Банк қызметін ұйымдастырудың негіздері

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
1. Банктік қызметті ұйымдастыру
1.1. Банктің мәні және оның қызметтері мен ұйымдастыру негіздері
1.2. Банк жүйесі
2. Банк тәуекелдері және оны бағалау
2.1. Банк тәуекелдерін бағалау
2.2. Банк қызметін бағалау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Банк қызметін ұйымдастырудың негіздері
Банк тұрпаттары

Банктің жарғылық қоры қандай кездерден қалыптасқанына қарай банк
туралы заңдарда олар мемлекеттік, жеке, акционерлік, аралас және шетелдік
боп жіктеледі.
Банктерді акционерлік формада ұйымдастырудың ерекшелігі мен
артыкшылыгы неде? Шаруашылық серіктестіктері мен ак-ционерлік қоғамдар
туралы заңға сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам - бұл заңды тұлға. Онда
құрылтайшының (акционерлік қоғамның қатысушылары құрылтайшылар деп аталады)
меншік кұкығы Ұлттык банктің лицензиясы иегізінде шығарылган ак-циялармен
айғақталады. Акционерлердің үлесі мен банктің табысы сатып алынган
акциялардың санына тікелей тәуелді болады. Акционердің жауапкершілігі сатып
алынған акцияның сомасымен ғана шектеледі. Банк таратылған жағдайда немесе
банкротқа ұшырағанда барлық талапхаттар (претензия) жекелеген акционерлерге
емес, банкке ұсынылады, яғни банктен талап етіледі.
Акциоиерлердің банкті баскару бойынша жауапкершілігі басқарманы
сайлаумен және жылдық жиналыста банк саясатынын мәселелері бойынша дауыс
берумен шектеледі.
Банкті акционерлік емес формада (үлестік жеке форма) ұйымдастыру
қатысушылардың құкығын растайтын қандай да бір формалдық айғақты қажет
етпейді.
Пайшы (үлескер) банк қызметіне қатысты барлық тәуекелдікті өз мойнына
алады әрі оның барлық міндеттемелері бойынша жауап береді. Банкротқа
ұшыраған жағдайда барлық талапхаттар банкке де және өз мүлкіне жауап
беретін әрбір үлескерге ұсынылады.
Екіншіден, акционерлер акцияны баска тұлғаға бере алады. Бұл арада
банк жекелеген акционерлер банкротқа ұшырағанда немесе кұзіреттілігін
жоғалтқанда немесе қоғамнан бөлініп шыққанда да өз жұмысын жалғастыра
береді. Ал, катысушы өзінің үлесін пай формасында басқа қатысушылардың
келісімінсіз бере алмайды. Үшіншіден, акциоиерлік банкте оны басқару
бойынша қызмет нақты бөлінген. Акционерлер басқарманы, басқарма төрағаны,
ал, ол (төраға) басқару аппаратын сайлайды. Басқару аппараты өз кезегінде
мамандар мен қызметкерлердің міндеттерін аныктайды. Жеке банкте қатысушылар
оны басқаруға тікелей катысады әрі олар администраторлар болып табылады
және басшылықтың тиімділігі олардың жеке сапасына қарай орын алады.
Банктерді акционерлік формада ұйымдастырудың кемшіліктері: акционерлік
банкті құрудың қиындығы (жергілікті үкіметтен рұксат алуды қажет етеді),
икемділігі аз әрі өзгерген жағдайда бейімделу қабілеті төмен болады.
Бұл аталмыш кемшіліктерге карамастан банктерді акционерлік формада
ұйымдастыру - нарықтық экономикада ең тиімді әрі баламалы жол болып
табылады және нарықтық экономикасы дамыған барлық елде банктердің көбісі
акционерлік компамиялар немесе корпорация формасында ұйымдастырылған.
Банк мекемесі және банк қызметін тоқтату
Банк ұйымы біршама күрделі процедураны білдіреді әрі елдің арнайы
заңдарымен реттеледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында
банктерді кұруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын
тіркейтін кітапты жүргізеді.
Ұлттық банк белгілегеп мөлшердегі төлем негізінде де рұқсат беріледі.
Рұқсат беру барысында Ұлттык банк орындалатын банк операциялярын
анықтайды.
Банк туралы заңдар мен заң актілерінде банк қызметін бастауды және
тоқтатуды карастыратын тәртіптер реттелмеленген.
Банкті кұруға рұқсат алу ушін мынадай құжаттар қажет:
рұқсат беру жөніндегі өтініш;
экономикалық негіздемесі;
жуық арадағы 2-3 жылға жасалған болжамды да қамтитын іскерлік жоспар;
— құрылтайшылар ұсынған банк басшыларының (төраға мен бас бухгалтер)
кәсіби жарамдылығы туралы мәлімет;
- құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы жөніндегі
аудиторлық тұжырым;- жарғылық қордың шотына қаражаттың енгізілгенін
растайтын кұжат.
Оның үстіне, бірлескен немесе шетелдік банктерді, сондай-ак, олардың
еншілес банктерін кұруға рұксат алу үшін мыналар қажет: - заңды тұлғалардың
құрылтайшылары үшін; олардың заңды мәртебесін растайтын жарғы немесе баска
құжат және өткен екі жылдың жарияланған балансы; шетелдік құрылтайшының
бірлескен банкке қатысуы туралы, республика аумағында шетелдік банкті құру
немесе еншілес банкті ашу туралы тиісті органның рұқсаты; Қазақстан
аумағында бірлескен банкке шетелдік құрылтайшының қатысуына шетелдік
құрылтайшының қарсылык білдірмегенін растайтын бақылаушы органдардың
жазбаша хабарламасы.
Банк өз қызметін колданыстағы заңның 68-74 баптарындагы ережеге
сәйкес, сонымен бірге, Қазақстан Республмкасының белгіленген колдапыстағы
заң жағдайларында банк құрылтайшыларының шешімі бойынша тоқтады.
Банктер құрылтайшылар, акциоиерлер бекіткен жарғының негізінде әрекет
етеді.
Банк жарғысы мыналарды қамтуы керек:
банк пен оның орналасқан орнының атауы;
банк жүзеге асыратын банктік операциялардың тізбесі;
жарғылық кордың мөлшері және банк құрған өзге қорлардың тізбесі;
банктің баскару органы, оның бақылаушы оргаиы, құрылымы туралы және олардың
қалыптасу тәртібі мен қызметтері туралы ереже;
- банкті таратудың тәртібі.
Банк бір қалыпты жұмыс істеу үшін жарғылық, резервтік, сақтандырушы
және басқа да корлар құрылады.
Жарғының қор банк міндеттемелерінің негізгі қамтамасыз етушісі ретінде
қызмет етеді әрі акцияларды шығарудың есебінен, кұрылтайшылар жарнасының
есебінен калыптасады.
Бастапқы жарғылық және резервтік корлардың ең аз шамадағы мөлшерін
Ұлттық банк белгілейді. Банктің жарғылық қоры жаңа акционерлерді тарту
жолымен, құрылтайшылардың қосымша акцияны сатып алуымен, мүліктің кұнын
қайта бағалау және дивидендтерді қайта инвестициялау арқылы ұлғайтылуы
мүмкін. Жарғылық кордың мөлшері жалпы акционерлер жиналысының шешімімен
арттырылады немесе кемітіледі. Жарғылық қордың өзгерісін Ұлттық банк
тіркейді.
Банктің болжанбағын шығындары мен залалдарын өтеу үшін резервтік қор
құрылады. Ол банк пайдасынан жарғылық қор сомасының 25% мелшеріне дейін жыл
сайын аударылатын қаражаттың есебінен қалыптасады. Ол банк басқармасының
шешімі бойынша жұмсалады.
Сақтандыру қоры мси басқа да арпайы тағайындаудағы қорлар банк
пайдасынан аударылатын қаражаттардың есебінен қалыптасады және олар
басқарманың шешімі мен жалпы акционерлер жиналысының шешімі бойынша
жұмсалады.
Қазақстан Республикасында мемлекет пен банктің жауапкершіліктері
заңмен шек қойылған. Банктер мемлекеттік міндетемесі бойынша, ал мемлекет
банктердің міндеттемесі бойынша жауап бермейді, алайда, банктер немесе
мемлекет мұндай жауапкершілікті өз мойнына алғанда олардың арасындағы
заңмен белгіленген шектің маңызы болмайды.
Банктер оператіивтік банк кьізліеүіис качысты шешімдерді дербес
қабылдайды, яғни, үкіметтің өкілетгі және атқарушы органдарына тәуелді
болмайды.
Банк бас офистің орналасқан орнынан тыс ҚР аумағында өзінің
филиалдарын, кассалық-есеп айырысу бөлімдерін ашуға кұқылы.
Филиал, банк өкілдігі - банк берген өкілеттіліктің шегінде әрекет
ететін, банк атынан банктік операцияларды жүзеге асыратын, банктің мекен-
жайынан тыс жерде орналасатын және заңды тұлға болып табылмайтын банктің
бөлімшесі. Олар банкпен бірдей бірыңгай баланска ие.
Банктің кассалық-есеп айырысу бөлімі - банктің жекелеген түрлерін
орындайтын филиалдық немесе өкілдік мәртебесі жоқ, заңды тұлға болып
табылмайтын, өкілетті органның келісімі негізінде құрылған банктің аумақтық
оқшауландырылған бөлімшесі. Банктің Филиалы, өкілдігі және кассалық-есеп
айырысу бөлімі қолданыстағы заңда белгіленген тәртіп бойынша жабылады.
Банктердің Ұлттық банкпен, ҚР қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу
әрі қадағалау жөніндегі агенттігімен өзара қарым-қатынасы.
Банктердің Ұлттық банкпен және Қазақстан Республикасы Агенттігімен
өзара қарым-қатынасы Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік
қызмет туралы заңның 41-51 баптарыман, сондай-ақ, ҚР ҚР Ұлттык банкісі
туралы заңының 61-64 баптарымен анықталатын принциптердің негізінде
құрылады. Ұлттық банк пен агенттік өз қызметінде бүкіл банк жүйесінің ақша-
несие жүйесін нығайту әрі дамыту мүддесінде калыпты жұмыс істеуіне ықпалын
тигізеді, банктерді олардың қызметіпе қатысты мәселелер бойынша нормативтік
құжаттармен уақтылы қамтамасыз етеді, банк жүйесіне кадрларды дайындауға
қатысады және банктердің жүмысына әдістемелік көмек көрсетеді.
Ұлттык банк заңда карастырылған жағдайларда ғана болмаса, банктің
оперативтік қызметіне араласа алмайды. Оның реттеуші әрі бақылаушы
қызметтері Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы заңымен шектелген.
Банктердің қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың несие берушілері
мен клиенттерінің мүдделерін қорғау, сондай-ақ, ақша айналымын нығайту
мақсаттарында Ұлттық банк пен Агенттік дербес күн сайынғы балансты
белгілейді. Банктер мен олардың филиалдары орындауға міндетті бұл
экономикалық нормативтер, сонымен бірге, еншілес банктер мен банк
бірлестіктеріне де қолданылады.
Ұлттық банк бланктердің міндетті нормативтерді сақтауына Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкісі туралы заңмен анықталатын өкілеттіліктерге
сәйкес өздері шығарған нормативтік актілерді дұрыс қолданылуына бақылау
жүргізеді.
Банктер Ұлттық банк пен Агенттікке банк қызметіне қатысты басқа да
құжаттармен бірге баланстарды, есепшіліктерді береді. Мұнда алынған
мәліметтің құпиялылығы сакталады.
Ұлттық банк пен Агенпік кез келген уақытта өзінің өкілеттілігіне
сәйкес тиісті мәселелерді банктерге барып тексере алады. Банктерде
пруденциялык нормативтердің бұрмаланғаны анықталған жағдайда Агенттік
бұрмалауды жоюдың мерзімін және басқа да шарттарын белгілейді. Қазақстан
Республикасындагы банктер мен банк қызметі туралы заңға сәйкес Ұлттык банк
пен Агенттіктің пруденциялық иормативтері мен нормативтік актілері жиі
бурмаланган жағдайда, олардың белгіленген банк операцияларын иормативтерге
сәйкес өткізудің мерзімі мен өзге шарттары орындалмаган жағдайда,
есепшіліктер берілмегенде немесе күмәнді есепшіліктерді ұсынғанда және жыл
қорытындысын залалмен аяқтаған жағдайда Ұлттық банк пен Агенттік банк
құрылтайшыларының алдына банктің қаржылық тұрғыдан сауығуы бойынша
шараларды өткізу турасында, оның басшылығын ауыстыру туралы, банктерді
кайта кұру немесе тарату жөнінде мәселе кояды. Әрі мынадай санкцияларды
қолдануы мүмкін:
заңмен белгіленген ақшалай айыппұл өндіріп алу;
Ұлттық банкте орналастырылған резервтік кордағы дебитор-банктің берешегін
есептен шығару;
осы заңның 42 бабында қарастырылған жекелеген нормативтерді өзгерту;
Қазакстан Республикасы Ұлттық банкі туралы заңда
қарастырылган жағдайда банкті уақытша басқару;
банк операцияларының кейбір түрлеріне қатысты лицензияны қайтарып алу;
банктердің заңсыз әрекеттері нәтижесінде алынған табысты бюджетке алу.
Банктердегі бухгалтерлік есептің ережесі, есепшіліктің және өзге де
материалдардың көлемі мен сипатын Ұлттық банк белгілейді.
Банктер мен олардың клиенттері арасындагы қарым-қатынас
Клиенттерді таратудағы банктердің арасында күшейе түскен бәсекелестік
банктердің клиентке, олармен серіктестік қатынасты орнатуға катысы
ұйымдастыру мәселелеріне айрықша назар аударуын талап етеді. Қазақстан
Республикасындагы Банктер мен банктік қызмет туралы заңның 33-бабы бойыиша
банктер тең құқыкты серіктестіктер ретіиде алға шығып, өз операцияларын
еркін несие ресурстары нарығында жүзеге асыра алады. Өз қызметінде олар
оздерінің клиенттеріне қаражатты орналастырудың, несиені алудың жақсы
жағдайын, бамк қызметінің ауқымды спектрін ұсынумен бір-бірімен
бәсекелеседі. Банк өз клиентінің алдында жауапты болады.
Банктердің клиентпен жүргізетін экономикалық жұмысы банкке клиенттерді
таратудан бастап, олардың шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды
орындауға дейін банк қызметінің барлық жағын қамтиды.
Банктер клиенттерді оз жағына тартуы үшін нақты жұмыстарды жүргізуіне
тура келеді - жарнама, жаңа қызмет түрлерін енгізу, келіссөздер жүргізу,
қаржылық жағдайды алдын ала талдау, әр түрлі келісімшарттарды әзірлеу әрі
бекіту және т.б. Бұл жұмыстардың барлығы да банктің өз активтері мен
пассивтерін басқару жөніндегі қызметімен тығыз байланысты.
Клиенттермен жүргізілетін жұмыс әр түрлі келісімшарттарды бекітудің
негізінде құрылады: есеп айырысу, кассалық және несиелік қызмет көрсетулер,
бірлескен қызмет, депозит шоттарын ашу әрі жүргізу және т.б. туралы
келісімшарттар.
Клиенттердің ағымдағы әрі есеп айырысу шоттарын ашу және олар бойынша
операцияларды жүзеге асыру есеп айырысу мен кассалық-есеп айырысу
қызметтері туралы келісімшарттың негізінде жүргізіледі.
Есеп айырысу кызметін көрсету жөніндегі келісімшартта есеп айырысу
немесе ағымдағы шотты ашудың шарты және олар бойынша операцияларды жүзеге
асырудың шарты көрсетіледі. Кассалық-есеп айырысу қызметін көрсету туралы
келісімшартта бұдан басқа кассалық операцияны жүргізудің тәртібі реттеледі.
Есеп айырысу тәртібі құжаттардың белгіленген мерзімде өту кепілдігін
қамтамасыз етуі керек.
Орындауға жатпайтын банктік операциялар орындау барысындағы банктердің
материалдық жауапкершілігі де осы келісімшартта айтылатын болады.
Орындауға жатпайтын банктік операциялар жүзеге асырылған жағдайда банк
пен клиент Қазақстан Республикасының Парламенті бекіткен Қазақстан
Республикасындагы қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың тәртібін бұзғаны үшін
салынатын экономикалық санкциялар туралы ережеге сәйкес жауап береді. Банк
пен клиенттің бірлескен қызметі жүзеге асырылатын болса, бірлескен қызмет
туралы келісімшарт бекітіледі. Онда тараптардың құқыктары мен міндеттері,
олардың арасында пай-даны белудің әрі қаржыландырудыңтәртібі айтылады.
Клиентті несиелеу банк пен клиент арасында бекітілген несие
келісімшарты негізінде жүзеге асырылады. Бұл келісімшарт ссуданы берудің
және өтеудің мерзімін, шарты мен тәртібін, тараптардын құқықтары мен
міндеттерін, ссуда бойынша кепілдікті және пайыздық мөлшерлемені реттейді.
Кейбір банктерде несие келісімшарттарымен (ол бірнеше
жылдарпа,бекітіледі) қатар несие хаттамасы пайдаланылады. Несие хаттамасы
ағымдағы жылға жасалады. Онда жекелеген сәттер, мысалы, тиімділіктің
баршаға ортақ және өзіндік ерекшелігі бар критерийлері, жекелеген несие
түрлерін берудің шарттары нақтыланады. Депозитік шоттарды ашу әрі жүргізу
туралы келісімшарт осы депозиттің ашылатын мерзімі, ол бойынша пайызды
төлеудің тәртібі, осы депозиттік шоттан қаражатты өндіріп алудың тәртібі
туралы мәліметтерді қамтитын болады.
Барлық аталмыш келісімшарттар банктің клиентпен өзара қарым-
қатынасының сипатын анықтайды. Келісімшарттар олардың арасында болатын
келіссөздердің, бір-бірінің қызметін алдын ала мұқият зерделеудің
нәтижесінде бекітіледі. Банк нақты әдістеме бойынша, көбінесе өтімділік,
айланымдылық, қаражатты тарту және пайдалылық секілді негізгі төрт
көрсеткішке сүйеніп, серіктесінің қаржылық жағдайы мен несие кабілеттілігін
талдайды.
Жоғарыда аталған келісімшарттар банктің бастамасы мен және клиенттің
бастамасымен де бұзылуы мүмкін. Бекітілген келісімшарттың бұзудың тәртібі
мен шарты айтылатын болады. Келісімшартардың бұзылуына мыналар себепкер
болуы мүмкін: тараптардың өз міндеттемесін орындамауы, өз міндеттемесін
орындаудың мүмкін еместігі, тараптардың өз міндеттемесін теріс пайдалану
және т.б.
Депозиттермен жүргізілетін ағымдағы экономикалық жұмыс банктің
пассивтерді басқару бойынша қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып
табылады. Ол банк клиенттерінің шоты бойынша қаражаттың қозғалысын талдауды
және ең өтімді депозиттер тобын өтімділігі аз депозиттер тобына
түрлендірудің мүмкіндіктерін анықтауды ұйғарады. Мұндай талдау банкке
сенімсіз клиенттерді және төлем тәртібін бұзушыларды анықтауға мүмкіндік
береді. Банкке мұндай ақпарат осы клиентке оның несиеге мұқтаждығы
анықталған жағдайда несие берудің мәселесін шешу барысында қажет болады.
Депозиттермен жүргізілетін ағымдағы жұмыстың тағы бір бағытына
клиенттің банк қызметінің жаңа түріне мұқтаждығын анықтау, есеп айырысудың
формасын жетілдіру жатады.
Банк клиентпен келісе отырып, баланысты несие бөліміне берудің мерзімі
меи тәртібі және қарыз алушының өзгеге де есепшілік формаларын белгілейді.
Әрі осылардың негізінде клиеиттің қаржылық жағдайын және оның несиеге
қабілеттілігін талдайды. Банктер несиенің уақтылы қайтарылуыи қамтамасыз
етуі үшін банк іс-тәжірибесінде қабылдаған формада, кепілзаттарды,
кепілгерлікті және міндеттемені қабылдайды.
Несиені және баска төлемдерді уақтылы қайтармаған клиенттерге қатысты
Қазақстан Реслубликасындагы банктер мен банк қызметі туралы заңның 36
бабына сәйкес банк мынадай шараларды қолдама алады:
жаңа (екінші мәрте) несиені бермеу;
осы клиенттің шоттындағы кез келген қаражатпен оның
берешегін өндіріп алу;
соттың шешімімен салынған мүлікті сату.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңына сәйкес мұндай қарыз
алушылар төлем қабілеті жоқ тұлғалар ретінде жариялануы мүмкін.
Банктердің өз клиенттеріме оларға берілген несие мен оның пайызы
бойынша қоятын талапхатының мерзімі ескерілмейді.
Банктер өз клиенттерінің және корреспонденттерінің салым ақшалары,
шоттары, операциялары бойынша құпияны сақтауға кепілдік береді. Банктің
барлық қызметкері банк корреспонденттері мен клиенттерінің салым ақшасы,
шоты және операциясы бойынша құпияны сақтауға міндетті.
Заңды тұлғалардың салым ақшасы, шоты және операциясы бойынша банктің
аныктамасы сотқа, төрелік сотқа, тергеу орнына, прокуратураға, аудиторлық
ұйымға, сондай-ақ, салық салу мәселесі бойынша салық орындарына беріледі.
Баланыстың даму процесінде айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық
тәжірибесі өзіндік банктерді құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке
және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айнапды. Германияда
италияндық сауда үйлсрінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі кұрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп аталатын
операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни ақшалай
қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кезінен колданыла
бастады. Банктер клиеиттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар
бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шыкты. Есеп айырысуды
қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін
банк билеттерін (һиёи - гуду) шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталықка
(банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX гасырдың басында оган
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның
банкноттары толемнің әмбебеп, заңды кұралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялык банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік түргыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жок, тек XIX гасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық
эмиссиялык банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазакстанның банктері болған
емес. Бұл турасында осы тараудың келесі тармағында айтылады.
Банктің мәні және оның қызмет ету аясы
Банктің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның осы замангы ұғымын қарастырып
көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек акшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы түсініктері де әр қилы.
Кейбіреулер оны мекеме, енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны
экономикалық басқарудың органы деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық
ұйым ретінде карайды және т.б. Банктің мұндай анықтамаларын оқулықтар мен
гылыми әдебиеттерден, кезеңдік баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау
секілді ресми құжаттардан да кездестіруге болады. Алайда, банктің мәнін
терен зерделеген И.О. Лаврушин айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына
қатысты жоғарыда аталғандардың барлығы дерлік шындыкка толық сәйкеспейді,
әрі банктің мәнін ашып көрсетпейді.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерде көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Ол тек жай ғана
тауарды емес, ақша және төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді.
Қолма-қол ақшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс,
тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады. Әрі-беріден соң несие қандай да
бір соманы білдіріп коймайды, ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін
капитал ретінде анықталады.
Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос (еркін) ресурстары
ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады. Банк өнеркәсіп және сауда
кәсіпорындарынан өз өнімінің өзіндік ерекшелігімен айрықшаланса да ол
мекеме меи ұйымға қарағанда кәсіпорынға ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен
деңгейде өндірушілік сипатымеи алга шығады.
Несие ісі - банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әрі
беріден соң, ол шаруашылык жүргізуші субъектілердің және жеке тұлғалардың
төлем айналымын қолма-қол ақша формасыида және қолма-қол ақшасыз формада
реттейтін аса ірі несие институты болып табылады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын (институт) ретінде жұмыс істеріне мүмкімдік
беретін құрылғыны ойның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк
құрылгысы төрт міндетті блокты қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде
болмайды орі дамы-майды:
Банк теориясынын маңызды мэселесіне оның қызмет ету аясы туралы мэселе
кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын эдістемелік
тэсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктіңқызметету аясы - бұл басқа
экономикалық инсти-туттарға қараганда тек банктің өзіне ғана тэн қызметі.
О.И. Лаврушин банктің 3қызметету аясын былайша анықтап берді. Оның
біріншісі - акшалай қаражатты шогырландыратын кызметі. Уақытша сақтауга
құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі бамк операцияларының бірі
болып табылады. Мәселенін, мәні мынада.
Кейін пайдаланыл)'ы үшін қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана
тэн емес. Алайда уақытша бос акшаны шогыр-ландырудағы банктің біркатар
ерекшеліктері болады:
шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің
өз қажеттілігіне емес, басқалардың қажеттілігіне кайта
бөлу тәртібімен пайдаланылады;
шогырландырылатынжәне қайта бөлінетін қаражаттыц
меншік иесі - бастапкы несие беруші (банк клиенті);
қаражатты шогырландыру тек арнайы үлгайтумен (лицен-
зия) жузеге асырылады әрі бамктің негізгі қызмет түріне
айналады.
Екінші қызмет — ақша айналымын реттейтін қызмет. Банк не-сие беруші
мен карыз алушының арасындагы, сатушы мен сатып алушының арасындагы делдал
болып табылады. Банк несие беруші ыен қарыз алушының арасындагы, сатушы мен
сатып алушыныц арасындагы делдал болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде
контрагенттердің арасындағы есеп айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат
айналымы, капитал жүзеге асырыла-ды. Ақшалай қаражат айналымы
экономиканыжәнехалықты несиелеу, төлем кұралдарын шығару арқылы реттеледі.
Үшінші қызмет- делдалдык қызмет. Бұл арада банктің дел-далдық қызметін
тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек. Оган терецірек үңілуі кажет.
Банктер арқылы ақшалай қаражат пен капитал бір субъектіден екіншісіне,
экономиканың бір сала-сынан екіншісіне құйылады (ағылады). Банк шоты
бойынша жү-зеге асырылатын операциялармен капиталдың қозғалысы қамта-масыз
етіледі, ягни оларды экономиканың бір секторына шо-гырландыра отырып, баска
салалар мен аймақтарга қайта бөледі. Қайта бөлінетін банк ресурстары жұмыс
істеу саласы бойынша да, мерзімі бойыиша да, мөлшері бойынша да бір-бірімен
сэйкес келмейді. Бүкіл экономикалык өмірдің ортасында болатын банк
капиталдың мөлшерін, мерзімін және багытын шаруашылыктың қажеттіліктеріне
қарай түрлендіру (озгерту) мүмкіндігіне ие. Со-нымен, делдалдық қызмет -
бұл тәуекелдікті (катерді) азайтатын әрі ұдайы өндіріс субъектілерінің
арасындагы катынасты кеңей-тетін, ресурстарды түрлендіретін қызмет.
14.3. Банк жүйесі
Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарыктық эконо-миканың
мацызды күрамдық бөлігі болып табылады. Ол несиежәнекаржы операцияларының
иегізгі массасын шогырландырады.
Кез келген жүйе барлық кажегті элементтер мен кажетті про-порцияларды
қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толыктыруы қажет,
эдеттегіше, бір жүйе өзінен де аукымды басқа жүйеге енеді.
Банк жүйесіне бұл принципіердің де тікелей қатысы бар. Мэ-селен, кез
келген елдің банк жүйесіиде оііың негізгі элементгері кездеседі: әр түрлі
түрпаттагы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым,
банктердің бірлестігіжәнет.б.
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін орга-никалык
түргыдан толыктырадыжәнебелгілі бір түтастықты құрайды.
Банк жүйесі құрамдык бөлік ретінде үлкен жүйе - елдің не-сие жүйесіне
кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйе-сіне кіреді. Сол себепті
де банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз
байланыстырып қарау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты қызметінде
бюджеттік-са-лықтықжәнебасқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп, эко-
номикалык өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шек-теліп,
сабақтасады.
Банк жүйесі белгілі бір өзгешеліктер мен белгілерге ие. Бұл турасында
Акша, несие, банктер (жалпы редакциясын О.И. Лав-рушин басқарган, М.: Ф
және С. 2002. 285-290 бб.) тиянақты баяндалған. Бұган қысқаша тоқталамыз.
Сонымен, басқа жүйе-лерден айрыкшалап көрсететін банкжүйесінің белгілері
қандай:
БЪнк жүйесінің элементтері жоғарыда айтып кеткеніміз-
дей, алгы шебін Орталык банк құрайтын нақты бірлікке бағына
отырып өзара әрекеттеседі. Онда кездейсоқ элементтер бол-
майды.
Банк жүйесі өзінің кұрамдык элементтерімен, олардың
өзара әрекетімен анықталатын өзіндік ерекшелікке ие. Онда елдің
Орталық банкі белгілеген қосымша міндеттерді, ережені орын-
дайтын озіне гана тэн тетік жұмыс істейді.
Банк жүйесі элементтерді өчара алмастыруга кгоілгтті.
Оны біртұтас ретіндежәнебір бүтінге багынатын әр түрлі бө-
ліктер ретінде көрсетуге болады. Бұл оның жекелеген белікте-
рінің қажет болган жағдайда бір-бірін алмастыра алатындай етіп
байланысқанын білдіреді. Мысалы, Жинақ акша банкісінің депо-
зиттік операцияларын коммерциялық банктер орындай алады, ал
ауылдық жерлерде бұл істі пошталық жйнақ ақша жүйесіне сеніп
тапсыруға болады. Қандай да бір банк банкротқа ұшыраса да,
банк жүйесі сақталып қалады.
Банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Ол ұда-
йы даму, қозғалыс үстімде болады. Ол жаңа элементтермен, жаңа
байланыстармен толыгуы мүмкін. Жаңа несие түрлері мен қаржы
институттары пайда болады.
Банк жүйесі жабық тұрпаттагы жүйе ретінде де алга шы-
ғады. Олардың тек өздеріне ғана тэн, осы жүйеге гана арналган өз
тәртібі, ережесі, нұсқауы баржәнебанктің өз құпиялары болады.
Алайда, оны толық магынасында жабық деуге де болмайды, өйткені ол
сыртқы ортамен, басқа жүйелермен өзара әрекеттеседі.
Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын
жүйенің сипатына ие. Тұтастай алғанда жүйе өзінің әрекет ету
саясатын экономикалық, әлеуметтік, саяси ахуалдарға қарай өз-
гертіп отырады. Экономикалық дагдарыс орын алса оган өзінше
саясат ұстанады, экономиканың тұрақты даму жағдайында басқа
саясатты жүргізеді.
Банк жүйесі - басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заң-
дарымен әрекет етеді әрі реттеледіжәнеорталық атқару немесе
өкілетті органдарга бағынады.
Осы аталған белгілердің барлыгы Қазақстанның банк жүйе-сіне тэн. ҚР
Банктер мен банк кызметі туралы заңында (3-бап) былайша жазылган:
Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне
ие.
Үлттық банк мемлекеттің орталык банкісі болып табы-
лады әрі банк жүйесінің жогары (бірінші) деңгейін біл-
діреді.
КР Заң актілерімен аныкталган зйрықша құқықтык мәрте-
бесі (статусы) бар Қазақстан даму банкісін қоспағанда
барлық басқа банктер банк жүйесінің теменгі (екінші)
деңгейін білдіреді.
Шетелдік катысушылар банкісі - екінші деңгейлі банк,
меншігіндежәне(немесе) басқаруында акцияның үштен
бір бөлігіые ие: а) ҚР бейрезиденттері; э) занды тұлғалар -
ҚР резиденттері, ҚР бейрезиденттерінің меншігінде жэне
(немесе) баскаруыида 50%-дан астам акциясына ие (оку-
шылардың салым ақшасы); ҚР резиденттері ҚР бейре-
зиденттерінің (сенімді тұлғалардың) қаражатына.
Мемлекетаралық банк - халықаралык келісімшарттың не-
гізінде құрылған әрі әрекет ететін банк.
Банк жүйесіне, сонымен бірге, банк операцияларының жеке-леген түрлерін
жүзеге асыратын банктік емес жеке мекемелер де, сондай-ақ, банк
инфрақұрылымын қалыптастыратын әрі несие институттарының өмірлік әрекетін
қамтамасыз ететін кейбір қо-сымша мекемелер де кіреді (14.1. кесте).
14.1. кесте. 1.04.2005 ж. жаглай бойынша Қазақстан банк жүнесінін
қурылымы

Саны
Ұлттық банк 1
Оиың аумактык органлары 16
Екішні децгейлі банктср 35
Оныц ішіиде. коммерциялык банктер34
Олардын іиііидегі шетеллік 6
катысушылар банкісі
Мемлекеттік банк 1
Шетелдерліи еІІІІІілсс банктері 9
Шеуелдік банктердің өкілдігі 17
ҚазаКстан даму банкісі 1
!:кімші дсцгем.чі о'шіт^п':!':і 398
Фмнапл;':'-!.!
ьссп анырысу-кассалык болімдері Н4һ
Аулиторлык үйымдар 26
Жеке тұлғаларлыц депозитіи 1
кепілдендіретіи кор
Имотекалық месиені сактамдыру 1
Несие бюросы 1

О.И. Лаврушин банк жүйесінің жеті белгісін былайша бөліп көрсетеді:
бірыңгай мақсатқа жауап беретін нақтыға багынышты
элементтерді камтиды;
өзіндік ерекшелігі бар;

элементтерді өзара алмастыруга қабілетті;
— динамикалык жүйе болып табылады;
жабық тұрпат жүйесі ретінде алға шыгады;
өзін-езі реттейтін жүйе сипатына ие;
басқарылатын жүйе болып табылады.
Әлемдік іс-тэжірибе тарихында банк жүйесінің бірнеше тұр-паты болган:
банктің орталықтандырылган бөлу жүйесі;
нарықтық банк жүйесі;
- өтпелі кезеңжүйесі.
Банк орталықтандырылған бөлу жүйесі бұрынгы КСРО-да және социалистік
жүйедегі елдерде жұмыс істеді. КСРО-да ол КСРО Мемлекеттік банкпен бір
деңгейде болды, ал банктік емес мекемелер болган емес. Ол елдің бірден-бір
эмиссиялықжәнене-сие институты болды. Онда барлық несие ресурстары орталық-
тандырылып, бөлінеді.Осы жүйеге қарама-қарсы нарықтык банк жүйесі банктерге
мемлекеттік монополияның болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта
орталықсыздандырылган басқару жүйесімен көп-теген банк түрлері жұмыс
істейді. Олар эмиссиялыкжәненесие-лік қызметларды өзара бөлісіп алған.
Коммерциялық банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол
сияқ-ты мемлекет коммерциялық банктердің міндеттемелері бойынша жауап
бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаныңжәнепосткеңестік
мемлекеттердің, оның ішінде Қазакстанның осы за-манғы банк жүйелерін
жатқызуга болады. Оны нарықтық жүйеге де жп.ткызугі! болады. алайда, ол
алдындагы банк жүйесінің мец-дік дагынан элі арылып біткеи жоқ, элі де
өтпелі кезец, даму жағдайында тұр. Бү_л жүйені дамушы банк жүйесіне,
дамыган түракты жүйсдегі өнеркэсібі өркендеген елдердің банк жүйесіне де
жаткызуга болады. Оның біріншісінде банк кызметінің норма-тивтік және
заңдық базасы әрдайым өзгеріп отырады, банктердің саны, банк жүйесінін
құрылымы үдайы өзгереді. Мэселен, Қазақ-станның да, Ресейдің де банк
заидары соңгы 10-15 жылда кем дегенде 2 мәрте түбегейлі өзгерді, оларға
үдайы толықтырулар мен өзгерістер енгізілді.
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа банктер,
банктік емес мекемелер пайда болады, енді бірде олар банкротка үшырайды
иемесе бір-бірімен косылады. Немесе банктен банктік емес мекемеге айналады.
Бір сөзбен гұжырымдап айтқанда, етпелі кезеңнің элі тұрақтанбаган банк
жүйесі даму сатысында тұр.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен эконо-микалық
қатынастыңжәнет.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк кыз-меті кандай шамада
реттелетініне қарай банк ісін ұйымдастыру-дыңекі тұрпаты бөліп көрсетіледі:
мамандандырылған банк ісі. онда банктер мен банктік
емес мекемелер операцияларының арасына катаң шекара
қойылады, соңғысы үшін занга тыйымдар мен шектеулер
енгізеді;
* барлық несие институттарына әр түрлі қаржылық-несие-
лік қызмет көрсетуін жүзеге асыруына мүмкіндік беретін
эмбебап банк ісі. БатысжәнеОрталық Еуропа елдерінде, АҚШ-та,
Жапониядажәнебасқа да өнеркэсібі дамыган елдерде несие институтта-рының
арасындагы дэстүрлі шекараның жойылуынан байқалып отырған банктерді
әмбебаптандыру тенденциясына артықшылық береді. Функционалдық тұрғыдан
мамандандыруды басқару осы заманғы банктерді өз клиенттеріне 200-ге дейінгі
қызмет түрлерін ұсынуға қабілеті бар көп қызметлы несие мекемесіне айналды-
руга мүмкіндік береді. Бұл жагынан клиенттерге қызмет көрсе-тудің жоғары
деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін осы замангы банк технологияларын
қолдану, өз қызметін әртараптандыру (жан-жақты дамыту) арқылы сенімділік
пен инвестиция үшін үлкен қаржылық мүмкіндіктерге ие болу мақсатында
банктер өздерін ірілендіруге әрі капиталдандыруға ұмтылыс жасап отыр.
Мұндай тенденция көптеген мемлекеттерге тэн. Мэселен, XX гасырдың 90-шы
жылдары АҚШ-та коммерциялык банктер 15,5 млрд доллар пайда алып, 2,5 трлн
доллар сомасындагы актив-терді бақылайды. 2000 жылы жуык шамамен 17 млрд
доллар пайда алған, 5 трлн доллар сомасындагы активтерге ие 9500 ком-
мерциялық банктер гана калды,
Банк жүйесінің даму үлгісімен бірнеше мемлекеттің банк жүйелерін
келтірейік.
Агылшын банк жүйесі Англия Банкісінен (елдің орталык бан-кісі),
депозиттік банктерден (ақшалай салым ақшаны қабылдауменжәненесиелеумен ғана
айналысады), сауда банктерінен (сырткы сауда саласында), достастық
банктерінен (аса ірі 7 шетелдік банк), шетелдік банктерден (50),
консорциумдік банктерден, есеп-қисап үйлерінен (кысқа мерзімді
операцияларды орындайды (олардың саны - 9) және бірқатар банктік емес
мекемелерден тұрады.
Швейцария банктердің елі, әрбір 1,5 мың тұргынға бір банк-тен келеді.
Оның банк жүйесі 500-ден де көп банктік ұйымдарды біріктіріп отыр. Бұл елде
үлттық банктерден басқа 3 банк кате-гориясы бар:
біріншісі - 3 аса ірі банк - Швейцарияның Біріккен бан-
кісі, Швейцариялық банк корпорациясы, Швейцариялык
несие банкісі;
* екіншісі - несиелеу мен есеп айырысуга маманданган, не-
гізінен жергілікті салымшылармен жұмыс істейтін конто-
налдық, жергіліктіжәнежинақ ақша банктері; үшіншісі - инвестициялық
портфельдерді басқарумен ай-налысатын жекеше банктер.
Швейцариялық банк жүйесінің айрықша белгісіне банктердің
құпиялылыгыжәнебанктермен инвестициялық компаниялар қыз-метінің
бақыланатындығы жатады. Банктерге бақылауды орнату-дың үш сатылы жүйесіне
иежәнеоларды Федералдық Банк ко-миссиясы, Ұлттық банк, Швейцариялық банктер
ассоциациясы жүзеге асырады.
АҚШ-тың банк жүйесіне Федералдық дамыган жүйе (ФДЖ) кіреді. Ол 12
федералдық резервтік банктен (жоғары деңгей) тұ-рады, 6 мың коммерциялық
банк ФДЖ-ға мүше, ал ФДЖ-га мүше емес коммерциялық банктер Депозиттерді
сақтандырудың феде-ралдық корпорациясына (ДСФК) кіреді, олардың саны
шамамен 3 мындай боладыжәнеФДЖ мен ДСФК-ге мүше емес банктер бар.
Жапонияның банк жүйесі Жапония Банкісін, коммерциялық банктерді,
'мамандандырылғап несие ииституттарын, қаржы ком-панияларын, үкіметтік
несие мекемелерін, пошталық-жинак ақша кассаларын қамтиды.
Қазақстандағы банк жүйесінің даму тарихы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталыктандырылган несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихыменжәнереволю-цияга дейінгі Ресейдің тарихымен ажырағысыз байланыста
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді: Мемлекеттік банк,
акционерлік банктер, өзара несие қогамы, қалалық банктер, ипотекалық несие
банкісіжәнебаска несие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы баста-ды) бүкіл
несие жүйесінің Орталык банкісі болып табылды. Қағаз ақшаларды айналысқа
шыгарудың монополиялық құқыгы тек осы банкке гана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жы2Ш.
бёру ёрежееій, банктёрдщ бірігу тәртібін, аудитбрййқ тек-дёрілулерді
м&іқтадй. Дёгёнмён дё Үлыбрйтанйядаіъі багаегік ШЙШткё жісалШін бйЩлау
бүгййі танда да баеқа еддёрге фо^йлдъі &әйе нша 'қатаіі етйес.
АҚШ-¥а •банкігйс Щэайётгі рётгёу басйі ёю макратгы көздеді:
батйстёрдія тұрақтылығвін қамтаійасыз ету және блардьің іеүйреуіне жбл
берйеу; азғайа йёейелік мекёмЕйердің қольінда катпггалднщ ійбғырлаиукйі
шектеу жёйё ЭДша нарығында шнбйблйяямқ ба'қьгпауды болдырмау.
АІҚШ-та баййердің күйреуін алдын алуда реттеудің келіесідей 'ёісі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.