Дін мен мәдениеттің сабақтастығы
К І Р І С П Е ... ... ... ... ..2.5
1.тарау
1.1. Дін және мәдениет. Ара қатнасы және өзара ықпалдастығы ... ...6.9
1.2. . Тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 10.15
1.3. Дін мен мәдениеттің сабақтастығы ... ... ..16.20
2.тарау
2.1.. Діннің қоғамдағы орны ... ... ... ... ... ... .21.26
2.2. Дін және әдеп ғұрып салт дәстүр ... ... ... 27.33
2.3.. Дін және өнер ара қатнастығы ... ... ... ... ..34.40
2.4. Қазақ халқының мәдениеті ... ... ... ...41.45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 46.49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... 50.51
1.тарау
1.1. Дін және мәдениет. Ара қатнасы және өзара ықпалдастығы ... ...6.9
1.2. . Тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 10.15
1.3. Дін мен мәдениеттің сабақтастығы ... ... ..16.20
2.тарау
2.1.. Діннің қоғамдағы орны ... ... ... ... ... ... .21.26
2.2. Дін және әдеп ғұрып салт дәстүр ... ... ... 27.33
2.3.. Дін және өнер ара қатнастығы ... ... ... ... ..34.40
2.4. Қазақ халқының мәдениеті ... ... ... ...41.45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 46.49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... 50.51
Ара қатынастары және өзара, ықбалдастығы. Осы тақырыпты арнайы дінтанушы маманы тұрғысында, таңдап алған себебім. Қаншама уақыттан бастап, бірғана мен емес, қазақтың кең даласында өскен рұхы биік мәдениеттері тереңдегі азаматтарымызбен және құзырлы тиісті орын, діннге ұйытқы болып тұрған. Дін басқармадан сайланып бекітілген обылыстық өкіл имамдары баршасы дәрменсіз. Қала ішінде, христиан православ щіркеулерінде,христиан протестант церквінде, христиан католик дін шіркеулерінде, христиан баптись ғибадат үилерінде, егова куәгер құлшылық сарайына, қарғатамыр қазақтың ұлмен қыздары өз діні тұрып өзге дінге барып шоқынып, діндегі жат мәдениетін дәстүрін қалыптастырып жатқаны аз болғандай. Обылыс орталық қалалық мешітінде, дін өкілеттіліктен сайланған білімдідеп қойған дін имамдары және білімді имамдары көп болсада. Дін ағымдарына тосқауыл болалмады. Уаһһавилік сәләфилік және де басқада ағымдар қалалық орталық мешіттерінен кең орын алған бес уақытты намазбен жұма намазды мешітте оқығанда кейде саптары 30-80 пайызды құрап намаз оқиды. Неге дін ағымдары тек қана қала орталық мешітінде сәләфилік ағымдары көбейюде? Неге білімді деп қойған дін имамдары өз мешітінде дін бірлігіне шақырып дін ағымына тосқауыл болудың орнына, кері істер көрудеміз, қайта дін ағымдары қалалық орталық мешітінде күн өткенсайын күрт көбейюде? Осындай болып жатқан әлсіз істері білімді дін имамдарының қалалық орталық мешіттерінің үстінен күмәнмен қарайтын жағдайғада жетті.
1. Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану: Жоғарғы оқу орындары мен колледж студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: Рарирет, 2004.
2. Културология: Учеб. Пособие для вузов/Под ред. проф. А.Н. Марьковой. .Н. Марьковой. 3-е изд.–М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2003.–319 с.
3. Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. – М., 1977 г.
4. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. – 360 бет.
5. Бес ғасыр жырлайды: Екі томдық. Құраст.: М. Байділдаев, М. Мағауин. – Алматы: Жазушы, 1989. Т 2. – 1989.–496бет.
6. З. Жандарбек. Йасауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеу.
7. Алматы: «Ел-шежіре», 2006. – 256 бет.
8. XIX ғасыр әдебиеті. (Құр. Х.Сүйіншәлиев), Алматы, Ана тілі, 1992, - 224 бет.
9. Г. Көкебаева. А.Дж. Тойнбидің локальды өркениеттер теориясы және түркі ислам өркениеттік синтезі.,«Қожа Ахмет Ясауи мұрасы мен ілімінің зерттелу мәселелері» III халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, ғылыми жинақ, 2010. – 272 бет.
10. Нысанбаев Ә. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымындағы адам проблемасы. Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. Түркістан: Қ:А: Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2000. 216-б.
11. Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы 2003. 180 бет.
12. Всеобщая история искуств. В 6-ти томах - М., 1956-1966
13. Яблоков И.Н. Основы религиоведения - М., 2000
14. Ғабитов Т., Мүтәлiпов, Құлсариева., Мәдениеттану Алматы. 2004
15. Яковлев Е.Г. Искусство и мировые религии - М., 1985
16. 15.Лосев А,Ф. Проблемы символа и реалистическое искусво - М., 1976
17. 16.Религиоведение. Уцебное пособие - М., 1998
18. О.Сегизбаев, История казахской философии, Алматы,2001
19. Орынбеков М.С. Древние верования Казахстана. А., 1997.
20. Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. А., 2002.
21. Философиялық сөздік, Алматы,1996
22. Радугин А.А. Введение в религиоведение –М., 1997.
23. Нұртазина.Н. Қазақ мәдениеті және ислам: - Алматы, 2002.
24. Ахундов М.Д., Баженов Л.Б. Научное и религиозное мироввозрение в системе кульуры. (Опыт полемики) //Физика в системе культуры. –М., 1996.
25. Zeydan C. Ter.: Akçiçek A. İslam Medeniyeti Tarihi. 5-ci cilt - İstanbul, 1974
26. http:// www. religiovedenie.ru
27. http:// www. //religion.ru/;
28. Буддизм: соварь – М., 1992
29. Ислам: историографичесий очерки. М., М., 1991
30. Саидбаев Т. Ислам и общество. М., 1984
31. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Историко-педагогический очерк. Алма-Ата, 1950.
32. Жолсейтова М.А. Ќазаќстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оќу ќұралы. Алматы, 2004.
2. Културология: Учеб. Пособие для вузов/Под ред. проф. А.Н. Марьковой. .Н. Марьковой. 3-е изд.–М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2003.–319 с.
3. Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. – М., 1977 г.
4. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. – 360 бет.
5. Бес ғасыр жырлайды: Екі томдық. Құраст.: М. Байділдаев, М. Мағауин. – Алматы: Жазушы, 1989. Т 2. – 1989.–496бет.
6. З. Жандарбек. Йасауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеу.
7. Алматы: «Ел-шежіре», 2006. – 256 бет.
8. XIX ғасыр әдебиеті. (Құр. Х.Сүйіншәлиев), Алматы, Ана тілі, 1992, - 224 бет.
9. Г. Көкебаева. А.Дж. Тойнбидің локальды өркениеттер теориясы және түркі ислам өркениеттік синтезі.,«Қожа Ахмет Ясауи мұрасы мен ілімінің зерттелу мәселелері» III халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, ғылыми жинақ, 2010. – 272 бет.
10. Нысанбаев Ә. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымындағы адам проблемасы. Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. Түркістан: Қ:А: Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2000. 216-б.
11. Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы 2003. 180 бет.
12. Всеобщая история искуств. В 6-ти томах - М., 1956-1966
13. Яблоков И.Н. Основы религиоведения - М., 2000
14. Ғабитов Т., Мүтәлiпов, Құлсариева., Мәдениеттану Алматы. 2004
15. Яковлев Е.Г. Искусство и мировые религии - М., 1985
16. 15.Лосев А,Ф. Проблемы символа и реалистическое искусво - М., 1976
17. 16.Религиоведение. Уцебное пособие - М., 1998
18. О.Сегизбаев, История казахской философии, Алматы,2001
19. Орынбеков М.С. Древние верования Казахстана. А., 1997.
20. Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. А., 2002.
21. Философиялық сөздік, Алматы,1996
22. Радугин А.А. Введение в религиоведение –М., 1997.
23. Нұртазина.Н. Қазақ мәдениеті және ислам: - Алматы, 2002.
24. Ахундов М.Д., Баженов Л.Б. Научное и религиозное мироввозрение в системе кульуры. (Опыт полемики) //Физика в системе культуры. –М., 1996.
25. Zeydan C. Ter.: Akçiçek A. İslam Medeniyeti Tarihi. 5-ci cilt - İstanbul, 1974
26. http:// www. religiovedenie.ru
27. http:// www. //religion.ru/;
28. Буддизм: соварь – М., 1992
29. Ислам: историографичесий очерки. М., М., 1991
30. Саидбаев Т. Ислам и общество. М., 1984
31. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Историко-педагогический очерк. Алма-Ата, 1950.
32. Жолсейтова М.А. Ќазаќстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оќу ќұралы. Алматы, 2004.
М а з м ұн ы
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-5
1-тарау
1. Дін және мәдениет. Ара қатнасы және өзара ықпалдастығы ... ...6-9
1.2. .
Тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10-15
1.3. Дін мен мәдениеттің
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-20
2-тарау
2.1.. Діннің қоғамдағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-
26
2.2. Дін және әдеп ғұрып салт
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .27-33
2.3.. Дін және өнер ара
қатнастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .34 -40
2.4. Қазақ халқының
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46-49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50-51
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Ара қатынастары және өзара, ықбалдастығы. Осы
тақырыпты арнайы дінтанушы маманы тұрғысында, таңдап алған себебім. Қаншама
уақыттан бастап, бірғана мен емес, қазақтың кең даласында өскен рұхы биік
мәдениеттері тереңдегі азаматтарымызбен және құзырлы тиісті орын, діннге
ұйытқы болып тұрған. Дін басқармадан сайланып бекітілген обылыстық өкіл
имамдары баршасы дәрменсіз. Қала ішінде, христиан православ
щіркеулерінде,христиан протестант церквінде, христиан католик дін
шіркеулерінде, христиан баптись ғибадат үилерінде, егова куәгер құлшылық
сарайына, қарғатамыр қазақтың ұлмен қыздары өз діні тұрып өзге дінге барып
шоқынып, діндегі жат мәдениетін дәстүрін қалыптастырып жатқаны аз
болғандай. Обылыс орталық қалалық мешітінде, дін өкілеттіліктен сайланған
білімдідеп қойған дін имамдары және білімді имамдары көп болсада. Дін
ағымдарына тосқауыл болалмады. Уаһһавилік сәләфилік және де басқада ағымдар
қалалық орталық мешіттерінен кең орын алған бес уақытты намазбен жұма
намазды мешітте оқығанда кейде саптары 30-80 пайызды құрап намаз оқиды.
Неге дін ағымдары тек қана қала орталық мешітінде сәләфилік ағымдары
көбейюде? Неге білімді деп қойған дін имамдары өз мешітінде дін бірлігіне
шақырып дін ағымына тосқауыл болудың орнына, кері істер көрудеміз, қайта
дін ағымдары қалалық орталық мешітінде күн өткенсайын күрт көбейюде?
Осындай болып жатқан әлсіз істері білімді дін имамдарының қалалық орталық
мешіттерінің үстінен күмәнмен қарайтын жағдайғада жетті. Неге, білімді дін
имамдары, дін ағымдарының қалалық орталық мешітіне шұбатылып келіп жамағат
болып мешіттің ішінде толып намаз оқығанын өздеріне қол етіп пайдаланудама,
әлде білімді дін имамдары мешіт ішінне дін ағымдары мен толтырылып намаз
оқытылылып жатқан салдары, мешіт ішінде жамағатқа толы көп екен деген
ісжүзінде көрсеткіш мақтанышымекен немесе қарабасы мен қалтасының қамына
қызмет жасап отыр мекен, мүмкін білімсіздігінің арқасында болып жатқан
тірлігімекен.
Осындай көрініс белеңдер 2009жылы тамыз қыркүиек айында, дін басқарма
өкілеттіліктен бекітіліп сайланған өкіл имамдары жатқылықтары мен істеген
тірліктері үшін, құзырлы орын анықтауымен.
Мемлекетімізде Петропавл Ақмола Атырау Қызылорда Жамбыл осы бес
обылысымызда өкіл имамдары іс басты жатқылықтары мен істеген істері үшін
жұмыстарынан босатылып аластатылды. Қазақстан Республикасының дін
басқармасының төрағасы. Бас мұфти шейх Әбсаттар Дербісәлі жазған бірнеше
рет мақала, ислам өркениет газетінде, дін ағымдарына, білімді дін имамдар
тосқауыл болалмаған соң, жұмла көтерген жүк жеңіл болады деген, дін
ағымдарына қандай шара қолданып мақала жазсақта тосқауыл болалмай жатырмыз
дін ағымдарына мұсылман бауырларымыз кіргізбей өз дінімізді сақтап қалатын
елімізге жан ашыр азаматтарымыз өркениет газетіне мақала жазса деп, үндеу
моноториясын жариялады.
Өкінішке орай дін ағымдарына, дін имамдары тосқауыл болу үшін, діннің
бірлігін ислам өркениет газетке жазсада, дін ағымдарына тосқауыл боламады.
Себебі неге, ата тарихымен жалғасып кележатқан ғасырларбойы біте қайнасып
бойына сіңіскен дін мен әдеп ғұрып салт-дәстүріміздегі адамдардың сана
сезіміне сенім мен қалыптасқан мәдениеттерін қорғаудың орнына, өкінішке
орай, бисмиллә аллаһу әкбар деп Аллаһтың атымен ұлықтап малын халалдап
сойып дұғасын оқытып әке ана рұхына ахиреті үшін арнатып жетісін, қырқын,
жылын, өткізкізісіп жүрген білімді дін имамдары шариғатта жазылмаған дәстүр
қабыл болмайды деп, қарсыласқандығы өз дінін әлсіретіп жойылып кетуіне
түбі әкеліпсоғатынын сездімекен. Себебі дін мен мәдениет сыңар, дінсіз
мәдениет болмайды, мәдениетсіз дін болмайды. Пайғамбар (с.ғ.с.) айтқан:
Дінсіз адам өмір сүрелмайды, дін қоғамнанда артық деген.
Дін және мәдениет: Ара қатнасы өзара ықпалдастығы. Осы диплом
тақрыпбын дінтанушы маман тұрғысында арнайы талдау таңдауымның мақсаты,
қазақ халқым үшін ең бірінші қажет білім деп сезіндім немесе әлем халықтары
үшін биік тұрғыдағы қажет білім деп ұғындым. Дін мен мәдениетті екіге бөліп
айырып алшақтықпен адамдардың басым көпшілігі басқаша түрде түсінеді ,
дінді құдайға құлшылық жасау деп түсінсе, екіншіден мәдениет түсіну
жағыннан адамгершілік немесе көркем мінезді адамдарды айтады, немесе
әсем көркем қаланы айтады, әлеуметтікжағы дамып жатқан мемлекет қоғамға
үлесін қосып көркейтіп жатса мәдениеті дамыған елекен деп айтады.
Мәдениетке кіретін көп нәрселер бар, киім киюдің, сөз сөйлеу шешендігі,
тамақтарды рәсімдеп көркем түрде беру, тағыда басқада. Осы мәдениетті
адамдар өз ойларымен тауып істеп қалыптастырып жатқан сыйақты ой салады.
Және әрбір ұлттардың ұстанған мәдениеттері әртүрлі, салған қалалары, киген
киімдері, мінездері, ата тәрбиесі, ұлттық тамақ беру дәстүрі, тағы басқада.
Не үшін әр ұлттың мәдениеттері әртүрлі қалыптасқан, себебі ұстанған
дінінің әдеп ғұрып салт-дәстүрімен мәдениеттері ара қатнасы өзара
ықпалдастығы, ұстанған діндеріне қарай, әртүрлі болып мәдениеттері
қалыптасады. Демек дінмен мәдениет екеуі сыңар егізекеніне және бірінің
ролін бірі атқарып тұрғанына байланысты нақты жауабын айтқан дұрыс болар.
Мәдениет діннің көлеңкесі діннің үкімі. Қазақ халқы үшін өткен тарихындағы
күн бүгінде, дін ағымына бас урмай және Сауд Арабия Уәһһаб сәләфи діннің
халыққа іріткі дін екенінін. Құран кітапбымыз бір болсада таухид білімі
бөтен. Өзіміздің Ата тарихымызбен кележатқан дәстүрлі дініміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Осы зерттеу жұмысындағы бірінші мақсатым дін
және мәдениет өзара ықпалдастығы ара қатнастығының мән мағанасын жазып
отырып. Әлемдегі күллі мұсылман халықтарының қасиетті кітапбы Құран аяаты
мен хадис үкімдері, текқана қазақ халқында әдеп – ғұрып салт- дәстүр
мәдениетінде сақталған. Құран қасиетті кітаптағы аяаттарының үкімдері екі
мағанада жеткен біріншісі(насық)әлсіз, екіншісі (мәнсуқ) күшінде, деген
және біріншісі аяаттардың үкімі адамдарды шектен шығып кетпеу үшін
дұрыс жолмен жүруді ескертіп айтса, еінші мағанасы аяаттардың нақты көркем
түрде орындалуын айтқан. Осы исламдағы дін үкімі (мәнсуқ) күшінде
көркемділікпен орындалатыны, ғасырларбойы ата тарихымен кележатқан
дәстүрлі дінін ұстап отқан мұсылман халықтарын ішінде,текқана қазақ
халқының әдеп-ғұрып салт-дәстүрінен көркем түрде күшінде орындалып
жатқаны, толық мәдениетінде сақталып орындалып кележатқаны бар.
Кім өзінің дінінің мәдениетін ұстаған адам киелі адам болып саналады.
Сондықтан қазақ, ислам хақ дінінің мәдениетінің дәстүрін сақтап кележатқан
киелі ұрпақ. Киелі ұрпақтың ұл мен қыздары екеннін біліп бағалап өз дінін
қазақ азаматтары құрметтеп ұстаса деген үмітпен жазамын.
Екінші мақсатым: Ерте уақытта қазақтарда білімі толық дами қоймасада, дін
және мәдениеттерін әдеп ғұрып салт-дәстүрін ара қатнас өзара ықпалдастыра
ұстауымен қазақ халқы әдеп-ғұрпы мықты болған. Би мен Болыстар алты қанат
киіз үи шаңрақғының астына шақырғанда, бір ауыз сөзге бағыннатын, бір
ауыздан жиналатын болған себебі, қазақта намыс күшті болды, екіншіден топ
қол бастайтын батырлары болды. Осы әдеп-ғұрып салт-дәстүр жомарт кең
пейілдік отан сүгіш мәдениетін ислам дінімен қалыптастырып дін үкімінің
көркем мәдениеті мен жомарттығын текқана қазақ халқының мәдениетінен
көрініс табады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тараушалардан, ќорытындыдан жєне пайдаланылѓан әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І-тарау.
1. 1. Дін және мәдениет: Ара қатнасы және өзара ықпалдастығы
Дін және мәдениет ара қатнасы өзара ықпалдастығы көптеген ойшылдарды
қызықтырып келген Мәдениеттің ең көне архиптерінің бірі ретінде адам
өмірінде діннің алар ролі ерекше. Қоғам өмірінің әлеуметтік реттеуіші
ретінде де діннің мағыздылығы қашанда жоғары болған. Бұл аксеологияалық
мәнін ашып көрсету арқылы мәдени өмірдің дінсіз болмайтындығын, мәдениеттің
күре тамыры ретінде діннің рольінің ерекше екендігінің танып білуге
жетелейді. Бірақ ақиқатқа жету үшін дін мен мәдениетке өзара қатыстылығы
жайлы түрлі көзқарастарды саралап шығу маңызды. Мәдениеттің жалпы
адамзаттың игілігін сөз еткенде өркениет ұғымына соқпай кетү мүмкін
емес.Өркениет мәдениеттің синонимы бола тұра оның даму сатысын айқындайды.
Ал соңғы кезде өркениет ұғымына мәдени дамудың деңгейімен белгілі бір
типтік жүеде мәдениетерді топтастыруды жатқызады. Мысалы: батыс
өркениеттің, мұсылман өркениеттің, түрік-ислам өркениеті деген сияақты.
Халықтардың діни мұралары Шығыс немесе Батыстық өркениеттің негізгі
компененттерініңбірі болып саналады. Әрине Реформация мен рацаионализимнің
күрделі кезеңінен өткен батыс өркениетінде мәдениеттің діни бояуы Шығыс
өркениетіне қарағанда қанық емес. Ал, Шығыс мәдениетінде діни және зайырлы
мәдениет үлгілері бір брімен біте қайнасып кеткен деуге болады. Бұл әсіресе
мұсылман мәдениетіне байланысты. Сонымен қатар ортағасырда шарықтау шегіне
жеткен мұсылман мәдениеті жалпы адамзаттық құндылықтардың өркениеттілік
сатысын айқындап, ғылым-білім, сауда саттық, өнер мен шаруашылдық т.б.
салалардағы жетістіктердің көптеген елдердің ортақ игілігіне айналуына
жол ашты [1,37б].
VII-IX ғғ. Исламның пайда болуы және мұсылмандық суперэтностың
қалыптасыуы, өркениеттің дамуына әсерін тигізген әлемдік тарихтағы үлкен
оқйға болды. Араб халифатының үлкен территориясында Азия, Африка және
Европа мәдениеттерінің синтезі болған және адамзаттың мәдени дамуында жаңа
қадамы болған жаңа мәдениет пайда болып, қалыптасты. Жаңа мәдениетке
антикалық көптеген жетістіктер енді, әсіресе араб мәдениеті мен араб
халифатын мекендеген әртүрлі халықтардың мәдениеті. Араб тілі олардың
бірігіуіне көмектесті де онда жаңа өркенниеттің жетістіктері қалыптасты.
Латын тілі батыс мәдениетінде қандай роль атқарса, Шығыста араб тілі сондай
роль атқарады.
Ислам әлемі материялды мәдениетке, грек және рим технологиясына
белгісіз және қол жетпес жаңалықтар алып келеді: болаттан жасалған
бұйымдар, жібек, фарфор, химия саласындағы лабораториялық зерттеулердің
техникасы. Бұған қағаз өндірісін, канализатция мен су құбырларының
технологиясын, жерді суару, күріш өндіру, мақта өндіру, фармацевтика және
көптеген басқа да өнімдерді қосуға болады.
Исламның рухани мәдениетке, ең бастысы ғылымға қосқан үлесі көп.
Мұсылман дінінде білім өте жоғары бағаланады. Зеттеушілердің айтуы бойынша,
құранның 750 аяттарында адамдардың табиғатты зерттеуге, ойлауға, өзінің
ақыл-ойын жақсы нәрселерге жұмсауға, ғылыммен айналысу адамның өмірінің бір
бөлігі болуына тырысу керектігі туралы айтылады. Мұсылмандардың
математика, астрономия, геграфия, химия, медицина, физика (әсіресе
оптикаға) сияқты ғылымның салаларына қосқан үлестерін барлығы мойындаған.
Исламның ерекшелігі, мұсылмандық теология менн философияның
қалыптасуын анықтады(соның ішінде Орта ғасырларда қалыптасқан
қалам—рационалицтік теология және фәлсәф—зайырлы философия). Мұсылмандық
философияның басында IX-X ғғ. Өмір сүрген әл-Кинди және әл-Фәраби сияқты
шығыста платонизм, арестотелизм және неоплатонизм сияқты дәстүрлерді
үйлестіріп, дамытқан ұлы ойшылдар тұрады. Шығыс пен батыстың философиялық
ойларының дамуына Ибн-Сина (980-1037) және Ибн-Рушд (1126-1196) сияқты
энциклопедист—ғылымдар үлкен үлес қосты. Ибн—Рушдтың табысты дамыған екі
түрлі ақиқатың идеясы Шығыс пен Батыста философия мен ғылымдарды Шіркеу
цензурасынан шығарып алуға септігін тигізеді. Әлемдік философияның
мистикалық ағымында әл-Ғазалидің (10-1111) шығармалары ерекшеленеді
[2,47б].
Жоғарыда келтіргеніміздей, ислам мәдениетінің негізгі белгісі
болып, діни және зайырлының бір бүтін болып қосылуы болып табылады. Исламда
діни және догматты мәселелермен қоса мұсылмандардың күнделкті өмірінің
мәселелері мен мүдделері де кең айтылған.
Мұсылмандардың рухани мәдениеті мен тұрмыстары шариғат
ережелерімен қарқынды түрленген. Исламға дейін арабтар бөлек – бөлек тайпа
және рулар болып өмір сүрген, араларында әрқашан қақтығыстар болып тұратын.
Бұл қажеттілік, әсіресе, көптеген елдер мен халықтарды біріктірген үлкен
Араб халифаты құрылғаннан кейін қажет болды. Осындай өнегелі, әдеп, және
құықты мәдениет қағидалары жинағын шариғат алып келеді. Әлем діндеріннің
халықпен мемлекет арасында, көп құдайшылдық ,бір құдайшыл, өзара ұстанған
діни сенім ара қатнасына байланысты, әдет ғұрып салыт-дәстүрлеріне
байналысты, әртүрлі болып мәдениеттері, өзара ықпалдасып қалыптасқандығы
белгілі ұғым. Демек әр халықтың өзара ұстанған дініне байланысты
мәднниеттері, әртүрлі болып қалыптасқан. Адам баласы жер бетінің ақыл иесі,
қаншама халық арасыннан ұлттардан көссем,мәдениеттанушы социолктер, ғылым
мен ғалымдар ғарышты игеріп жол салсада. Ақыл иесі адам баласы ұрпақтары,
әлем халықарасында бір жүиеде, күллі мәдениетін бір салада
қалыптастырамады.Себебі әрбір халықтың өзара ұстанған сенім діндері
бар,ұстанған діндеріне байланысты салыт-дәстүр мәдениеттерін әртүрлі
қалыптастырған. Сондықтан мәдениет діннің көлеңкесі,діннің үкімі. Дін
күллі адам заттың өмір жолдарын толық мәдениетін қамтыған. Бұл өмірде
қалай жасау,отбасылық,басқа да, дін өкілет мемлекеттерде арасында қалай
қарым қатнаста болу, бірнеше ғасыр бұрын әр ұлттың дін өкілдері, дін
үкімдерімен мәдениетін қалыптастырып қойған.Дін мен мәдениеттің тақырыпбын
зерделеп зерттеп таңдап талдауым мақсаты мынада. Қазақстанда қаншама дін
ағымдары бар. Исламда Құран кітапбымыз бір болса да, дін ағымдыарының,
таухить ілімі бөтен болуына байланысты, ғибадат әдеп ғұрыптарырының үкіміне
сай мәдениеттері бөтен қалыптасқан. Дінді саясат етіп өзіне пайдаланып қол
жинап, экономикалық дағдарысқа қол жеткізу үшін. Екінші мақсаты дін
ағымдарынның мақсаты. Қазақ халқындағы, діни ағымдары, дін арқылы іріткі
салып ыдырату. Діннің ыдырауы мәдениетіміздің ыдырауы, дін және мәдениет
екеуі біріне бірі сыңар,мәдениетсіз дін болмайды дінсіз мәдениет болмайды,
қоғам дінмен құралады, қоғамдардан мемлекет құралады. Егерде, ата
тарихымызбен кележатқан салыт-дәстүр діндегі мәдениетіміз жойылса,
дініміздің жойылуы, қоғамға әсерін береді, қоғам өз мәдениетіннен дінінен
айырлуы қоғамның ыдырауы, мемлекеттің жойылуына толық септігін
тигізеді.[3,74б]
Ата тарихымызбен ғасырлар бойы келе жатқан біте қайнасып бойымызға
сіңіскен салт-дәстүр, әдеп-ғұрпымыз бен дәстүрлі дініміз – ислам, текгіміз
– түрік. Беталыс бағыттағы дін мен мәдениетіміз қалыптасқаны сунниттік
бағыттағы Абу Ханифа мазхабы (Аһли сунна уа-лжамаьа). Мағынасы:
Пайғамбарымыз көрсеткен ақыл суннеттімен және жамағатының шариғаты дұрыс,
дін үкімімен фәтуә заңын дұрыс бекіткен - деген. Осы күллі әлем мұсылман
ұлт өкіл халықтарының арасында қасиетті Құран Кәрім кітап аятының
үкімдері, тек қана Қазақ халқының салыт-дәстүрі мен әдеп ғұрып мәдениетінен
көп және көркем түрде табылады. Қазақтың бұл ата тарихымен келе жатқан
дәстүрлі дін үкімімен өзара ықпалдасып ара қатнасы қалыптасқан мәдениеті,
діннің тірегі, дін тарихының бет пердесінің ашылуы. Және мәдениеті діннің
шындық орын мекенін сақтап келе жатқанын білдіреді [4,69б].
1.2. Тарихнамасы
Мәдениет – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда
қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгерщілік
нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен келбеі, оның ерік-бостандығы
мен тарихи зейін-ісі, философиялық жүйелері мен рәмізтаңбалық
өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен өмірлік сабақтары, діні мен
тілі, ділі мен мұраты- осының бәрі мәдениетпен біте қайнасқан.
Мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтері жеткілікті. Зерттеушілер
оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағыда басқа түрлерін
атайды. Соның ішінде мәдениеттің негізгі қызметтері: адамды қалыптастыру
қызметі, жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі, танымдық қызметі, реттеу
қызметі, комуникатифтік, қарым-қатынастық қызметі.
Адамды қалыптастыру қызметі. Бұл-мәдениеттің қоғамдағы басқа
қызметтерін бойына жинақтайтын жәнә оның негізі мазмұнымен тікелей
байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде еңбек
жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет
адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. Мысалы Маугли-көркем беине.
Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай
болады.
Адамға ең қиыны – адам болу. Ал оның негізгі шарттарырың бірі ретінде
ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік,
бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның
таңдауын аламыз. Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі. Мәдениеттің
бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Шын мәнісінде қоғамда
ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны
шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады.[5,76б] Мәдени ақпараттар-салт-
дәстүр,әдет-ғұрып,рәсім-рәміз , діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б.
руханилықтың белгілі бір ддеңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет
субъектісінде өзіндік санасының жанды буынына айналады.
Танымдық қызметі. Мәдениеттің бұл қызмет-міндетінің сан алуан қыры
бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе-мәдениет пен білімнің
арақатынасы. Табиғаттан қулығын асырып жіберуге бағытталған адамдардың
білімі, әрине мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігіне жатады. Бүгінгі күнге
лайық қарым-қатынас орнату – интилигенцияның басты міндеті... Ал біздің
өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипатталмауы керек, мәдени
диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек. Яғни
білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғы шартты болғанымен, бұл екі ұғымның
арсында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар.
Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен
нұсқан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым
мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады [6,64б].
Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз , ал
моральдық таным арқылы-жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Реттеу қызметі. Бұрынғы Кеңес Одағында шыққан кітаптарда мәдениетті
ғылыми жолмен басқару атты сөз тіркесі кең етек алған-ды. Бірақ адамның
дүниеде өмір сүру тәсілі ретінде түсіндірілетін мәдениетті басқару мүмкін
емес, әйтпегенде адамды тетікке, қуыршаққа айналдырған тоталитарлық айла-
шарғы үлгілерін көреміз. Мәдениетке сыртқы ықпал жасау мүмкіндігін жоққа
шығаруға болмайды. Мәдениет – жабулы қазан емес. Мәдениеттегі реттеушілік
әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мәдениетте күнделіктіден гөрі
жоғарғыға, идеалдыға, үлгіге көбірек көңіл бөлінеді. Мәдени ұғымдарда
нормативтік, ережелік талаптар басымырақ.Мысалы, мәдениетті адам дегенде
оның адамдық жан-жақты белгілерді бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын
көрсетеді. Ол –білімі ғылымы деңгейіне, киімі сол кезде көп тараған сәнге,
мінез-құлқы осы қоғамның адамгершілік талаптарына сай адам.
Мәдениет ұғымына дәл анықтама беру – оның жалпылық сипатын тарылтып,
адам табиғатындағы шексіз қабілет пен мүмкіндіктерді шектеулі аяда
түсіндіру болар еді. Мәдениет тұлғаның тіршілік барысында өзіне және оны
қоршаған әлемге қатысты іс – әрекеттерінің негізінде түзіледі. Оның ой-
cанасындағы өзгерістер міндетті түрде іс әрекетінде көрініс табады.
Сондықтан да мәдениетке адам әрекетінін, саналы қызметінің жемісі ретінде
анықтама беріліп жатады. Материалдық кұндылық ретінде мәдениет – адамның
ақыл ойының жемісі нәтижесинде қолға келтірген игіліктері яғни заттық,
бұйымдық жетістіктері болса, ал рухани тұрғыдан алғанда адамның жоғары
парасатка жетуі, шығармашылық пен білімділікке ие болуы моральдық тұрғыдан
кемелденуі т.б. болып табылады. Материалдық мәдениеттің өзі де ақыл ойдың
жемісі болғандықтан, рухани мәдениеттің бөлшегі ретінде қарастырылуы тиіс
[7,89б] .
Тілімізге енген Мәдениет сөзінің этимологиясына тоқталсақ, арабтың
маданият - қала, қалалық деген сөзінен шығады. Ортағасырлық мұсылман
мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан бұл ұғым жан-жақты жетілген
қоғамдық қатынастар мен адами құндылықтардың моральдық, эстетикалық,
шығармашылық көкжиектерін қамтыған. Мысалы, Адам табиғатын терең зерттеген
әл-Фараби өз еңбектерінде адамды хайуани ақли (ақылды жан) және Хайуани
мадани (мәдениетті жан) деп анықтаған. Мәдениетті адам өзінің
жаратылысындағы шынайы болмыстық мәніне тұтасқан жан. Оның табиғатында бұл
қасиет әзелден бар [8,76б. Оның Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары
туралы, Бақыт жолын сілтеу, Ақылдың мәні туралы, Данышпандықтың інжу-
маржаны, Бақытқа жету жайында және т.б. трактаттарында мәдениетті адам
тәрбиелеу мәселелері жан-жақты талданған. Оның жиі қолданған ұғымы –
қала. Қаланы әл-Фараби жәй ғана қоныс, тұрғын жер деп түсінбей, оны
адамдардың мәдени топтары, мемлекет мағынасында қолданады. Ізгілер
қаласының тұрғындары, ұлы ұстаздың ойынша, өздерінің инабаттылығымен,
әділеттілігімен, білімділігімен, өнер сүйгіштігімен көзге түседі [9,
252б.].
Латын тілінен енген cultura сөзі, алғашында жерді өңдеу деген
мағынада қолданылып, адамның қоршаған ортаға әсерін білдірсе, кейінірек
философиялық ілімдердің дамуымен жанды жетілдіру деген ұғымды танытады.
Уақыт өте келе еуропалық халықтарда білім беру, даму, дарындылық
секілді мағыналарда қолданыла бастады.
Қазіргі таңда мәдениет ұғымы тарихи тұрғыдан қоғамның даму деңгейін,
адамның шығармашылық күші мен мүмкіндіктерін, түрлі үлгідегі ұйымдасқан
өмір сүру дағдысын, сонымен қатар қалыптастырған рухани және материалдық
құндылықтарын қамтиды.
Мәдениетке тән белгілердің бірі ретінде ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын оның трансляциялық және мазмұндық түлеу арқылы жасалатын
транформациялық қасиетін атайды. Белгілі бір этностың өмір тәжірибесі мен
дағдысы кейінгі ұрпаққа беріліп отыруы заңдылық. Тіпті кейде революциялық
жолмен мәдени төңкерістер болып та жатады. Санадағы өзгеріс негізінен
танымның көптүрлілігіне байланысты. Мифологиялық дәуірдегі танымның
өзегінде түрлі мәдениеттердің қалыптасқаны белгілі. Кейіннен орта
ғасырларда діннің ықпалы өте күшті болды. Мемлекеттік құрылымның,
әлеуметтік қатынастар мен мәдени өмірдің бар саласы діннің қанатының
астында болды. Реформация кезеңінен Европадағы философиялық ілімдердің
қайта жандануын байқаймыз. Шіркеулік шектеуден адам еркіндігін алып берген
философия ғылыми танымның түрлі салада жетекші орынға шығуына, адамдардың
ақиқаттың өлшемі ретінде ғылыми көзғарастарды тануына жол ашты. Бірақ бұл
процесс адамның еркіндігін белгілі бір дәрежеде қамтамасыз еткендей
болғанымен, оның әлеммен тұтастықта, өзара гармониялық үйлесімділіктегі
өміріне нұқсан келтірді. Және адамзат қоғамының танымдық даму деңгейін
бұлай сатылап біркелкі түсіндіру, оны абсолюттендіру дұрыс емес. Себебі осы
танымдардың барлығының ықпалы қоғам өмірінде қазірдің өзінде айқын
көрінеді.[10] Мәдени құндылықтарының архитептеріне өте берік Шығыс
өркениетін алмағанның өзінде секурализациялық дүмпудің орталығы іспеттес
Батыс қоғамында да керісінше сакрализациялық процестердің ішінара жүріп
жатқаны жасырын емес. Тіпті күнделікті өмірдің өзінде оккульттік танымның
көріністерімен жиі ұшырасамыз. Этностық ырымдардан бөлек глобализациялық
мәдениеттің ағысында жүрген фэн шуй, иога сынды магиялық түсініктер
көрініс тауып жатады. Бұл адам санасы мен ішкі дүниесінің сан
қатпарлылығын, оның метафизикалық әлеммен тығыз байланыстылығын білдіреді.
Мәдениеттің гносеологиялық қызметі оның қалыптасуы мен дамуында бастапқы
мәнге ие болғандықтан әлеуметтік тәжірбиелердің жиынтығы ретінде маңызға
ие. Кез келген мәдениеттің қуаты оның бұрыннан жалғасып келе жатқан
құндылықтарды қорыта білуінде. Адамзат қоғамының жеткен жетістіктерінде
ескіден үзілмей келген, сыннан өткен тәжірбиесі жатыр. Оның трасформацияға
ұшырауы танымдық мәселеге тікелей қатысты жүреді. Бұл өз кезегінде
мәдениеттің сапалық қырын танытады.
Мәдениеттіліктің өлшемі ретінде гуманизмді бағалайды. Мәдениеттің
негізінде адамды жан жақты дамыту мақсаты жатады. Егер адамшылық пен
қайырым болмаса, техникалық жетістіктер мен ғылыми жаңалықтардың қоғам
өмірінде ешқандайда мәні қалмас еді. Сол себепті мәдениеттің критерийі
қоғамның гуманды дамуы болып табылады. Неміс философы Кант Болмыстың
адамгершілік жағына ерекше мән бере отырып, ол мәдениетті адамды
айуандардан айыруға мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше
қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік
қасиеттерді басты орынға қойды. Канттың ұғымынша, мәдениет – табиғаттан
бостандық патшалығынаң барар жол. Кант ілімінің маңыздылығы сонда – оның
мәдениетті гуманистік тұрғыдан қарастыруында [2, 12б]. Рухани мәдениеттің
көпқырлы бөлшектері ретінде интеллектуалдылықты, философияны, мінез құлық
пен құқықтық сауаттылықты, тәрбие мен дінді т.б. қарастырамыз. Діннің басты
мәселесі адам мәселесі болғандықтанда оның мәдениет қалыптастырудағы орны
ерекше. Сондықтан дін мәдениетті адам тәрбиелеуде маңызды шарттардың бірі
болып табылады.[11.45б]
1.3. Дін мен мәдениет сабақтастығы
Дін мен мәдениеттің өзара қатыстылығы жайлы мәселе көптеген ойшылдарды
қызықтырып келген. Мәдениеттің ең көне архитептерінің бірі ретінде адам
өмірінде діннің алар ролі ерекше. Қоғам өмірінің әлеуметтік реттеуіші
ретінде де діннің маңыздылығы қашанда жоғары болған. Бұл діннің
аксиологиялық мәнін ашып көрсету арқылы мәдени өмірдің дінсіз
болмайтындығын, мәдениеттің күретамыры ретінде діннің ролінің ерекше
екендігін танып білуге жетелейді. Бірақ ақиқатқа жету үшін дін мен
мәдениеттің өзара қатыстылығы жайлы түрлі көзғарастарды саралап шығу
маңызды.
Шіркеулік шектеуден кұтылып, секуляризацияға бет алған ағартушылык
кезеңде дін мен мәдениет туралы философиялық тартыстар жандана түскені
белгілі. Мәдениетке қатысты пікірлерді қарастырғанда, бұл дәуірдегі
тұжырымдардың маңызы салмақты. Себебі адамзат қоғамынын кейінгі даму
үдерісінде осы кезеңдегі теориялык негіздемелердің маңызы ерекше болды.[12.
63б]
Профессор А.Н.Марькованың Культрология оқулығында Фейербах, Гольбах,
Гелвециий, Дидро сынды философтарды атеистік таным өкілдері ретінде
танытады. Олар мәдениет түсінігінен дінді толықтай тысқары қарастырады,
тіпті ол екеуін екі түрлі, бір біріне қарама-қайшы құбылыстар ретінде
түсінеді. Аталмыш пікірлердің арнасы ағартушылық концепциясынан бастау
алады. Бұл көзғарас бойынша Дін рухани прогрестің ең үлкен кедергісі
болып саналады. Фейербахтың ойынша, Дін топастық пен қараңғылықта,
қайыршылықта, әлсіздікте, мәдениетсіздікте бой көрсететін құбылыс.
Сондықтан да ақиқатты перделеу үшін білім алуға қарсы элементтерге
толы.[13. 87б]
Ал, мәдениетке қатысты теологиялық концепцияның өкілдерінің пікірі
бойынша мәдениеттің өзегі – дін болып саналады. Бұл пікірді жан-жақты
дәлелдеуге тырысқан атақты ағылшын этнографы Дж. Фрезер болатын. Ол:
Барлық мәдениет – шіркеуден бастау алады деп айтқан еді
[14, 54б.].
Одан бөлек мәдениет бастауларын әр этностың салт-дәстүрлер жүйесінен
іздейтін қөзғарастар бар. Белгілі философ И. Гердердің пікірінше, Салт
дәстүр – тіл мен мәдениет бастауларының анасы. Егер байыптап қарар
болсақ, И. Гердердің түйіндеуі де Дж. Фрезердің дінді мәдениет өзегі
ретінде қарастыратын пікірінен алшақ емес. Себебі салт-дәстүрдің түбірін
іздеген адамның оның діни түсініктен туындағанына көз жеткізері анық.
Әлемдік діндерді айтпағанның өзінде алғашқы қауымдық кезеңдерде де адамдар
арасында діни түсініктің болғаны белгілі. Фетишизм, анимизм, тотемизм және
магия сынды алғашқы қауымдық діндердің ғылымда негізделгені белгілі.
Сондықтан да, салт-дәстүрлердің мәдениеттің архитепі ретіндегі негізі діни
ритуалдардан, тайпалық кезеңдердегі наным сенімдер түрі мен ырым-
жоралғылардан бастау алады деуге негіз бар.
Салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар қай кезде де діни түсініктер арқылы
сапалық және формалық тұрғыдан өзгеріп отырған. Сонымен қатар оның
өміршеңдігін де діни мазмұнының тереңдігі айқындайды десек қателеспейміз.
Себебі дін Құдайлық аян мен адамның сеніміне негізделген оның саналы
тіршілігін тұтас қамтитын институт. Соңғы кемел дін Исламның бір ерекшелігі
ретінде оның адам дүниеге келгеннен бастап, өмірден озғанға дейінгі және
ақиреттік өмірінің бар қажеттіліктеріне толыққанды жауап беретін
қуаттылығын көрсетеді. Орта ғасырда Исламның өркениетті дін ретінде әлемдік
ғылым мен мәдениетке тигізген әсері осыдан болса керек. Сондықтан дін
мәдени өмірдің өзегі. Мәдениетке ықпал ететін танымның түрі. Бұл
сөзімізді профессор Д. Кенжетайдың: Дүниетанымның негізі ұстыны мәдениет
болса, мәдениеттің күретамыры оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті
құндылықтар жүйесін реттеуші күш — дін болып табылады. Басқаша айтар
болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық құндылықтары тікелей трансцендентальды
киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен үндестікте болғанда ғана тұрақты
құндылықтықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы құндылықтарды тұтастандырып
реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни институттар атқарады, -
деген тұжырымы нақтылай түседі [ 15, 35б.].
Діннің мәдениет өндіруші, құндылық жаратушы қызметін мойындамау тек
біржақты өрбіген ғылымының үлесі екені даусыз. Діни тіршілік адамды
шектеулермен шектеп, оның тұлғалық мүмкіндіктерін тұсайды деген пікірлердің
бар екені рас. Бірақ адамды сұлулыққа үндеп, оның әлеммен тұтастықта өмір
сүруін ислам діні ешқашан тыйған емес. Қоғам өміріне зиян келтіріп, рухани
азғындыққа бастайтын кез келген зиянды өнердің тыйым салынуы талассыз дұрыс
іс. Еркіндік, азаттық деген ұғымдарды ұран етіп, соның тасасында ешбір
адамшылыққа сыймайтын жыртқыш сезімдерді мәдениет деп боямалап, қоғамға
тарату қай жағынан алғанда да саналы адамды толғандыруы тиіс нарсе. Осы
күнге дейін өзінің құндылықтық салмағын жоғалтпай, керісінше уақыт өткен
сайын барша адам баласы сүйіп тұтынатын қазынасына айналған өнер туындылары
мен көркем шығармалардың барлығы да діни мазмұнының тереңділігімен
ерекшеленеді. Дін тағылымы ту еткен ар-ождан тазалығы мен ізгілікті
жырлаған шығармалар мәңгі өшпес мұраға айналды. Еркіндік, әділдік, махаббат
ұғымдарының өзегі діннен бастау алатындығы ең соңғы кемел дін Ислам
тудырған мәдениет арқылы дәлелденді. Сопылық әдебиет өкілдерінің
шығармалары адам өмірінің мұратын айқындап, оның саф таза рухани әлемін
жыртқыш сезімдерден қалай тазартудың емін ұсынды. Рухани бірліктің жаршысы
болған ақын-жыраулар мұрасы мемлекеттің әрбір өкілі патша, уәзір, бай-
бағыланнан бастап, кедей кепшік, қарапайым тұрғындарға дейінгілердің
тіршілігін Құран үйреткен, пайғамбар көрсеткен ұлағатты үлгіге бастады.
Егер адам рухын тәрбиелемесе, оның хайуаннан да ары азғындайтындығы
белгілі. Адам рухының түп тамыры оның жүрегінде. Жүрек тазалығы рухани
мәдениеттің бастауы. Дін тағылымы бойынша жүректі таза, арам пиғылдан ада
ұстау адамды Құдай алдында мәртебелі етеді. Меніңше, дін бойынша пайдалы
саналатын кез келген өнердің осы жүрек тазалығына қызмет етуі басты өлшем
ретінде қарастырылады. Ал, кіндіктен төмен жақтағы сезімге, нәпсәни
құмарлыққа бастайтын азғын өнер әмәнда сыналып отырған. Сонымен қатар,
дінді қасаң қағида деп түсінетін дүмшелердің заманның өзгеруімен қолға
келген игіліктердің барлығын, өнер туындыларының көпшілігін зиянды деп
айыптауын ең алдымен қараңғылықтан, надандықтан деп білуіміз керек. Бірақ
ол үшін тұтас дін атаулыға тас атуға, мәдениетті тоқыратушы фактор ретінде
қарауымызға болмайды. Кезінде маңғыстаулық атақты шайыр Қашаған
Күржіманұлының осындай кертартпа діндарларға айтқан жауабы бар:
Атамыз Адам пайғамбар,
Жеті сазбен жерге кеп,
Күй шертіпті деген бар.
Ол кездегі о да саз,
Бұл кездегі бұ да саз,
Сазды күнә деп жүрген ,
Молдеке сенің ақылың аз
Саналы ғұмырын руханият жолына арнаған орыстың ұлы жазушысы Лев
Толстой европалық мәдениеттің тоқырау алдында тұрғанын аңдаған еді. Өз
еңбектерінде діннің ішкі мазмұны саналатын адамды сүю мәселесін қозғаған
ол, түсініксіз догматтарға шырмалған христиан дінін сынға алған болатын.
Жасандылықпен өзімшілдікке толы европалық мәдениеттің адамды шынайы
болмысына жат, өз табиғатына қарсы тәрбиелейтіндігін де өткір сынаған еді.
Дін мен мәдениеттің біртұтастығын бірін – бірі толықтырушы қызметін өте
қарапайым ұқтыра білген ойшыл күнделігінде: Мәдениет - жапырағы жайқалған,
жемісі тілді үйірген ағаш болса, дін - сол мәуелі бәйтеректің тамыры.
Ағаштың тамыры ұсқынсыз болғанмен оның жайқалған көрінісінің негізі сол
тамырға байлаулы. Сол сияқты діни тіршілік сырт адамдарға солғын
көрінгенмен кез келген халықтың мәдени өмірінің өзегі. Тамыры қырқылған
ағаштың жеміс бермегені сияқты дінсіз мәдениеттің тоқырауға ұшырайтыны
ақиқат, - деп жазған еді.
Мәдениеттің рухсыз тіршілік ете алмайтындығы, яғни дінсіз
болмайтындығы сияқты, қоғам да мәдениетсіз, тарихсыз өз дамуын баянды ете
алмайды. Мәдениет бір жағынан дін ұсынатын киелі мұраттарды адам болмысына
уақыт пен кеңістік тұрғысынан заман талабын ескере отырып жеткізуші
құбылыс. Әрі ұлттық ерекшеліктермен, тәжірбиелерді дін табиғатына тән
арлылық принціпіне сәйкес түлетіп, мазмұнын тереңдететін күшке ие.
Сондықтан кез келген діннің мәдениеті ол діннен бөлек құндылық ретінде емес
қайта сол діннің универсалды қырын толықтырушы бөлшегі ретінде
қарастырылғанда ғана діннің қоғамдық өмірдегі пәрменділігін шынайы
бағамдаған болар едік.
ІІ-тарау.
2.1. Діннің қоғамдағы орны
Дін сөзінің араб тіліндегі мағынасы – сыйлық, үкім, есеп,
жаза, мойынсұну, бағыну, құлшылық, шариғат, заң, жол, тіпті
кейбір жағдайларда ұлт мемлекет деген ұғымды да қамтиды.
Ал діннің терминологиялық мағынасын, Аллаһ Тағала тарапынан жіберілген
адамзаттың өмір сүруін ретке келтіретін, адамның аса күрделі жан-дүниесіне
рухани тірек болатын заңдылықттарды, ақыретте Аллаһтың разылығына кенелумен
уәде етілген мәңгілік жәннәттағы қуаныш пен бақытқа жетелейтін жолдарды
көрсетеді деп түсіндіруге болады. Сондай-ақ, дін ұғымы – адамзатқа
пайғамбарлар арқылы жеткен Жаратушыға деген құлшылықтың заңдылықтары мен
тәртіптері т.б.[16,94б]
Дін бүкіл әлемнің жаратушысы тек Аллаһ Тағала тарапынан ғана жіберіледі.
Дін адамға Аллаһ Тағаланың таңғажайып даналыққа құрылған жаратылысының
алдындағы мақсат-міндеттерін айқындап береді. Дін адамға екі дүниенің
бақытына апаратын тура жолды көрсетеді. Адамның бүтін іс әрекетін
қайырымдылыққа, ізгілікке бағыттайды. Дін пайғамбарлар арқылы адамдарға
жеткізілген Аллаһтың бұйрықтары мен тыйымдарынан тұратындықтан тек уахиге
ғана сүйенеді.
Діннің ең басты ерекшелігі осы уахи арқылы келуінде. Дүниеге келген адамның
бойында дінге, рухани тазалыққа, тылсым күшке сену сезімі болады. Бойдағы
бұл сезім адамды ерте ме, кеш пе әйтеуір бір тылсым күшке сенуге жетелейді.
Тарихи деректерге көз жүгіртсек дінсіз (яки, имансыз) адам болғанымен,
дінсіз қоғам болмаған. Себебі, адам баласы сенімге мұқтаж. Аллаһ адамзатқа
жаратылысқа дейін рухтар әлемінде Өзінің Жаратушы Ие екендігін үйретіп,
бізден Өзін Жаратушы Иеміз деп танитындығымыз турасында уәдемізді алды.
Атам қазақтың әлмисақтан мұсылманбыз деуінің төркіні де осында жатыр. Бұл
жайында аятта былай дейді: Сол уақытта Раббың адам балаларының белдерінен
нәсілдерін алды да өздеріне куә етіп; Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?
– дегенде олар: Әрине куәміз, деген. Қиямет күні: Бұдан хыабарымыз жоқ
демеңдер (7. Ағраф-172).
Хазіреті Пайғамбарымыз да бір хадисінде адамның ислам дінімен дүниеге
келетіндігін айтып өтеді: Әрбір сәби (жаратылысында) мұсылман болып
дүниеге келеді. Бірақ ол баланың әке-шешесі оны өз діндеріне кіргізеді.
Яһуди болса яһуди, христиан болса христиан, мәжуси болса мәжуси етеді
(Бухари, Жәнайз 80; Муслим, Қадар 22; Тирмизи, Қадар, 5). Хазіреті
Пайғамбарымыз осы хадисімен адамдағы діни сезімнің туа біткеннен
болатындығын білдіреді.
Сонымен қатар қоғам өмірінде діннің алар орны ерекше. Өйткені, дін
әдептілік қағидалары мен қоғам бірлігін, тәрбиелік жүйелерді қалыптастыруда
елеулі рөл атқарады. Адам дінге сенген соң, өзгелерге жәбір көрсетуден,
тәртіпсіздік жасаудан, ішімдік, есірткі секілді жаман әдеттерден бойын алыс
ұстайды. Дінсіз қоғамда тәртіпсіздік пен қылмыс етек жаятындығы белгілі.
Адамзат тарихында дінсіз мәдениет болмаған. Алғашқы қоғамдық
құрылымнан бері қарайғы уақытта пайда болған мәдениеттердің барлығы да діни
сенім негізінде қалыптасқан. Ал, сенім жүйесі ең жоғары деңгейдегі имани,
фәлсәфи негіздерді қамтитын ислам діні осы дінге қосылған халықтардың
мәдениетіне орасан зор ықпал жасаған, түбегейлі өзіндік қалыпқасалған.
Дін адамдардың іс-әрекеттеріне бірінші дәрежеде ықпал жасайтын
құдірет. Ислам діні мәдениеттің негізгі салаларымен шұғылданады да егжей-
тегжейде адамға таңдау еркі береді. Мәселен, исламият адамдардың киінуі
мәселесінде негізгі қағидаларды белгілейді, бірақ дәл қандай киім үлгісін
киюге араласпайды. Ислам діні адамдардың халал тағамдарды жеуін сұрайды,
бірақ тамақты дайындау және қабылдау салтына араласпайды. Мәселен,
Қытайдағы мұсылмандар ағаш таяқшамен, Еуропадағы мұсылмандар қасықпен, араб
елдеріндегі мұсылмандар қолымен тамақ іше алады.[17, 78б] Негізгі мәселе,
халал, яғни рұқсат етілген таза тағамдарды жеу.
Кейбір әдебиеттерде, мәселен Жоржи Зейданның (Джирджи Зейдан, Jurji Zeidan,
1861-1914) Ислам мәдениеті тарихы атты еңбегінде мәдениет былайша
сипатталған: Мәдениет дегеніміз бір қоғамды қоғам, жамиғатты жамиғат,
ұлтты ұлт жасайтын, оны өзге ұлттардан ажырататын өмірлік көріністердің
топтамасы. Осы өмірлік көріністер әр ұлттың өзіне тән болып келеді.
Қысқаша қайырып айтқанда мәдениет әр ұлттың өзіне тән ойлау және өмір сүру
салтының жүйесі болып табылады.
Елiмiзде дiн социологиясы iлiмдерi соңғы жылдары ғана жандана,
негiзделе бастағанын ескерген жөн. Бұл туралы пiкiрлерiмiздi баяндамас
бұрын, алдымен дiн социологиясының зерттеу тақырыбы және дамуы хақында
айталық. Қысқаша айтқанда, дiн социологиясы адамдардың дiнге негiзделген
әлеуметтiк қатынастарын зерттейдi (Kehrer G. Religionssoziologie. – Berlin:
Walter de Gryter und Co., 1968). Әлеуметтiк қатынастардағы дiннiң ықпалды
рөлiн жоққа шығаруға болмайды. Соңғы ғасырларда Батыс қоғамдарында дiннiң
нормативтiк күшi шектелген сайын дiни феномендердiң зерттелуi таза теология
мәселесінен гөрi социология, саясаттану, антропология, құқық, психология
сияқты эмпирикалық iлiмдердiң зерттеу нысанасына айналған. Сондықтан, дiн
әлеуметтiк феномен ретiнде социологтар үшiн аса маңызды зерттеу объектiсi
ретiнде қарастырылуда. Дiн социологиясы дiннiң кейбiр бағыттары бойынша
адамдарды белгiлi әлеуметтiк әрекеттерге жетелейтiн қоғам сегменттерiнiң
пайда болуын зерттейдi. Мәселен, белгiлi бiр дiннiң яки сектаның
(тариқаттың) мүшелерi өздерiнiң дiни нанымдары негiзiнде белгiлi бір
әлеуметтiк іс-амалдарды жүзеге асырып жатса, белгiлi бiр формада киiнiп,
белгiлi қоғамдық қатынастарға түсiп жатса, бұл тiкелей дiн социологиясының
зерттеу саласына кiредi.[18,45б]
Батыста дiн социологиясы мынандай негiзгi зерттеу салаларына бөлiнген:
1-Дiндердiң әлеуметтiк тұрғыдан пайда болуының себептерiн түсiндiру:
негiзiнен ХIХ-ғасырдың өзектi зерттеу саласы. Бұл салада Х. Спенсер
(Herbert Spencer, 1820-1903), Эдуард Бернетт Тайлор (Edward B. Taylor, 1832-
1917), Сэр Жеймс Фрейзер (James Frazer, 1854-1941), Карл Маркс (1818-1883)
және Эмиль Дуркгейм (Emil Durkheim, 1858-1917) қомақты еңбектер жазған (Din
Sosyolojisi, Der.: Yasin Aktay-M.Emin Köktaş, - Istanbul: Vadi Yayınları,
1998, 130-152 беттер).
2-Шiркеу табының әлеуметтiк һәм дiни өмiрiн зерттеу. Бұл саланың белгiлi
зерттеушiсi француз Габриел Ле Брас (Gabriel Le Bras, 1891-1970).
3-Дiн мен зайырлы (светский) қоғам арасындағы ықпалдасушылық. Әсiресе, ХХ-
ғасырда қызу зерттеулер жүргiзiлген бұл саланың уәкiлдерi Макс Вебер (Max
Weber, 1864-1920), Йоахим Вах (Joachim Wach, 1899-1955) және Г. Меншинг
(Gustav Mensching, 1901-1978). Дегенмен, ғалымдардың басым көпшiлiгiнiң
ортақ пiкiрi – дiн социологиясының зерттеу тақырыптарын бұлармен ғана
шектеуге болмайды. Ол құрамында дiн бар әр түрлi әлеуметтiк феномендер
мен олардың себеп-салдарын зерттейдi.
Дiндердi зерттеген Батыс социологтары дiннiң эмпирикалық, бiрақ құндылық
қоюшы емес ғылымнан, эмпирикалық һәм құндылық қоюшы идеологиядан және
эмпирикалық уә құндылық қоюшы емес философиядан парықты қасиеттерi бар
екенiн анықтаған. Себебi, адамдардың дiннен туындайтын әлеуметтiк
қатынастарында дiн анықтаған киелi және киелiден тыс ұғымдар,
ұстанымдар уә мәмiлелердiң айтарлықтай маңызды әсерi бар. Осы мәлiметтер
негiзiнде дiн социологиясы мына ғылым салаларымен тығыз байланыста болады:
этно-социология, әлеуметтiк философия, құқық, дін психологиясы, теология,
әлеуметтiк антропология, дiндер тарихы және феноменологиясы.[19,68б]
Ендi, дiн социологиясының зерттеу әдiстерi туралы айталық. Эмпирикалық,
яғни тәжiрибеге сүйенген iлiм ретiнде дiн социологиясы нақтылы зерттеулер
мен тәжiрибелердi жүзеге асырады. Жоғарыда аталған ғылым салалары тарапынан
дайындалған ғылыми материалдар негiзiнде дiннiң әлеуметтiк сыр-сипаттары
жөнiнде тұжырымдар жасалады. Дiннiң қоғам өмiрiндегi маңызды орны уә
ықпалын анықтаудағы ең тиiмдi әдiс адамдармен сұхбаттар жүргiзу (тiкелей
кездесу әдiсi) және дiни топтар мен секталардың, маргиналды дiни ағымдардың
(суфи тариқаттары сияқты – М.Б.) ритуалдерi мен жыйналыстарына қатысу және
тәжiрибе жыйнақтау (эмпирикалық әдiс). Бұған қоса дiни мәтiндер мен
баспасөзде келтiрiлген дiни ақпараттарды сұрыптау, талдау, герменевтикалық
сараптау пайдалы әдiстерге жатады. Жыйналған материалдар сапалы һәм саналы
сарапқа салынбайынша ғылыми нәтижелер шығаруға болмайды дейдi белгiлi
зерттеушiлер Эмиль Дуркгейм, Макс Вебер және Б. Малиновски (1884-1924).
Дiн социологиясы жөнiндегi материалдарды сонау антикалық дәуiр авторларының
еңбектерiнен ұшырастыруға болғанымен, қазiргi ғалымдар бұл саланың ХIХ-
ғасырдың бас шенiнде қалыптасқанын атап айтады. Дiн социологиясының негiзiн
салушылар Клауд Анри де Сен-Симон (Claud Henri de Saint-Simon, 1760-1825),
Август Комте (Auguste Comte, 1798-1857) және Карл Маркс (Karl Marx, 1818-
1883) саналады.
Дiни iс-әрекеттер екi формада жүзеге асырылуы мүмкiн: бiрiншiден, кейбiр
адамдардың яки тұтастай қоғамның белгiлi уақыттарда белгiлi iс-әрекеттердi
жүзеге асыруы. Мұндай жағдайда дiни өмiрдi ұйымдастырушы дiни ұйымның болуы
шарт емес. Екiншiден, дiни iс-әрекеттердi белгiлi ұйымдардың ұйымдастыруы
(діни институт – М.Б.) және олардың мән-мағынасын белгiлеуi. Осы тұрғыдан
алғанда дiн социологиясы дiни ұйымдар мен қоғамның әлеуметтiк тұрғыдан
талдауын мына мәселелер бойынша жүзеге асырады:
1-дiни ұйымды сипаттау
2-дiни ұйымдардың тармақталуы
3-дiни ұйымдардың типологиясы
4-дiни ұйымдардың дамуы
5-дiни жамағатты сипаттау
6-дiни жамағаттың құрылымдық жүйесi
7-дiни жамағат мүшелерiнiң дiни ұстанымдары мен әрекеттерi
8-дiни жамағат пен қоғамның ара қатынасы
9-дiни сипаттары бойынша қоғамның әлеуметтiк таптарға жiктелуi
10-әлеуметтiк жiктер жүйесінiң дiнмен ара қатынасы
11-әлеуметтiк таптардың спецификалық дiндарлығы
12-дiни көпшiлдiк және әлеуметтiк таптарға жiктелу
13-дiн және әлеуметтiк динамикалардың ара қатынасы.
Бұларға қоса, әсiресе Макс Вебер Протестант этикасы және капитализмнiң
рухы атты еңбегiнде дiннiң экономикалық өмiрдегi рөлiн – экономикалық iс-
әрекеттердегi дiннiң рөлi, дiн және экономикалық әдiс тақырыптары бойынша
зерттеп, Қытай, Жапон, Үндi және Еуропа экономикаларындағы бұл елдердiң
дiни нанымдарының әсерiн талдаған (Вебер М. Избранное образ общества. –
Москва: Юрист, 1994. 600-623 бб.).
Адамдардың саяси өмiрiндегi дiни әрекеттер мен ұстанымдарды
зерттеу дiн социологиясының мiндеттерiне жатады. Зерттеулер азаматтардың
дауыс беруiнде дiни факторлардың айтарлықтай рөл атқарғандығын дәлелдеген.
АҚШ президентiнiң Библияға қолын қойып ант беруi, АҚШ, Австралия және Жаңа
Зеландиядағы орташа һәм төменгi ауқаттағы католиктердiң көбiнесе солшыл
партияларға, ал жоғары ауқатты буржувазияны құрайтын протестанттардың
көбiнесе оңшыл партияларға дауыс беретiнi дiн мен саясаттың әлеуметтiк
қатынастарына мысал. Германиядағы католиктердiң басым көпшiлiгi CDU
(Christlische Demokratische Union – Христиан демократиялық одақ)
партиясына, ал протестанттардың басым көпшiлiгi солшыл бағыттағы SPD
(Германия социал-демократиялық партиясы) партиясына дауыс беретiнi
анықталған. Түркиядағы жағдайға келер болсақ, ұлттық-дiни ұстанымдарды
күштi сақтаған кедейлер мен төменгi тұрмыстағы азаматтар дiни және ұлттық
бағыттағы партияларға, ал әл-ауқаты жоғары және орташа ауқаттағы азаматтар
болса оңшыл яки солшыл партияларға дауыс беруде. Түркияда солшыл
партияларға дауыс беретiндер көбiнесе зайырлы қоғамды жақтаушылар мен сүнни
топқа жатпайтын азаматтар һәм кірмелер.[19,65б]
2.2. Дін және әдеп ғұрып салт дәстүр
Алла әмірімен түскен Құран кәрімнің Хұжрат сүресінде: Бір-біріңді
танып, ажырата білулерің үшін сендерді әртүрлі ұлтқа, тайпа-тайпаға бөлдік
деп жазылған. Құран Кәрімдегі аятты және тіл төңірегіндегі сан-салалы,
құпиялы, тарихи толғамдарды ой елегінен өткізген адамның мынадай
қорытындыға келері хақ: тілдердің әрқилылығы, түріміздің, дініміздің басқа-
басқа болуы, Құдай санасымен, қолымен құрастырылып, әдейі жасалған рухани-
физиологиялық байлық (М.Шаханов, Ұлт анасы – тіл, 2010 ж., 41-бет) –
деген әр ұлттың дамуы, тілінің қанаттануы, салт-санасының, руханияттарының
сақталуы турасындағы парасат биігінен айтылған баға үлкен жетекшілік қызмет
атқарары сөзсіз.Ұлт болып қалу мүмкіндігі ұлт өкілдері өздерін ерекшелейтін
рухани құндылықтарын жоғалтып алмағанға дейін ұласады. Бүкіл жер шарындағы
6,5 млрд. адамның қай-қайсысы да белгілі бір ұлт өкіліне жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-5
1-тарау
1. Дін және мәдениет. Ара қатнасы және өзара ықпалдастығы ... ...6-9
1.2. .
Тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10-15
1.3. Дін мен мәдениеттің
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-20
2-тарау
2.1.. Діннің қоғамдағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-
26
2.2. Дін және әдеп ғұрып салт
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .27-33
2.3.. Дін және өнер ара
қатнастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .34 -40
2.4. Қазақ халқының
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46-49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50-51
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Ара қатынастары және өзара, ықбалдастығы. Осы
тақырыпты арнайы дінтанушы маманы тұрғысында, таңдап алған себебім. Қаншама
уақыттан бастап, бірғана мен емес, қазақтың кең даласында өскен рұхы биік
мәдениеттері тереңдегі азаматтарымызбен және құзырлы тиісті орын, діннге
ұйытқы болып тұрған. Дін басқармадан сайланып бекітілген обылыстық өкіл
имамдары баршасы дәрменсіз. Қала ішінде, христиан православ
щіркеулерінде,христиан протестант церквінде, христиан католик дін
шіркеулерінде, христиан баптись ғибадат үилерінде, егова куәгер құлшылық
сарайына, қарғатамыр қазақтың ұлмен қыздары өз діні тұрып өзге дінге барып
шоқынып, діндегі жат мәдениетін дәстүрін қалыптастырып жатқаны аз
болғандай. Обылыс орталық қалалық мешітінде, дін өкілеттіліктен сайланған
білімдідеп қойған дін имамдары және білімді имамдары көп болсада. Дін
ағымдарына тосқауыл болалмады. Уаһһавилік сәләфилік және де басқада ағымдар
қалалық орталық мешіттерінен кең орын алған бес уақытты намазбен жұма
намазды мешітте оқығанда кейде саптары 30-80 пайызды құрап намаз оқиды.
Неге дін ағымдары тек қана қала орталық мешітінде сәләфилік ағымдары
көбейюде? Неге білімді деп қойған дін имамдары өз мешітінде дін бірлігіне
шақырып дін ағымына тосқауыл болудың орнына, кері істер көрудеміз, қайта
дін ағымдары қалалық орталық мешітінде күн өткенсайын күрт көбейюде?
Осындай болып жатқан әлсіз істері білімді дін имамдарының қалалық орталық
мешіттерінің үстінен күмәнмен қарайтын жағдайғада жетті. Неге, білімді дін
имамдары, дін ағымдарының қалалық орталық мешітіне шұбатылып келіп жамағат
болып мешіттің ішінде толып намаз оқығанын өздеріне қол етіп пайдаланудама,
әлде білімді дін имамдары мешіт ішінне дін ағымдары мен толтырылып намаз
оқытылылып жатқан салдары, мешіт ішінде жамағатқа толы көп екен деген
ісжүзінде көрсеткіш мақтанышымекен немесе қарабасы мен қалтасының қамына
қызмет жасап отыр мекен, мүмкін білімсіздігінің арқасында болып жатқан
тірлігімекен.
Осындай көрініс белеңдер 2009жылы тамыз қыркүиек айында, дін басқарма
өкілеттіліктен бекітіліп сайланған өкіл имамдары жатқылықтары мен істеген
тірліктері үшін, құзырлы орын анықтауымен.
Мемлекетімізде Петропавл Ақмола Атырау Қызылорда Жамбыл осы бес
обылысымызда өкіл имамдары іс басты жатқылықтары мен істеген істері үшін
жұмыстарынан босатылып аластатылды. Қазақстан Республикасының дін
басқармасының төрағасы. Бас мұфти шейх Әбсаттар Дербісәлі жазған бірнеше
рет мақала, ислам өркениет газетінде, дін ағымдарына, білімді дін имамдар
тосқауыл болалмаған соң, жұмла көтерген жүк жеңіл болады деген, дін
ағымдарына қандай шара қолданып мақала жазсақта тосқауыл болалмай жатырмыз
дін ағымдарына мұсылман бауырларымыз кіргізбей өз дінімізді сақтап қалатын
елімізге жан ашыр азаматтарымыз өркениет газетіне мақала жазса деп, үндеу
моноториясын жариялады.
Өкінішке орай дін ағымдарына, дін имамдары тосқауыл болу үшін, діннің
бірлігін ислам өркениет газетке жазсада, дін ағымдарына тосқауыл боламады.
Себебі неге, ата тарихымен жалғасып кележатқан ғасырларбойы біте қайнасып
бойына сіңіскен дін мен әдеп ғұрып салт-дәстүріміздегі адамдардың сана
сезіміне сенім мен қалыптасқан мәдениеттерін қорғаудың орнына, өкінішке
орай, бисмиллә аллаһу әкбар деп Аллаһтың атымен ұлықтап малын халалдап
сойып дұғасын оқытып әке ана рұхына ахиреті үшін арнатып жетісін, қырқын,
жылын, өткізкізісіп жүрген білімді дін имамдары шариғатта жазылмаған дәстүр
қабыл болмайды деп, қарсыласқандығы өз дінін әлсіретіп жойылып кетуіне
түбі әкеліпсоғатынын сездімекен. Себебі дін мен мәдениет сыңар, дінсіз
мәдениет болмайды, мәдениетсіз дін болмайды. Пайғамбар (с.ғ.с.) айтқан:
Дінсіз адам өмір сүрелмайды, дін қоғамнанда артық деген.
Дін және мәдениет: Ара қатнасы өзара ықпалдастығы. Осы диплом
тақрыпбын дінтанушы маман тұрғысында арнайы талдау таңдауымның мақсаты,
қазақ халқым үшін ең бірінші қажет білім деп сезіндім немесе әлем халықтары
үшін биік тұрғыдағы қажет білім деп ұғындым. Дін мен мәдениетті екіге бөліп
айырып алшақтықпен адамдардың басым көпшілігі басқаша түрде түсінеді ,
дінді құдайға құлшылық жасау деп түсінсе, екіншіден мәдениет түсіну
жағыннан адамгершілік немесе көркем мінезді адамдарды айтады, немесе
әсем көркем қаланы айтады, әлеуметтікжағы дамып жатқан мемлекет қоғамға
үлесін қосып көркейтіп жатса мәдениеті дамыған елекен деп айтады.
Мәдениетке кіретін көп нәрселер бар, киім киюдің, сөз сөйлеу шешендігі,
тамақтарды рәсімдеп көркем түрде беру, тағыда басқада. Осы мәдениетті
адамдар өз ойларымен тауып істеп қалыптастырып жатқан сыйақты ой салады.
Және әрбір ұлттардың ұстанған мәдениеттері әртүрлі, салған қалалары, киген
киімдері, мінездері, ата тәрбиесі, ұлттық тамақ беру дәстүрі, тағы басқада.
Не үшін әр ұлттың мәдениеттері әртүрлі қалыптасқан, себебі ұстанған
дінінің әдеп ғұрып салт-дәстүрімен мәдениеттері ара қатнасы өзара
ықпалдастығы, ұстанған діндеріне қарай, әртүрлі болып мәдениеттері
қалыптасады. Демек дінмен мәдениет екеуі сыңар егізекеніне және бірінің
ролін бірі атқарып тұрғанына байланысты нақты жауабын айтқан дұрыс болар.
Мәдениет діннің көлеңкесі діннің үкімі. Қазақ халқы үшін өткен тарихындағы
күн бүгінде, дін ағымына бас урмай және Сауд Арабия Уәһһаб сәләфи діннің
халыққа іріткі дін екенінін. Құран кітапбымыз бір болсада таухид білімі
бөтен. Өзіміздің Ата тарихымызбен кележатқан дәстүрлі дініміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Осы зерттеу жұмысындағы бірінші мақсатым дін
және мәдениет өзара ықпалдастығы ара қатнастығының мән мағанасын жазып
отырып. Әлемдегі күллі мұсылман халықтарының қасиетті кітапбы Құран аяаты
мен хадис үкімдері, текқана қазақ халқында әдеп – ғұрып салт- дәстүр
мәдениетінде сақталған. Құран қасиетті кітаптағы аяаттарының үкімдері екі
мағанада жеткен біріншісі(насық)әлсіз, екіншісі (мәнсуқ) күшінде, деген
және біріншісі аяаттардың үкімі адамдарды шектен шығып кетпеу үшін
дұрыс жолмен жүруді ескертіп айтса, еінші мағанасы аяаттардың нақты көркем
түрде орындалуын айтқан. Осы исламдағы дін үкімі (мәнсуқ) күшінде
көркемділікпен орындалатыны, ғасырларбойы ата тарихымен кележатқан
дәстүрлі дінін ұстап отқан мұсылман халықтарын ішінде,текқана қазақ
халқының әдеп-ғұрып салт-дәстүрінен көркем түрде күшінде орындалып
жатқаны, толық мәдениетінде сақталып орындалып кележатқаны бар.
Кім өзінің дінінің мәдениетін ұстаған адам киелі адам болып саналады.
Сондықтан қазақ, ислам хақ дінінің мәдениетінің дәстүрін сақтап кележатқан
киелі ұрпақ. Киелі ұрпақтың ұл мен қыздары екеннін біліп бағалап өз дінін
қазақ азаматтары құрметтеп ұстаса деген үмітпен жазамын.
Екінші мақсатым: Ерте уақытта қазақтарда білімі толық дами қоймасада, дін
және мәдениеттерін әдеп ғұрып салт-дәстүрін ара қатнас өзара ықпалдастыра
ұстауымен қазақ халқы әдеп-ғұрпы мықты болған. Би мен Болыстар алты қанат
киіз үи шаңрақғының астына шақырғанда, бір ауыз сөзге бағыннатын, бір
ауыздан жиналатын болған себебі, қазақта намыс күшті болды, екіншіден топ
қол бастайтын батырлары болды. Осы әдеп-ғұрып салт-дәстүр жомарт кең
пейілдік отан сүгіш мәдениетін ислам дінімен қалыптастырып дін үкімінің
көркем мәдениеті мен жомарттығын текқана қазақ халқының мәдениетінен
көрініс табады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тараушалардан, ќорытындыдан жєне пайдаланылѓан әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І-тарау.
1. 1. Дін және мәдениет: Ара қатнасы және өзара ықпалдастығы
Дін және мәдениет ара қатнасы өзара ықпалдастығы көптеген ойшылдарды
қызықтырып келген Мәдениеттің ең көне архиптерінің бірі ретінде адам
өмірінде діннің алар ролі ерекше. Қоғам өмірінің әлеуметтік реттеуіші
ретінде де діннің мағыздылығы қашанда жоғары болған. Бұл аксеологияалық
мәнін ашып көрсету арқылы мәдени өмірдің дінсіз болмайтындығын, мәдениеттің
күре тамыры ретінде діннің рольінің ерекше екендігінің танып білуге
жетелейді. Бірақ ақиқатқа жету үшін дін мен мәдениетке өзара қатыстылығы
жайлы түрлі көзқарастарды саралап шығу маңызды. Мәдениеттің жалпы
адамзаттың игілігін сөз еткенде өркениет ұғымына соқпай кетү мүмкін
емес.Өркениет мәдениеттің синонимы бола тұра оның даму сатысын айқындайды.
Ал соңғы кезде өркениет ұғымына мәдени дамудың деңгейімен белгілі бір
типтік жүеде мәдениетерді топтастыруды жатқызады. Мысалы: батыс
өркениеттің, мұсылман өркениеттің, түрік-ислам өркениеті деген сияақты.
Халықтардың діни мұралары Шығыс немесе Батыстық өркениеттің негізгі
компененттерініңбірі болып саналады. Әрине Реформация мен рацаионализимнің
күрделі кезеңінен өткен батыс өркениетінде мәдениеттің діни бояуы Шығыс
өркениетіне қарағанда қанық емес. Ал, Шығыс мәдениетінде діни және зайырлы
мәдениет үлгілері бір брімен біте қайнасып кеткен деуге болады. Бұл әсіресе
мұсылман мәдениетіне байланысты. Сонымен қатар ортағасырда шарықтау шегіне
жеткен мұсылман мәдениеті жалпы адамзаттық құндылықтардың өркениеттілік
сатысын айқындап, ғылым-білім, сауда саттық, өнер мен шаруашылдық т.б.
салалардағы жетістіктердің көптеген елдердің ортақ игілігіне айналуына
жол ашты [1,37б].
VII-IX ғғ. Исламның пайда болуы және мұсылмандық суперэтностың
қалыптасыуы, өркениеттің дамуына әсерін тигізген әлемдік тарихтағы үлкен
оқйға болды. Араб халифатының үлкен территориясында Азия, Африка және
Европа мәдениеттерінің синтезі болған және адамзаттың мәдени дамуында жаңа
қадамы болған жаңа мәдениет пайда болып, қалыптасты. Жаңа мәдениетке
антикалық көптеген жетістіктер енді, әсіресе араб мәдениеті мен араб
халифатын мекендеген әртүрлі халықтардың мәдениеті. Араб тілі олардың
бірігіуіне көмектесті де онда жаңа өркенниеттің жетістіктері қалыптасты.
Латын тілі батыс мәдениетінде қандай роль атқарса, Шығыста араб тілі сондай
роль атқарады.
Ислам әлемі материялды мәдениетке, грек және рим технологиясына
белгісіз және қол жетпес жаңалықтар алып келеді: болаттан жасалған
бұйымдар, жібек, фарфор, химия саласындағы лабораториялық зерттеулердің
техникасы. Бұған қағаз өндірісін, канализатция мен су құбырларының
технологиясын, жерді суару, күріш өндіру, мақта өндіру, фармацевтика және
көптеген басқа да өнімдерді қосуға болады.
Исламның рухани мәдениетке, ең бастысы ғылымға қосқан үлесі көп.
Мұсылман дінінде білім өте жоғары бағаланады. Зеттеушілердің айтуы бойынша,
құранның 750 аяттарында адамдардың табиғатты зерттеуге, ойлауға, өзінің
ақыл-ойын жақсы нәрселерге жұмсауға, ғылыммен айналысу адамның өмірінің бір
бөлігі болуына тырысу керектігі туралы айтылады. Мұсылмандардың
математика, астрономия, геграфия, химия, медицина, физика (әсіресе
оптикаға) сияқты ғылымның салаларына қосқан үлестерін барлығы мойындаған.
Исламның ерекшелігі, мұсылмандық теология менн философияның
қалыптасуын анықтады(соның ішінде Орта ғасырларда қалыптасқан
қалам—рационалицтік теология және фәлсәф—зайырлы философия). Мұсылмандық
философияның басында IX-X ғғ. Өмір сүрген әл-Кинди және әл-Фәраби сияқты
шығыста платонизм, арестотелизм және неоплатонизм сияқты дәстүрлерді
үйлестіріп, дамытқан ұлы ойшылдар тұрады. Шығыс пен батыстың философиялық
ойларының дамуына Ибн-Сина (980-1037) және Ибн-Рушд (1126-1196) сияқты
энциклопедист—ғылымдар үлкен үлес қосты. Ибн—Рушдтың табысты дамыған екі
түрлі ақиқатың идеясы Шығыс пен Батыста философия мен ғылымдарды Шіркеу
цензурасынан шығарып алуға септігін тигізеді. Әлемдік философияның
мистикалық ағымында әл-Ғазалидің (10-1111) шығармалары ерекшеленеді
[2,47б].
Жоғарыда келтіргеніміздей, ислам мәдениетінің негізгі белгісі
болып, діни және зайырлының бір бүтін болып қосылуы болып табылады. Исламда
діни және догматты мәселелермен қоса мұсылмандардың күнделкті өмірінің
мәселелері мен мүдделері де кең айтылған.
Мұсылмандардың рухани мәдениеті мен тұрмыстары шариғат
ережелерімен қарқынды түрленген. Исламға дейін арабтар бөлек – бөлек тайпа
және рулар болып өмір сүрген, араларында әрқашан қақтығыстар болып тұратын.
Бұл қажеттілік, әсіресе, көптеген елдер мен халықтарды біріктірген үлкен
Араб халифаты құрылғаннан кейін қажет болды. Осындай өнегелі, әдеп, және
құықты мәдениет қағидалары жинағын шариғат алып келеді. Әлем діндеріннің
халықпен мемлекет арасында, көп құдайшылдық ,бір құдайшыл, өзара ұстанған
діни сенім ара қатнасына байланысты, әдет ғұрып салыт-дәстүрлеріне
байналысты, әртүрлі болып мәдениеттері, өзара ықпалдасып қалыптасқандығы
белгілі ұғым. Демек әр халықтың өзара ұстанған дініне байланысты
мәднниеттері, әртүрлі болып қалыптасқан. Адам баласы жер бетінің ақыл иесі,
қаншама халық арасыннан ұлттардан көссем,мәдениеттанушы социолктер, ғылым
мен ғалымдар ғарышты игеріп жол салсада. Ақыл иесі адам баласы ұрпақтары,
әлем халықарасында бір жүиеде, күллі мәдениетін бір салада
қалыптастырамады.Себебі әрбір халықтың өзара ұстанған сенім діндері
бар,ұстанған діндеріне байланысты салыт-дәстүр мәдениеттерін әртүрлі
қалыптастырған. Сондықтан мәдениет діннің көлеңкесі,діннің үкімі. Дін
күллі адам заттың өмір жолдарын толық мәдениетін қамтыған. Бұл өмірде
қалай жасау,отбасылық,басқа да, дін өкілет мемлекеттерде арасында қалай
қарым қатнаста болу, бірнеше ғасыр бұрын әр ұлттың дін өкілдері, дін
үкімдерімен мәдениетін қалыптастырып қойған.Дін мен мәдениеттің тақырыпбын
зерделеп зерттеп таңдап талдауым мақсаты мынада. Қазақстанда қаншама дін
ағымдары бар. Исламда Құран кітапбымыз бір болса да, дін ағымдыарының,
таухить ілімі бөтен болуына байланысты, ғибадат әдеп ғұрыптарырының үкіміне
сай мәдениеттері бөтен қалыптасқан. Дінді саясат етіп өзіне пайдаланып қол
жинап, экономикалық дағдарысқа қол жеткізу үшін. Екінші мақсаты дін
ағымдарынның мақсаты. Қазақ халқындағы, діни ағымдары, дін арқылы іріткі
салып ыдырату. Діннің ыдырауы мәдениетіміздің ыдырауы, дін және мәдениет
екеуі біріне бірі сыңар,мәдениетсіз дін болмайды дінсіз мәдениет болмайды,
қоғам дінмен құралады, қоғамдардан мемлекет құралады. Егерде, ата
тарихымызбен кележатқан салыт-дәстүр діндегі мәдениетіміз жойылса,
дініміздің жойылуы, қоғамға әсерін береді, қоғам өз мәдениетіннен дінінен
айырлуы қоғамның ыдырауы, мемлекеттің жойылуына толық септігін
тигізеді.[3,74б]
Ата тарихымызбен ғасырлар бойы келе жатқан біте қайнасып бойымызға
сіңіскен салт-дәстүр, әдеп-ғұрпымыз бен дәстүрлі дініміз – ислам, текгіміз
– түрік. Беталыс бағыттағы дін мен мәдениетіміз қалыптасқаны сунниттік
бағыттағы Абу Ханифа мазхабы (Аһли сунна уа-лжамаьа). Мағынасы:
Пайғамбарымыз көрсеткен ақыл суннеттімен және жамағатының шариғаты дұрыс,
дін үкімімен фәтуә заңын дұрыс бекіткен - деген. Осы күллі әлем мұсылман
ұлт өкіл халықтарының арасында қасиетті Құран Кәрім кітап аятының
үкімдері, тек қана Қазақ халқының салыт-дәстүрі мен әдеп ғұрып мәдениетінен
көп және көркем түрде табылады. Қазақтың бұл ата тарихымен келе жатқан
дәстүрлі дін үкімімен өзара ықпалдасып ара қатнасы қалыптасқан мәдениеті,
діннің тірегі, дін тарихының бет пердесінің ашылуы. Және мәдениеті діннің
шындық орын мекенін сақтап келе жатқанын білдіреді [4,69б].
1.2. Тарихнамасы
Мәдениет – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда
қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгерщілік
нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен келбеі, оның ерік-бостандығы
мен тарихи зейін-ісі, философиялық жүйелері мен рәмізтаңбалық
өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен өмірлік сабақтары, діні мен
тілі, ділі мен мұраты- осының бәрі мәдениетпен біте қайнасқан.
Мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтері жеткілікті. Зерттеушілер
оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағыда басқа түрлерін
атайды. Соның ішінде мәдениеттің негізгі қызметтері: адамды қалыптастыру
қызметі, жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі, танымдық қызметі, реттеу
қызметі, комуникатифтік, қарым-қатынастық қызметі.
Адамды қалыптастыру қызметі. Бұл-мәдениеттің қоғамдағы басқа
қызметтерін бойына жинақтайтын жәнә оның негізі мазмұнымен тікелей
байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде еңбек
жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет
адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. Мысалы Маугли-көркем беине.
Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай
болады.
Адамға ең қиыны – адам болу. Ал оның негізгі шарттарырың бірі ретінде
ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік,
бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның
таңдауын аламыз. Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі. Мәдениеттің
бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Шын мәнісінде қоғамда
ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны
шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады.[5,76б] Мәдени ақпараттар-салт-
дәстүр,әдет-ғұрып,рәсім-рәміз , діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б.
руханилықтың белгілі бір ддеңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет
субъектісінде өзіндік санасының жанды буынына айналады.
Танымдық қызметі. Мәдениеттің бұл қызмет-міндетінің сан алуан қыры
бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе-мәдениет пен білімнің
арақатынасы. Табиғаттан қулығын асырып жіберуге бағытталған адамдардың
білімі, әрине мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігіне жатады. Бүгінгі күнге
лайық қарым-қатынас орнату – интилигенцияның басты міндеті... Ал біздің
өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипатталмауы керек, мәдени
диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек. Яғни
білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғы шартты болғанымен, бұл екі ұғымның
арсында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар.
Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен
нұсқан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым
мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады [6,64б].
Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз , ал
моральдық таным арқылы-жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Реттеу қызметі. Бұрынғы Кеңес Одағында шыққан кітаптарда мәдениетті
ғылыми жолмен басқару атты сөз тіркесі кең етек алған-ды. Бірақ адамның
дүниеде өмір сүру тәсілі ретінде түсіндірілетін мәдениетті басқару мүмкін
емес, әйтпегенде адамды тетікке, қуыршаққа айналдырған тоталитарлық айла-
шарғы үлгілерін көреміз. Мәдениетке сыртқы ықпал жасау мүмкіндігін жоққа
шығаруға болмайды. Мәдениет – жабулы қазан емес. Мәдениеттегі реттеушілік
әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мәдениетте күнделіктіден гөрі
жоғарғыға, идеалдыға, үлгіге көбірек көңіл бөлінеді. Мәдени ұғымдарда
нормативтік, ережелік талаптар басымырақ.Мысалы, мәдениетті адам дегенде
оның адамдық жан-жақты белгілерді бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын
көрсетеді. Ол –білімі ғылымы деңгейіне, киімі сол кезде көп тараған сәнге,
мінез-құлқы осы қоғамның адамгершілік талаптарына сай адам.
Мәдениет ұғымына дәл анықтама беру – оның жалпылық сипатын тарылтып,
адам табиғатындағы шексіз қабілет пен мүмкіндіктерді шектеулі аяда
түсіндіру болар еді. Мәдениет тұлғаның тіршілік барысында өзіне және оны
қоршаған әлемге қатысты іс – әрекеттерінің негізінде түзіледі. Оның ой-
cанасындағы өзгерістер міндетті түрде іс әрекетінде көрініс табады.
Сондықтан да мәдениетке адам әрекетінін, саналы қызметінің жемісі ретінде
анықтама беріліп жатады. Материалдық кұндылық ретінде мәдениет – адамның
ақыл ойының жемісі нәтижесинде қолға келтірген игіліктері яғни заттық,
бұйымдық жетістіктері болса, ал рухани тұрғыдан алғанда адамның жоғары
парасатка жетуі, шығармашылық пен білімділікке ие болуы моральдық тұрғыдан
кемелденуі т.б. болып табылады. Материалдық мәдениеттің өзі де ақыл ойдың
жемісі болғандықтан, рухани мәдениеттің бөлшегі ретінде қарастырылуы тиіс
[7,89б] .
Тілімізге енген Мәдениет сөзінің этимологиясына тоқталсақ, арабтың
маданият - қала, қалалық деген сөзінен шығады. Ортағасырлық мұсылман
мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан бұл ұғым жан-жақты жетілген
қоғамдық қатынастар мен адами құндылықтардың моральдық, эстетикалық,
шығармашылық көкжиектерін қамтыған. Мысалы, Адам табиғатын терең зерттеген
әл-Фараби өз еңбектерінде адамды хайуани ақли (ақылды жан) және Хайуани
мадани (мәдениетті жан) деп анықтаған. Мәдениетті адам өзінің
жаратылысындағы шынайы болмыстық мәніне тұтасқан жан. Оның табиғатында бұл
қасиет әзелден бар [8,76б. Оның Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары
туралы, Бақыт жолын сілтеу, Ақылдың мәні туралы, Данышпандықтың інжу-
маржаны, Бақытқа жету жайында және т.б. трактаттарында мәдениетті адам
тәрбиелеу мәселелері жан-жақты талданған. Оның жиі қолданған ұғымы –
қала. Қаланы әл-Фараби жәй ғана қоныс, тұрғын жер деп түсінбей, оны
адамдардың мәдени топтары, мемлекет мағынасында қолданады. Ізгілер
қаласының тұрғындары, ұлы ұстаздың ойынша, өздерінің инабаттылығымен,
әділеттілігімен, білімділігімен, өнер сүйгіштігімен көзге түседі [9,
252б.].
Латын тілінен енген cultura сөзі, алғашында жерді өңдеу деген
мағынада қолданылып, адамның қоршаған ортаға әсерін білдірсе, кейінірек
философиялық ілімдердің дамуымен жанды жетілдіру деген ұғымды танытады.
Уақыт өте келе еуропалық халықтарда білім беру, даму, дарындылық
секілді мағыналарда қолданыла бастады.
Қазіргі таңда мәдениет ұғымы тарихи тұрғыдан қоғамның даму деңгейін,
адамның шығармашылық күші мен мүмкіндіктерін, түрлі үлгідегі ұйымдасқан
өмір сүру дағдысын, сонымен қатар қалыптастырған рухани және материалдық
құндылықтарын қамтиды.
Мәдениетке тән белгілердің бірі ретінде ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын оның трансляциялық және мазмұндық түлеу арқылы жасалатын
транформациялық қасиетін атайды. Белгілі бір этностың өмір тәжірибесі мен
дағдысы кейінгі ұрпаққа беріліп отыруы заңдылық. Тіпті кейде революциялық
жолмен мәдени төңкерістер болып та жатады. Санадағы өзгеріс негізінен
танымның көптүрлілігіне байланысты. Мифологиялық дәуірдегі танымның
өзегінде түрлі мәдениеттердің қалыптасқаны белгілі. Кейіннен орта
ғасырларда діннің ықпалы өте күшті болды. Мемлекеттік құрылымның,
әлеуметтік қатынастар мен мәдени өмірдің бар саласы діннің қанатының
астында болды. Реформация кезеңінен Европадағы философиялық ілімдердің
қайта жандануын байқаймыз. Шіркеулік шектеуден адам еркіндігін алып берген
философия ғылыми танымның түрлі салада жетекші орынға шығуына, адамдардың
ақиқаттың өлшемі ретінде ғылыми көзғарастарды тануына жол ашты. Бірақ бұл
процесс адамның еркіндігін белгілі бір дәрежеде қамтамасыз еткендей
болғанымен, оның әлеммен тұтастықта, өзара гармониялық үйлесімділіктегі
өміріне нұқсан келтірді. Және адамзат қоғамының танымдық даму деңгейін
бұлай сатылап біркелкі түсіндіру, оны абсолюттендіру дұрыс емес. Себебі осы
танымдардың барлығының ықпалы қоғам өмірінде қазірдің өзінде айқын
көрінеді.[10] Мәдени құндылықтарының архитептеріне өте берік Шығыс
өркениетін алмағанның өзінде секурализациялық дүмпудің орталығы іспеттес
Батыс қоғамында да керісінше сакрализациялық процестердің ішінара жүріп
жатқаны жасырын емес. Тіпті күнделікті өмірдің өзінде оккульттік танымның
көріністерімен жиі ұшырасамыз. Этностық ырымдардан бөлек глобализациялық
мәдениеттің ағысында жүрген фэн шуй, иога сынды магиялық түсініктер
көрініс тауып жатады. Бұл адам санасы мен ішкі дүниесінің сан
қатпарлылығын, оның метафизикалық әлеммен тығыз байланыстылығын білдіреді.
Мәдениеттің гносеологиялық қызметі оның қалыптасуы мен дамуында бастапқы
мәнге ие болғандықтан әлеуметтік тәжірбиелердің жиынтығы ретінде маңызға
ие. Кез келген мәдениеттің қуаты оның бұрыннан жалғасып келе жатқан
құндылықтарды қорыта білуінде. Адамзат қоғамының жеткен жетістіктерінде
ескіден үзілмей келген, сыннан өткен тәжірбиесі жатыр. Оның трасформацияға
ұшырауы танымдық мәселеге тікелей қатысты жүреді. Бұл өз кезегінде
мәдениеттің сапалық қырын танытады.
Мәдениеттіліктің өлшемі ретінде гуманизмді бағалайды. Мәдениеттің
негізінде адамды жан жақты дамыту мақсаты жатады. Егер адамшылық пен
қайырым болмаса, техникалық жетістіктер мен ғылыми жаңалықтардың қоғам
өмірінде ешқандайда мәні қалмас еді. Сол себепті мәдениеттің критерийі
қоғамның гуманды дамуы болып табылады. Неміс философы Кант Болмыстың
адамгершілік жағына ерекше мән бере отырып, ол мәдениетті адамды
айуандардан айыруға мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше
қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік
қасиеттерді басты орынға қойды. Канттың ұғымынша, мәдениет – табиғаттан
бостандық патшалығынаң барар жол. Кант ілімінің маңыздылығы сонда – оның
мәдениетті гуманистік тұрғыдан қарастыруында [2, 12б]. Рухани мәдениеттің
көпқырлы бөлшектері ретінде интеллектуалдылықты, философияны, мінез құлық
пен құқықтық сауаттылықты, тәрбие мен дінді т.б. қарастырамыз. Діннің басты
мәселесі адам мәселесі болғандықтанда оның мәдениет қалыптастырудағы орны
ерекше. Сондықтан дін мәдениетті адам тәрбиелеуде маңызды шарттардың бірі
болып табылады.[11.45б]
1.3. Дін мен мәдениет сабақтастығы
Дін мен мәдениеттің өзара қатыстылығы жайлы мәселе көптеген ойшылдарды
қызықтырып келген. Мәдениеттің ең көне архитептерінің бірі ретінде адам
өмірінде діннің алар ролі ерекше. Қоғам өмірінің әлеуметтік реттеуіші
ретінде де діннің маңыздылығы қашанда жоғары болған. Бұл діннің
аксиологиялық мәнін ашып көрсету арқылы мәдени өмірдің дінсіз
болмайтындығын, мәдениеттің күретамыры ретінде діннің ролінің ерекше
екендігін танып білуге жетелейді. Бірақ ақиқатқа жету үшін дін мен
мәдениеттің өзара қатыстылығы жайлы түрлі көзғарастарды саралап шығу
маңызды.
Шіркеулік шектеуден кұтылып, секуляризацияға бет алған ағартушылык
кезеңде дін мен мәдениет туралы философиялық тартыстар жандана түскені
белгілі. Мәдениетке қатысты пікірлерді қарастырғанда, бұл дәуірдегі
тұжырымдардың маңызы салмақты. Себебі адамзат қоғамынын кейінгі даму
үдерісінде осы кезеңдегі теориялык негіздемелердің маңызы ерекше болды.[12.
63б]
Профессор А.Н.Марькованың Культрология оқулығында Фейербах, Гольбах,
Гелвециий, Дидро сынды философтарды атеистік таным өкілдері ретінде
танытады. Олар мәдениет түсінігінен дінді толықтай тысқары қарастырады,
тіпті ол екеуін екі түрлі, бір біріне қарама-қайшы құбылыстар ретінде
түсінеді. Аталмыш пікірлердің арнасы ағартушылық концепциясынан бастау
алады. Бұл көзғарас бойынша Дін рухани прогрестің ең үлкен кедергісі
болып саналады. Фейербахтың ойынша, Дін топастық пен қараңғылықта,
қайыршылықта, әлсіздікте, мәдениетсіздікте бой көрсететін құбылыс.
Сондықтан да ақиқатты перделеу үшін білім алуға қарсы элементтерге
толы.[13. 87б]
Ал, мәдениетке қатысты теологиялық концепцияның өкілдерінің пікірі
бойынша мәдениеттің өзегі – дін болып саналады. Бұл пікірді жан-жақты
дәлелдеуге тырысқан атақты ағылшын этнографы Дж. Фрезер болатын. Ол:
Барлық мәдениет – шіркеуден бастау алады деп айтқан еді
[14, 54б.].
Одан бөлек мәдениет бастауларын әр этностың салт-дәстүрлер жүйесінен
іздейтін қөзғарастар бар. Белгілі философ И. Гердердің пікірінше, Салт
дәстүр – тіл мен мәдениет бастауларының анасы. Егер байыптап қарар
болсақ, И. Гердердің түйіндеуі де Дж. Фрезердің дінді мәдениет өзегі
ретінде қарастыратын пікірінен алшақ емес. Себебі салт-дәстүрдің түбірін
іздеген адамның оның діни түсініктен туындағанына көз жеткізері анық.
Әлемдік діндерді айтпағанның өзінде алғашқы қауымдық кезеңдерде де адамдар
арасында діни түсініктің болғаны белгілі. Фетишизм, анимизм, тотемизм және
магия сынды алғашқы қауымдық діндердің ғылымда негізделгені белгілі.
Сондықтан да, салт-дәстүрлердің мәдениеттің архитепі ретіндегі негізі діни
ритуалдардан, тайпалық кезеңдердегі наным сенімдер түрі мен ырым-
жоралғылардан бастау алады деуге негіз бар.
Салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар қай кезде де діни түсініктер арқылы
сапалық және формалық тұрғыдан өзгеріп отырған. Сонымен қатар оның
өміршеңдігін де діни мазмұнының тереңдігі айқындайды десек қателеспейміз.
Себебі дін Құдайлық аян мен адамның сеніміне негізделген оның саналы
тіршілігін тұтас қамтитын институт. Соңғы кемел дін Исламның бір ерекшелігі
ретінде оның адам дүниеге келгеннен бастап, өмірден озғанға дейінгі және
ақиреттік өмірінің бар қажеттіліктеріне толыққанды жауап беретін
қуаттылығын көрсетеді. Орта ғасырда Исламның өркениетті дін ретінде әлемдік
ғылым мен мәдениетке тигізген әсері осыдан болса керек. Сондықтан дін
мәдени өмірдің өзегі. Мәдениетке ықпал ететін танымның түрі. Бұл
сөзімізді профессор Д. Кенжетайдың: Дүниетанымның негізі ұстыны мәдениет
болса, мәдениеттің күретамыры оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті
құндылықтар жүйесін реттеуші күш — дін болып табылады. Басқаша айтар
болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық құндылықтары тікелей трансцендентальды
киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен үндестікте болғанда ғана тұрақты
құндылықтықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы құндылықтарды тұтастандырып
реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни институттар атқарады, -
деген тұжырымы нақтылай түседі [ 15, 35б.].
Діннің мәдениет өндіруші, құндылық жаратушы қызметін мойындамау тек
біржақты өрбіген ғылымының үлесі екені даусыз. Діни тіршілік адамды
шектеулермен шектеп, оның тұлғалық мүмкіндіктерін тұсайды деген пікірлердің
бар екені рас. Бірақ адамды сұлулыққа үндеп, оның әлеммен тұтастықта өмір
сүруін ислам діні ешқашан тыйған емес. Қоғам өміріне зиян келтіріп, рухани
азғындыққа бастайтын кез келген зиянды өнердің тыйым салынуы талассыз дұрыс
іс. Еркіндік, азаттық деген ұғымдарды ұран етіп, соның тасасында ешбір
адамшылыққа сыймайтын жыртқыш сезімдерді мәдениет деп боямалап, қоғамға
тарату қай жағынан алғанда да саналы адамды толғандыруы тиіс нарсе. Осы
күнге дейін өзінің құндылықтық салмағын жоғалтпай, керісінше уақыт өткен
сайын барша адам баласы сүйіп тұтынатын қазынасына айналған өнер туындылары
мен көркем шығармалардың барлығы да діни мазмұнының тереңділігімен
ерекшеленеді. Дін тағылымы ту еткен ар-ождан тазалығы мен ізгілікті
жырлаған шығармалар мәңгі өшпес мұраға айналды. Еркіндік, әділдік, махаббат
ұғымдарының өзегі діннен бастау алатындығы ең соңғы кемел дін Ислам
тудырған мәдениет арқылы дәлелденді. Сопылық әдебиет өкілдерінің
шығармалары адам өмірінің мұратын айқындап, оның саф таза рухани әлемін
жыртқыш сезімдерден қалай тазартудың емін ұсынды. Рухани бірліктің жаршысы
болған ақын-жыраулар мұрасы мемлекеттің әрбір өкілі патша, уәзір, бай-
бағыланнан бастап, кедей кепшік, қарапайым тұрғындарға дейінгілердің
тіршілігін Құран үйреткен, пайғамбар көрсеткен ұлағатты үлгіге бастады.
Егер адам рухын тәрбиелемесе, оның хайуаннан да ары азғындайтындығы
белгілі. Адам рухының түп тамыры оның жүрегінде. Жүрек тазалығы рухани
мәдениеттің бастауы. Дін тағылымы бойынша жүректі таза, арам пиғылдан ада
ұстау адамды Құдай алдында мәртебелі етеді. Меніңше, дін бойынша пайдалы
саналатын кез келген өнердің осы жүрек тазалығына қызмет етуі басты өлшем
ретінде қарастырылады. Ал, кіндіктен төмен жақтағы сезімге, нәпсәни
құмарлыққа бастайтын азғын өнер әмәнда сыналып отырған. Сонымен қатар,
дінді қасаң қағида деп түсінетін дүмшелердің заманның өзгеруімен қолға
келген игіліктердің барлығын, өнер туындыларының көпшілігін зиянды деп
айыптауын ең алдымен қараңғылықтан, надандықтан деп білуіміз керек. Бірақ
ол үшін тұтас дін атаулыға тас атуға, мәдениетті тоқыратушы фактор ретінде
қарауымызға болмайды. Кезінде маңғыстаулық атақты шайыр Қашаған
Күржіманұлының осындай кертартпа діндарларға айтқан жауабы бар:
Атамыз Адам пайғамбар,
Жеті сазбен жерге кеп,
Күй шертіпті деген бар.
Ол кездегі о да саз,
Бұл кездегі бұ да саз,
Сазды күнә деп жүрген ,
Молдеке сенің ақылың аз
Саналы ғұмырын руханият жолына арнаған орыстың ұлы жазушысы Лев
Толстой европалық мәдениеттің тоқырау алдында тұрғанын аңдаған еді. Өз
еңбектерінде діннің ішкі мазмұны саналатын адамды сүю мәселесін қозғаған
ол, түсініксіз догматтарға шырмалған христиан дінін сынға алған болатын.
Жасандылықпен өзімшілдікке толы европалық мәдениеттің адамды шынайы
болмысына жат, өз табиғатына қарсы тәрбиелейтіндігін де өткір сынаған еді.
Дін мен мәдениеттің біртұтастығын бірін – бірі толықтырушы қызметін өте
қарапайым ұқтыра білген ойшыл күнделігінде: Мәдениет - жапырағы жайқалған,
жемісі тілді үйірген ағаш болса, дін - сол мәуелі бәйтеректің тамыры.
Ағаштың тамыры ұсқынсыз болғанмен оның жайқалған көрінісінің негізі сол
тамырға байлаулы. Сол сияқты діни тіршілік сырт адамдарға солғын
көрінгенмен кез келген халықтың мәдени өмірінің өзегі. Тамыры қырқылған
ағаштың жеміс бермегені сияқты дінсіз мәдениеттің тоқырауға ұшырайтыны
ақиқат, - деп жазған еді.
Мәдениеттің рухсыз тіршілік ете алмайтындығы, яғни дінсіз
болмайтындығы сияқты, қоғам да мәдениетсіз, тарихсыз өз дамуын баянды ете
алмайды. Мәдениет бір жағынан дін ұсынатын киелі мұраттарды адам болмысына
уақыт пен кеңістік тұрғысынан заман талабын ескере отырып жеткізуші
құбылыс. Әрі ұлттық ерекшеліктермен, тәжірбиелерді дін табиғатына тән
арлылық принціпіне сәйкес түлетіп, мазмұнын тереңдететін күшке ие.
Сондықтан кез келген діннің мәдениеті ол діннен бөлек құндылық ретінде емес
қайта сол діннің универсалды қырын толықтырушы бөлшегі ретінде
қарастырылғанда ғана діннің қоғамдық өмірдегі пәрменділігін шынайы
бағамдаған болар едік.
ІІ-тарау.
2.1. Діннің қоғамдағы орны
Дін сөзінің араб тіліндегі мағынасы – сыйлық, үкім, есеп,
жаза, мойынсұну, бағыну, құлшылық, шариғат, заң, жол, тіпті
кейбір жағдайларда ұлт мемлекет деген ұғымды да қамтиды.
Ал діннің терминологиялық мағынасын, Аллаһ Тағала тарапынан жіберілген
адамзаттың өмір сүруін ретке келтіретін, адамның аса күрделі жан-дүниесіне
рухани тірек болатын заңдылықттарды, ақыретте Аллаһтың разылығына кенелумен
уәде етілген мәңгілік жәннәттағы қуаныш пен бақытқа жетелейтін жолдарды
көрсетеді деп түсіндіруге болады. Сондай-ақ, дін ұғымы – адамзатқа
пайғамбарлар арқылы жеткен Жаратушыға деген құлшылықтың заңдылықтары мен
тәртіптері т.б.[16,94б]
Дін бүкіл әлемнің жаратушысы тек Аллаһ Тағала тарапынан ғана жіберіледі.
Дін адамға Аллаһ Тағаланың таңғажайып даналыққа құрылған жаратылысының
алдындағы мақсат-міндеттерін айқындап береді. Дін адамға екі дүниенің
бақытына апаратын тура жолды көрсетеді. Адамның бүтін іс әрекетін
қайырымдылыққа, ізгілікке бағыттайды. Дін пайғамбарлар арқылы адамдарға
жеткізілген Аллаһтың бұйрықтары мен тыйымдарынан тұратындықтан тек уахиге
ғана сүйенеді.
Діннің ең басты ерекшелігі осы уахи арқылы келуінде. Дүниеге келген адамның
бойында дінге, рухани тазалыққа, тылсым күшке сену сезімі болады. Бойдағы
бұл сезім адамды ерте ме, кеш пе әйтеуір бір тылсым күшке сенуге жетелейді.
Тарихи деректерге көз жүгіртсек дінсіз (яки, имансыз) адам болғанымен,
дінсіз қоғам болмаған. Себебі, адам баласы сенімге мұқтаж. Аллаһ адамзатқа
жаратылысқа дейін рухтар әлемінде Өзінің Жаратушы Ие екендігін үйретіп,
бізден Өзін Жаратушы Иеміз деп танитындығымыз турасында уәдемізді алды.
Атам қазақтың әлмисақтан мұсылманбыз деуінің төркіні де осында жатыр. Бұл
жайында аятта былай дейді: Сол уақытта Раббың адам балаларының белдерінен
нәсілдерін алды да өздеріне куә етіп; Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?
– дегенде олар: Әрине куәміз, деген. Қиямет күні: Бұдан хыабарымыз жоқ
демеңдер (7. Ағраф-172).
Хазіреті Пайғамбарымыз да бір хадисінде адамның ислам дінімен дүниеге
келетіндігін айтып өтеді: Әрбір сәби (жаратылысында) мұсылман болып
дүниеге келеді. Бірақ ол баланың әке-шешесі оны өз діндеріне кіргізеді.
Яһуди болса яһуди, христиан болса христиан, мәжуси болса мәжуси етеді
(Бухари, Жәнайз 80; Муслим, Қадар 22; Тирмизи, Қадар, 5). Хазіреті
Пайғамбарымыз осы хадисімен адамдағы діни сезімнің туа біткеннен
болатындығын білдіреді.
Сонымен қатар қоғам өмірінде діннің алар орны ерекше. Өйткені, дін
әдептілік қағидалары мен қоғам бірлігін, тәрбиелік жүйелерді қалыптастыруда
елеулі рөл атқарады. Адам дінге сенген соң, өзгелерге жәбір көрсетуден,
тәртіпсіздік жасаудан, ішімдік, есірткі секілді жаман әдеттерден бойын алыс
ұстайды. Дінсіз қоғамда тәртіпсіздік пен қылмыс етек жаятындығы белгілі.
Адамзат тарихында дінсіз мәдениет болмаған. Алғашқы қоғамдық
құрылымнан бері қарайғы уақытта пайда болған мәдениеттердің барлығы да діни
сенім негізінде қалыптасқан. Ал, сенім жүйесі ең жоғары деңгейдегі имани,
фәлсәфи негіздерді қамтитын ислам діні осы дінге қосылған халықтардың
мәдениетіне орасан зор ықпал жасаған, түбегейлі өзіндік қалыпқасалған.
Дін адамдардың іс-әрекеттеріне бірінші дәрежеде ықпал жасайтын
құдірет. Ислам діні мәдениеттің негізгі салаларымен шұғылданады да егжей-
тегжейде адамға таңдау еркі береді. Мәселен, исламият адамдардың киінуі
мәселесінде негізгі қағидаларды белгілейді, бірақ дәл қандай киім үлгісін
киюге араласпайды. Ислам діні адамдардың халал тағамдарды жеуін сұрайды,
бірақ тамақты дайындау және қабылдау салтына араласпайды. Мәселен,
Қытайдағы мұсылмандар ағаш таяқшамен, Еуропадағы мұсылмандар қасықпен, араб
елдеріндегі мұсылмандар қолымен тамақ іше алады.[17, 78б] Негізгі мәселе,
халал, яғни рұқсат етілген таза тағамдарды жеу.
Кейбір әдебиеттерде, мәселен Жоржи Зейданның (Джирджи Зейдан, Jurji Zeidan,
1861-1914) Ислам мәдениеті тарихы атты еңбегінде мәдениет былайша
сипатталған: Мәдениет дегеніміз бір қоғамды қоғам, жамиғатты жамиғат,
ұлтты ұлт жасайтын, оны өзге ұлттардан ажырататын өмірлік көріністердің
топтамасы. Осы өмірлік көріністер әр ұлттың өзіне тән болып келеді.
Қысқаша қайырып айтқанда мәдениет әр ұлттың өзіне тән ойлау және өмір сүру
салтының жүйесі болып табылады.
Елiмiзде дiн социологиясы iлiмдерi соңғы жылдары ғана жандана,
негiзделе бастағанын ескерген жөн. Бұл туралы пiкiрлерiмiздi баяндамас
бұрын, алдымен дiн социологиясының зерттеу тақырыбы және дамуы хақында
айталық. Қысқаша айтқанда, дiн социологиясы адамдардың дiнге негiзделген
әлеуметтiк қатынастарын зерттейдi (Kehrer G. Religionssoziologie. – Berlin:
Walter de Gryter und Co., 1968). Әлеуметтiк қатынастардағы дiннiң ықпалды
рөлiн жоққа шығаруға болмайды. Соңғы ғасырларда Батыс қоғамдарында дiннiң
нормативтiк күшi шектелген сайын дiни феномендердiң зерттелуi таза теология
мәселесінен гөрi социология, саясаттану, антропология, құқық, психология
сияқты эмпирикалық iлiмдердiң зерттеу нысанасына айналған. Сондықтан, дiн
әлеуметтiк феномен ретiнде социологтар үшiн аса маңызды зерттеу объектiсi
ретiнде қарастырылуда. Дiн социологиясы дiннiң кейбiр бағыттары бойынша
адамдарды белгiлi әлеуметтiк әрекеттерге жетелейтiн қоғам сегменттерiнiң
пайда болуын зерттейдi. Мәселен, белгiлi бiр дiннiң яки сектаның
(тариқаттың) мүшелерi өздерiнiң дiни нанымдары негiзiнде белгiлi бір
әлеуметтiк іс-амалдарды жүзеге асырып жатса, белгiлi бiр формада киiнiп,
белгiлi қоғамдық қатынастарға түсiп жатса, бұл тiкелей дiн социологиясының
зерттеу саласына кiредi.[18,45б]
Батыста дiн социологиясы мынандай негiзгi зерттеу салаларына бөлiнген:
1-Дiндердiң әлеуметтiк тұрғыдан пайда болуының себептерiн түсiндiру:
негiзiнен ХIХ-ғасырдың өзектi зерттеу саласы. Бұл салада Х. Спенсер
(Herbert Spencer, 1820-1903), Эдуард Бернетт Тайлор (Edward B. Taylor, 1832-
1917), Сэр Жеймс Фрейзер (James Frazer, 1854-1941), Карл Маркс (1818-1883)
және Эмиль Дуркгейм (Emil Durkheim, 1858-1917) қомақты еңбектер жазған (Din
Sosyolojisi, Der.: Yasin Aktay-M.Emin Köktaş, - Istanbul: Vadi Yayınları,
1998, 130-152 беттер).
2-Шiркеу табының әлеуметтiк һәм дiни өмiрiн зерттеу. Бұл саланың белгiлi
зерттеушiсi француз Габриел Ле Брас (Gabriel Le Bras, 1891-1970).
3-Дiн мен зайырлы (светский) қоғам арасындағы ықпалдасушылық. Әсiресе, ХХ-
ғасырда қызу зерттеулер жүргiзiлген бұл саланың уәкiлдерi Макс Вебер (Max
Weber, 1864-1920), Йоахим Вах (Joachim Wach, 1899-1955) және Г. Меншинг
(Gustav Mensching, 1901-1978). Дегенмен, ғалымдардың басым көпшiлiгiнiң
ортақ пiкiрi – дiн социологиясының зерттеу тақырыптарын бұлармен ғана
шектеуге болмайды. Ол құрамында дiн бар әр түрлi әлеуметтiк феномендер
мен олардың себеп-салдарын зерттейдi.
Дiндердi зерттеген Батыс социологтары дiннiң эмпирикалық, бiрақ құндылық
қоюшы емес ғылымнан, эмпирикалық һәм құндылық қоюшы идеологиядан және
эмпирикалық уә құндылық қоюшы емес философиядан парықты қасиеттерi бар
екенiн анықтаған. Себебi, адамдардың дiннен туындайтын әлеуметтiк
қатынастарында дiн анықтаған киелi және киелiден тыс ұғымдар,
ұстанымдар уә мәмiлелердiң айтарлықтай маңызды әсерi бар. Осы мәлiметтер
негiзiнде дiн социологиясы мына ғылым салаларымен тығыз байланыста болады:
этно-социология, әлеуметтiк философия, құқық, дін психологиясы, теология,
әлеуметтiк антропология, дiндер тарихы және феноменологиясы.[19,68б]
Ендi, дiн социологиясының зерттеу әдiстерi туралы айталық. Эмпирикалық,
яғни тәжiрибеге сүйенген iлiм ретiнде дiн социологиясы нақтылы зерттеулер
мен тәжiрибелердi жүзеге асырады. Жоғарыда аталған ғылым салалары тарапынан
дайындалған ғылыми материалдар негiзiнде дiннiң әлеуметтiк сыр-сипаттары
жөнiнде тұжырымдар жасалады. Дiннiң қоғам өмiрiндегi маңызды орны уә
ықпалын анықтаудағы ең тиiмдi әдiс адамдармен сұхбаттар жүргiзу (тiкелей
кездесу әдiсi) және дiни топтар мен секталардың, маргиналды дiни ағымдардың
(суфи тариқаттары сияқты – М.Б.) ритуалдерi мен жыйналыстарына қатысу және
тәжiрибе жыйнақтау (эмпирикалық әдiс). Бұған қоса дiни мәтiндер мен
баспасөзде келтiрiлген дiни ақпараттарды сұрыптау, талдау, герменевтикалық
сараптау пайдалы әдiстерге жатады. Жыйналған материалдар сапалы һәм саналы
сарапқа салынбайынша ғылыми нәтижелер шығаруға болмайды дейдi белгiлi
зерттеушiлер Эмиль Дуркгейм, Макс Вебер және Б. Малиновски (1884-1924).
Дiн социологиясы жөнiндегi материалдарды сонау антикалық дәуiр авторларының
еңбектерiнен ұшырастыруға болғанымен, қазiргi ғалымдар бұл саланың ХIХ-
ғасырдың бас шенiнде қалыптасқанын атап айтады. Дiн социологиясының негiзiн
салушылар Клауд Анри де Сен-Симон (Claud Henri de Saint-Simon, 1760-1825),
Август Комте (Auguste Comte, 1798-1857) және Карл Маркс (Karl Marx, 1818-
1883) саналады.
Дiни iс-әрекеттер екi формада жүзеге асырылуы мүмкiн: бiрiншiден, кейбiр
адамдардың яки тұтастай қоғамның белгiлi уақыттарда белгiлi iс-әрекеттердi
жүзеге асыруы. Мұндай жағдайда дiни өмiрдi ұйымдастырушы дiни ұйымның болуы
шарт емес. Екiншiден, дiни iс-әрекеттердi белгiлi ұйымдардың ұйымдастыруы
(діни институт – М.Б.) және олардың мән-мағынасын белгiлеуi. Осы тұрғыдан
алғанда дiн социологиясы дiни ұйымдар мен қоғамның әлеуметтiк тұрғыдан
талдауын мына мәселелер бойынша жүзеге асырады:
1-дiни ұйымды сипаттау
2-дiни ұйымдардың тармақталуы
3-дiни ұйымдардың типологиясы
4-дiни ұйымдардың дамуы
5-дiни жамағатты сипаттау
6-дiни жамағаттың құрылымдық жүйесi
7-дiни жамағат мүшелерiнiң дiни ұстанымдары мен әрекеттерi
8-дiни жамағат пен қоғамның ара қатынасы
9-дiни сипаттары бойынша қоғамның әлеуметтiк таптарға жiктелуi
10-әлеуметтiк жiктер жүйесінiң дiнмен ара қатынасы
11-әлеуметтiк таптардың спецификалық дiндарлығы
12-дiни көпшiлдiк және әлеуметтiк таптарға жiктелу
13-дiн және әлеуметтiк динамикалардың ара қатынасы.
Бұларға қоса, әсiресе Макс Вебер Протестант этикасы және капитализмнiң
рухы атты еңбегiнде дiннiң экономикалық өмiрдегi рөлiн – экономикалық iс-
әрекеттердегi дiннiң рөлi, дiн және экономикалық әдiс тақырыптары бойынша
зерттеп, Қытай, Жапон, Үндi және Еуропа экономикаларындағы бұл елдердiң
дiни нанымдарының әсерiн талдаған (Вебер М. Избранное образ общества. –
Москва: Юрист, 1994. 600-623 бб.).
Адамдардың саяси өмiрiндегi дiни әрекеттер мен ұстанымдарды
зерттеу дiн социологиясының мiндеттерiне жатады. Зерттеулер азаматтардың
дауыс беруiнде дiни факторлардың айтарлықтай рөл атқарғандығын дәлелдеген.
АҚШ президентiнiң Библияға қолын қойып ант беруi, АҚШ, Австралия және Жаңа
Зеландиядағы орташа һәм төменгi ауқаттағы католиктердiң көбiнесе солшыл
партияларға, ал жоғары ауқатты буржувазияны құрайтын протестанттардың
көбiнесе оңшыл партияларға дауыс беретiнi дiн мен саясаттың әлеуметтiк
қатынастарына мысал. Германиядағы католиктердiң басым көпшiлiгi CDU
(Christlische Demokratische Union – Христиан демократиялық одақ)
партиясына, ал протестанттардың басым көпшiлiгi солшыл бағыттағы SPD
(Германия социал-демократиялық партиясы) партиясына дауыс беретiнi
анықталған. Түркиядағы жағдайға келер болсақ, ұлттық-дiни ұстанымдарды
күштi сақтаған кедейлер мен төменгi тұрмыстағы азаматтар дiни және ұлттық
бағыттағы партияларға, ал әл-ауқаты жоғары және орташа ауқаттағы азаматтар
болса оңшыл яки солшыл партияларға дауыс беруде. Түркияда солшыл
партияларға дауыс беретiндер көбiнесе зайырлы қоғамды жақтаушылар мен сүнни
топқа жатпайтын азаматтар һәм кірмелер.[19,65б]
2.2. Дін және әдеп ғұрып салт дәстүр
Алла әмірімен түскен Құран кәрімнің Хұжрат сүресінде: Бір-біріңді
танып, ажырата білулерің үшін сендерді әртүрлі ұлтқа, тайпа-тайпаға бөлдік
деп жазылған. Құран Кәрімдегі аятты және тіл төңірегіндегі сан-салалы,
құпиялы, тарихи толғамдарды ой елегінен өткізген адамның мынадай
қорытындыға келері хақ: тілдердің әрқилылығы, түріміздің, дініміздің басқа-
басқа болуы, Құдай санасымен, қолымен құрастырылып, әдейі жасалған рухани-
физиологиялық байлық (М.Шаханов, Ұлт анасы – тіл, 2010 ж., 41-бет) –
деген әр ұлттың дамуы, тілінің қанаттануы, салт-санасының, руханияттарының
сақталуы турасындағы парасат биігінен айтылған баға үлкен жетекшілік қызмет
атқарары сөзсіз.Ұлт болып қалу мүмкіндігі ұлт өкілдері өздерін ерекшелейтін
рухани құндылықтарын жоғалтып алмағанға дейін ұласады. Бүкіл жер шарындағы
6,5 млрд. адамның қай-қайсысы да белгілі бір ұлт өкіліне жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz