аллаһ, шығу тегі уаһи болған, бірақ уақыт
өте келе түрлі себептермен бұзылған, өзгерген, өзгертілген және тазалығын
жоғалтқан. Ал илаһи дін бұзылғанда немесе өзгертілгенде Аллаһ бір пайғамбар
жіберіп, адамдарға жаңадан таза дінді, яғни Исламды білдірген. Мысалы,
еврейлердің және христиандардың діні баста ислам діні еді. Бірақ уақыт өте
келе турлі себептермен еврейлер мен христиандар діндерін таза калпында
ұстай алмай, оны бұзып, өзгертті. Сондықтан Аллаһ Хз. Мұхаммедті соңгы
пайғамбар етіп жіберді және оған соңғы дінді уаһи етті. Құранды уаһи етіп,
таза және соңғы дін исламды адамдарға жаңадан білдірді.
Өзгертілмеген бір ғана дін - Ислам діні. Түскен кезінен бүгінге дейін
таза қалпын сақтаған исламның сенім, ғибадат, ахлақ (моральдық) негіздері
ешқандай өзгеріске ұшырамай, сол күйінде қалған. Өйткені исламның кайнар -
көзі болып табылатын Құран Аллаһтан пайғамбарға түсірілген күйінде
сақталып, қәзірге дейін жеткен.
Алайда бұрынғы пайғамбарларға жіберілген Забур, Тәурат және Інжіл
атты қасиетті кітаптар қорғалмай, уақыт өте келе озгертілген. Оларға
адамдардың сөздері, философтардың және дін адамдарының көзкарастары
қосылған. Нәтижеде бұл кітаптар Аллаһтың сөздері болу қасиетін жоғалтып,
адамдардың сөзі (блып қалған. Діндердің кейіннен бұзылуы шындығында кайнар-
көзі болған қасиетті кітаптардың бұзылуы және өзгертілуі нәтижесінде
болады. Діндер доктрина құрылымдарына және сенім жағдайларына байланысты
екіге бөлінеді 1. Тек тәңірлік діндер: Бір Аллаһқа сенім негізіне сүйенгеи
діндер болып табылады. Мұндай діндерде тек Тәңірлік негізге алынады.
Алланһты барлық жағынан бір екеніне және оған серік (ортақ) қоспау
сеніміне сүйенеді. Ислам мұндай дінге үлгі болыл табылады.
2. Көп тәңірлік діндер: бірнеше тәңірдің бар екенін қабылдайтын сенім
жүйесі. Пұтқа табынушылык, екі тәңірлік (дуалистік), натурализм, ескі грек,
ескі рим және ескі мысыр діндері (политеист) көп тәңірлік діндер болып
табылады.
Құрылымдарына байланысты діндер екіге бөлінеді.
1. Құрушысы болған діндер, құрушысы білінетін, құрушысы Аллаһ немесе адам
болған діндер; Исламият, Буддизм, Брахманизм және Христиандық сияқты.
2. Құрушысы болмаған, әдет-ғұрыпқа сүйенген діндер. Дәстүрлі түрде жасаған,
әдет-ғұрып түрінде өмір сүрген діндер: Яһудилік, Мысыр, Рим, Грек
діндері сияқты.
Діндер ерекшеліктері мен мазмұндарына карай үшке бөлінеді.
1. Алғашқы діндер: Анимизм, тотемизм, натуризм және фетишизм сияқты діндер.
Бұл діндерде дін сезімі және сенім негіздері жетілмеген.
2. Ұлттық діндер: Белгілі бір халыққа немесе ұлтқа тиісті діндер. Яһудилік
және буддизм сияқты діндер. Мұндай діндердің ережелері мен құндылықтары тек
қана өз халықтарына байланысты болады.
3. Әлемдік діндер: Барлық адамдарға тән және адамдардың қажеіттіліктерін
қамтамасыз ету мақсатындағы діндер. Ережелері, сенім, ғибадат және мораль
негіздеріне байланысты әлемдік болыл табылады. Барлық адамзаттың діні.
Әлемдік дін тек қана ислам діні болыл табылады.
Діндер ғибадат түсініктері мен негіздерінс қарай да үшке бөлінеді.
1. Сакрамантал діндер: Діни тойларға сүйенген діндер. Қасиетті нәрселерге
мән береді.
2. Профетик діндер: Пайғамбары бар және оның білдіруіне негізделген діндер
сенім және ахлаққа (адамгершікке) көп мән береді.
3. Мистикалық діндер: Бірқатар ішкі жорамалдар мен сыртқы практикаларға
сүйенеді. Ақыл ережелеріне емес, сезіміге және бос жорамалдарға, нәпсі
мен рухқа байланысты бағалауларға және тәжірибеге мән береді.
Дінге байланысты басқа бөлінулер де бар. Бірақ барлық анықтамалар мен
бөлінулердің ортақ пайдасы назарға алынғанда, үш түрлі дін бар екенін
байқауға болады.
1) Алғашқы қауым діндері
2) Ұлттық діндр.
3) Әлемдік діндер.
ХРИСТИАНДЫҚ
Христиан діні – әлемдегі ең көп тараған діндердің бірі, қазіргі таңда
оның 2 миллиардқа жуық ұстанушылары бар. Христиандық православие,
католицизм, протестанттық болып үш негізгі бағытқа жіктеледі. “Христос”
сөзі грек тілінен алынған, мессия, құтқарушы деп аударылады. Көне Өсиетте
Иисус Христос болашақта Израиль жеріне келіп, ол жердегі халықты
қиыншылықтан құтқаратын, әділеттілікті орнататын пайғамбар ретінде
сипатталады. Бұл дін біздің дәуіріміздің І ғасырында Помпей
шапқыншылығынан кейін Рим империясының құрамына кірген Палестинада пайда
болды. Палестинаның, әсіресе, оның орталық бөлігі – Самария
тұрғындарының этностық құрамы әртүрлі еді. Бұл жерлерге қоныс аударғандар
мұнда өз мәдениеттері мен нанымдарының белгілерін ала келді.
Вавилон, парсы, македон басқыншылығын (б.д.б. VІ-ІІ ғғ.) және жат
елдік Птоломейлер мен Селеквидтер әулеттерінің билігін бастан кешірген
палестиналық еврейлер аз уақытқа саяси тәуелсіздікке қол жеткізеді.
Б.д.б. 140 жылдан бастап тәуелсіз Иудеяны маккавей (хасмоней) әулетінің
алғашқы священник-патшалары билейді. Олар ел аумағын ұлғайтумен қатар
тұрғындарға иудей дінін қабылдатуға белсенді атсалысады. Б.д.б 36 жылы Рим
қолбасшысы Гней Помпей әскерлері Иудеяны жаулап алады, сөйтіп, Сирия
провинциясына қосылған Иудея Рим империясының бір бөлігіне айналды. Иудея
мен Самария өзін-өзі басқарудың соңғы белгілерінен айырылды. Енді билік
толығымен Рим тағайындаған билеушінің қолына шоғырланды. Бас абыз басқарған
абыздар мен ақсүйек өкілдерінен тұрған кеңес – Синдрионның құқы шектеліп,
ол римдіктердің толық бақылауына өтті.
Саяси тәуелсіздіктен айырылуды Палестина тұрғындарының бір бөлігі
қасірет ретінде қабылдады. Халық арасында әкелер өсиетін, діни рәсімдер мен
тыйым салуларды бұзғаны үшін құдай қаһарына ұшырағандық туралы пікірлер кең
таралды. Бұл еврейлердің діни-ұлттық топтары – хасидейлер (ізгі иудейлер)
мен фарисейлер (жіктелгендер) ұстанымдарының нығаюына көп ықпал етті.
Фарисейлер иудаизмнің тазалығы үшін, жат жерліктердің ықпалына қарсы
күресіп, дәстүрлі тіршілік нормаларын сақтауға шақырды. Бұл Жаңа Өсиет
мәтіндерінде көрініс тапты. Әлеуметтік құрамы бойынша фарисейлер қала
тұрғындарының орта таптарынан (саудагерлер мен қолөнершілерден, синагога
оқытушыларынан) тұрды.
Жергілікті дәстүрлермен, киелі діни орындармен санаспаған жатжерліктер
билігіне деген наразылық, Римге қарсы көтерілістердің аяусыз басып-
жаншылуынан туындаған енжарлық, әлеуметтік және мүліктік теңсіздіктің
тереңдеуі, ішкі қайшылықтар, сенімсіздік пен селқостық, болашақтың
бұлыңғырлығы сезімі мен мистикалық сарыуайым сарындарын туындатты. Біздің
дәуіріміздің І ғасырында Палестинада көп кешікпей құтқарушының,
мессияның (машиах) “құдай белгісі бардың” келетінін және оның иудей халқын
құтқарып, “иудей патшасы” болатындығын уағыздаушылар қаптап кетті.
Шығыстың әртүрлі діни ілімдері сияқты Рим діні де аш-жалаңаш халыққа ешбір
үміт бере алмады, Рим дінінің ұлттық сипаты ұлттық әділеттілік, аман қалу
теңдігі идеяларын нығайтуға мүмкіндік бермеді. Христиан діні құлдық
тәртіпті айыптап, қарапайым халықтың мүдделерін қорғауға талпынды. Сөйтіп,
адамдарға Христос әкелген құдай ақиқатын тану арқылы әрбір адам
бостандыққа жете алады деп жариялады. Адам төзгісіз қоғамдық қатынастарға
қарсы шығып, әр адамға түсінікті адамгершілік құндылықтарды ұстануға
шақырған христиан діні тез арада үлкен идеялық күшке айналды.
Христиан дінін ұстанушылар бұл дінді адамдар ойлап тапқан жоқ, ол
адамзатқа құдайдың жіберген діні дейді. Бірақ діни ілімдердің салыстырмалы
тарихы христиан дінінің пайда болуына діни, философиялық, этикалық
ықпалдардың болғанын айғақтайды.
Христианшылдық иудаизмнің, митраизмнің, көне шығыс діндерінің
философиялық көзқарастарының тұжырымдамалық идеяларын игеріп, қайта
қарастырды. Осының бәрі жаңа дінді байытып, нығайтты, оны ұлттық-этностық
мәдениеттерге қарсы тұруға дәрменді мәдени-интеллектуалдық күшке,
бұқаралық қозғалысқа айналдырды. Христианшылдықтың бұрынғы діни-мәдени
мұраны игеруі жаңа ілімнің жалпыға танылуына мүмкіндік берді.
Христиан ілімінің қалыптасуына Филон Александрийскийдің (б.д.б. 25-
б.д. 50 жж.) неоплатонизмі мен римдік ойшыл Сенеканың этикалық
көзқарастары ерекше әсер етті. Филон библиялық дәстүрге аян алуда
танылатын және жаратушы сөзі ретінде түсінілетін Логос ұғымы мен
эллинистік дәстүрде ғарыш қозғалысын бағыттайтын ішкі заң ретіндегі Логосты
біріктірді. Филон Логосты мәнді пайымдауға мүмкіндік беретін Қасиетті сөз
ретінде қарастырды. Филонның адамдардың туа біткен күнәһарлығы, мойынсұну,
мәннің дүние бастауы ретіндегі ілімдері, Құдайға жақындау құралы – экстаз,
жоғарғы Логос және Құдай ұлы болып табылатын логостар (періштелер)
туралы идеялары, рухани бастаулардың иерархиялығы туралы түсініктері
христиандық көзқарастардың идеялық алғышарттары болып табылады және бұл
идеялар мен түсініктер христиандықтың қалыптасуына зор ықпал етті.
Христианшылдықтың ізгілікке жету туралы адамгершілік ілімі Луцей Анней
Сенека көзқарастарына өте ұқсас. Сенека кез келген адам үшін бастысы
құдайылық қажеттілікті түсіну арқылы рухани бостандыққа жету деп санады.
Бастапқы христиандық қауымның құрамы негізінен қоғамның төменгі
таптары – құлдар, ерік алғандар, қайыршылар және тағы басқалардан тұрды.
Алайда ІІ-ІІІ ғасырлардың соңына қарай қауымдарда сенаторлық және әскери
атағы бар адамдардың саны артты.
Христиандық қозғалысқа ақсүйектер мен білімді адамдардың тартылуы оның
әлеуметтік мазмұнын өзгертті. Жоғары тап өкілдері қауымда жетекші орындарға
ие болды, мүлік жұмсау мен діни рәсімдерді атқаруға басшылық етті. Сол
себепті олар теңсіздікті жою, қалыптасқан тәртіпке қарсы шығу идеяларын
христиандықтан ығыстыруға тырысты.
Римде императорға адалдық культі кең таралған еді. Император мүсінінің
алдында құрбандық шалудан бас тарту саяси күмәнділіктің белгісі саналатын.
Христиандар бұл рәсімді ұстанудан бас тартқандықтан, императорлар Траян
(53-117), Марк Аврелий (121-180), Семтимия Север (146-221), Валериан (193-
260 жж. шамасы), Диоклетиан (245-316) және т.б. кезінде қатты қуғынға
ұшырады. Азап шеккендер культі христианшылдықтың таралуына және
христиандардың бірігуіне ықпал етті. Көптеген христиандар қуғынан шөл
далаларға қашты. Бұл осы уақыттарда христиан монахтығының пайда болуына
ықпал етті.
Қауымның әлеуметтік құрамының өзгеруі олардың әлеуметтік эволюциясын
да анықтады. Бұрынғы демократиялық үрдістерден бас тарту күшейе түсті.
Шіркеу мен қауым басшылары императорлық билікпен жақындасуға ұмтылды, ал
императорлық билік өз тарапынан империяны бір дін аясында топтастыруға
мүдделі еді. Ұлттық діндерді біртіндеп, атап айтқанда, рим дінін әлемдік
дінге айналдыру сәтсіз аяқталды. Империя халқының бәріне түсінікті ортақ
нәрсе қажет болды. Император Константин 312 жылы христиан дінінің
мемлекеттік дінге айналуына бастау болған Милан шешімін қабылдады. Ал 325
жылы толыққанды билікке қол жеткізген Константин Рим империясының
аумағында христиандықтың шектеусіз таралуын және оның басқа діндермен
теңдігін қамтамасыз етті.
Христиан ілімі Қасиетті Жазу – Библия мен Қасиетті Аңызға – шіркеу
әкейлерінің айтқандарына, соборлардың шешімдеріне негізделеді. Алайда,
ерте христиандықта бұл негіздер болған жоқ. Христианшылдық ұзақ уақыт бойы
ауызша дәстүрге негізделген уағыздар айту, аңыз-әңгімелер – “игі хабарлар”
арқылы таралды.
Алғашқы ғасырларда әртүрлі қауымдарда әртүрлі евангелиялар, жеке
адамдардың істері туралы жазбалар пайда болды. Сол уақыттарда белгілі
болған жазулар: Петр, Андрей, Варфоломей, Лука, Иоанн евангелиялары,
аталған Матвейден келген евангелиялардың әртүрлі нұсқалары еді. Сонымен
қатар топтардың атауымен аталып, сол топтарда қадір тұтылған евангелиялар
да, мысалы, назорейлер, эбиониттер, еврейлер евангелиялары да пайда
болды. Бұдан басқа Петр Апокалипсисі, Павелдің лаодикейліктерге,
александриялықтарға арнаған хабарлары, оның Сенекамен алысқан хаттары,
Петр уағыздары, 12 апостолдар ілімі (“Дидахе”), Герма “Пастрі” сияқты
аян алу жанрына жататын кітаптар да кездеседі.
Христиандар арасындағы кикілжіңнің себебін түсінгісі келген
император Константин епископтардан қасиетті кітаптар тізімін жасауды
талап етті, сөйтіп канонды жасақтау ісін тездетті. Константиннің мақсаты
бір орталықтан басқарылатын империяға сәйкес келетін бір орталықтан
басқарылатын ортақ ілім негізінде шіркеулерді біріктіру болды.
Константин қайтыс болғаннан кейін 363 жылы болған Лаодикей соборы
канондалған христиандық шығармалардың тізімін белгіледі. Алайда, Жаңа
Өсиет құрамына енген кітаптар тізімі 429 жылы Карфаган соборында
бекітілді. Жаңа Өсиет құрамына 4 Інжіл, апостолдардың 21 өсиеті және
Иоанның Апокалипсисі кірді. Бұлардың барлығы христиандар үшін киелі
кітаптар болып саналады. Ал қалғандарын шіркеулік дәстүр апокрифтік
(жалған) шығармалар қатарына жатқызады.
Христиандық догматтардың бір де біреуі аяқталған күйде пайда болған
жоқ, негізгі догматтар канондалғаннан соң даолардың төңірегіндегі
пікірталастар толастамады. Соборлар мен олардан тыс жерлерде әртүрлі топтар
арасында христологиялық пікірталастар жүріп жатты. Олар құдайдың үштік
бірлігі, құдайға айналу (боговоплощение) және күнәдан арылу қағидаларының
төңірегінде топтасты.
Б.д. 325 жылы Константин талабы бойынша шақырылған және оның
төрағалығымен өткен христиан шіркеулерінің Никей соборы құдай-әке мен
құдай-бала бір мәнді емес деп тұжырымдаған александриялық епископ Арийдің
және оның ізбасарларының ілімін айыптап, Афанасий Александрский ілімін
қолдап, осы қағиданың түпкілікті түсінігін жасады. Құдай үш бірліктің
тұтастығы және құдай-бала мен құдай-әке бір мәнді деп танылды.
Буддизм
II ғасырда буддизм Индиядан Қытайға тарайды. Қытайда буддизм ұзақ та,
күрделі қалыптасу кезеңінен өтеді. Қытай мәдениеті мен өмір салтына ену
үшін буддизмді уағыздаушылар аянбай еңбектенді, текстерді аударды, ел
арасында насихатын тоқтатпай іріктеп жүргізді. Елде үстем кунфуция дінімен
мен оның этикалық талаптары буддизм қағидасымен үйлесе бермеді.
Даосизм мен буддизмде рухани сабақтастық табылды. Буддизм алғаш
даосизмнің сектасы, құрамы ретінде насихатталынды, таратылды.
ІІІ-IV ғғ. қытайдың Оңтүстік пен Солтүстік династиясы дағдарысқа
ұшырап, тайпалар мен тектілер арасында бақталастық күшейеді, елде тыныштық
бұзылады. Осы кезде күнделікті тұрмыстағы абыр-сабырдан, қан төгістен арылу
үшін буддистер адамдардың күш-жігерін өзіне шоғырландыруға, қоршалған
монастырьде оңашалануға, әркім өзін қорғауға шақырды. Бұл үндеу көптің
құлағына шалынды, көңілінен шықты. Буддизмнің ықпалы осы кезеңде анағұрлым
көтерілді. Лоян, Чанани сияқты орталық аймақта 180-ге тарта будда
монастырі, храмдар, табынатын орындар салынды. Олардың саны Ү ғ. аяғында
1800, ал монахтар тіпті 24 мыңға жеткен сияқты.
Басқа діни храмдар сияқты будді монастрлері де салықтан босатылды.
Мұндай мемлекеттік жеңілдік храмдар сатуға, монахтарды дайындауға және
ұстауға, табынуға келгендерге дұрыс жағдай жасауға үлкен септігін тигізді.
Оның үстіне буддистер шаруалармен, қаладан қашқандармен, өз жерінен
қудаланған көшпенділермен, қысқасы өмірдің ауыр тауқыметін басынан кешіріп
жүрген қара халықпен тікелей араласты, сол қалың жұртты будда дініне
тартты.
IV ғасырда-ақ қытай буддистері, әсіресе Сунь Чо Будданы Даоның жалғасы
деп түсіндіре бастайды. Қытай буддистері өз уағызында жоғарғы адамгершілік
талаптарына - мейірімділік, шыдамдылық, рақымдылыққа баса көңіл бөлді,
кунфуцияның сяо принципін құрметпен қастерледі.
Атақты қытай монахы Дао-ань (312-385) будда идеясын қытай тұрмысы мен
салтына жақындатуға үлкен мән берді. Кунфуция ілімін жақсы білетін Дао-ань
біртіндеп буддизмді қабылдап, Сянь-яндегі монастрьде оны тікелей уағыздады,
будда текстерін қытай тіліне аударады. Ол қытай буддистеріне арнайы лауазым
- Ши дәрежесін енгізді, будданың болашағы Майтреяға (Милэфоға) табынуды
дағдыға айналдырды.
Тағы да бір қытайлық буддистің Хуэй-юаннің (334-417) ықпалы күшті
болды. Кунфуциялық ілімнен бастаған ол, кейін даосизмдік рәсімді ұстайды.
Біржақты буддизмге қызмет етеді. Хуэй-юань Цзянси провинциясында өзі
салдырған монастырьде сол кездің әйгілі ойшылдарының басын қосады. Ол
буддаға үгіттеу өнерімен кодтің көңілінен шығады. Батыстың Амитаба
буддасына табыну салтын енгізеді. Бұл будданы қытай жеріне икемдеудің бір
жолы еді.
Қарапайым, қара халық үшін буддизмді қытайлық даосизмнің бір түріндей
көрсетті. Даосизм мен буддизм монахтары қалың жұрт арасында қатар өз
рәсімдерін жасап жатты. Қалың жұрт бұл өмірдің қайғы-қасіретінен құтқармақ
буддизм идеясын, оның болашаққа деген үмітті оталдырғызатын ахуалын,
тәрбиелік жұмыстарын жүрегімен қабылдады. Буддизмнің дәстүр-салты әркімге
бейімделген қарапайым болды. Сондықтан ол қытайлықтардың көңілінен шықты.
Қытай қоғамының жоғарғы топтары — шонжарлары, ойшылдары буддизмнің
салттық немесе дуалық жақтарына емес, оның метафизикалық, философиялық
жақтарына ерекше мән берді. Өмірге деген қытайлық және буддалық түсініктер
мен идеялардың қосындысынан буддизмнің жаңа ағымдары қалыптасты. Солардың
бірі - чань буддизмі (дзэн).
"Чань " немесе "дхиана" - қадалу, медитация деген мағынаны білдіреді.
Дхиана мектебі - будданың көне бағдары. Оның мақсаты - адамның сезімі мен
ойын сыртқы дүние ықпалынан алшақтатып, өзінің ішкі жан дүниесіне
шоғырландыру, рухқа шексіз қадалу арқылы өзін-өзі билей алмайтын трансқа
жеткізу, болмыстың терең көлеңкелі жағына көңілді шөктіру арқылы ойдың
көзін ашу, ақиқатты іздестіру.
Дао-ань дхиананың сутраларын алғаш қытай тіліне аударды. Чан-буддизмшң
қытай жерінде пайда болуы туралы аңыздар көп. Соның бірінде, индиялық
буддизмнің әйгілі патриархы Бодхидхарма VI ғ. Қытайға көшіп келеді. Лян
династиясының императоры У-ди Бодхидхарманы құрметпен қарсы алады, сол үшін
монастырь мен храм соқтырады, салықтан босатады. Бірақ патриарх
императордың бұл құрметін әбігершілік табыты деп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Дін және адам
2.2. Діннің түрлері
2.3. Дін аттары
2.4. Діннің негізі
ІІІ Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер .
Кіріспе
Дін тақырыбы адамдарды өте қызықтырған. Әрбір адам дінді түсінуге және
діни өмір сүруге тырысқан. Дініне байланысты өмір сүріп, балаларын сол
тәрбиеде тәрбиелеген. Ақылы мен білімін қолданып, өзі таңдаған дінді
қорғап, оны жалғастыруға тырысқан.
Дінге әртүрлі анықтамалар берілген. Әрбір анықтама діннің басқа бір
ерекшелігін көрсеткен. Бірақ барлық анықтамалар діннің адам үшін пайдалы
екенін көрсеткен. Дін ғалымдары, тарих және социология мамандары, діндер
тарихы жазушыларының анықтамаларының біразын берейік:
Дін - адамды туралық пен әдемілікке жетектейтін жол. Адамды өз
жаратылысына сай жетілдіретін ілім. Дін адам өмірін тәртіпке келтіретін
жүйе. Адамды шындыкқа жеткізетін жарық. Дүние мен акыретте бақытты болу
жолдарын көрсететін ереже мен қағидалар жинағы болып табылады. Дін — илаһи
ережелер және соларға сүйенген әдеттердің жиынтығы.
Бұл анықтамалар дінді жалпы түсіндіріл, илаһи діндер мен адам шығарған
діндер арасындағы айырмашьлықты көрсетпейді. Алайда илаһи діндерге тән
көптеген анықтама бар. Бұлардың көзкдрасы бойынша дін - пайғамбарлардын
Аллаһдан әкелген илаһй уахилер жинағы, Аллаһның пайғамбар аркылы білдіретін
ақиқаттары. Құрушысы Аллаһһ, негізі адам болған қағидалар жинағы болып
табылады.
ІІ Негізгі бөлім
Дін және адам
Дін - адам үшін. Адам жаратылысындағы сенім сезімін күшейтеді. Дін
сезімі жаратылыстан келеді. Адам нәсілі сенім сезімімен туылады. Міндетті
түрде бір нәрсеге сеніп, діни сезімді сөндірмеуге тырысады. Өйткені, дін —
адам рухының азығы. Дененің қажеттіліктерін қамтамасыз ететін адам рухының
қанағаттануына үлкен мән береді. Рух пен денесін тең дәрежеде
қанағаттандыратын адам негізінде жаратылу мақсатын жүзеге асырады. Дененің
кажеттіліктерін қамтамасыз етіп, рухын қанағаттаңдырмаған адам жарымжан
болады. Ал, мықты адам рухы мен денесін бірдей қанағаттандырады. Тарихта
мәдениет калыптастырып, мемлекет құра алмаған халықтар болған, бірақ дінсіз
және ғибадатханасыз мемлекет болмаған.
Дін барлық тақырыпта адаммен байланысып, соның пайдасын көздейді. Діни
бұйрық пен тыйымдар, адал мен арамға байланысты үкімдер жеке және қоғамдық
пайданы көздейді. Адамның жан тыныштығын және бакытты болуын қалайды.
Сондықтан дін адамды негізге алған. Ақылды, нәсілді, жаратылысты және
моральды қорғауға бағытталған негіздерден тұрады және жеке адам мен қоғамға
бақыт әкеледі. Ахлақты (мінез-құлықты) жақсартып, кабілеттерін жетілдіреді.
Сондықтан дін мен адам бір мағынада, бірі болмаса екіншісі де болмайды.
Ақылды адамдарды өз таңдауларымен пайдалы нәрселерге жеткізетін дін
ілім (доктрина) және әдіс жағынан бөлінген. Шынында да әр
дінде бірі доктрина, екіншісі әдіс болған екі элемент бар.
Ислам сенімі бойынша діннің құрушысы - Аллаһһ. Барлық илаһи діндер
Аллаһһ тарапынан келіп, түп нұсқасын сақтаған күйінде өмір сүрген.
Алғашқы адам - сонымеи бірге алғашқы пайғамбар болып табылады. Өзіне
білдірілген дін - тауһид діні. Барлық пайғамбарлар адамдарға бірдей
ақиқаттарды үйреткен, Аллаһһтың бар екеніне және бір екендігіне,
періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, жақсылық пен жамандықтың
Аллаһдан болатынына, ақыретке, өлгеннен кейін кайта тірілуге иман келтіруге
шақырған. Сондықтан барлық пайғамбарлар білдірген діннің аты — Ислам.
Бірақ тарих ағымында адамдар діннен алыстаған және бос (батыл)
нәрселерге сенгсен. Міне, сол кезде Ұлы Аллаһһ адамдарды ескі сенімдеріне
қайтару үшін немесе оларға діннің жаңа негіздерін үйрету үшін анда-санда
пайғамбар жіберген.
Діннің түрлері
Ғалымдар шығу тегі, ддоктриналары, әдістері және жақтастарына қарай
діндерді бірнеше бөлімдерге бөлген. Осы бөлімдерге бөлген адамдар түрлі
діндерден және ұлттардан болған. Бір бөлігі мұсылман, бір бөлігі христиан
және еврей, ал бір бөлігі басқа діндердегі адамдар болып табылады. Бұлардан
мұсылман ғалымдар дінді Құранды негізге ала отырып бөлімдерге бөлген.
Ұлы Аллаһ Құранда Әли-Ғымран сүресі 319. 85; Рум сүресі 3030; Саф сүресі
619; Тәубе сүресі 933 аяттарында дінді анықтап, бөлімдерге бөлді. Осыған
орай діндер екіге бөлінеді. 1) Хақ дін, 2) Хак емсс дін (батыл).
Хақ дін - Ислам. Ал ислам пайғамбарлардын ортақ діні, әрі Аллаһ разы
болған жалғыз дін. Хақ діннің құрушысы - Аллаһ, шығу тегі уаһи, бұзылмаған
және сол қалпында қалғал дін. Құран Кәрім өзгеріп, өзгермеуіне қарай да
діндерді екіге бөледі.
1) Өзгертілген діндер.
2) Өзгертілмеген дін.
Өзгертілген діннің құрушысы Аллаһ, шығу тегі уаһи болған, бірақ уақыт
өте келе түрлі себептермен бұзылған, өзгерген, өзгертілген және тазалығын
жоғалтқан. Ал илаһи дін бұзылғанда немесе өзгертілгенде Аллаһ бір пайғамбар
жіберіп, адамдарға жаңадан таза дінді, яғни Исламды білдірген. Мысалы,
еврейлердің және христиандардың діні баста ислам діні еді. Бірақ уақыт өте
келе турлі себептермен еврейлер мен христиандар діндерін таза калпында
ұстай алмай, оны бұзып, өзгертті. Сондықтан Аллаһ Хз. Мұхаммедті соңгы
пайғамбар етіп жіберді және оған соңғы дінді уаһи етті. Құранды уаһи етіп,
таза және соңғы дін исламды адамдарға жаңадан білдірді.
Өзгертілмеген бір ғана дін - Ислам діні. Түскен кезінен бүгінге дейін
таза қалпын сақтаған исламның сенім, ғибадат, ахлақ (моральдық) негіздері
ешқандай өзгеріске ұшырамай, сол күйінде қалған. Өйткені исламның кайнар -
көзі болып табылатын Құран Аллаһтан пайғамбарға түсірілген күйінде
сақталып, қәзірге дейін жеткен.
Алайда бұрынғы пайғамбарларға жіберілген Забур, Тәурат және Інжіл
атты қасиетті кітаптар қорғалмай, уақыт өте келе озгертілген. Оларға
адамдардың сөздері, философтардың және дін адамдарының көзкарастары
қосылған. Нәтижеде бұл кітаптар Аллаһтың сөздері болу қасиетін жоғалтып,
адамдардың сөзі (блып қалған. Діндердің кейіннен бұзылуы шындығында кайнар-
көзі болған қасиетті кітаптардың бұзылуы және өзгертілуі нәтижесінде
болады. Діндер доктрина құрылымдарына және сенім жағдайларына байланысты
екіге бөлінеді 1. Тек тәңірлік діндер: Бір Аллаһқа сенім негізіне сүйенгеи
діндер болып табылады. Мұндай діндерде тек Тәңірлік негізге алынады.
Алланһты барлық жағынан бір екеніне және оған серік (ортақ) қоспау
сеніміне сүйенеді. Ислам мұндай дінге үлгі болыл табылады.
2. Көп тәңірлік діндер: бірнеше тәңірдің бар екенін қабылдайтын сенім
жүйесі. Пұтқа табынушылык, екі тәңірлік (дуалистік), натурализм, ескі грек,
ескі рим және ескі мысыр діндері (политеист) көп тәңірлік діндер болып
табылады.
Құрылымдарына байланысты діндер екіге бөлінеді.
1. Құрушысы болған діндер, құрушысы білінетін, құрушысы Аллаһ немесе адам
болған діндер; Исламият, Буддизм, Брахманизм және Христиандық сияқты.
2. Құрушысы болмаған, әдет-ғұрыпқа сүйенген діндер. Дәстүрлі түрде жасаған,
әдет-ғұрып түрінде өмір сүрген діндер: Яһудилік, Мысыр, Рим, Грек
діндері сияқты.
Діндер ерекшеліктері мен мазмұндарына карай үшке бөлінеді.
1. Алғашқы діндер: Анимизм, тотемизм, натуризм және фетишизм сияқты діндер.
Бұл діндерде дін сезімі және сенім негіздері жетілмеген.
2. Ұлттық діндер: Белгілі бір халыққа немесе ұлтқа тиісті діндер. Яһудилік
және буддизм сияқты діндер. Мұндай діндердің ережелері мен құндылықтары тек
қана өз халықтарына байланысты болады.
3. Әлемдік діндер: Барлық адамдарға тән және адамдардың қажеіттіліктерін
қамтамасыз ету мақсатындағы діндер. Ережелері, сенім, ғибадат және мораль
негіздеріне байланысты әлемдік болыл табылады. Барлық адамзаттың діні.
Әлемдік дін тек қана ислам діні болыл табылады.
Діндер ғибадат түсініктері мен негіздерінс қарай да үшке бөлінеді.
1. Сакрамантал діндер: Діни тойларға сүйенген діндер. Қасиетті нәрселерге
мән береді.
2. Профетик діндер: Пайғамбары бар және оның білдіруіне негізделген діндер
сенім және ахлаққа (адамгершікке) көп мән береді.
3. Мистикалық діндер: Бірқатар ішкі жорамалдар мен сыртқы практикаларға
сүйенеді. Ақыл ережелеріне емес, сезіміге және бос жорамалдарға, нәпсі
мен рухқа байланысты бағалауларға және тәжірибеге мән береді.
Дінге байланысты басқа бөлінулер де бар. Бірақ барлық анықтамалар мен
бөлінулердің ортақ пайдасы назарға алынғанда, үш түрлі дін бар екенін
байқауға болады.
1) Алғашқы қауым діндері
2) Ұлттық діндр.
3) Әлемдік діндер.
ХРИСТИАНДЫҚ
Христиан діні – әлемдегі ең көп тараған діндердің бірі, қазіргі таңда
оның 2 миллиардқа жуық ұстанушылары бар. Христиандық православие,
католицизм, протестанттық болып үш негізгі бағытқа жіктеледі. “Христос”
сөзі грек тілінен алынған, мессия, құтқарушы деп аударылады. Көне Өсиетте
Иисус Христос болашақта Израиль жеріне келіп, ол жердегі халықты
қиыншылықтан құтқаратын, әділеттілікті орнататын пайғамбар ретінде
сипатталады. Бұл дін біздің дәуіріміздің І ғасырында Помпей
шапқыншылығынан кейін Рим империясының құрамына кірген Палестинада пайда
болды. Палестинаның, әсіресе, оның орталық бөлігі – Самария
тұрғындарының этностық құрамы әртүрлі еді. Бұл жерлерге қоныс аударғандар
мұнда өз мәдениеттері мен нанымдарының белгілерін ала келді.
Вавилон, парсы, македон басқыншылығын (б.д.б. VІ-ІІ ғғ.) және жат
елдік Птоломейлер мен Селеквидтер әулеттерінің билігін бастан кешірген
палестиналық еврейлер аз уақытқа саяси тәуелсіздікке қол жеткізеді.
Б.д.б. 140 жылдан бастап тәуелсіз Иудеяны маккавей (хасмоней) әулетінің
алғашқы священник-патшалары билейді. Олар ел аумағын ұлғайтумен қатар
тұрғындарға иудей дінін қабылдатуға белсенді атсалысады. Б.д.б 36 жылы Рим
қолбасшысы Гней Помпей әскерлері Иудеяны жаулап алады, сөйтіп, Сирия
провинциясына қосылған Иудея Рим империясының бір бөлігіне айналды. Иудея
мен Самария өзін-өзі басқарудың соңғы белгілерінен айырылды. Енді билік
толығымен Рим тағайындаған билеушінің қолына шоғырланды. Бас абыз басқарған
абыздар мен ақсүйек өкілдерінен тұрған кеңес – Синдрионның құқы шектеліп,
ол римдіктердің толық бақылауына өтті.
Саяси тәуелсіздіктен айырылуды Палестина тұрғындарының бір бөлігі
қасірет ретінде қабылдады. Халық арасында әкелер өсиетін, діни рәсімдер мен
тыйым салуларды бұзғаны үшін құдай қаһарына ұшырағандық туралы пікірлер кең
таралды. Бұл еврейлердің діни-ұлттық топтары – хасидейлер (ізгі иудейлер)
мен фарисейлер (жіктелгендер) ұстанымдарының нығаюына көп ықпал етті.
Фарисейлер иудаизмнің тазалығы үшін, жат жерліктердің ықпалына қарсы
күресіп, дәстүрлі тіршілік нормаларын сақтауға шақырды. Бұл Жаңа Өсиет
мәтіндерінде көрініс тапты. Әлеуметтік құрамы бойынша фарисейлер қала
тұрғындарының орта таптарынан (саудагерлер мен қолөнершілерден, синагога
оқытушыларынан) тұрды.
Жергілікті дәстүрлермен, киелі діни орындармен санаспаған жатжерліктер
билігіне деген наразылық, Римге қарсы көтерілістердің аяусыз басып-
жаншылуынан туындаған енжарлық, әлеуметтік және мүліктік теңсіздіктің
тереңдеуі, ішкі қайшылықтар, сенімсіздік пен селқостық, болашақтың
бұлыңғырлығы сезімі мен мистикалық сарыуайым сарындарын туындатты. Біздің
дәуіріміздің І ғасырында Палестинада көп кешікпей құтқарушының,
мессияның (машиах) “құдай белгісі бардың” келетінін және оның иудей халқын
құтқарып, “иудей патшасы” болатындығын уағыздаушылар қаптап кетті.
Шығыстың әртүрлі діни ілімдері сияқты Рим діні де аш-жалаңаш халыққа ешбір
үміт бере алмады, Рим дінінің ұлттық сипаты ұлттық әділеттілік, аман қалу
теңдігі идеяларын нығайтуға мүмкіндік бермеді. Христиан діні құлдық
тәртіпті айыптап, қарапайым халықтың мүдделерін қорғауға талпынды. Сөйтіп,
адамдарға Христос әкелген құдай ақиқатын тану арқылы әрбір адам
бостандыққа жете алады деп жариялады. Адам төзгісіз қоғамдық қатынастарға
қарсы шығып, әр адамға түсінікті адамгершілік құндылықтарды ұстануға
шақырған христиан діні тез арада үлкен идеялық күшке айналды.
Христиан дінін ұстанушылар бұл дінді адамдар ойлап тапқан жоқ, ол
адамзатқа құдайдың жіберген діні дейді. Бірақ діни ілімдердің салыстырмалы
тарихы христиан дінінің пайда болуына діни, философиялық, этикалық
ықпалдардың болғанын айғақтайды.
Христианшылдық иудаизмнің, митраизмнің, көне шығыс діндерінің
философиялық көзқарастарының тұжырымдамалық идеяларын игеріп, қайта
қарастырды. Осының бәрі жаңа дінді байытып, нығайтты, оны ұлттық-этностық
мәдениеттерге қарсы тұруға дәрменді мәдени-интеллектуалдық күшке,
бұқаралық қозғалысқа айналдырды. Христианшылдықтың бұрынғы діни-мәдени
мұраны игеруі жаңа ілімнің жалпыға танылуына мүмкіндік берді.
Христиан ілімінің қалыптасуына Филон Александрийскийдің (б.д.б. 25-
б.д. 50 жж.) неоплатонизмі мен римдік ойшыл Сенеканың этикалық
көзқарастары ерекше әсер етті. Филон библиялық дәстүрге аян алуда
танылатын және жаратушы сөзі ретінде түсінілетін Логос ұғымы мен
эллинистік дәстүрде ғарыш қозғалысын бағыттайтын ішкі заң ретіндегі Логосты
біріктірді. Филон Логосты мәнді пайымдауға мүмкіндік беретін Қасиетті сөз
ретінде қарастырды. Филонның адамдардың туа біткен күнәһарлығы, мойынсұну,
мәннің дүние бастауы ретіндегі ілімдері, Құдайға жақындау құралы – экстаз,
жоғарғы Логос және Құдай ұлы болып табылатын логостар (періштелер)
туралы идеялары, рухани бастаулардың иерархиялығы туралы түсініктері
христиандық көзқарастардың идеялық алғышарттары болып табылады және бұл
идеялар мен түсініктер христиандықтың қалыптасуына зор ықпал етті.
Христианшылдықтың ізгілікке жету туралы адамгершілік ілімі Луцей Анней
Сенека көзқарастарына өте ұқсас. Сенека кез келген адам үшін бастысы
құдайылық қажеттілікті түсіну арқылы рухани бостандыққа жету деп санады.
Бастапқы христиандық қауымның құрамы негізінен қоғамның төменгі
таптары – құлдар, ерік алғандар, қайыршылар және тағы басқалардан тұрды.
Алайда ІІ-ІІІ ғасырлардың соңына қарай қауымдарда сенаторлық және әскери
атағы бар адамдардың саны артты.
Христиандық қозғалысқа ақсүйектер мен білімді адамдардың тартылуы оның
әлеуметтік мазмұнын өзгертті. Жоғары тап өкілдері қауымда жетекші орындарға
ие болды, мүлік жұмсау мен діни рәсімдерді атқаруға басшылық етті. Сол
себепті олар теңсіздікті жою, қалыптасқан тәртіпке қарсы шығу идеяларын
христиандықтан ығыстыруға тырысты.
Римде императорға адалдық культі кең таралған еді. Император мүсінінің
алдында құрбандық шалудан бас тарту саяси күмәнділіктің белгісі саналатын.
Христиандар бұл рәсімді ұстанудан бас тартқандықтан, императорлар Траян
(53-117), Марк Аврелий (121-180), Семтимия Север (146-221), Валериан (193-
260 жж. шамасы), Диоклетиан (245-316) және т.б. кезінде қатты қуғынға
ұшырады. Азап шеккендер культі христианшылдықтың таралуына және
христиандардың бірігуіне ықпал етті. Көптеген христиандар қуғынан шөл
далаларға қашты. Бұл осы уақыттарда христиан монахтығының пайда болуына
ықпал етті.
Қауымның әлеуметтік құрамының өзгеруі олардың әлеуметтік эволюциясын
да анықтады. Бұрынғы демократиялық үрдістерден бас тарту күшейе түсті.
Шіркеу мен қауым басшылары императорлық билікпен жақындасуға ұмтылды, ал
императорлық билік өз тарапынан империяны бір дін аясында топтастыруға
мүдделі еді. Ұлттық діндерді біртіндеп, атап айтқанда, рим дінін әлемдік
дінге айналдыру сәтсіз аяқталды. Империя халқының бәріне түсінікті ортақ
нәрсе қажет болды. Император Константин 312 жылы христиан дінінің
мемлекеттік дінге айналуына бастау болған Милан шешімін қабылдады. Ал 325
жылы толыққанды билікке қол жеткізген Константин Рим империясының
аумағында христиандықтың шектеусіз таралуын және оның басқа діндермен
теңдігін қамтамасыз етті.
Христиан ілімі Қасиетті Жазу – Библия мен Қасиетті Аңызға – шіркеу
әкейлерінің айтқандарына, соборлардың шешімдеріне негізделеді. Алайда,
ерте христиандықта бұл негіздер болған жоқ. Христианшылдық ұзақ уақыт бойы
ауызша дәстүрге негізделген уағыздар айту, аңыз-әңгімелер – “игі хабарлар”
арқылы таралды.
Алғашқы ғасырларда әртүрлі қауымдарда әртүрлі евангелиялар, жеке
адамдардың істері туралы жазбалар пайда болды. Сол уақыттарда белгілі
болған жазулар: Петр, Андрей, Варфоломей, Лука, Иоанн евангелиялары,
аталған Матвейден келген евангелиялардың әртүрлі нұсқалары еді. Сонымен
қатар топтардың атауымен аталып, сол топтарда қадір тұтылған евангелиялар
да, мысалы, назорейлер, эбиониттер, еврейлер евангелиялары да пайда
болды. Бұдан басқа Петр Апокалипсисі, Павелдің лаодикейліктерге,
александриялықтарға арнаған хабарлары, оның Сенекамен алысқан хаттары,
Петр уағыздары, 12 апостолдар ілімі (“Дидахе”), Герма “Пастрі” сияқты
аян алу жанрына жататын кітаптар да кездеседі.
Христиандар арасындағы кикілжіңнің себебін түсінгісі келген
император Константин епископтардан қасиетті кітаптар тізімін жасауды
талап етті, сөйтіп канонды жасақтау ісін тездетті. Константиннің мақсаты
бір орталықтан басқарылатын империяға сәйкес келетін бір орталықтан
басқарылатын ортақ ілім негізінде шіркеулерді біріктіру болды.
Константин қайтыс болғаннан кейін 363 жылы болған Лаодикей соборы
канондалған христиандық шығармалардың тізімін белгіледі. Алайда, Жаңа
Өсиет құрамына енген кітаптар тізімі 429 жылы Карфаган соборында
бекітілді. Жаңа Өсиет құрамына 4 Інжіл, апостолдардың 21 өсиеті және
Иоанның Апокалипсисі кірді. Бұлардың барлығы христиандар үшін киелі
кітаптар болып саналады. Ал қалғандарын шіркеулік дәстүр апокрифтік
(жалған) шығармалар қатарына жатқызады.
Христиандық догматтардың бір де біреуі аяқталған күйде пайда болған
жоқ, негізгі догматтар канондалғаннан соң даолардың төңірегіндегі
пікірталастар толастамады. Соборлар мен олардан тыс жерлерде әртүрлі топтар
арасында христологиялық пікірталастар жүріп жатты. Олар құдайдың үштік
бірлігі, құдайға айналу (боговоплощение) және күнәдан арылу қағидаларының
төңірегінде топтасты.
Б.д. 325 жылы Константин талабы бойынша шақырылған және оның
төрағалығымен өткен христиан шіркеулерінің Никей соборы құдай-әке мен
құдай-бала бір мәнді емес деп тұжырымдаған александриялық епископ Арийдің
және оның ізбасарларының ілімін айыптап, Афанасий Александрский ілімін
қолдап, осы қағиданың түпкілікті түсінігін жасады. Құдай үш бірліктің
тұтастығы және құдай-бала мен құдай-әке бір мәнді деп танылды.
Буддизм
II ғасырда буддизм Индиядан Қытайға тарайды. Қытайда буддизм ұзақ та,
күрделі қалыптасу кезеңінен өтеді. Қытай мәдениеті мен өмір салтына ену
үшін буддизмді уағыздаушылар аянбай еңбектенді, текстерді аударды, ел
арасында насихатын тоқтатпай іріктеп жүргізді. Елде үстем кунфуция дінімен
мен оның этикалық талаптары буддизм қағидасымен үйлесе бермеді.
Даосизм мен буддизмде рухани сабақтастық табылды. Буддизм алғаш
даосизмнің сектасы, құрамы ретінде насихатталынды, таратылды.
ІІІ-IV ғғ. қытайдың Оңтүстік пен Солтүстік династиясы дағдарысқа
ұшырап, тайпалар мен тектілер арасында бақталастық күшейеді, елде тыныштық
бұзылады. Осы кезде күнделікті тұрмыстағы абыр-сабырдан, қан төгістен арылу
үшін буддистер адамдардың күш-жігерін өзіне шоғырландыруға, қоршалған
монастырьде оңашалануға, әркім өзін қорғауға шақырды. Бұл үндеу көптің
құлағына шалынды, көңілінен шықты. Буддизмнің ықпалы осы кезеңде анағұрлым
көтерілді. Лоян, Чанани сияқты орталық аймақта 180-ге тарта будда
монастырі, храмдар, табынатын орындар салынды. Олардың саны Ү ғ. аяғында
1800, ал монахтар тіпті 24 мыңға жеткен сияқты.
Басқа діни храмдар сияқты будді монастрлері де салықтан босатылды.
Мұндай мемлекеттік жеңілдік храмдар сатуға, монахтарды дайындауға және
ұстауға, табынуға келгендерге дұрыс жағдай жасауға үлкен септігін тигізді.
Оның үстіне буддистер шаруалармен, қаладан қашқандармен, өз жерінен
қудаланған көшпенділермен, қысқасы өмірдің ауыр тауқыметін басынан кешіріп
жүрген қара халықпен тікелей араласты, сол қалың жұртты будда дініне
тартты.
IV ғасырда-ақ қытай буддистері, әсіресе Сунь Чо Будданы Даоның жалғасы
деп түсіндіре бастайды. Қытай буддистері өз уағызында жоғарғы адамгершілік
талаптарына - мейірімділік, шыдамдылық, рақымдылыққа баса көңіл бөлді,
кунфуцияның сяо принципін құрметпен қастерледі.
Атақты қытай монахы Дао-ань (312-385) будда идеясын қытай тұрмысы мен
салтына жақындатуға үлкен мән берді. Кунфуция ілімін жақсы білетін Дао-ань
біртіндеп буддизмді қабылдап, Сянь-яндегі монастрьде оны тікелей уағыздады,
будда текстерін қытай тіліне аударады. Ол қытай буддистеріне арнайы лауазым
- Ши дәрежесін енгізді, будданың болашағы Майтреяға (Милэфоға) табынуды
дағдыға айналдырды.
Тағы да бір қытайлық буддистің Хуэй-юаннің (334-417) ықпалы күшті
болды. Кунфуциялық ілімнен бастаған ол, кейін даосизмдік рәсімді ұстайды.
Біржақты буддизмге қызмет етеді. Хуэй-юань Цзянси провинциясында өзі
салдырған монастырьде сол кездің әйгілі ойшылдарының басын қосады. Ол
буддаға үгіттеу өнерімен кодтің көңілінен шығады. Батыстың Амитаба
буддасына табыну салтын енгізеді. Бұл будданы қытай жеріне икемдеудің бір
жолы еді.
Қарапайым, қара халық үшін буддизмді қытайлық даосизмнің бір түріндей
көрсетті. Даосизм мен буддизм монахтары қалың жұрт арасында қатар өз
рәсімдерін жасап жатты. Қалың жұрт бұл өмірдің қайғы-қасіретінен құтқармақ
буддизм идеясын, оның болашаққа деген үмітті оталдырғызатын ахуалын,
тәрбиелік жұмыстарын жүрегімен қабылдады. Буддизмнің дәстүр-салты әркімге
бейімделген қарапайым болды. Сондықтан ол қытайлықтардың көңілінен шықты.
Қытай қоғамының жоғарғы топтары — шонжарлары, ойшылдары буддизмнің
салттық немесе дуалық жақтарына емес, оның метафизикалық, философиялық
жақтарына ерекше мән берді. Өмірге деген қытайлық және буддалық түсініктер
мен идеялардың қосындысынан буддизмнің жаңа ағымдары қалыптасты. Солардың
бірі - чань буддизмі (дзэн).
"Чань " немесе "дхиана" - қадалу, медитация деген мағынаны білдіреді.
Дхиана мектебі - будданың көне бағдары. Оның мақсаты - адамның сезімі мен
ойын сыртқы дүние ықпалынан алшақтатып, өзінің ішкі жан дүниесіне
шоғырландыру, рухқа шексіз қадалу арқылы өзін-өзі билей алмайтын трансқа
жеткізу, болмыстың терең көлеңкелі жағына көңілді шөктіру арқылы ойдың
көзін ашу, ақиқатты іздестіру.
Дао-ань дхиананың сутраларын алғаш қытай тіліне аударды. Чан-буддизмшң
қытай жерінде пайда болуы туралы аңыздар көп. Соның бірінде, индиялық
буддизмнің әйгілі патриархы Бодхидхарма VI ғ. Қытайға көшіп келеді. Лян
династиясының императоры У-ди Бодхидхарманы құрметпен қарсы алады, сол үшін
монастырь мен храм соқтырады, салықтан босатады. Бірақ патриарх
императордың бұл құрметін әбігершілік табыты деп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz