Инвестициялық инфрақұрылымдық бағдарламалардың тиімділігін бағалау
Кіріспе
1. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарық жағдайындағы агробизнестің даму ерекшеліктері және оның әлеуметтік сферасы
1.2. Қазақстандағы агробизнес пен агроөнеркәсіп кешенінің қалыптасуы мен дамуы
1.3 Агробизнестің әлеуметтік.экономикалық инфрақұрылымының маңызы және оның қызмет ету ерекшеліктері
2. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АЙМАҚТАРДА ДАМУЫ
2.1 Агробизнестегі әлеуметтік.экономикалық сферасының жағдайы
2.2 Агробизнестің әлеуметтік.экономикалық инфрақұрылымының аймақтарда дамуы
3. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Нарық жағдайындағы агробизнестің әлеуметтік.экономикалық инфрақұрылымының даму алғышарттары
3.2 Ауылды жерлерді дамытудың негізгі бағыттары
Қорытынды
1. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарық жағдайындағы агробизнестің даму ерекшеліктері және оның әлеуметтік сферасы
1.2. Қазақстандағы агробизнес пен агроөнеркәсіп кешенінің қалыптасуы мен дамуы
1.3 Агробизнестің әлеуметтік.экономикалық инфрақұрылымының маңызы және оның қызмет ету ерекшеліктері
2. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АЙМАҚТАРДА ДАМУЫ
2.1 Агробизнестегі әлеуметтік.экономикалық сферасының жағдайы
2.2 Агробизнестің әлеуметтік.экономикалық инфрақұрылымының аймақтарда дамуы
3. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Нарық жағдайындағы агробизнестің әлеуметтік.экономикалық инфрақұрылымының даму алғышарттары
3.2 Ауылды жерлерді дамытудың негізгі бағыттары
Қорытынды
Нарықтық экономиканың дамуы қоғамдық өндірістің маңызды секторларының, оның тұрақты жұмыс жасауын қамтамасыз ететін байлаулы өзгірісімен байланысты. Әкімшілік-территориялық құрылуындағы агробизнестің экономикалық инфрақұрылым дамуын құру бойынша әр түрлі инвестициялық бағдарламаларды кең көлемде қаржыландыру мемлекетпен жасалады, оның тиімділігі өндірістік потенциалын дамытуға және халықтың әл-ауқатын жоғарлатуға байланысты трансакциялық шығындарды қысқартуымен, экономикалық өсімнің тұрақты алғы шарттарын құруымен бейнеленеді.
Республиканың экономикалық даму стратегиясының шеңберінде мемлекеттік реттеу инфрақұрылымдық мәні бар шаралар жүйесін кеңейтті. Президенттің Қазақстан халықына «Қазақстан-2030» жолдауындағы лайықты инфрақұрылым құру отандық өнімнің өзіндік құнында инфрақұрылымдық құрастырушының төмендеуіне ықпал ететін шоғырланған өсу стратегиясының ұзақ мерзімді приоритетімен танылған. Инфрақұрылымның дамуын белсендету қажеттілігі туралы: көлік пен коммуникациялық жүйелерді дамыту, құрылыспен және автомобильдік жолдарды қайта жөндеумен шұғылдану, облыс аралық автомобилдік жолдарды көркейту – 2002 жылдың қаңтарында барлық деңгейдегі әкімдердің республикалық мәжілісінде нақты мәселе қойылған болатын. Мемлекеттік реттеу процесінде аймақтардың экономика секторларының қарқынды дамуында институционалды жергілікті құру рөлі жоғарылайды.
Проблеманың қарастырылу дәрежесі. Инфрақұрылымдық жүйенің теориялық зерттеулерге, әсіресе экономика агробизнесінің әлеуметтік инфрақұрылымына алғашқы қазақстандық ғалымдардың жұмыстары А.А. Алимбаевтің, У.Б. Баймуратовтың, Г.Н. Гамарниктің, Б.С. Досманбетовтің, А. Есентугеловтің, С.С. Еспаевтің, Ж.О. Ихдановтың, Р.С. Кареновтің, Б.М. Кенжегузиннің, А.К. Кошановтің, С.К. Курманбаевтің, Н.К. Мамыровтің, О. Сабденнің, А.С. Серикбаевтің, Г.Н. Сансызбаеваның және басқа ғалымдардың жұмыстары маңызды үлес қосты.
Осы проблеманың әртүрлі аспектілері шетел авторлардың жұмыстарында көрініс тапты Дж.К. Гэлбрейттің, Дж. Доланнің, А.М. Кейнстің, Я. Корнаинің, Н. Мэнкьюнің, М. Фридменнің, Ф. Хайектің, сонымен қатар ресейлік ғалымдардың жұмыстарында Л.И. Абалкиннің, В.И. Видяпиннің, А.А. Городецкийдің, В.Д. Камаевтің, В.И. Кушлиннің, М.Н. Чепуриннің, Ф.И. Шамхаловтың және басқада экономист ғалымдардың жұмыстары маңызды үлес қосты.
Республиканың экономикалық даму стратегиясының шеңберінде мемлекеттік реттеу инфрақұрылымдық мәні бар шаралар жүйесін кеңейтті. Президенттің Қазақстан халықына «Қазақстан-2030» жолдауындағы лайықты инфрақұрылым құру отандық өнімнің өзіндік құнында инфрақұрылымдық құрастырушының төмендеуіне ықпал ететін шоғырланған өсу стратегиясының ұзақ мерзімді приоритетімен танылған. Инфрақұрылымның дамуын белсендету қажеттілігі туралы: көлік пен коммуникациялық жүйелерді дамыту, құрылыспен және автомобильдік жолдарды қайта жөндеумен шұғылдану, облыс аралық автомобилдік жолдарды көркейту – 2002 жылдың қаңтарында барлық деңгейдегі әкімдердің республикалық мәжілісінде нақты мәселе қойылған болатын. Мемлекеттік реттеу процесінде аймақтардың экономика секторларының қарқынды дамуында институционалды жергілікті құру рөлі жоғарылайды.
Проблеманың қарастырылу дәрежесі. Инфрақұрылымдық жүйенің теориялық зерттеулерге, әсіресе экономика агробизнесінің әлеуметтік инфрақұрылымына алғашқы қазақстандық ғалымдардың жұмыстары А.А. Алимбаевтің, У.Б. Баймуратовтың, Г.Н. Гамарниктің, Б.С. Досманбетовтің, А. Есентугеловтің, С.С. Еспаевтің, Ж.О. Ихдановтың, Р.С. Кареновтің, Б.М. Кенжегузиннің, А.К. Кошановтің, С.К. Курманбаевтің, Н.К. Мамыровтің, О. Сабденнің, А.С. Серикбаевтің, Г.Н. Сансызбаеваның және басқа ғалымдардың жұмыстары маңызды үлес қосты.
Осы проблеманың әртүрлі аспектілері шетел авторлардың жұмыстарында көрініс тапты Дж.К. Гэлбрейттің, Дж. Доланнің, А.М. Кейнстің, Я. Корнаинің, Н. Мэнкьюнің, М. Фридменнің, Ф. Хайектің, сонымен қатар ресейлік ғалымдардың жұмыстарында Л.И. Абалкиннің, В.И. Видяпиннің, А.А. Городецкийдің, В.Д. Камаевтің, В.И. Кушлиннің, М.Н. Чепуриннің, Ф.И. Шамхаловтың және басқада экономист ғалымдардың жұмыстары маңызды үлес қосты.
1. Оңтүстік Қазақстан облысында халықты жұмыспен қамтудың және әлеуметтік қолдаудың 2006-2008 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасы. Шымкент 2005. 20-41б.
2. Ауылшаруашылық экономикасы. Қ.Белгібаев. алматы. «Қайнар». 1991ж. 56-89 б.
3. Экономикалық теория. Ә.Әубакиров, Б.Б. Байжұмаев. Алматы. 1999ж. 145-178б.
4. Виды рисков при инвестировании проектов местных исполнительных органов. // Материалы международной научно-практической конференции. «Проблемы рыночной трансформации на постсоветском экономическом пространстве». Алматинский государственный университет им. Абая. Алматы, 2002. с.35-37.
5. Эффективность муниципального заимствования для развития инфраструктуры атырауской области. // Труды 2-й международной научно-практической конференции молодых ученых. Казахский национальный технический университет им. К.И.Сатпаева. Алматы, 2002. с.251-255.
6. Совершенствование финансирования инфраструктуры регионов. // Материалы республиканской научно-практической конференции «Региональные проблемы развития финансового рынка в Казахстане». Казахский финансово-экономический университет. Караганда, 2002. С.222-228.
7. Формирование и развитие социальной инфраструктуры села в условиях перехода к рынку. Ташкент. 2000.
8. Прощай государство всеобщего благосостояния: социальное обеспечение в странах Западной Европы и его реформа. // Бизнес-уик. – 1998.
9. Кирилова Н. Факторы определяющие социальное здоровье нации // Человек и труд – 1992.
10. Кариджанова А. Социальная защита населения. // Уч. Пособте. Алматы: экономика, 1999.
11. Ойкен В. Основные принципы экономической политики. – М., 1995. 493 с.
12. Щербаков В.И. Социальная защита в рыночной экономике. Трудный поворот к рынку. // под ред. Абалкина Л.И. – М.: Экономика, 1990. с.292-296.
13. Кощеев А.А. Рынок и социальная защита населения: Обзорная информация – Киев: Украина. НИИНТИ, 1994. – с.68.
14. Горбей Г.Ф. Социальная защита населения в период общественно-рыночных отношений. // Вестник статистики. – 1993. с.92-96.
15. Микульский К.И. Взаимодействие экономики и социальной политики. – М.: Экономика, 1996. – с. 256.
16. Зайченко А.С. Социальное обеспечение: пенсии, льготы, пособия. // США: экономика, политика, идеология. – 1994. с. 25-32.
17. Проблемы бедности в контексте социальной политики. // Информационный бюллетень при академии государственной службы при Президенте РК. – Астана, 2002.
18. Рогачева Т.М. Экономические компонеты качества жизни населения – Алматы: Евразия, 1999.
19. Корона П. Солидарная пенсионная система – глухая стена, в которой нет выхода. // Панорама. – 1999, 2 июля.
20. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. // Егемен қазақстан.
21. Қазақстан Республикасының «ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы. 20июня 1997ж.
22. Қазақстан Республикасының «Міндетті медициналық сақтандыру» заңы. 20.10.1995г.
23. Қазақстан Республикасының «2005 жылына арналған республикалық бюджет туралы» заңы. от 16.12.2004ж., 318-1 ҚР заңы.
24. Қазақстан Республикасының «Әлеуметтік қамту мәселелері бойынша ҚР кейбір заң актілеріне өзгертулер еңгізу туралы» заңы. 17.12.1998г., 323-1
25. Қазақстан Республикасының «ҚР-да арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы» 05.04.1999г., 365-1 ҚР заңы.
26. Қазақстан Республикасының «Жеке азаматтар категорияларына жеңілдіктер беру мәселелері бойынша ҚР кейбір заң актілеріне өзгертулер мен қосымшалар еңгізу туралы» заңы. 07.04.1999г., 374-1 ҚР заңы.
27. Қазақстан Республикасының «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» заңы. // ҚР еңбек министрлігінің бюллетені. – 1995.
28. Қазақстан Республикасының «Жұмыспен қамту туралы» заңы.
29. Казахстанская правда – 05.01.1999ж.
30. ҚР үкіметінің қаулысы 1845 от 22.12.1995. «ҚР-да міндетті медициналық сақтандыруды дамыту бойынша бірінші кезекті шаралар бағдарламасы».
2. Ауылшаруашылық экономикасы. Қ.Белгібаев. алматы. «Қайнар». 1991ж. 56-89 б.
3. Экономикалық теория. Ә.Әубакиров, Б.Б. Байжұмаев. Алматы. 1999ж. 145-178б.
4. Виды рисков при инвестировании проектов местных исполнительных органов. // Материалы международной научно-практической конференции. «Проблемы рыночной трансформации на постсоветском экономическом пространстве». Алматинский государственный университет им. Абая. Алматы, 2002. с.35-37.
5. Эффективность муниципального заимствования для развития инфраструктуры атырауской области. // Труды 2-й международной научно-практической конференции молодых ученых. Казахский национальный технический университет им. К.И.Сатпаева. Алматы, 2002. с.251-255.
6. Совершенствование финансирования инфраструктуры регионов. // Материалы республиканской научно-практической конференции «Региональные проблемы развития финансового рынка в Казахстане». Казахский финансово-экономический университет. Караганда, 2002. С.222-228.
7. Формирование и развитие социальной инфраструктуры села в условиях перехода к рынку. Ташкент. 2000.
8. Прощай государство всеобщего благосостояния: социальное обеспечение в странах Западной Европы и его реформа. // Бизнес-уик. – 1998.
9. Кирилова Н. Факторы определяющие социальное здоровье нации // Человек и труд – 1992.
10. Кариджанова А. Социальная защита населения. // Уч. Пособте. Алматы: экономика, 1999.
11. Ойкен В. Основные принципы экономической политики. – М., 1995. 493 с.
12. Щербаков В.И. Социальная защита в рыночной экономике. Трудный поворот к рынку. // под ред. Абалкина Л.И. – М.: Экономика, 1990. с.292-296.
13. Кощеев А.А. Рынок и социальная защита населения: Обзорная информация – Киев: Украина. НИИНТИ, 1994. – с.68.
14. Горбей Г.Ф. Социальная защита населения в период общественно-рыночных отношений. // Вестник статистики. – 1993. с.92-96.
15. Микульский К.И. Взаимодействие экономики и социальной политики. – М.: Экономика, 1996. – с. 256.
16. Зайченко А.С. Социальное обеспечение: пенсии, льготы, пособия. // США: экономика, политика, идеология. – 1994. с. 25-32.
17. Проблемы бедности в контексте социальной политики. // Информационный бюллетень при академии государственной службы при Президенте РК. – Астана, 2002.
18. Рогачева Т.М. Экономические компонеты качества жизни населения – Алматы: Евразия, 1999.
19. Корона П. Солидарная пенсионная система – глухая стена, в которой нет выхода. // Панорама. – 1999, 2 июля.
20. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. // Егемен қазақстан.
21. Қазақстан Республикасының «ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы. 20июня 1997ж.
22. Қазақстан Республикасының «Міндетті медициналық сақтандыру» заңы. 20.10.1995г.
23. Қазақстан Республикасының «2005 жылына арналған республикалық бюджет туралы» заңы. от 16.12.2004ж., 318-1 ҚР заңы.
24. Қазақстан Республикасының «Әлеуметтік қамту мәселелері бойынша ҚР кейбір заң актілеріне өзгертулер еңгізу туралы» заңы. 17.12.1998г., 323-1
25. Қазақстан Республикасының «ҚР-да арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы» 05.04.1999г., 365-1 ҚР заңы.
26. Қазақстан Республикасының «Жеке азаматтар категорияларына жеңілдіктер беру мәселелері бойынша ҚР кейбір заң актілеріне өзгертулер мен қосымшалар еңгізу туралы» заңы. 07.04.1999г., 374-1 ҚР заңы.
27. Қазақстан Республикасының «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» заңы. // ҚР еңбек министрлігінің бюллетені. – 1995.
28. Қазақстан Республикасының «Жұмыспен қамту туралы» заңы.
29. Казахстанская правда – 05.01.1999ж.
30. ҚР үкіметінің қаулысы 1845 от 22.12.1995. «ҚР-да міндетті медициналық сақтандыруды дамыту бойынша бірінші кезекті шаралар бағдарламасы».
Кіріспе
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономиканың дамуы қоғамдық
өндірістің маңызды секторларының, оның тұрақты жұмыс жасауын қамтамасыз
ететін байлаулы өзгірісімен байланысты. Әкімшілік-территориялық
құрылуындағы агробизнестің экономикалық инфрақұрылым дамуын құру бойынша әр
түрлі инвестициялық бағдарламаларды кең көлемде қаржыландыру мемлекетпен
жасалады, оның тиімділігі өндірістік потенциалын дамытуға және халықтың әл-
ауқатын жоғарлатуға байланысты трансакциялық шығындарды қысқартуымен,
экономикалық өсімнің тұрақты алғы шарттарын құруымен бейнеленеді.
Республиканың экономикалық даму стратегиясының шеңберінде мемлекеттік
реттеу инфрақұрылымдық мәні бар шаралар жүйесін кеңейтті. Президенттің
Қазақстан халықына Қазақстан-2030 жолдауындағы лайықты инфрақұрылым
құру отандық өнімнің өзіндік құнында инфрақұрылымдық құрастырушының
төмендеуіне ықпал ететін шоғырланған өсу стратегиясының ұзақ мерзімді
приоритетімен танылған. Инфрақұрылымның дамуын белсендету қажеттілігі
туралы: көлік пен коммуникациялық жүйелерді дамыту, құрылыспен және
автомобильдік жолдарды қайта жөндеумен шұғылдану, облыс аралық автомобилдік
жолдарды көркейту – 2002 жылдың қаңтарында барлық деңгейдегі әкімдердің
республикалық мәжілісінде нақты мәселе қойылған болатын. Мемлекеттік реттеу
процесінде аймақтардың экономика секторларының қарқынды дамуында
институционалды жергілікті құру рөлі жоғарылайды.
Проблеманың қарастырылу дәрежесі. Инфрақұрылымдық жүйенің
теориялық зерттеулерге, әсіресе экономика агробизнесінің әлеуметтік
инфрақұрылымына алғашқы қазақстандық ғалымдардың жұмыстары А.А.
Алимбаевтің, У.Б. Баймуратовтың, Г.Н. Гамарниктің, Б.С. Досманбетовтің, А.
Есентугеловтің, С.С. Еспаевтің, Ж.О. Ихдановтың, Р.С. Кареновтің, Б.М.
Кенжегузиннің, А.К. Кошановтің, С.К. Курманбаевтің, Н.К. Мамыровтің, О.
Сабденнің, А.С. Серикбаевтің, Г.Н. Сансызбаеваның және басқа ғалымдардың
жұмыстары маңызды үлес қосты.
Осы проблеманың әртүрлі аспектілері шетел авторлардың
жұмыстарында көрініс тапты Дж.К. Гэлбрейттің, Дж. Доланнің, А.М. Кейнстің,
Я. Корнаинің, Н. Мэнкьюнің, М. Фридменнің, Ф. Хайектің, сонымен қатар
ресейлік ғалымдардың жұмыстарында Л.И. Абалкиннің, В.И. Видяпиннің, А.А.
Городецкийдің, В.Д. Камаевтің, В.И. Кушлиннің, М.Н. Чепуриннің, Ф.И.
Шамхаловтың және басқада экономист ғалымдардың жұмыстары маңызды үлес
қосты.
Инфрақұрылымның дамуын мемлекеттік реттеу мәселелері ресейлік
ғалымдардың жұмыстарында Т.Т. Авдееваның, А.Г. Ворониннің, В.А. Лапиннің,
Ю.В. Филиповтің, сонымен қатар қазақстандық ғалымдардың жұмыстарында Г.Н.
Гамарниктің, Ж.О. Ихдановтің, С.К. Курманбаевтің, О.С. Султановтің және
басқа авторлардың жұмыстарында көрініс тапты.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дамыған елдердің агробизнесі
қазіргі заманғы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым салаларының кешенін
көрсететін, қазіргі кезде экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
жылдамдатылған қарқынмен дамып отыр. Инфрақұрылымның артта қалушылығы жалпы
экономиканың дамуына кері әсер ететінің ұғына бастадық. Қазақстан
жағдайында, әсіресе аймақтық деңгейде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды инвестициялаудың қосымша мәні табыла алмады. Инфрақұрылымдық
объектілердің дамуы мен қайта жасауында артта қалушылық өнеркәсіптік
өндірістің құрылымдық қайта құрылысының бітпегендігі туралы, сонымен қатар
нарық талаптарына экономиканың жеткіліксіз бейімделуі туралы куәландырады.
Бұл проблема өндірістік инфрақұрылымның дамуын және қайта құрылуын қосымша
қаржыландыру арқылы шешілуі мүмкін, ол өз кезегінде соңғы кезде
мемлекеттік реттеудің ерекше құрал жабдықтарын пайдаланумен байланысты.
Тұрақты нарықтық экономиканың болуы экономиканың зор мұқтажды
секторларына инвестициялық ресурстарды қайта бөлістіру және қосымша
құралдарды жұмылдыру институты болып табылатын құнды қағаздар нарығын
қолдануынсыз мүмкін емес. Тәжірибе көрсеткендей, эволюциялық жолмен мұндай
нарыққа Қазақстан жақын арада жете алмайды. Оның құрылуына мемлекет жағынан
көмемтер қажет. Мысалы, АҚШ-та үкіметтің мыңдаған түрлі органдары
әлеуметтік салалардың (мектептер, тұрғын үйлер, ауруханалар, муниципалды
жолдар құрылысына) көптеген жобаларын қаржыландыру мақсатында өздерінің
құнды қағаздарын шығаруды жүзеге асырады. Дәстүрлі муниципалдық займдардың
шығаруы қоғамдық, пайдасы аз болатын жобаларды инвестициялау үшін арналған,
және бұл қаржыландыру тәсіліне деген сұраныс жеткілікті жоғары болып
қалады. Қазақстанда муниципалдық займдарды қолдану тәжірибесі 1999 жылдың
соңында дами бастады. 2002 жылдың басында муниципалдық мемлекеттік құнды
қағаздар - купондық облигациялардың көлемі 5724 млн. теңге немесе
мемлекеттік құнды қағаздар айналымға шығарылған жалпы соммасынан тек қана
6,48% құрады.
Алғашқыдағы қалдық принципы бойынша қаржыландырылатын
инфрақұрылымды дамытуға және қайта құруға деген қажеттілік, мемлекетті осы
салаға инвестициялар ағымын реттеу жүйесін құруға түрткі етті. Осылайша,
инфрақұрылымдық саланы тікелей қаржыландыру бөлігінде мемлекеттің қатысу
үлесі азаяды, бірақ құралдарды ішкі шеттен алып пайдалану арқылы жанама
реттеу сферасында оның белсенді қатысуы жоғарлайды.
Аймақтық инфрақұрылымның әлеуметтік сферасының инвестициялық
жобаларын құнды қағаздарды - жергілікті атқару органдардың облигацияларын
сатудан түскен пайда есебінен қаржыландыру отандық инвесторлардың
қаражаттары арқылы жүзеге асырылады. Өз кезегінде, инвесторлар, жергілікті
атқару органдардың құнды қағаздарын сатып алудан түскен табысты нақты
ұлттық байлыққа келесі инвестиция салуға жұмсайды.
Осылайша, Қазақстанда аймақтық инфрақұрылымдық бағдарламаларды дамыту
тәжірибесі енді ғана қалыптасып отыр. Осы мәселелерге байланысты туындайтын
проблемаларға және болып жатқан үрдістерді бағалауға, сонымен қатар
мемлекеттік реттеу механизміндегі келешекте дамыту тенденцияларына ғылыми
тұжырымдама болмай тұр. Осыған байланысты осы тақырыпты, осы зерттеудің
мақсаттары мен мәселелерін таңдап отырмын.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу мақсаты
инвестициялық инфрақұрылымдық бағдарламалардың тиімділігін бағалау,
табыстардың даму ерекшеліктерін оқып үйрену және осы мақсатарға
агробизнестегі нарықтық механизмнің құрал-жабдықтарын келешекте пайдалану
бойынша ұсыныстарды тұжырымдау.
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешуді талап
етеді:
• агробизнес экономикасындағы инфрақұрылымның теориялық негіздерін
зерттеу;
• өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым дамуының концептуалдық
алғы шарттарын тұжырымдау;
• инвестициялық бағдарламалардың тиімділігін бағалаудың теориялық
аспектілерін өңдеу;
• агробизнестің нақты аумақтарының инфрақұрылымын дамыту бойынша
инвестициялық жобаларды жүзеге асырудағы мемлекеттік реттеу
тәжірибесін тұжырымдау және оның ерекшеліктерін талдау;
• агробизнестің инфрақұрылымдық объектілерін аймақтық дамыту
бағдарламаларын мемлекеттік реттеуін жүзеге асыру бойынша
ұсыныстарды өндеу.
Зерттеудің пәні мен объектісі. Зерттеу пәні республикадағы нақты
аумақтардағы агробизнестің инфрақұрылымдық объектілерін дамыту кезінде
пайда болатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Жұмыстың әдістемелік негізінде нарықтық экономика секторларын дамыту
проблемалары бойынша қазақстандық және шетелдік экономист-ғалымдардың
еңбектерінде табылған теориялық жайлар біріктірілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыста Қазақстан
Республикасының ресми заң шығаратын актілері, министірліктер мен
ведомтстволардың, Қазақстан Республикасы әкімшіліктерінің нормативтері,
аналитикалық және статистикалық материалдары қолданылды, аймақтық
инвестициялық дамыту бағдарламаларының мәліметтері, шетелдік есеп беру
нәтижелерінің материалдары мен әдеби қайнарлары орын тапты.
Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан, қорытынды бөлімнен,
қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады және қосымша 4 таблица мен 4 схема
жасалған.
Бірінші тарауда аграрлық бизнестің теоретикалық негіздері,
агробизнестің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының теориялық негіздері,
Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың негізгі кезеңдері,
агробизнестің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының даму тәжірибесі мен
әлемдік тәжірибесі, дамыған елдердегі ауыл шаруашылықтың әлеуметтік-
экономикалық инфрақұрылымының басты мәселелерін шешу жолдары зерттелді.
Екінші тарауда Қазақстанның қазіргі заманғы агроөнеркәсіп кешенінің
жағдайына талдау жасалды. Сонымен бірге, Қазақстандағы ауылдық жерлердегі
әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның даму процесі зерттелді.
Үшінші тарауда агробизнесті мемлекеттік қолдау мен дамытудың шетелдік
тәжірибесі және Қазақстан Республикасындағы аграрлық бизнестің әлеуметтік-
экономикалық инфрақұрылымын мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін жетілдіру
жолдары қарастырылды.
Қорытынды бөлімде диплом жазушы студент үшін зерттелген тақырып пен
пайдалылығын бағалау бойынша негізгі қортынды жасалды.
Теориялық қорытындылар мен практикалық ұсыныстарды ауылдың әлеуметтік
және өндірістік инфрақұрылым проблемаларымен шұғылданатын мемлекеттік
органдар қолдануға болады. Жұмыста көрсетілген жеке дара теориялық жайлар
мен қорытындылар экономикалық теория, Қазақстан экономикасы, аймақтық
экономика, экономикалық әлеуметтану курстарын оқытуда және оқуында
пайдалануға болады.
1. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарық жағдайындағы агробизнестің даму ерекшеліктері және оның
әлеуметтік сферасы
Алғашқы рет агробизнес термині 1955 жылы (АҚШ) Гарвард
университетінің профессоры Джон Дэвиспен экономикалық әдебиетке енгізілген
болатын. Автор фермерлік шаруашылықтарды жабдықтау үшін қажетті өнім
бөлістіру және өндіру бойынша операциялардың жиынтығы, сонымен қатар
ауылшаруашылық өнімді бөлістірумен, сақтаумен, өңдеумен және тасымалдаумен
шұғылданатын салалар жиынтығы деп түсіндірді. Басқаша айтқанда, ол
агробизнес ауыл шаруашылықты ресурстармен қамтамасыз ететін және оның
өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізетін үлкен бизнестің бір бөлігін құрайды
деп есептеді. 1
Бұдан былай, қызмет түрлері мен салалар жиынтығы болып табылатын
агробизнес ұғымына, ауылшаруашылық өндірісін, яғни ауыл шаруашылығына
ресурстарды өндіруден бастап соңғы өнім – азық-түлік шығаруға дейінгі
тізбекті қамтитын өндірісті қосуға болады. Сонымен бірге, бұл жеке дара
экономикалық ғылым – Агробизнес пәні болып қалды.
Отандық ғылымда 70- жылдарда басқа да салалармен кешенде ауыл
шаруашылық бойынша зерттеулер пайда болды және қарқынды дами бастады.
Осыған сәйкес агроөнеркәсіп кешені атты оның үш сферасының анық
анықтамасы: қорөндіруші салалар, ауылшаруашылық өндіріс және ауылшаруашылық
өнімдерін өңдеумен, тасымалдаумен, сақтаумен және сатумен байланысты
салалар кешені пайда болды, сонымен қатар ғылыми және тәжірибе айналымына
тұрақты ене бастады. Кәсіпкерлік қызмет осы сфералармен байланысты
болғандықтан өзінің айрықша ерекшеліктері бар, ол олардың өзара байланысы
мен өзара ықпалын есепке алмай, жақсы жұмыс жасай алмайды және дами
алмайды, сондықтан агробизнестің салалары төрт негізгі сфераларға
топтастырылады. (схема 1).
Агробизнес кешенінің өзегі болып басқа сфераларды байланыстыратын ауыл
шаруашылық табылады. Бірінші сфера (І) ауыл шаруашылыты техникамен,
азықтармен, тұқымдармен, тыңайтқыштармен, өсімдіктер мен малдардың қорғаныш
құралдарымен, яғни өндірістік материалдық факторларымен қамтамасыз етілетін
салаларды қамтиды. Функционалды, мұнда қаржы ресурстары – несие жатады,
олсыз шаруа қожалығы қарқынды дами алмайды. Бұл сфера ауыл шаруашылыққа
арналған ресурстар нарығын қалыптастырады, техникалық және технологиялық
деңгейді анықтайды, бағалар және несие беру шарттары арқылы ауыл
шаруашылықтағы өндіріс шығындарының мөлшеріне әсер етеді. Ауыл шаруашылығы
үшін ресурстарды жабдықтаушысы болып, осы сфераның өнеркәсіптік салалары
табылады, барлық көрсеткіштер бойынша – нарық құрылымында, өндірістің
шоғырлануы мен мамандандырылуы – одан айрықша ерекшеленеді және
өнеркәсіптің басқа да салаларымен тығыз өндірістік байланыта болады.
Сфералардың үшінші тобы өнімді егіс даласынан тұтынушыға дейін жеткізумен
шұғылданатын маркетингтік сфераны құрайды. Барлық салалар үшін дәстүрлі
маркетингтік каналдарынан (көтерме және бөлшек сауданың, қоймалардың,
биржалардың, аукциондардың және т.б. жүйелердің) айырмашылығы бұл сферада
агоробизнестің дербес жеке өндірістік саласы – тамақ өнеркәсібі бар болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның рөлі жоғары және
халықтың әр түрлі қажеттіліктерінің пайда болуына және азық-түлік сервистің
дамуына байланысты жоғарлап отыр.
Төртінші сфера (IV) агросервиспен көрсетілген, агробизнестің
барлық қызметін бүтіндей және оның жеке салаларын жақсаруын
қамтамасыздандырады. Бұл жерде қызметтің көптеген түрлері көрсетілген, оның
ішінде агробизнестің барлық басқа да сфералары үшін мамандандырылған
қызметтер, ғылыми зерттеулер мен өңдеулер, кадрлар біліктілігін жоғарылату
мен дайындау, жаңа технологияларды енгізу, коммуникациялар, мемлекеттік
реттеу мен басқару.
Оның айрықша ерекшелігі болып мына жағдай, яғни агросервис –
бұл агробизнестің жалғыз сферасы, мұнда әрдайым мемлекеттік құрылымдар:
ауыл шаруашылықты басқару органдары, нарықтық реттеу, ғылыми зерттеулер,
мамандандырылған білім беру және т.б. органдар қатысып отырады. Сондықтан
бұл сфераны функционалдық шек қоюдан басқа, мемлекеттік және жеке деп екіге
бөледі. Соңғысы агроөнеркәсіп кешеніндегі сервистік қызметтің әр түрлі
түрлерін: техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық
қызметтер, жерлерді жақсарту, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен
мамандардың кеңестері, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз
ету және қызметтердің басқа да түрлерін қосады. Агросервистің кәсіпорындары
мен органдарына сонымен қатар, шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсат тұтып отырған көптеген шаруа және фермерлік ұйымдар,
одақтар мен бірлестіктер жатады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымының агробизнес кешеніне ұқсас құрамы
бар және де ол үш негізгі сфералар жиынтығы болып табылады. (схема 2).
Бірінші сфера (І) – қорөндіруші салалар – тракторлық және
ауылшаруашылық машинақұрылысы, өсімдіктер мен малдардың химиялық қорғаныш
құралдары мен минералды тынайтқыштар өндірісі, ауыл шаруашылық құрылысы,
өнеркәсіптік жем өдірісі мен микробиологияны, сонымен қатар жерді жақсарту
құрылыстары жатады. Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасына қорөндіруші
салаларынан басқа, сонымен бірге мына қызметтер: жөндеу-техникалық қызмет
көрсету мен жабдықтау, агрохимиялық қызмет көрсету, жерді жақсарту
қызметтері жатады.
Екінші сфера (ІІ) – ауылшаруашылық өндірісі болып табылады. Бұл жерге
өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және (өнеркәсіптіктен айрықша)
ауылшаруашылық мал азық өндірісі жатады.
Үшінші сфераға (ІІІ) - әдетте ауылшаруашылық шикізатты дайындау,
тасымалдау, сақтау және қайта өндеуді қамтамасыз ететін салалар мен
өндірістер жиынтығы жатады. Кейде кейбір мамандар тасымалдау, сақтау мен
байланысты жеке дара төртінші сфераға (IV), яғни өндірістік инфрақұрылым
саласына жатқызады.
Құрылымдарды талдау агробизнес кешені мен агроөнеркәсіп кешені
өздерінің құрамы бойынша сандық және сапалық көрсеткіш бойынша
ерекшеленетінің дәлелдейді. Бұл айырмашылықтар салалар бөлімшелері мен
қызмет көрсету түрлерінің даму деңгейіне байланысты жоғарлауы мүмкін.
Дәстүрлі көзқарасқа еріксіз болуы мүмкін, бірақ маңызды
ерекшелігі болып агросервистің құрамына мемлекеттік реттеу жүйесінің кіруі
табылады. Агроөнеркәсіптік кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару
әдетте арнайы бөлініп көрінбеген, себебі әкімшілік-әміршілдік жүйе
кезінде мемлекеттік реттеу барлық экономикалық құрылымды үстінен астына
дейін жан-жақты ықпал жасаған экономикалық дамудың алдынғы қатарлы факторы
болып табылатын.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу агробизнестің қызмет
жасауының қосымша механизмі ретінде, яғни экономиканың аграрлық секторында
өндірістік экономикалық процестерге қызмет етудің басқарушылық және
координациялық элементі ретінде қарастырылады. Агроөнеркәсіптік
өндіріс пен агробизнестің басқа жеке сфераларға бөліну процестерінің
экономикалық мазмұны келесілерге байланысты: біріншіден; агроөнеркәсіп
кешеннің соңғы өнімін құруында әр қайсысының рөлін анықтау; екіншіден; бұл
өте маңызды, - бұл осы кешендердің ішінде құрылымдық баланстылығының
қажеттілігімен жасалады, себебі басқа салалар мен сфералардың рационалды
қатынасынан жалпы агроөнеркәсіптік кешеннің динамикалық дамуы мен
тиімділігі байланысты болады. Маркетингтік сфераның (өнімді қайта өндеу,
сақтау, тасымалдау және сату) дұрыс дамымағаны мен артта қалуы біздің
республикамызда ауылшаруашылық шикізат пен азық-түліктің үлкен шығындарының
ең басты салдары болып табылады, кейбір жылдарда олардың жалпы өндірісінің
үлесі 25-35%-ға жеткен. Агроөнеркәсіп кешеннің соңғы өнімінің құрылымын
салыстыру біздің елде және Америка Құрама Штатында біз үшін тиімсіз
айырмашылықтар бар екендігін көрсетеді. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешеннің соңғы
өнімінің 70%-дан көбі маркетингтік сфераның үлесіне келеді, және тек қана
10%-ға жуығы – ауылшаруашылық өндірісіне келеді, ал сол кезде біздің
республикамызда ауыл шаруашылық үлесінің жартысынан көбін құрайды. Сонымен
қатар АҚШ-та (ІІІ) сферадағы сауда жүйесі көбірек дамыған, ал бізде – тамақ
өнеркәсібі кеңінен дамып отыр.
Осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа да елдерде де
болды. Францияда мысалы, азық-түлік құнының 75%-ға жуығы ауылшаруашылықтан
тыс құрылады, Скандинавия елдерінде түпкі өнімде тамақ өнеркәсібінің үлесі
65%-ды құрайды.
Батыс елдердегі агроөнеркәсіп кешен құрылымының динамикасы үшін азық-
түлік өндірісімен айналысатын жұмысшылардың жалпы санының қысқаруы тән
болады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдары бұл қысқару 30%-ға жуықты құрады,
және де ол негізінен ауылшаруашылық өндірісінің есебінен келеді, сол
уақытта қайта өңдеу салаларымен және саудамен шұғылданатын жұмысшылар саны
өсті. Дәл осылай, АҚШ-та соңғы 10 жылда агроөнеркәсіп кешеннің маркетингтік
сферасында жұмыс жасайтындар саны 1,5 есе өсті. 2
Салааралық және ішкісалалық сәйкессіздік отандық агроөнеркәсіп кешені
үшін тән жағдай, қор өндіруші салалардың салыстырмалы салмағын салыстыру
кезінде (агроөнеркәсіп кешеннің І сферасы), бұл жерде ауылшаруашылық
өнімдер өндірісінің шығарылған техникалар мен технологиялардың
сәйкессіздігі, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығында көптеген
технологияларға арналған машиналардың аяқталған жүйесінің жоқтығы
қалыптасты. Өндірілген техниканың сапасы әттең дегендей пікір қалдырады.
Экономиканың аграрлық секторын реформалаудың қазіргі жағдайында, ауылға
техникаларды жеткізетін колхоздар мен совхоздардың ірі көлемдегі өндірісіне
шоғырланған параметрлердің және шағын шаруа қожалықтарын аз қуатты
техникалармен қамтылу қажеттілігінің арасындағы сәйкессіздіктер терең
байқалады. Ауыл шаруашылықтың өз ішінде сиырлардың сапасы мен мал басының
өндірістер масштабының, оларды қоректендіру мен бағу технологиялардың
сәйкессіздігі байқалады.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымдық сәйкессіздігін бұрынғы КСРО-де жеңу
әрекеттері, сонымен қатар Қазақстанда 80-шы жылдары бірнеше рет
жасалған. Азық-түлік бағдарлама және агроөнеркәсіптік өндірісті басқарудың
қайта құрылуы агроөнеркәсіп кешенінің балансталған құрылымын құру
мақсатымен жасалды. Бірақ шамадан тыс орталықтандыру мен әкімшілік-
әміршілдік экономика шеңберінде бұл мәселе шешімін таба алмады. Мұндай
агроөнеркәсіп өндірісі сияқты ірі масштапты жүйеде тиімді құрылымдық
өзгерістер тікелей, нарықтық байланыстар негізінде жүйені өзін-өзі реттеу
жолымен ғана жүзеге асуы мүмкін.
Аграрлық өндіріс пен агробизнестің табиғи-биологиялық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін бір уақытта еспке алу керек, себебі, олар
материалдық өндірістің басқа сфераларына қарағанда өзіне тән айрықша
байқалады, сол себептен бұл жағдайларды есепке алмай жағымсыз ұзаққа
баратын салдар пайда болуы мүмкін.
Агроөнеркәсіп өндірісі дамыған елдердегі эволюция барлық тиімсіздікті
және де меншік құқығының, жерде шаруашылық ету құқығын бөлу мүмкіншілігінің
жоқтығын көрсетті.
Осы себептен, негізінен аграрлық өндірістің ұжымшарлар иен кеңшарлар
үлгісі әйгілі болмады және де бұрынғы социалисттік елдерінде жемісті түрде
дами алмады. Біз осы барлық жылдары ұмтылған қоғамдастыру деңгейінің
жоғарылауы, жұмысшылардың меншіктен алыстау масштаптары тағы да көбірек
жоғарлады. Өндіріс мөлшерлерінің міндетті артуына ұмтылу аграрлық
өндірістің ішкі табиғатымен қайшылыққа келді.
Сырттай қарапайымдылық, тіпті жабайылық ұқсастығына қарамастан,
ауылшаруашылық өндірісі өте жеңішке, әлсіз және жаралы жүйе, қатаң
регламенттеуге және стандарттауға аз бағынатын жүйе болып табылады. Ол өз
әсері бойынша көптеген және төтенше маңыздылығымен көп санды және төтенше
маңызды факторлардың ықпалына душар болады, әдетте басшылықтың жете
білушілігі мен сапасына, талаптанулар, тілектер және жұмысшылармен
ұсынылатын жігерлеріне көбінесе байланыссыз болады. Мысал ретінде, әзірше
адаммен аз бақыланатын табиғи, сонымен қатар, ауа-райы жағдайларын алатын
болсақ. Құрғақшылықтар, суықтар, бұршақ немесе басқа да оның жағымсыз
құбылыстары қатты зиян келтіруі мүмкін, немесе жұмысшылардың ең жемісті
жігерлерін жоққа шығаруы мүмкін.
Ауа-райы жағдайының тұрақсыздық байланысы бойынша әртүрлі ауа-райы
мінездегі жылдардағы жалпы өнім мен жинаулар тербелісінің себебі болып өз
кезегінде нарық ұсынып отырған өнімдерінің және шаруа қожалықтарының
табыстар көлемінің тербелісіне әкеледі.
Нарықтық экономика ауылшаруашылық өндірушілердің табыстарын мезгілдік
тербелістер мен ауа-рай климаттық жағдайлардан қорғаудың белгілі бір
механизмдерін істеп шығарды. Ауылшаруашылық табыстарының тұрақсыздық қауіп-
қатерін өзінің мойына алатын жалпы биржалық бизнесмендер қоғамдығы пайда
болды. Бірақ мұның бәрі әліде жеткіліксіз, сондықтан да көптеген елдерде
ауылшаруашылық өнімдерін сатып алудың және шаруа қожалық табыстарды
қолдаудың мемлекеттік жүйесі кең тәжірибеленеді.
Аграрлық өндірістің басқа да ерекшелігі болып, яғни өндірістің мәңгі,
таптырмайтын, басты құралы ретінде, оны дұрыс пайдалану шарты кезінде
тиімдірек жұмыс жасайтын жердің рөлі табылады. Сонымен қатар жер –
ауылшаруашылығында өндірістің негізгі көзі болып есептеледі. Жер – басқа
құрал-жабдықтарға қарағанда, адам еңбегінің өнімі емес және оның көлемін
өсіре алмаймыз. Жерді дұрыс қолдану нәтижесінде біз жердің сапасын сақтап
қана емес, оның сапасын көтеруге болатынын ескергеніміз жөн. Себебі, басқа
құрал-жабдықтар бірте-бірте моралдік жағынан да, физикалық жағынан да
ескеріп отырады және ауыстырылады. Жер құнарлығындағы ерекшеліктер тең
шамалы көлемді еңбек пен капиталдың шығындары кезінде әр түрлі жерлердегі
өндіріс пен табыстар көлеміндегі айырмашылықтарды әкеледі. Бұл жерден жер
рентасы және табыстарды реттеу проблемасы сонымен қатар, ең жақсы
ауылшаруашылық жерлердің тапшылық, шектелгендік проблемасы келіп шығады.
3-4
Өндірістің айрықша сферасы ретінде ауыл шаруашылықтың ерекшелік мәні
болып келесі табылады, яғни бұл жерде өндірілген өнім бұдан былай ұдайы
өндірісте (жем, малдың төлі, ұрықтар, органикалық тынайтқыштар және т.б.)
қолданылады, ол өз кезегінде биологиялық факторлар мен тірі организмдерді
пайдалануға негізделетін ауыл шаруашылықтағы өндіріс технологиясының
ерекшеліктеріне себепші болады.
Өнеркәсіпте өндіріс пен еңбек процестері әдетте үздіксіз мінез-құлыққа
ие болады, және де ағымдық бұл жерде техникаларды, технологияларды және
өндірісті ұйымдастыруды толық жетілдірумен қамсыздандырылуы мүмкін.
Агроөнеркәсіптік өндірісте экономикалық процесс, олар өнім шығаруды
жылдамдатуына және артуына төтенше шек қоятын табиғи-биологиялық
факторлармен тығыз байланысты. Ауыл шаруашылықта әр түрлі табиғи
процестерді қысқарту өте қиын, ал кейде мүмкін емес болады мысалы,
ауылшаруашылық өнімдердің пісіп жетілу уақытын немесе ұрғашылардың
жүктілік мезгілдерін.
Өндіріс тиімділігінің анықтамасында, технологияларды таңдауда ең басты
болып табиғи-биологиялық фактор табылады. Оның астына машиналар жүйесі және
еңбек ұйымдары тиісті жанастыра салыну керек, себебі малдар мен
өсімдіктердің табиғи даму заңдылықтарын елемеулік басқа да барлық
өндірістік-экономикалық ресурстар тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Осы
жерден әкімшілік-әміршілдік экономика кезеңінде кең көлемді мал шаруашылық
кешендерге тиімсіз салымдар салу осы арадан өсімтал мал және әлсіз мал
азығы базасы кезінде, қарапайым агротехникалық талаптарды сақтамау кезінде,
жерлерді жақсарту кезінде мол шығындар және ауылшаруашылық өнімдер мен
шикізаттардың шығындары пайда болды.
Ең жетілген техника, алдыңғы озық технология және өндірісті епті
ұйымдастыру мал мен өсімдіктердің генетикалық потенциалын сол табиғатпен
енгізілген өнім өндірісінің белгілі бір “төбені” жасайтын ауыл
шаруашылықтың мұндай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылықтың табиғи ерекшелігі болып, өндіріс мезгілі
мен жұмыс уақытының сәйкессіздігімен пайда болатын, жыл ішінде жұмыс
күші мен материалдық-техникалық ресурстарды әркелкі қолдануына және де
табыстардың әркелкі түсуіне алып келетін оның маусымдығы табылады. Бұл ауыл
шаруашылығының ауа-райы жағдайларына тәуелділігін көрсетеді. Салыстырмалы
қысқа мерзімде жұмыс жасайтын техникаларды пайдалану қажеттілігі, сонымен
қатар өндірістің жоғары күш сыйымдылығы тұрақты капиталдың жоғары үлесіне
себепші болады. Кең көп тараған жағдайларда, өндіріс жалғаға берілген жерде
жасалса, тұрақты шығындардың деңгейі жалға төлем есебінен өседі.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығы биологиялық сипатымен де ерекшеленеді.
Бұл жерде өндіріс құралы рөлін өсімдіктер мен жануарлар атқарады. Демек,
бұл жағдайда айтып өткен ерекшеліктер агробизнес саласына табиғат
факторларының жоғары дәрежеде әсер ететінін көрсетеді. Табиғат факторы
әсері ең бірінші ауыл шаруашылығы мәдениетінің дамуына белгілі бір табиғат
жағдайларының қамтамасыз етілу керектігін көрсетеді. Агробизнестің
мамандануына және орналасуына әсер ететін маңызды факторлар, мына табиғат
факторлары:
• жер сапасы;
• жылумен қамтамасыз етілуі;
• жарықпен, яғни күн сәулесімен қамтамасыз етілуі;
• ылғал жағдайы;
• кері әсерін тигізетін метеорологиялық жағдайлардың қайталану
мүмкіндігі және т.б.
Тұрақты шығындардың жоғарғы үлесі шаруалардың мінез-құлқына және
олардың өндірістік стратегиясына әсер етеді. Тіпті қолайсыз нарықтық
конъюнктура кезінде, өнеркәсіп қожасына қарағанда ауыл кәсіпкеріне
өндірісті мүлдем тез қысқарту тиімсіз, себебі тұрақты шығындар өндіріс
көлеміне қарамастан өтеуді талап етеді. Табыстар түсудің маусымдық мінез-
құлқы бүкіл өндірістік цикл ағымында өндірілген шығындарды өтеудің қажетті
қайнары ретінде, несие ресурстардың ауыл шаруашылық өндірісінің ерекше
қажеттілігін туындатады, ал көптеген ауылшаруашылық салаларда бұл циклдің
ұзақтығы ұсыныс көлемі қысқа уақыт ішінде қысқара алмайды немесе көбейе
алмайды. Ауылшаруашылық өндіріс пен аграрлық нарықтың айтарлықтай маңызды
ерешелігі осыған байланысты болады.
Бірақ бұл факторлар ауылшаруашылық өндірістің қиындық айсбергінің
шағын ғана және жақсы көрінетін су үсті бөлігі болып табылады. Әлеуметтік,
экономикалық және психологиялық қатынастар кешенінде, шаруа-еңбек-жер
сияқты өзгеше өзіне тән жүйені құрайтын су астындағы және ең аз зерттелген,
сондықтан да өте проблемалық бөлігі бар болады.
Қызмет етуші немесе өнеркәсіптік құрылыс жұмысшының еңбегін
ұйымдастыруға, есепке алуға, бақылауға, әділ ақы төлеуге өте жеңіл жете
алады. Оның жөні басқа – ауыл тұрғының еңбегі, оның барлық өмірі (ол тек
қана жұмыс уақыты емес) ауыл шаруашылық жүргізу шарттарына бағынышты.
Ауылшаруашылық жұмыстардың кернеулі мезгілдерінде шаруа еңбек етеді,
уақытқа қарамастан, демалмай, демалыс және мерекелік күндерсіз, сонша
қымбат уақытын жоғалтпауға тырысады, ол кешкі есесін толтыруға
болмайтындығын түсінеді, былайша айтқанда, бұл адамди қызметтің басқа
сфераларында әбден қол жетерлік және мүмкін болады. Бірақ келесідей
мезгілдер де болады, әсіресе қысқы уақытта, ол апталар кейде айлар бойы
бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма немесе жоспар үшін жұмыс істемейді,
ол соңғы нәтиже үшін жұмыс жасайды. Нақ сондықтан ауыл еңбеккердің өз
психологиясында, оның табиғатында әрбір масақтың немесе тамыр жеміске деген
жауапкершілік берілген. Егістерді өңдей отырып, ол бір де бір өсімдікті
өлтірмейді, ал жинау кезінде өнім жоғалтуларын минимумға келтіруге
тырысады. Былайша алғанда, ауылшаруашылық өндірістің тиімділік кепілі дәл
осыған байланысты болады.5
Даусыз, шаруаның еңбегі ауыр, “еркек наны” қиын, бірақ ол өзінше
тартымды және қуаныш алып келуге қабілетті, себебі онда творчестволық
маңызы өте көп. Өнеркәсіптік жұмысшының және қызмет етушінің
айырмашылығында ауыл еңбеккері өнімнің пісіліп жетілуі – тұқымнан ұрыққа
дейінгі толық үрдіске қатысады, бұл қызметке ол бүкіл жанын салады.
Соған қарамастан, соңғы онжылдықта қалыптасқан ауыл шаруашылықтағы
өндірістік қатынастар шаруа еңбегінің бұл жақтарын есепке алмаған, атам
заманғы әдет-ғұраптар мен дәстүрлерді жоққа шығаруға тырысты, шаруашылық
еңбекке көңіл бөлінбеді. Колхоздар мен совхоздарда көбінесе былай болған,
бүгін ауыл тұрғыны бір егіс далада жұмыс істесе, ертең басқа егіс даланы
өндейді, өздерінің еңбек құрал-саймандарын жиі аламастырып отырады.
Нәтижесінде ол өз жұмысының соңғы нәтижесін көрмейді және жер мен өндіріс
құралдарының қожасы сезімін (тіпті ұжымдық қожа сезімін) бірте-бірте
жоғалтады, ал сосын бір мезеттік табысқа, бір күндік еңбекақыға жұмыс
істеуге машықтанады. Сонымен қатар, әрбір шаруашылықта қарапайым жағдай
пайда болады: айтарлықтай, жұмысшы егіс даланың өз бөлігін жақсы өңдеді, ал
жанындағы жалқау өзіне бөлінген жұмысын жаман орындады, басында адал
еңбеккер намысқа және дұрыс жұмыс жасамағанды адамдық намысқа шақырып
қатты ашуланады, бірақ нәтиже бермегендігін көре отырып, ал бар
өндірістік-экономикалық қатынастар қандай да бір іскерлік материалдық және
адамгершілік жазалау шараларын қолдануға оған мұрша бермейді, еңбеккер
бірте-бірте тынышталады, немқұрайлы болады, ал содан соң өзі де тек қана
бүгінгі тапсырманы орындауға үйренеді, терілімге және соңғы нәтижеге жұмыс
істемейді, ол тек қана аты шулы жоспарға немесе нормаға, төлем ведомостке
жұмыс жасайтын болады.
Аграрлық өндірістің жоғарыда көрсетілген ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен өте тығыз байланысы, жер-климаттық жағдайлардың әр түрлілігі,
шаруалық еңбектің айрықша мінез-құлқы бұл сферада ерекше түрдегі жұмысшының
қызмет етуін алдын ала анықтайды, ол өзіне тиісті үш мінезді қамтуы тиіс:
кәсіпкер-қожа, басқарушы-менеджер және жұмысшы-орындаушы. Дәл осыларға
агробизнесі дамыған елдерде шаруа қожалықтарының тиімділігі мен тұрақтылығы
негізделеді. Жанұялық шаруа қожалық әр түрлі ауылшаруашылық салалары үшін
өндірістік-шаруашылық бірліктің тиімді үйлесімі болып табылады, ол жерде
толығымен ауылшаруашылық өндірісінің және еңбектің ерекшеліктері есепке
алынған. Жанұя - өндірісік қызметтің кәсіпкерлік, басқарушы және атқарушы
қызметтері ойдағыдай біріктірілген өндірістік ұжым болып табылады.
Өндірістік ресурстардың мөлшері (жерлер, техникалар және т.б.) жанұялық
еңбек ұжымы пайдалануына күші жетерлік осы мерзімде өндірістің техникалық-
технологиялық мүмкіншіліктерімен анықталады, және сондықтан да өндіріс пен
өндірістік ресурстар көлемдерінің артуы бір шаруа қожалығына есептегенде
ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен жүзеге асады.
Теориялық зерттеулер көрсеткендей, агробизнетің инфрақұрылымдық
секторының дамуын экономикалық реттеу нарықтық қатынастар жағдайында
инвесициялаудың жаңа құрал-саймандарының пайда болуымен белгілі бір
аумақтардың өндірістік потенциалын арттырудың маңызды мәселесі болып
табылады. Бұл жерде тауарлар мен қызметтерді ұжымдық пайдалану туралы
айтылып отыр, оның тұтынуында қоғамның барлық мүшелері қатысады.
Инфрақұрылымдық салаларға инвестицияларды ұсыну мемлекеттің қызметтері және
де көптеген мемлекеттерде жеңілдік жасаудың тұрақты объектісі болып
табылады. Көлік, жолдар, сумен қамтамасыз ету, электр қуатымен жабдықтау,
табиғатты қорғау шаралары және т.б. мемлекеттің қолдауынсыз тиімсізірек
дамиды. Тек қана экономиканы тұрақтандыру кезеңінде Қазақстанда маңызды
инфрақұрылымдық объектілірді дамытуға бағытталған жергілікті атқарушы
органдардың құралдарымен мемлекеттік реттеудің экономикалық құрал-
саймандарын қолдануға мүмкін болды.
Экономикалық әдебиеттерде экономиканың инфрақұрылымдық секторына
материалдық игіліктерді өндірумен айналыспайтын, бірақ оларсыз тауарлар мен
қызметтерді өндіруге болмайтын қызметтер сферасын жатқызады. Бұл тақырыпта
зерттелген ұсыныстар көрсеткендей, дамыған елдердің нарықтық экономикасы
қоғамның экономикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін
мемлекеттік қарыз міндеттемелер формасында реттеудің қосымша құралдарын кең
және белсенді пайдаланады. Кезкелген нарықтық жүйе (өтпелі, аралас, ашық
экономика) мемлекеттің ықпалынсыз және инфрақұрылымдық сфераларды
реттеуінсіз жұмыс жасай алмауы туралы бірынғай ғылыми пікір қалыптасты.
Мемлекеттік реттеу нарық негізінде өндірістің инфрақұрылымдық
жағдайына әсерін тигізу мен дамуына қаржыландырудың ішкі қайнарларын
есептемей ықпал жасайды. Мемлекеттік реттеу механизміне жасалған зерттеулер
экономиканың инфрақұрылымдық секторының дамуы үшін реттеудің қосымша
құралдарын қолданатындығын көрсетті, бұл нарық жағдайында Қазақстан
экономикасындағы экономикалық өсудің нақты алғы шарттарының бар болуы мен
тұрақтандыру кезеңі басталғандығымен мүмкін бола бастаған. Республиканың
аймақтары аумақтардың инфрақұрылымдық реттеуі үшін мүмкіндік алды.
М.Фридмен және Ф.Хайек сияқты ғалымдардың айтуынша оларды қаржыландырудан
түскен пайда кезкелген жеке тұлғаның немесе бірнеше шағын тұлғалар
топтарының шығындарын өтей алмайды, бірақ оларды үлкен қоғам үшін
артығымен жылдам түрде орнын толтыра алады.
1.2. Қазақстандағы агробизнес пен агроөнеркәсіп кешенінің
қалыптасуы мен дамуы
Басқа біреудің еңбегін пайдалану қазақ ауылында дағдылы шаруа
болып саналды және кішігірім тұтынушы шаруашылықтарда орын алды.
Байлардың шаруашылығында қор жинау деңгейіне қарай
капиталистік даму байқала бастады, өйткені олар негізінен жалдамалы
еңбекті пайдаланды. Нақ осы жерде көлемі жағынан өте жоғары
қосымша өнім мөлшері жасалды. Алайда, Қосымша өнім өндіріс
өрісіне тартылмағанын айта кету керек. Ол әлеуметтік тұтынуды
жүзеге асыру көзі болды немесе сол сияқты өндірістік емес өріске
өсім алушылыққа, делдалдық саудаға және т.б. жұмсалды. Бұдан , XIXғ.
аяғы мен XX ғ. басында байлар шаруашылықтарының басым көпшілігі
тұтыну бағытында болғандықтан, ал сырттан жалданылатын жұмыс күші
қосымша құн өндірмегенін көруге болады.7
Қазақ ауылында барлығын тұтас қамтитын негіз ретінде
қауымдық қоғамның көшпелі түріне тән жеке адамға байланысты себептер мен
ынтасы орын алды. Капиталистік өзгерістерге дейінгі жіктеу әр түрлі
ерекше экономикалық механизмімен жалпылай сипатқа ие болды. Оның
нәтижесі - ұсақ натуралды өндіруші жарлы – жақыбайға айналдыру еді.
Сондықтан қазақ ауылында халықты жарлы – жақы байландыру (пауперизация)
тенденциясы басты рөл атқарды. Ауыл халқының нақ осы бөлігі жалдамалы
жұмыс күшін қалыптастыру мен толықтырудың негізгі көзі болды.
Бұл әлеуметтік топ өз шаруашылығы есебінен ең төменгі күнкөріс
қажеттілігін қамтамасыз ете алмады, сондықтан сырттан қосымша табыс
іздеді. Экономикалық ғылымда оларды “маржиналды өндірушілер” деп атайды.
Олар өндіріс пен тұтынуды маржиналдаудың барысында пайда
болып, өз шаруашылығын жүргізуді жалданып еңбек етумен ұштастырды,
оның үстіне соңғысы жиірек күнкөріс қорының негізгі көзі ретінде
болды.
Бұл процесс қазақ ауылында қауымдық идеологияның әсерін жоюдың
құрамдас бөлігі еді. Жоғарыда аталған халықтық бөлігі әлеуметтік –
психологиялық тұрғыдан түпкілікті өзгерістерге әзірленді.
Енді қазақ қауымдық қоғамында жеке кәсіпкерлік қызметің
таралу деңгейін қарастырайық.
Тарихи даму капиталистік құрылыстың негізгі – ұсақ тауарлы
өндіріс екендігін көрсетті. Ал қазақ ауылында жеке кәсіпкерлік
құрылымның өзінің ұдайы өндірісі үшін берік негізі болмады. Сондықтан
да қазақтардың дәстүрлі қоғамында капиталистік құрылыстың өзіндік даму
(өзіндік таралу) мүмкіндігі шамалы еді. Қазақ ауылындағы өндіріс
құралдарын әдеттегі иеленушілер өндірістік қызметін жеке кәсіпкерлік
шаруашылық жүргізу бағытына қайта бейімдеуге ұмтылмады, яғни
олардың тұтынудағы қол жеткізген деңгейі өздерін толық
қанағаттандырады. Нақ осы жағдай экономикалық ынтаны
арттырмай, қосымша құнның жасалуын тежеді.
Жеке - кәсіпкерлік қызмет қазақ ауылында капиталдың төменгі
формаларында, мысалға делдалдық сауда мен өсім алушылық түрінде болды.
Екеуі де айналым өрісінен шықпады және өндіріс тәсіліне ешқандай
дерлік әсер етпеді. Бұл тұрғыда саудагерлердің, алыпсатарлар мен
делдалдардың экономикалық әсері күшті еді.
Осылайша жеке кәсіпкерлік құрылым қазақ ауылында бірқатар
өзіне тән өзгешеліктерге ие болды. Ол нақты капитализмдегідей таза күйінде
болмады. Мысалы, кейде шаруашылық өндіріс мақсаты бойынша капиталистік
үлгіге жақынырақ болса, ал оларға жету тәсілдері бойынша дәстүрлі
қоғам деңгейінде қалып қойды. Жеке кәсіпкерлік құрылым шаруашылықтардың
капиталистік өзгерістерге дейінгі түрлерімен ұштасып, көп құрылымды
(укладты) шаруашылық сипатына ие болды.
Пайда болған шаруашылық жүргізу түріне қазақ ауылында төменгі
әлеуметтік - экономикалық және ұйымдық – техникалық деңгей тән еді.
Аграрлық секторда экономикалық қызметтің жаңа түрлерінің таралуы шамалы
болды. Бұл жалдамалы жұмысшылар саны мен оларды пайдаланған
шаруашылықтар мөлшері туралы мәліметтермен дәлелденеді. Мысалы, XX
ғасыр басында Қазақстанның солтүстік аймақтарында жалдамалы еңбекті
“тұрақты” шаруашылық деп аталатындардың 16%-і пайдаланған.
Ауыл шаруашылығының әлемдік тәжірибесі К. Маркстің, өндірістің
капиталистік тәсілі “егіншілік пен өнеркәсіптің, олардың қарама-қарсы
дамыған формаларының негізінде, жаңа, жоғары бірігуінің материалдық
алғышарттарын жасайды” – деген болжамын дәлелдеп берді.
XX ғасырдың ортасынан бастап ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің
қарқынды бірігуі, ауыл шаруашылығы үшін шығарылатын өндіріс құралдарын
тұтастай шаруашылыққа біріктірген өзара байланысты салааралық
құрылымдардың қалыптасуы, оған техникалық қызмет көрсету, ауыл шаруашылық
өнімін өндіру, сақтау, тасымалдау, өңдеу мен өткізу жүзеге асырады.
Агроөнеркәсіптік кешен көптеген алдыңғы қатарлы капиталистік
елдерде ұйымдастырылған. АҚШ-та ол “Агробизнес”деп аталады. Оның
ерекшеліктерін біздің экономистеріміз 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдардың
басында қарастырған.
Алғашқы агроөнеркәсіп кешендерін (АӨК) 60-жылдардың аяқ
шенінен бастап, КОКП ОК–ның наурыздағы (1965 ж.) Пленумның шешімі
бойынша аграрлық өндіріске жұмсалатын күрделі қаржы күрт
арттырылып, ауыл шаруашылығын техникамен, электр энергиясымен,
тыңайтқыштармен жабдықтайтын өнеркәсіп салалары шапшаң қарқынмен дами
бастаған кезде қалыптастыру жүзеге асырады.
Алайда бұл процесс стихиялы түрде өтіп жатты, ал
ведомстволық салалық бытыраңқылық пен қалыпты тауар – ақша
қатынастарының болмауы үлкен қиыншылықтармен баяу дамуға
себепші болды. АӨК – тің барынша қарқынды дамуы 70 – жылдардың
екінші жартысында басталды.
1976 жылы мамырда КОКП Орталық Комитеті “Шаруашылықаралық
кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция негізінде ауыл
шаруашылық өндірісінің мамандануы мен шоғырлануын одан әрі
дамыту туралы” қаулы қабылдады. Онда, “кеңінен бірлестіру
негізінде ауыл шаруашылық өндірісінің мамандануы мен шоғырлануы, оның
заманға сай индустриялды негізге ауысуы – бұл социалистік ауыл
шаруашылығының одан әрі дамуының магистралды бағыты, дамыған социализм
жағдайында лениндік кооперативтік жоспарды іс жүзіне асырудың жаңа
кезеңі” - деп атап көрсетілді.
Қаулыда бұл құбылыстың пайда болуы мен кооперацияның жаңа
формаларын жүзеге асыру қажеттілігінің объективті алғышарттары анықталды.
Мамандану мен шоғырлану-жоспарлы түрде ұйымдастырылатын шара деп
түсіндірілді. Барлық ұжымшарлар мен кеңшарларға (шағын, ірі,
экономикасының әр түрлі деңгейімен) қоғамдық шаруашылықтың дамуында,
кеңейтіліп ұдайы өндірістің жоғары қарқынына қол жеткізуіне тең
мүмкіндіктер бере отырып, бұл процесс шаруашылықтар арасында еңбек
бөлінісінің тереңдеуімен, мамандану мен кооперацияның әлдеде барынша
жоғары деңгейімен ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында тікелей
байланыстар орнатумен қатар жүзеге асырылуы тиіс.
Қазақстан шаруашылықаралық кооперация мен агроөнекәсіптік
интеграцияның даму қарқыны және көлемі бойынша бұрынғы КСРО – ның
өзге республикаларынан артта қалып келді. Оның негізгі себебі -
республиканың ауыл шаруашылық өндірісінің өзгешелегінде болса
керек: шаруашылықтардың ірі көлемді болуы, олардың аумақтық
бытыраңқылығы, әртүрлі ведомстволарға бағыныштылық, инфрақұрылымның
нашар дамуы, нарықтық қатынастар дамуымен байланысты мәселелердің
жеткіліксіз зерттелгендігі еді. Қазақстан Компартиясы ОК–ның
Пленумдарында, облыстық және аудандық партия комитеттерінің
отырыстарында, ғылыми және ауыл шаруашылық ұйымдардың ұсыныстарын талдау
негізінде аймақтық және шаруашылықаралық кооперация мен мамандану
жөнінде ұсыныстар жасап дайындалды.
Ірі, кей жағдайда зор, ауқымды көлемдегі
шаруашылықтардың шағын әрі бір салалы бағытқа ауысуы нәтижесінде, іс
жүзінде ұжымшарлар мен кеңшарлардағы тұтастай экономикалық
қатынастар саласы – еңбек және материалдық қорларды тиімді
пайдаланып, ауыл шаруашылық өнімінің жергілікті, ішкі нарығын
нығайтуға мүмкіндік беретін салаларды ұтымды үлестіру – назардан
тыс қалды. Мұнай жағдай әлеуметтік сипаттағы мәселелердің туындауына
себепші болды, айталық, шаруашылық шошқа бордақылауға маманданады, ал
оның халқының кейбір бөлігі ежелден тек қой мен жылқы етін
пайдаланады. Екінші бір шаруашылықта қой өсіреді, ал мұнда малдың
өзге түрлері мен көкөністер жоқ. Осыдан келіп жергілікті
нарықтарда әр түрлі тауарлар тапшылығының өсуі мен
республикада және елімізде (бұрынғы КСРО) тұтастай Азық – түлік
бағдарламасын орындаудағы қиыншылықтар туындады.
Мал шаруашылығында шаруашылықаралық кооперацианың
кеңінен дамуы мен оны “өнеркәсіптік негізге” ауыстыруға жасалған әрекетке
байланысты, барынша өзекті мәселелер қатарына өнім өндіру, азық сапасы
мен тиімділігі де қосылды.
Мал шаруашылығының ойдағыдай табысты дамуы үшін азықтық қордың
мал басы мен оған қажетті азық мөлшерінен салыстырғанда кем
дегенде 20-30%-ға артық болып, ілгері дамуы қажет деп саналады. Жекелеген
кеңшарлар мен ұжымшарлар шеңберінде ғылымның ұсынған қуатты азық
өндірісіне қол жеткізу мүмкін емес деп жорамалдаған КОКП ОК –
нің шілдедегі (1978 ж.) Пленумы азық өндірісіне мамандандырылған
сипат беру керек деген шешім қабылдайды. Мұны қалай
істеудің мәнісін жете түсінбей – ақ партия ұйымдары азықтық
қор жинау жоспарының орындалуын қатаң талап ете бастады. Бірақ
мемлекеттік жоспарды тек кейбір шаруашылықтарға ғана орындады.
Қазақстанда 80 – жылдардың ортасында ауылда шаруашылық
жүргізудің жаңа формаларының пайда болуы – осы жағдайды
өзгертуге жасалған әрекет еді. Қысқа мерзім ішінде ұжымшарлар мен
кеңшарлардың барлық өндірістік бөлімшелерін, АӨК – тің өңдеуші және
басқа да кәсіпорындарын шаруашылық есеп пен ұжымдық мердігерлік
жағдайларына көшіру ұйғарылды. 1986 жылы мамырға қарай
осындай жағдайларда 16 мың бөлімшелер мен өндірістік ұжымдар жұмыс
жасады. Өндіріс жоғары қарқынмен дами бастады, жұмыстың
сапалық көрсеткіштері жақсарып, еңбек шығындары мен өнімнің
өзіндік құны төмендеді. Алайда АӨК – тің қызмет етуінде
ведомстволық – бюрократтық жоспарлар мен тар көлемді салалық
мүдделерге байланысты экономикалық сипаттағы күрделі қайшылықтар
пайда болады. Мысалға, АӨК- тің I өрісінің кәсіпорындары КСРО
Мемлекеттік Агроөнеркәсіптік комитеті (Госагропром) мен оның республикалық
және облыстық деңгейлердегі құрылымдарынан тысқары қалды, яғни оларға
бағынышты болмады. Ал келесідей министрліктер – ауыл шаруашылық
машиналарын жасау, су медициналық – биологиялық мәселелері бойынша
оңашаланған жағдайда болды. Әрбір ведомство, өздеріне қарайтын
салалардың шапшаң дауының ерекше өзектілігін дәлелдей отырып,
партия мен үкіметтің механизациялау мен мелиорацияларды
қарастырған ауыл шаруашылығын қарқынды даму жолына көшіру
жөніндегі талаптарына өз мақсаттарын кіргізуді көздейді. Ол
мақсаттары қарсылықсыз дерлік орындалады.
Бірақ министрліктерді ауыл шаруашылығының мәселелері
толғандырмады, қатаң қалыптасқан ой – пікірлер, жоспарлау мен басқарудың
ведомстволық - бюрократиялық тәсілі, пайдакүнемдік пен тар ведомстволық
мүдделеріне мүмкіндік берген экономикаға шығындылық ықпалының
сақталуы басымдық танытты.
АӨК өрісінің құрамына кірген, ауыл шаруашылығы
салаларының материалдық негізін жасау мен жетілдіруге тиісті
болған салалар тұтастай өзара байланысты шаруашылық бірлестігіне
қалыптастырылмаған еді. Олар аграрлық өндірістің нақтылы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мен оның жұмыс тиімділігін арттыру
үшін мақсатты бағытталмай және біріктірілмей ғана қойған жоқ,
сонымен қатар оған қарама – қарсы қойылды, өйткені онымен көп
мақсатты бағытталған қорлар (күрделі қаржы, энергия, жұмыс күші және
т.б.) бойынша бәсекелес болды.8
Жоғарыда аталғандай министрліктер нарықты экономикасы
дамыған елдерде де бар, бірақ онда олар өз күш-жігерін
мүмкіндіктерін ғылыми-техникалық саясатты жасап-дайындауға, ішкі және
сыртқы нарықтарды зерттеуге, ақыл-кеңес беру жұмыстарын, болжауды және
т.б. жүзеге асыруға бағыттайды. Ал біздің министрліктер көптеген
жылдар бойы тек жоспарлы нұсқауларды әзірлеумен айналысты.
Агроөнеркәсіптік кешендерде де еңбек етуші тауар өндірушілер
қоғамында мәжбүр етіп әкімшілік қысым көрсету емес, шаруашылық
дербестік қағидасы үстем болуы тиіс.
1.3 Агробизнестің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының маңызы және
оның қызмет ету ерекшеліктері
Агробизнестің қазіргі және болашақта дамуы тек ауылшаруашылығының
тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған қызмет көрсететін
салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ ауылдың өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне де байланысты.
Инфрақұрылымның нақты қоғамдық қасиеттерді қамтамасыз ету үшін маңызы зор
екенін бағалауымыз керек.
Кеңейтілген ұдайы өндіріс жұмыс күшінің жиынтық қоғамдық ұдайы
өндірісін және бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын әр алуан,
тұрақты және динамикалық процсі болып табылады. Онда халық шаруашылығының
көптеген салаларының іс-әрекеттерінің нәтижелері шоғырланған, материалдық
игіліктер өндірісінің бірлігі, оларды үйлестіру, айырбастау және тұтыну
негізінде анық жүзеге асырылады.
Инфрақұрылымдық кешен (латын сөзінен аударғанда infra - төмен,
structura - құрылым, орналасу) материалдық игіліктердің және жұмыс күшінің
ұдайы өндірісінің қажетті элементі болып табылады. Ол салалардың құрылуы
және қызмет жасауы ұдайы өндіріс процестерінің қарқыны мен формаларына
бағынышты, олардың арасында диалектикалық өзара тәуелділік бар болады.9
Тарихта инфрақұрылымның алғашқы элементтері өндіріс үрдістерінің
басталуымен және өндіргіш күштердің дамуымен бара-бар пайда болды. Бірақ
ұдайы өндіріс процестерінің элементі ретінде саяси экономиканың классиктері
оны арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырмады. Өндіріс дами
келе экономиканың қызмет етуінің жалпы шарттары ретіндегі рөлі өсті
және экономикалық аспектілерді зерттеуінде және оның экономикалық
тәжірибесінің тиімді құралына айналуында инфрақұрылым ұғымын объективті
анықтау қажеттілігі пайда болды.
Кейбір экономисттер инфрақұрылымды негізгі өндіріс пен халыққа қызмет
көрсету бойынша іс-әрекеттер түрлері, өндіріс пен салалар кешені
ретінде қарастырады. Басқалар оған материалдық өндірістің жемісті
қызмет етуі үшін, орналастыруы және халықтардың өмірі үшін қажетті
жағдайларды қамтамасыз ететін инженерлік-техникалық құрылыстар
мен объектілерді жатқызады, ал үшінші топ экономисттері оны материалдық
өндіріс пен қоғамдық өмірдің басқа сфераларының тиімді дамуына
ықпал ететін материалдық-техникалық базаның бөлігі деп есептейді.
Біздің көзқарасымыз бойынша инфрақұрылымдық кешен – бұл халық
шаруашылық салаларының және іс-әрекеттер түрлерінің жиынтығы, оның
қызметтік маңызы материалдық өндірісте ұдайы өндірісімен жұмыс күшінің
үздіксіз процесін қамтамасыз ету үшін жалпы жағдайлар құруына бағытталған.
Мұндай анықтама біздің ойымызша сыйымды болып табылады, оның мәні мен
ұдайы өндіріс процесінде орнын табады.
Ауылшаруашылығының инфрақұрылымы дегеніміз салалар мен өндірушілер
тікелей өндірісіне де, өндірістен тыс салаларға да қызмет ететін қызметтер
және қызмет түрлері формасындағы өндіргіш күштер элементтерінің жиынтығы.
Аграрлық-өнеркәсіптік кешен инфрақұрылымының дамуы, оның дамуының
басым бағыттарының бірі болып табылады.
Экономикалық әдебиетте инфрақұрылымдық кешенді жіктеудің түрлі
варианттары ұсынылған. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл жіктеу
ары қарата толық жетілдіруді талап етеді. Оның қажеттілігі келесілерге
негізделеді:
• біріншіден, ұдайы өндіріс процестерінде оның теориялық
негіздерін тереңдету бойынша мақсаттарына;
• екіншіден, оның бөлек салаларының функционалдық маңызы мен
мәнін анықтауына;
• үшіншіден, аймақтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономиканың дамуы қоғамдық
өндірістің маңызды секторларының, оның тұрақты жұмыс жасауын қамтамасыз
ететін байлаулы өзгірісімен байланысты. Әкімшілік-территориялық
құрылуындағы агробизнестің экономикалық инфрақұрылым дамуын құру бойынша әр
түрлі инвестициялық бағдарламаларды кең көлемде қаржыландыру мемлекетпен
жасалады, оның тиімділігі өндірістік потенциалын дамытуға және халықтың әл-
ауқатын жоғарлатуға байланысты трансакциялық шығындарды қысқартуымен,
экономикалық өсімнің тұрақты алғы шарттарын құруымен бейнеленеді.
Республиканың экономикалық даму стратегиясының шеңберінде мемлекеттік
реттеу инфрақұрылымдық мәні бар шаралар жүйесін кеңейтті. Президенттің
Қазақстан халықына Қазақстан-2030 жолдауындағы лайықты инфрақұрылым
құру отандық өнімнің өзіндік құнында инфрақұрылымдық құрастырушының
төмендеуіне ықпал ететін шоғырланған өсу стратегиясының ұзақ мерзімді
приоритетімен танылған. Инфрақұрылымның дамуын белсендету қажеттілігі
туралы: көлік пен коммуникациялық жүйелерді дамыту, құрылыспен және
автомобильдік жолдарды қайта жөндеумен шұғылдану, облыс аралық автомобилдік
жолдарды көркейту – 2002 жылдың қаңтарында барлық деңгейдегі әкімдердің
республикалық мәжілісінде нақты мәселе қойылған болатын. Мемлекеттік реттеу
процесінде аймақтардың экономика секторларының қарқынды дамуында
институционалды жергілікті құру рөлі жоғарылайды.
Проблеманың қарастырылу дәрежесі. Инфрақұрылымдық жүйенің
теориялық зерттеулерге, әсіресе экономика агробизнесінің әлеуметтік
инфрақұрылымына алғашқы қазақстандық ғалымдардың жұмыстары А.А.
Алимбаевтің, У.Б. Баймуратовтың, Г.Н. Гамарниктің, Б.С. Досманбетовтің, А.
Есентугеловтің, С.С. Еспаевтің, Ж.О. Ихдановтың, Р.С. Кареновтің, Б.М.
Кенжегузиннің, А.К. Кошановтің, С.К. Курманбаевтің, Н.К. Мамыровтің, О.
Сабденнің, А.С. Серикбаевтің, Г.Н. Сансызбаеваның және басқа ғалымдардың
жұмыстары маңызды үлес қосты.
Осы проблеманың әртүрлі аспектілері шетел авторлардың
жұмыстарында көрініс тапты Дж.К. Гэлбрейттің, Дж. Доланнің, А.М. Кейнстің,
Я. Корнаинің, Н. Мэнкьюнің, М. Фридменнің, Ф. Хайектің, сонымен қатар
ресейлік ғалымдардың жұмыстарында Л.И. Абалкиннің, В.И. Видяпиннің, А.А.
Городецкийдің, В.Д. Камаевтің, В.И. Кушлиннің, М.Н. Чепуриннің, Ф.И.
Шамхаловтың және басқада экономист ғалымдардың жұмыстары маңызды үлес
қосты.
Инфрақұрылымның дамуын мемлекеттік реттеу мәселелері ресейлік
ғалымдардың жұмыстарында Т.Т. Авдееваның, А.Г. Ворониннің, В.А. Лапиннің,
Ю.В. Филиповтің, сонымен қатар қазақстандық ғалымдардың жұмыстарында Г.Н.
Гамарниктің, Ж.О. Ихдановтің, С.К. Курманбаевтің, О.С. Султановтің және
басқа авторлардың жұмыстарында көрініс тапты.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дамыған елдердің агробизнесі
қазіргі заманғы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым салаларының кешенін
көрсететін, қазіргі кезде экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
жылдамдатылған қарқынмен дамып отыр. Инфрақұрылымның артта қалушылығы жалпы
экономиканың дамуына кері әсер ететінің ұғына бастадық. Қазақстан
жағдайында, әсіресе аймақтық деңгейде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды инвестициялаудың қосымша мәні табыла алмады. Инфрақұрылымдық
объектілердің дамуы мен қайта жасауында артта қалушылық өнеркәсіптік
өндірістің құрылымдық қайта құрылысының бітпегендігі туралы, сонымен қатар
нарық талаптарына экономиканың жеткіліксіз бейімделуі туралы куәландырады.
Бұл проблема өндірістік инфрақұрылымның дамуын және қайта құрылуын қосымша
қаржыландыру арқылы шешілуі мүмкін, ол өз кезегінде соңғы кезде
мемлекеттік реттеудің ерекше құрал жабдықтарын пайдаланумен байланысты.
Тұрақты нарықтық экономиканың болуы экономиканың зор мұқтажды
секторларына инвестициялық ресурстарды қайта бөлістіру және қосымша
құралдарды жұмылдыру институты болып табылатын құнды қағаздар нарығын
қолдануынсыз мүмкін емес. Тәжірибе көрсеткендей, эволюциялық жолмен мұндай
нарыққа Қазақстан жақын арада жете алмайды. Оның құрылуына мемлекет жағынан
көмемтер қажет. Мысалы, АҚШ-та үкіметтің мыңдаған түрлі органдары
әлеуметтік салалардың (мектептер, тұрғын үйлер, ауруханалар, муниципалды
жолдар құрылысына) көптеген жобаларын қаржыландыру мақсатында өздерінің
құнды қағаздарын шығаруды жүзеге асырады. Дәстүрлі муниципалдық займдардың
шығаруы қоғамдық, пайдасы аз болатын жобаларды инвестициялау үшін арналған,
және бұл қаржыландыру тәсіліне деген сұраныс жеткілікті жоғары болып
қалады. Қазақстанда муниципалдық займдарды қолдану тәжірибесі 1999 жылдың
соңында дами бастады. 2002 жылдың басында муниципалдық мемлекеттік құнды
қағаздар - купондық облигациялардың көлемі 5724 млн. теңге немесе
мемлекеттік құнды қағаздар айналымға шығарылған жалпы соммасынан тек қана
6,48% құрады.
Алғашқыдағы қалдық принципы бойынша қаржыландырылатын
инфрақұрылымды дамытуға және қайта құруға деген қажеттілік, мемлекетті осы
салаға инвестициялар ағымын реттеу жүйесін құруға түрткі етті. Осылайша,
инфрақұрылымдық саланы тікелей қаржыландыру бөлігінде мемлекеттің қатысу
үлесі азаяды, бірақ құралдарды ішкі шеттен алып пайдалану арқылы жанама
реттеу сферасында оның белсенді қатысуы жоғарлайды.
Аймақтық инфрақұрылымның әлеуметтік сферасының инвестициялық
жобаларын құнды қағаздарды - жергілікті атқару органдардың облигацияларын
сатудан түскен пайда есебінен қаржыландыру отандық инвесторлардың
қаражаттары арқылы жүзеге асырылады. Өз кезегінде, инвесторлар, жергілікті
атқару органдардың құнды қағаздарын сатып алудан түскен табысты нақты
ұлттық байлыққа келесі инвестиция салуға жұмсайды.
Осылайша, Қазақстанда аймақтық инфрақұрылымдық бағдарламаларды дамыту
тәжірибесі енді ғана қалыптасып отыр. Осы мәселелерге байланысты туындайтын
проблемаларға және болып жатқан үрдістерді бағалауға, сонымен қатар
мемлекеттік реттеу механизміндегі келешекте дамыту тенденцияларына ғылыми
тұжырымдама болмай тұр. Осыған байланысты осы тақырыпты, осы зерттеудің
мақсаттары мен мәселелерін таңдап отырмын.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу мақсаты
инвестициялық инфрақұрылымдық бағдарламалардың тиімділігін бағалау,
табыстардың даму ерекшеліктерін оқып үйрену және осы мақсатарға
агробизнестегі нарықтық механизмнің құрал-жабдықтарын келешекте пайдалану
бойынша ұсыныстарды тұжырымдау.
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешуді талап
етеді:
• агробизнес экономикасындағы инфрақұрылымның теориялық негіздерін
зерттеу;
• өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым дамуының концептуалдық
алғы шарттарын тұжырымдау;
• инвестициялық бағдарламалардың тиімділігін бағалаудың теориялық
аспектілерін өңдеу;
• агробизнестің нақты аумақтарының инфрақұрылымын дамыту бойынша
инвестициялық жобаларды жүзеге асырудағы мемлекеттік реттеу
тәжірибесін тұжырымдау және оның ерекшеліктерін талдау;
• агробизнестің инфрақұрылымдық объектілерін аймақтық дамыту
бағдарламаларын мемлекеттік реттеуін жүзеге асыру бойынша
ұсыныстарды өндеу.
Зерттеудің пәні мен объектісі. Зерттеу пәні республикадағы нақты
аумақтардағы агробизнестің инфрақұрылымдық объектілерін дамыту кезінде
пайда болатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Жұмыстың әдістемелік негізінде нарықтық экономика секторларын дамыту
проблемалары бойынша қазақстандық және шетелдік экономист-ғалымдардың
еңбектерінде табылған теориялық жайлар біріктірілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыста Қазақстан
Республикасының ресми заң шығаратын актілері, министірліктер мен
ведомтстволардың, Қазақстан Республикасы әкімшіліктерінің нормативтері,
аналитикалық және статистикалық материалдары қолданылды, аймақтық
инвестициялық дамыту бағдарламаларының мәліметтері, шетелдік есеп беру
нәтижелерінің материалдары мен әдеби қайнарлары орын тапты.
Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан, қорытынды бөлімнен,
қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады және қосымша 4 таблица мен 4 схема
жасалған.
Бірінші тарауда аграрлық бизнестің теоретикалық негіздері,
агробизнестің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының теориялық негіздері,
Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың негізгі кезеңдері,
агробизнестің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының даму тәжірибесі мен
әлемдік тәжірибесі, дамыған елдердегі ауыл шаруашылықтың әлеуметтік-
экономикалық инфрақұрылымының басты мәселелерін шешу жолдары зерттелді.
Екінші тарауда Қазақстанның қазіргі заманғы агроөнеркәсіп кешенінің
жағдайына талдау жасалды. Сонымен бірге, Қазақстандағы ауылдық жерлердегі
әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның даму процесі зерттелді.
Үшінші тарауда агробизнесті мемлекеттік қолдау мен дамытудың шетелдік
тәжірибесі және Қазақстан Республикасындағы аграрлық бизнестің әлеуметтік-
экономикалық инфрақұрылымын мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін жетілдіру
жолдары қарастырылды.
Қорытынды бөлімде диплом жазушы студент үшін зерттелген тақырып пен
пайдалылығын бағалау бойынша негізгі қортынды жасалды.
Теориялық қорытындылар мен практикалық ұсыныстарды ауылдың әлеуметтік
және өндірістік инфрақұрылым проблемаларымен шұғылданатын мемлекеттік
органдар қолдануға болады. Жұмыста көрсетілген жеке дара теориялық жайлар
мен қорытындылар экономикалық теория, Қазақстан экономикасы, аймақтық
экономика, экономикалық әлеуметтану курстарын оқытуда және оқуында
пайдалануға болады.
1. АГРОБИЗНЕСТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарық жағдайындағы агробизнестің даму ерекшеліктері және оның
әлеуметтік сферасы
Алғашқы рет агробизнес термині 1955 жылы (АҚШ) Гарвард
университетінің профессоры Джон Дэвиспен экономикалық әдебиетке енгізілген
болатын. Автор фермерлік шаруашылықтарды жабдықтау үшін қажетті өнім
бөлістіру және өндіру бойынша операциялардың жиынтығы, сонымен қатар
ауылшаруашылық өнімді бөлістірумен, сақтаумен, өңдеумен және тасымалдаумен
шұғылданатын салалар жиынтығы деп түсіндірді. Басқаша айтқанда, ол
агробизнес ауыл шаруашылықты ресурстармен қамтамасыз ететін және оның
өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізетін үлкен бизнестің бір бөлігін құрайды
деп есептеді. 1
Бұдан былай, қызмет түрлері мен салалар жиынтығы болып табылатын
агробизнес ұғымына, ауылшаруашылық өндірісін, яғни ауыл шаруашылығына
ресурстарды өндіруден бастап соңғы өнім – азық-түлік шығаруға дейінгі
тізбекті қамтитын өндірісті қосуға болады. Сонымен бірге, бұл жеке дара
экономикалық ғылым – Агробизнес пәні болып қалды.
Отандық ғылымда 70- жылдарда басқа да салалармен кешенде ауыл
шаруашылық бойынша зерттеулер пайда болды және қарқынды дами бастады.
Осыған сәйкес агроөнеркәсіп кешені атты оның үш сферасының анық
анықтамасы: қорөндіруші салалар, ауылшаруашылық өндіріс және ауылшаруашылық
өнімдерін өңдеумен, тасымалдаумен, сақтаумен және сатумен байланысты
салалар кешені пайда болды, сонымен қатар ғылыми және тәжірибе айналымына
тұрақты ене бастады. Кәсіпкерлік қызмет осы сфералармен байланысты
болғандықтан өзінің айрықша ерекшеліктері бар, ол олардың өзара байланысы
мен өзара ықпалын есепке алмай, жақсы жұмыс жасай алмайды және дами
алмайды, сондықтан агробизнестің салалары төрт негізгі сфераларға
топтастырылады. (схема 1).
Агробизнес кешенінің өзегі болып басқа сфераларды байланыстыратын ауыл
шаруашылық табылады. Бірінші сфера (І) ауыл шаруашылыты техникамен,
азықтармен, тұқымдармен, тыңайтқыштармен, өсімдіктер мен малдардың қорғаныш
құралдарымен, яғни өндірістік материалдық факторларымен қамтамасыз етілетін
салаларды қамтиды. Функционалды, мұнда қаржы ресурстары – несие жатады,
олсыз шаруа қожалығы қарқынды дами алмайды. Бұл сфера ауыл шаруашылыққа
арналған ресурстар нарығын қалыптастырады, техникалық және технологиялық
деңгейді анықтайды, бағалар және несие беру шарттары арқылы ауыл
шаруашылықтағы өндіріс шығындарының мөлшеріне әсер етеді. Ауыл шаруашылығы
үшін ресурстарды жабдықтаушысы болып, осы сфераның өнеркәсіптік салалары
табылады, барлық көрсеткіштер бойынша – нарық құрылымында, өндірістің
шоғырлануы мен мамандандырылуы – одан айрықша ерекшеленеді және
өнеркәсіптің басқа да салаларымен тығыз өндірістік байланыта болады.
Сфералардың үшінші тобы өнімді егіс даласынан тұтынушыға дейін жеткізумен
шұғылданатын маркетингтік сфераны құрайды. Барлық салалар үшін дәстүрлі
маркетингтік каналдарынан (көтерме және бөлшек сауданың, қоймалардың,
биржалардың, аукциондардың және т.б. жүйелердің) айырмашылығы бұл сферада
агоробизнестің дербес жеке өндірістік саласы – тамақ өнеркәсібі бар болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның рөлі жоғары және
халықтың әр түрлі қажеттіліктерінің пайда болуына және азық-түлік сервистің
дамуына байланысты жоғарлап отыр.
Төртінші сфера (IV) агросервиспен көрсетілген, агробизнестің
барлық қызметін бүтіндей және оның жеке салаларын жақсаруын
қамтамасыздандырады. Бұл жерде қызметтің көптеген түрлері көрсетілген, оның
ішінде агробизнестің барлық басқа да сфералары үшін мамандандырылған
қызметтер, ғылыми зерттеулер мен өңдеулер, кадрлар біліктілігін жоғарылату
мен дайындау, жаңа технологияларды енгізу, коммуникациялар, мемлекеттік
реттеу мен басқару.
Оның айрықша ерекшелігі болып мына жағдай, яғни агросервис –
бұл агробизнестің жалғыз сферасы, мұнда әрдайым мемлекеттік құрылымдар:
ауыл шаруашылықты басқару органдары, нарықтық реттеу, ғылыми зерттеулер,
мамандандырылған білім беру және т.б. органдар қатысып отырады. Сондықтан
бұл сфераны функционалдық шек қоюдан басқа, мемлекеттік және жеке деп екіге
бөледі. Соңғысы агроөнеркәсіп кешеніндегі сервистік қызметтің әр түрлі
түрлерін: техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық
қызметтер, жерлерді жақсарту, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен
мамандардың кеңестері, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз
ету және қызметтердің басқа да түрлерін қосады. Агросервистің кәсіпорындары
мен органдарына сонымен қатар, шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсат тұтып отырған көптеген шаруа және фермерлік ұйымдар,
одақтар мен бірлестіктер жатады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымының агробизнес кешеніне ұқсас құрамы
бар және де ол үш негізгі сфералар жиынтығы болып табылады. (схема 2).
Бірінші сфера (І) – қорөндіруші салалар – тракторлық және
ауылшаруашылық машинақұрылысы, өсімдіктер мен малдардың химиялық қорғаныш
құралдары мен минералды тынайтқыштар өндірісі, ауыл шаруашылық құрылысы,
өнеркәсіптік жем өдірісі мен микробиологияны, сонымен қатар жерді жақсарту
құрылыстары жатады. Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасына қорөндіруші
салаларынан басқа, сонымен бірге мына қызметтер: жөндеу-техникалық қызмет
көрсету мен жабдықтау, агрохимиялық қызмет көрсету, жерді жақсарту
қызметтері жатады.
Екінші сфера (ІІ) – ауылшаруашылық өндірісі болып табылады. Бұл жерге
өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және (өнеркәсіптіктен айрықша)
ауылшаруашылық мал азық өндірісі жатады.
Үшінші сфераға (ІІІ) - әдетте ауылшаруашылық шикізатты дайындау,
тасымалдау, сақтау және қайта өндеуді қамтамасыз ететін салалар мен
өндірістер жиынтығы жатады. Кейде кейбір мамандар тасымалдау, сақтау мен
байланысты жеке дара төртінші сфераға (IV), яғни өндірістік инфрақұрылым
саласына жатқызады.
Құрылымдарды талдау агробизнес кешені мен агроөнеркәсіп кешені
өздерінің құрамы бойынша сандық және сапалық көрсеткіш бойынша
ерекшеленетінің дәлелдейді. Бұл айырмашылықтар салалар бөлімшелері мен
қызмет көрсету түрлерінің даму деңгейіне байланысты жоғарлауы мүмкін.
Дәстүрлі көзқарасқа еріксіз болуы мүмкін, бірақ маңызды
ерекшелігі болып агросервистің құрамына мемлекеттік реттеу жүйесінің кіруі
табылады. Агроөнеркәсіптік кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару
әдетте арнайы бөлініп көрінбеген, себебі әкімшілік-әміршілдік жүйе
кезінде мемлекеттік реттеу барлық экономикалық құрылымды үстінен астына
дейін жан-жақты ықпал жасаған экономикалық дамудың алдынғы қатарлы факторы
болып табылатын.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу агробизнестің қызмет
жасауының қосымша механизмі ретінде, яғни экономиканың аграрлық секторында
өндірістік экономикалық процестерге қызмет етудің басқарушылық және
координациялық элементі ретінде қарастырылады. Агроөнеркәсіптік
өндіріс пен агробизнестің басқа жеке сфераларға бөліну процестерінің
экономикалық мазмұны келесілерге байланысты: біріншіден; агроөнеркәсіп
кешеннің соңғы өнімін құруында әр қайсысының рөлін анықтау; екіншіден; бұл
өте маңызды, - бұл осы кешендердің ішінде құрылымдық баланстылығының
қажеттілігімен жасалады, себебі басқа салалар мен сфералардың рационалды
қатынасынан жалпы агроөнеркәсіптік кешеннің динамикалық дамуы мен
тиімділігі байланысты болады. Маркетингтік сфераның (өнімді қайта өндеу,
сақтау, тасымалдау және сату) дұрыс дамымағаны мен артта қалуы біздің
республикамызда ауылшаруашылық шикізат пен азық-түліктің үлкен шығындарының
ең басты салдары болып табылады, кейбір жылдарда олардың жалпы өндірісінің
үлесі 25-35%-ға жеткен. Агроөнеркәсіп кешеннің соңғы өнімінің құрылымын
салыстыру біздің елде және Америка Құрама Штатында біз үшін тиімсіз
айырмашылықтар бар екендігін көрсетеді. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешеннің соңғы
өнімінің 70%-дан көбі маркетингтік сфераның үлесіне келеді, және тек қана
10%-ға жуығы – ауылшаруашылық өндірісіне келеді, ал сол кезде біздің
республикамызда ауыл шаруашылық үлесінің жартысынан көбін құрайды. Сонымен
қатар АҚШ-та (ІІІ) сферадағы сауда жүйесі көбірек дамыған, ал бізде – тамақ
өнеркәсібі кеңінен дамып отыр.
Осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа да елдерде де
болды. Францияда мысалы, азық-түлік құнының 75%-ға жуығы ауылшаруашылықтан
тыс құрылады, Скандинавия елдерінде түпкі өнімде тамақ өнеркәсібінің үлесі
65%-ды құрайды.
Батыс елдердегі агроөнеркәсіп кешен құрылымының динамикасы үшін азық-
түлік өндірісімен айналысатын жұмысшылардың жалпы санының қысқаруы тән
болады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдары бұл қысқару 30%-ға жуықты құрады,
және де ол негізінен ауылшаруашылық өндірісінің есебінен келеді, сол
уақытта қайта өңдеу салаларымен және саудамен шұғылданатын жұмысшылар саны
өсті. Дәл осылай, АҚШ-та соңғы 10 жылда агроөнеркәсіп кешеннің маркетингтік
сферасында жұмыс жасайтындар саны 1,5 есе өсті. 2
Салааралық және ішкісалалық сәйкессіздік отандық агроөнеркәсіп кешені
үшін тән жағдай, қор өндіруші салалардың салыстырмалы салмағын салыстыру
кезінде (агроөнеркәсіп кешеннің І сферасы), бұл жерде ауылшаруашылық
өнімдер өндірісінің шығарылған техникалар мен технологиялардың
сәйкессіздігі, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығында көптеген
технологияларға арналған машиналардың аяқталған жүйесінің жоқтығы
қалыптасты. Өндірілген техниканың сапасы әттең дегендей пікір қалдырады.
Экономиканың аграрлық секторын реформалаудың қазіргі жағдайында, ауылға
техникаларды жеткізетін колхоздар мен совхоздардың ірі көлемдегі өндірісіне
шоғырланған параметрлердің және шағын шаруа қожалықтарын аз қуатты
техникалармен қамтылу қажеттілігінің арасындағы сәйкессіздіктер терең
байқалады. Ауыл шаруашылықтың өз ішінде сиырлардың сапасы мен мал басының
өндірістер масштабының, оларды қоректендіру мен бағу технологиялардың
сәйкессіздігі байқалады.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымдық сәйкессіздігін бұрынғы КСРО-де жеңу
әрекеттері, сонымен қатар Қазақстанда 80-шы жылдары бірнеше рет
жасалған. Азық-түлік бағдарлама және агроөнеркәсіптік өндірісті басқарудың
қайта құрылуы агроөнеркәсіп кешенінің балансталған құрылымын құру
мақсатымен жасалды. Бірақ шамадан тыс орталықтандыру мен әкімшілік-
әміршілдік экономика шеңберінде бұл мәселе шешімін таба алмады. Мұндай
агроөнеркәсіп өндірісі сияқты ірі масштапты жүйеде тиімді құрылымдық
өзгерістер тікелей, нарықтық байланыстар негізінде жүйені өзін-өзі реттеу
жолымен ғана жүзеге асуы мүмкін.
Аграрлық өндіріс пен агробизнестің табиғи-биологиялық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін бір уақытта еспке алу керек, себебі, олар
материалдық өндірістің басқа сфераларына қарағанда өзіне тән айрықша
байқалады, сол себептен бұл жағдайларды есепке алмай жағымсыз ұзаққа
баратын салдар пайда болуы мүмкін.
Агроөнеркәсіп өндірісі дамыған елдердегі эволюция барлық тиімсіздікті
және де меншік құқығының, жерде шаруашылық ету құқығын бөлу мүмкіншілігінің
жоқтығын көрсетті.
Осы себептен, негізінен аграрлық өндірістің ұжымшарлар иен кеңшарлар
үлгісі әйгілі болмады және де бұрынғы социалисттік елдерінде жемісті түрде
дами алмады. Біз осы барлық жылдары ұмтылған қоғамдастыру деңгейінің
жоғарылауы, жұмысшылардың меншіктен алыстау масштаптары тағы да көбірек
жоғарлады. Өндіріс мөлшерлерінің міндетті артуына ұмтылу аграрлық
өндірістің ішкі табиғатымен қайшылыққа келді.
Сырттай қарапайымдылық, тіпті жабайылық ұқсастығына қарамастан,
ауылшаруашылық өндірісі өте жеңішке, әлсіз және жаралы жүйе, қатаң
регламенттеуге және стандарттауға аз бағынатын жүйе болып табылады. Ол өз
әсері бойынша көптеген және төтенше маңыздылығымен көп санды және төтенше
маңызды факторлардың ықпалына душар болады, әдетте басшылықтың жете
білушілігі мен сапасына, талаптанулар, тілектер және жұмысшылармен
ұсынылатын жігерлеріне көбінесе байланыссыз болады. Мысал ретінде, әзірше
адаммен аз бақыланатын табиғи, сонымен қатар, ауа-райы жағдайларын алатын
болсақ. Құрғақшылықтар, суықтар, бұршақ немесе басқа да оның жағымсыз
құбылыстары қатты зиян келтіруі мүмкін, немесе жұмысшылардың ең жемісті
жігерлерін жоққа шығаруы мүмкін.
Ауа-райы жағдайының тұрақсыздық байланысы бойынша әртүрлі ауа-райы
мінездегі жылдардағы жалпы өнім мен жинаулар тербелісінің себебі болып өз
кезегінде нарық ұсынып отырған өнімдерінің және шаруа қожалықтарының
табыстар көлемінің тербелісіне әкеледі.
Нарықтық экономика ауылшаруашылық өндірушілердің табыстарын мезгілдік
тербелістер мен ауа-рай климаттық жағдайлардан қорғаудың белгілі бір
механизмдерін істеп шығарды. Ауылшаруашылық табыстарының тұрақсыздық қауіп-
қатерін өзінің мойына алатын жалпы биржалық бизнесмендер қоғамдығы пайда
болды. Бірақ мұның бәрі әліде жеткіліксіз, сондықтан да көптеген елдерде
ауылшаруашылық өнімдерін сатып алудың және шаруа қожалық табыстарды
қолдаудың мемлекеттік жүйесі кең тәжірибеленеді.
Аграрлық өндірістің басқа да ерекшелігі болып, яғни өндірістің мәңгі,
таптырмайтын, басты құралы ретінде, оны дұрыс пайдалану шарты кезінде
тиімдірек жұмыс жасайтын жердің рөлі табылады. Сонымен қатар жер –
ауылшаруашылығында өндірістің негізгі көзі болып есептеледі. Жер – басқа
құрал-жабдықтарға қарағанда, адам еңбегінің өнімі емес және оның көлемін
өсіре алмаймыз. Жерді дұрыс қолдану нәтижесінде біз жердің сапасын сақтап
қана емес, оның сапасын көтеруге болатынын ескергеніміз жөн. Себебі, басқа
құрал-жабдықтар бірте-бірте моралдік жағынан да, физикалық жағынан да
ескеріп отырады және ауыстырылады. Жер құнарлығындағы ерекшеліктер тең
шамалы көлемді еңбек пен капиталдың шығындары кезінде әр түрлі жерлердегі
өндіріс пен табыстар көлеміндегі айырмашылықтарды әкеледі. Бұл жерден жер
рентасы және табыстарды реттеу проблемасы сонымен қатар, ең жақсы
ауылшаруашылық жерлердің тапшылық, шектелгендік проблемасы келіп шығады.
3-4
Өндірістің айрықша сферасы ретінде ауыл шаруашылықтың ерекшелік мәні
болып келесі табылады, яғни бұл жерде өндірілген өнім бұдан былай ұдайы
өндірісте (жем, малдың төлі, ұрықтар, органикалық тынайтқыштар және т.б.)
қолданылады, ол өз кезегінде биологиялық факторлар мен тірі организмдерді
пайдалануға негізделетін ауыл шаруашылықтағы өндіріс технологиясының
ерекшеліктеріне себепші болады.
Өнеркәсіпте өндіріс пен еңбек процестері әдетте үздіксіз мінез-құлыққа
ие болады, және де ағымдық бұл жерде техникаларды, технологияларды және
өндірісті ұйымдастыруды толық жетілдірумен қамсыздандырылуы мүмкін.
Агроөнеркәсіптік өндірісте экономикалық процесс, олар өнім шығаруды
жылдамдатуына және артуына төтенше шек қоятын табиғи-биологиялық
факторлармен тығыз байланысты. Ауыл шаруашылықта әр түрлі табиғи
процестерді қысқарту өте қиын, ал кейде мүмкін емес болады мысалы,
ауылшаруашылық өнімдердің пісіп жетілу уақытын немесе ұрғашылардың
жүктілік мезгілдерін.
Өндіріс тиімділігінің анықтамасында, технологияларды таңдауда ең басты
болып табиғи-биологиялық фактор табылады. Оның астына машиналар жүйесі және
еңбек ұйымдары тиісті жанастыра салыну керек, себебі малдар мен
өсімдіктердің табиғи даму заңдылықтарын елемеулік басқа да барлық
өндірістік-экономикалық ресурстар тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Осы
жерден әкімшілік-әміршілдік экономика кезеңінде кең көлемді мал шаруашылық
кешендерге тиімсіз салымдар салу осы арадан өсімтал мал және әлсіз мал
азығы базасы кезінде, қарапайым агротехникалық талаптарды сақтамау кезінде,
жерлерді жақсарту кезінде мол шығындар және ауылшаруашылық өнімдер мен
шикізаттардың шығындары пайда болды.
Ең жетілген техника, алдыңғы озық технология және өндірісті епті
ұйымдастыру мал мен өсімдіктердің генетикалық потенциалын сол табиғатпен
енгізілген өнім өндірісінің белгілі бір “төбені” жасайтын ауыл
шаруашылықтың мұндай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылықтың табиғи ерекшелігі болып, өндіріс мезгілі
мен жұмыс уақытының сәйкессіздігімен пайда болатын, жыл ішінде жұмыс
күші мен материалдық-техникалық ресурстарды әркелкі қолдануына және де
табыстардың әркелкі түсуіне алып келетін оның маусымдығы табылады. Бұл ауыл
шаруашылығының ауа-райы жағдайларына тәуелділігін көрсетеді. Салыстырмалы
қысқа мерзімде жұмыс жасайтын техникаларды пайдалану қажеттілігі, сонымен
қатар өндірістің жоғары күш сыйымдылығы тұрақты капиталдың жоғары үлесіне
себепші болады. Кең көп тараған жағдайларда, өндіріс жалғаға берілген жерде
жасалса, тұрақты шығындардың деңгейі жалға төлем есебінен өседі.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығы биологиялық сипатымен де ерекшеленеді.
Бұл жерде өндіріс құралы рөлін өсімдіктер мен жануарлар атқарады. Демек,
бұл жағдайда айтып өткен ерекшеліктер агробизнес саласына табиғат
факторларының жоғары дәрежеде әсер ететінін көрсетеді. Табиғат факторы
әсері ең бірінші ауыл шаруашылығы мәдениетінің дамуына белгілі бір табиғат
жағдайларының қамтамасыз етілу керектігін көрсетеді. Агробизнестің
мамандануына және орналасуына әсер ететін маңызды факторлар, мына табиғат
факторлары:
• жер сапасы;
• жылумен қамтамасыз етілуі;
• жарықпен, яғни күн сәулесімен қамтамасыз етілуі;
• ылғал жағдайы;
• кері әсерін тигізетін метеорологиялық жағдайлардың қайталану
мүмкіндігі және т.б.
Тұрақты шығындардың жоғарғы үлесі шаруалардың мінез-құлқына және
олардың өндірістік стратегиясына әсер етеді. Тіпті қолайсыз нарықтық
конъюнктура кезінде, өнеркәсіп қожасына қарағанда ауыл кәсіпкеріне
өндірісті мүлдем тез қысқарту тиімсіз, себебі тұрақты шығындар өндіріс
көлеміне қарамастан өтеуді талап етеді. Табыстар түсудің маусымдық мінез-
құлқы бүкіл өндірістік цикл ағымында өндірілген шығындарды өтеудің қажетті
қайнары ретінде, несие ресурстардың ауыл шаруашылық өндірісінің ерекше
қажеттілігін туындатады, ал көптеген ауылшаруашылық салаларда бұл циклдің
ұзақтығы ұсыныс көлемі қысқа уақыт ішінде қысқара алмайды немесе көбейе
алмайды. Ауылшаруашылық өндіріс пен аграрлық нарықтың айтарлықтай маңызды
ерешелігі осыған байланысты болады.
Бірақ бұл факторлар ауылшаруашылық өндірістің қиындық айсбергінің
шағын ғана және жақсы көрінетін су үсті бөлігі болып табылады. Әлеуметтік,
экономикалық және психологиялық қатынастар кешенінде, шаруа-еңбек-жер
сияқты өзгеше өзіне тән жүйені құрайтын су астындағы және ең аз зерттелген,
сондықтан да өте проблемалық бөлігі бар болады.
Қызмет етуші немесе өнеркәсіптік құрылыс жұмысшының еңбегін
ұйымдастыруға, есепке алуға, бақылауға, әділ ақы төлеуге өте жеңіл жете
алады. Оның жөні басқа – ауыл тұрғының еңбегі, оның барлық өмірі (ол тек
қана жұмыс уақыты емес) ауыл шаруашылық жүргізу шарттарына бағынышты.
Ауылшаруашылық жұмыстардың кернеулі мезгілдерінде шаруа еңбек етеді,
уақытқа қарамастан, демалмай, демалыс және мерекелік күндерсіз, сонша
қымбат уақытын жоғалтпауға тырысады, ол кешкі есесін толтыруға
болмайтындығын түсінеді, былайша айтқанда, бұл адамди қызметтің басқа
сфераларында әбден қол жетерлік және мүмкін болады. Бірақ келесідей
мезгілдер де болады, әсіресе қысқы уақытта, ол апталар кейде айлар бойы
бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма немесе жоспар үшін жұмыс істемейді,
ол соңғы нәтиже үшін жұмыс жасайды. Нақ сондықтан ауыл еңбеккердің өз
психологиясында, оның табиғатында әрбір масақтың немесе тамыр жеміске деген
жауапкершілік берілген. Егістерді өңдей отырып, ол бір де бір өсімдікті
өлтірмейді, ал жинау кезінде өнім жоғалтуларын минимумға келтіруге
тырысады. Былайша алғанда, ауылшаруашылық өндірістің тиімділік кепілі дәл
осыған байланысты болады.5
Даусыз, шаруаның еңбегі ауыр, “еркек наны” қиын, бірақ ол өзінше
тартымды және қуаныш алып келуге қабілетті, себебі онда творчестволық
маңызы өте көп. Өнеркәсіптік жұмысшының және қызмет етушінің
айырмашылығында ауыл еңбеккері өнімнің пісіліп жетілуі – тұқымнан ұрыққа
дейінгі толық үрдіске қатысады, бұл қызметке ол бүкіл жанын салады.
Соған қарамастан, соңғы онжылдықта қалыптасқан ауыл шаруашылықтағы
өндірістік қатынастар шаруа еңбегінің бұл жақтарын есепке алмаған, атам
заманғы әдет-ғұраптар мен дәстүрлерді жоққа шығаруға тырысты, шаруашылық
еңбекке көңіл бөлінбеді. Колхоздар мен совхоздарда көбінесе былай болған,
бүгін ауыл тұрғыны бір егіс далада жұмыс істесе, ертең басқа егіс даланы
өндейді, өздерінің еңбек құрал-саймандарын жиі аламастырып отырады.
Нәтижесінде ол өз жұмысының соңғы нәтижесін көрмейді және жер мен өндіріс
құралдарының қожасы сезімін (тіпті ұжымдық қожа сезімін) бірте-бірте
жоғалтады, ал сосын бір мезеттік табысқа, бір күндік еңбекақыға жұмыс
істеуге машықтанады. Сонымен қатар, әрбір шаруашылықта қарапайым жағдай
пайда болады: айтарлықтай, жұмысшы егіс даланың өз бөлігін жақсы өңдеді, ал
жанындағы жалқау өзіне бөлінген жұмысын жаман орындады, басында адал
еңбеккер намысқа және дұрыс жұмыс жасамағанды адамдық намысқа шақырып
қатты ашуланады, бірақ нәтиже бермегендігін көре отырып, ал бар
өндірістік-экономикалық қатынастар қандай да бір іскерлік материалдық және
адамгершілік жазалау шараларын қолдануға оған мұрша бермейді, еңбеккер
бірте-бірте тынышталады, немқұрайлы болады, ал содан соң өзі де тек қана
бүгінгі тапсырманы орындауға үйренеді, терілімге және соңғы нәтижеге жұмыс
істемейді, ол тек қана аты шулы жоспарға немесе нормаға, төлем ведомостке
жұмыс жасайтын болады.
Аграрлық өндірістің жоғарыда көрсетілген ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен өте тығыз байланысы, жер-климаттық жағдайлардың әр түрлілігі,
шаруалық еңбектің айрықша мінез-құлқы бұл сферада ерекше түрдегі жұмысшының
қызмет етуін алдын ала анықтайды, ол өзіне тиісті үш мінезді қамтуы тиіс:
кәсіпкер-қожа, басқарушы-менеджер және жұмысшы-орындаушы. Дәл осыларға
агробизнесі дамыған елдерде шаруа қожалықтарының тиімділігі мен тұрақтылығы
негізделеді. Жанұялық шаруа қожалық әр түрлі ауылшаруашылық салалары үшін
өндірістік-шаруашылық бірліктің тиімді үйлесімі болып табылады, ол жерде
толығымен ауылшаруашылық өндірісінің және еңбектің ерекшеліктері есепке
алынған. Жанұя - өндірісік қызметтің кәсіпкерлік, басқарушы және атқарушы
қызметтері ойдағыдай біріктірілген өндірістік ұжым болып табылады.
Өндірістік ресурстардың мөлшері (жерлер, техникалар және т.б.) жанұялық
еңбек ұжымы пайдалануына күші жетерлік осы мерзімде өндірістің техникалық-
технологиялық мүмкіншіліктерімен анықталады, және сондықтан да өндіріс пен
өндірістік ресурстар көлемдерінің артуы бір шаруа қожалығына есептегенде
ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен жүзеге асады.
Теориялық зерттеулер көрсеткендей, агробизнетің инфрақұрылымдық
секторының дамуын экономикалық реттеу нарықтық қатынастар жағдайында
инвесициялаудың жаңа құрал-саймандарының пайда болуымен белгілі бір
аумақтардың өндірістік потенциалын арттырудың маңызды мәселесі болып
табылады. Бұл жерде тауарлар мен қызметтерді ұжымдық пайдалану туралы
айтылып отыр, оның тұтынуында қоғамның барлық мүшелері қатысады.
Инфрақұрылымдық салаларға инвестицияларды ұсыну мемлекеттің қызметтері және
де көптеген мемлекеттерде жеңілдік жасаудың тұрақты объектісі болып
табылады. Көлік, жолдар, сумен қамтамасыз ету, электр қуатымен жабдықтау,
табиғатты қорғау шаралары және т.б. мемлекеттің қолдауынсыз тиімсізірек
дамиды. Тек қана экономиканы тұрақтандыру кезеңінде Қазақстанда маңызды
инфрақұрылымдық объектілірді дамытуға бағытталған жергілікті атқарушы
органдардың құралдарымен мемлекеттік реттеудің экономикалық құрал-
саймандарын қолдануға мүмкін болды.
Экономикалық әдебиеттерде экономиканың инфрақұрылымдық секторына
материалдық игіліктерді өндірумен айналыспайтын, бірақ оларсыз тауарлар мен
қызметтерді өндіруге болмайтын қызметтер сферасын жатқызады. Бұл тақырыпта
зерттелген ұсыныстар көрсеткендей, дамыған елдердің нарықтық экономикасы
қоғамның экономикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін
мемлекеттік қарыз міндеттемелер формасында реттеудің қосымша құралдарын кең
және белсенді пайдаланады. Кезкелген нарықтық жүйе (өтпелі, аралас, ашық
экономика) мемлекеттің ықпалынсыз және инфрақұрылымдық сфераларды
реттеуінсіз жұмыс жасай алмауы туралы бірынғай ғылыми пікір қалыптасты.
Мемлекеттік реттеу нарық негізінде өндірістің инфрақұрылымдық
жағдайына әсерін тигізу мен дамуына қаржыландырудың ішкі қайнарларын
есептемей ықпал жасайды. Мемлекеттік реттеу механизміне жасалған зерттеулер
экономиканың инфрақұрылымдық секторының дамуы үшін реттеудің қосымша
құралдарын қолданатындығын көрсетті, бұл нарық жағдайында Қазақстан
экономикасындағы экономикалық өсудің нақты алғы шарттарының бар болуы мен
тұрақтандыру кезеңі басталғандығымен мүмкін бола бастаған. Республиканың
аймақтары аумақтардың инфрақұрылымдық реттеуі үшін мүмкіндік алды.
М.Фридмен және Ф.Хайек сияқты ғалымдардың айтуынша оларды қаржыландырудан
түскен пайда кезкелген жеке тұлғаның немесе бірнеше шағын тұлғалар
топтарының шығындарын өтей алмайды, бірақ оларды үлкен қоғам үшін
артығымен жылдам түрде орнын толтыра алады.
1.2. Қазақстандағы агробизнес пен агроөнеркәсіп кешенінің
қалыптасуы мен дамуы
Басқа біреудің еңбегін пайдалану қазақ ауылында дағдылы шаруа
болып саналды және кішігірім тұтынушы шаруашылықтарда орын алды.
Байлардың шаруашылығында қор жинау деңгейіне қарай
капиталистік даму байқала бастады, өйткені олар негізінен жалдамалы
еңбекті пайдаланды. Нақ осы жерде көлемі жағынан өте жоғары
қосымша өнім мөлшері жасалды. Алайда, Қосымша өнім өндіріс
өрісіне тартылмағанын айта кету керек. Ол әлеуметтік тұтынуды
жүзеге асыру көзі болды немесе сол сияқты өндірістік емес өріске
өсім алушылыққа, делдалдық саудаға және т.б. жұмсалды. Бұдан , XIXғ.
аяғы мен XX ғ. басында байлар шаруашылықтарының басым көпшілігі
тұтыну бағытында болғандықтан, ал сырттан жалданылатын жұмыс күші
қосымша құн өндірмегенін көруге болады.7
Қазақ ауылында барлығын тұтас қамтитын негіз ретінде
қауымдық қоғамның көшпелі түріне тән жеке адамға байланысты себептер мен
ынтасы орын алды. Капиталистік өзгерістерге дейінгі жіктеу әр түрлі
ерекше экономикалық механизмімен жалпылай сипатқа ие болды. Оның
нәтижесі - ұсақ натуралды өндіруші жарлы – жақыбайға айналдыру еді.
Сондықтан қазақ ауылында халықты жарлы – жақы байландыру (пауперизация)
тенденциясы басты рөл атқарды. Ауыл халқының нақ осы бөлігі жалдамалы
жұмыс күшін қалыптастыру мен толықтырудың негізгі көзі болды.
Бұл әлеуметтік топ өз шаруашылығы есебінен ең төменгі күнкөріс
қажеттілігін қамтамасыз ете алмады, сондықтан сырттан қосымша табыс
іздеді. Экономикалық ғылымда оларды “маржиналды өндірушілер” деп атайды.
Олар өндіріс пен тұтынуды маржиналдаудың барысында пайда
болып, өз шаруашылығын жүргізуді жалданып еңбек етумен ұштастырды,
оның үстіне соңғысы жиірек күнкөріс қорының негізгі көзі ретінде
болды.
Бұл процесс қазақ ауылында қауымдық идеологияның әсерін жоюдың
құрамдас бөлігі еді. Жоғарыда аталған халықтық бөлігі әлеуметтік –
психологиялық тұрғыдан түпкілікті өзгерістерге әзірленді.
Енді қазақ қауымдық қоғамында жеке кәсіпкерлік қызметің
таралу деңгейін қарастырайық.
Тарихи даму капиталистік құрылыстың негізгі – ұсақ тауарлы
өндіріс екендігін көрсетті. Ал қазақ ауылында жеке кәсіпкерлік
құрылымның өзінің ұдайы өндірісі үшін берік негізі болмады. Сондықтан
да қазақтардың дәстүрлі қоғамында капиталистік құрылыстың өзіндік даму
(өзіндік таралу) мүмкіндігі шамалы еді. Қазақ ауылындағы өндіріс
құралдарын әдеттегі иеленушілер өндірістік қызметін жеке кәсіпкерлік
шаруашылық жүргізу бағытына қайта бейімдеуге ұмтылмады, яғни
олардың тұтынудағы қол жеткізген деңгейі өздерін толық
қанағаттандырады. Нақ осы жағдай экономикалық ынтаны
арттырмай, қосымша құнның жасалуын тежеді.
Жеке - кәсіпкерлік қызмет қазақ ауылында капиталдың төменгі
формаларында, мысалға делдалдық сауда мен өсім алушылық түрінде болды.
Екеуі де айналым өрісінен шықпады және өндіріс тәсіліне ешқандай
дерлік әсер етпеді. Бұл тұрғыда саудагерлердің, алыпсатарлар мен
делдалдардың экономикалық әсері күшті еді.
Осылайша жеке кәсіпкерлік құрылым қазақ ауылында бірқатар
өзіне тән өзгешеліктерге ие болды. Ол нақты капитализмдегідей таза күйінде
болмады. Мысалы, кейде шаруашылық өндіріс мақсаты бойынша капиталистік
үлгіге жақынырақ болса, ал оларға жету тәсілдері бойынша дәстүрлі
қоғам деңгейінде қалып қойды. Жеке кәсіпкерлік құрылым шаруашылықтардың
капиталистік өзгерістерге дейінгі түрлерімен ұштасып, көп құрылымды
(укладты) шаруашылық сипатына ие болды.
Пайда болған шаруашылық жүргізу түріне қазақ ауылында төменгі
әлеуметтік - экономикалық және ұйымдық – техникалық деңгей тән еді.
Аграрлық секторда экономикалық қызметтің жаңа түрлерінің таралуы шамалы
болды. Бұл жалдамалы жұмысшылар саны мен оларды пайдаланған
шаруашылықтар мөлшері туралы мәліметтермен дәлелденеді. Мысалы, XX
ғасыр басында Қазақстанның солтүстік аймақтарында жалдамалы еңбекті
“тұрақты” шаруашылық деп аталатындардың 16%-і пайдаланған.
Ауыл шаруашылығының әлемдік тәжірибесі К. Маркстің, өндірістің
капиталистік тәсілі “егіншілік пен өнеркәсіптің, олардың қарама-қарсы
дамыған формаларының негізінде, жаңа, жоғары бірігуінің материалдық
алғышарттарын жасайды” – деген болжамын дәлелдеп берді.
XX ғасырдың ортасынан бастап ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің
қарқынды бірігуі, ауыл шаруашылығы үшін шығарылатын өндіріс құралдарын
тұтастай шаруашылыққа біріктірген өзара байланысты салааралық
құрылымдардың қалыптасуы, оған техникалық қызмет көрсету, ауыл шаруашылық
өнімін өндіру, сақтау, тасымалдау, өңдеу мен өткізу жүзеге асырады.
Агроөнеркәсіптік кешен көптеген алдыңғы қатарлы капиталистік
елдерде ұйымдастырылған. АҚШ-та ол “Агробизнес”деп аталады. Оның
ерекшеліктерін біздің экономистеріміз 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдардың
басында қарастырған.
Алғашқы агроөнеркәсіп кешендерін (АӨК) 60-жылдардың аяқ
шенінен бастап, КОКП ОК–ның наурыздағы (1965 ж.) Пленумның шешімі
бойынша аграрлық өндіріске жұмсалатын күрделі қаржы күрт
арттырылып, ауыл шаруашылығын техникамен, электр энергиясымен,
тыңайтқыштармен жабдықтайтын өнеркәсіп салалары шапшаң қарқынмен дами
бастаған кезде қалыптастыру жүзеге асырады.
Алайда бұл процесс стихиялы түрде өтіп жатты, ал
ведомстволық салалық бытыраңқылық пен қалыпты тауар – ақша
қатынастарының болмауы үлкен қиыншылықтармен баяу дамуға
себепші болды. АӨК – тің барынша қарқынды дамуы 70 – жылдардың
екінші жартысында басталды.
1976 жылы мамырда КОКП Орталық Комитеті “Шаруашылықаралық
кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция негізінде ауыл
шаруашылық өндірісінің мамандануы мен шоғырлануын одан әрі
дамыту туралы” қаулы қабылдады. Онда, “кеңінен бірлестіру
негізінде ауыл шаруашылық өндірісінің мамандануы мен шоғырлануы, оның
заманға сай индустриялды негізге ауысуы – бұл социалистік ауыл
шаруашылығының одан әрі дамуының магистралды бағыты, дамыған социализм
жағдайында лениндік кооперативтік жоспарды іс жүзіне асырудың жаңа
кезеңі” - деп атап көрсетілді.
Қаулыда бұл құбылыстың пайда болуы мен кооперацияның жаңа
формаларын жүзеге асыру қажеттілігінің объективті алғышарттары анықталды.
Мамандану мен шоғырлану-жоспарлы түрде ұйымдастырылатын шара деп
түсіндірілді. Барлық ұжымшарлар мен кеңшарларға (шағын, ірі,
экономикасының әр түрлі деңгейімен) қоғамдық шаруашылықтың дамуында,
кеңейтіліп ұдайы өндірістің жоғары қарқынына қол жеткізуіне тең
мүмкіндіктер бере отырып, бұл процесс шаруашылықтар арасында еңбек
бөлінісінің тереңдеуімен, мамандану мен кооперацияның әлдеде барынша
жоғары деңгейімен ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында тікелей
байланыстар орнатумен қатар жүзеге асырылуы тиіс.
Қазақстан шаруашылықаралық кооперация мен агроөнекәсіптік
интеграцияның даму қарқыны және көлемі бойынша бұрынғы КСРО – ның
өзге республикаларынан артта қалып келді. Оның негізгі себебі -
республиканың ауыл шаруашылық өндірісінің өзгешелегінде болса
керек: шаруашылықтардың ірі көлемді болуы, олардың аумақтық
бытыраңқылығы, әртүрлі ведомстволарға бағыныштылық, инфрақұрылымның
нашар дамуы, нарықтық қатынастар дамуымен байланысты мәселелердің
жеткіліксіз зерттелгендігі еді. Қазақстан Компартиясы ОК–ның
Пленумдарында, облыстық және аудандық партия комитеттерінің
отырыстарында, ғылыми және ауыл шаруашылық ұйымдардың ұсыныстарын талдау
негізінде аймақтық және шаруашылықаралық кооперация мен мамандану
жөнінде ұсыныстар жасап дайындалды.
Ірі, кей жағдайда зор, ауқымды көлемдегі
шаруашылықтардың шағын әрі бір салалы бағытқа ауысуы нәтижесінде, іс
жүзінде ұжымшарлар мен кеңшарлардағы тұтастай экономикалық
қатынастар саласы – еңбек және материалдық қорларды тиімді
пайдаланып, ауыл шаруашылық өнімінің жергілікті, ішкі нарығын
нығайтуға мүмкіндік беретін салаларды ұтымды үлестіру – назардан
тыс қалды. Мұнай жағдай әлеуметтік сипаттағы мәселелердің туындауына
себепші болды, айталық, шаруашылық шошқа бордақылауға маманданады, ал
оның халқының кейбір бөлігі ежелден тек қой мен жылқы етін
пайдаланады. Екінші бір шаруашылықта қой өсіреді, ал мұнда малдың
өзге түрлері мен көкөністер жоқ. Осыдан келіп жергілікті
нарықтарда әр түрлі тауарлар тапшылығының өсуі мен
республикада және елімізде (бұрынғы КСРО) тұтастай Азық – түлік
бағдарламасын орындаудағы қиыншылықтар туындады.
Мал шаруашылығында шаруашылықаралық кооперацианың
кеңінен дамуы мен оны “өнеркәсіптік негізге” ауыстыруға жасалған әрекетке
байланысты, барынша өзекті мәселелер қатарына өнім өндіру, азық сапасы
мен тиімділігі де қосылды.
Мал шаруашылығының ойдағыдай табысты дамуы үшін азықтық қордың
мал басы мен оған қажетті азық мөлшерінен салыстырғанда кем
дегенде 20-30%-ға артық болып, ілгері дамуы қажет деп саналады. Жекелеген
кеңшарлар мен ұжымшарлар шеңберінде ғылымның ұсынған қуатты азық
өндірісіне қол жеткізу мүмкін емес деп жорамалдаған КОКП ОК –
нің шілдедегі (1978 ж.) Пленумы азық өндірісіне мамандандырылған
сипат беру керек деген шешім қабылдайды. Мұны қалай
істеудің мәнісін жете түсінбей – ақ партия ұйымдары азықтық
қор жинау жоспарының орындалуын қатаң талап ете бастады. Бірақ
мемлекеттік жоспарды тек кейбір шаруашылықтарға ғана орындады.
Қазақстанда 80 – жылдардың ортасында ауылда шаруашылық
жүргізудің жаңа формаларының пайда болуы – осы жағдайды
өзгертуге жасалған әрекет еді. Қысқа мерзім ішінде ұжымшарлар мен
кеңшарлардың барлық өндірістік бөлімшелерін, АӨК – тің өңдеуші және
басқа да кәсіпорындарын шаруашылық есеп пен ұжымдық мердігерлік
жағдайларына көшіру ұйғарылды. 1986 жылы мамырға қарай
осындай жағдайларда 16 мың бөлімшелер мен өндірістік ұжымдар жұмыс
жасады. Өндіріс жоғары қарқынмен дами бастады, жұмыстың
сапалық көрсеткіштері жақсарып, еңбек шығындары мен өнімнің
өзіндік құны төмендеді. Алайда АӨК – тің қызмет етуінде
ведомстволық – бюрократтық жоспарлар мен тар көлемді салалық
мүдделерге байланысты экономикалық сипаттағы күрделі қайшылықтар
пайда болады. Мысалға, АӨК- тің I өрісінің кәсіпорындары КСРО
Мемлекеттік Агроөнеркәсіптік комитеті (Госагропром) мен оның республикалық
және облыстық деңгейлердегі құрылымдарынан тысқары қалды, яғни оларға
бағынышты болмады. Ал келесідей министрліктер – ауыл шаруашылық
машиналарын жасау, су медициналық – биологиялық мәселелері бойынша
оңашаланған жағдайда болды. Әрбір ведомство, өздеріне қарайтын
салалардың шапшаң дауының ерекше өзектілігін дәлелдей отырып,
партия мен үкіметтің механизациялау мен мелиорацияларды
қарастырған ауыл шаруашылығын қарқынды даму жолына көшіру
жөніндегі талаптарына өз мақсаттарын кіргізуді көздейді. Ол
мақсаттары қарсылықсыз дерлік орындалады.
Бірақ министрліктерді ауыл шаруашылығының мәселелері
толғандырмады, қатаң қалыптасқан ой – пікірлер, жоспарлау мен басқарудың
ведомстволық - бюрократиялық тәсілі, пайдакүнемдік пен тар ведомстволық
мүдделеріне мүмкіндік берген экономикаға шығындылық ықпалының
сақталуы басымдық танытты.
АӨК өрісінің құрамына кірген, ауыл шаруашылығы
салаларының материалдық негізін жасау мен жетілдіруге тиісті
болған салалар тұтастай өзара байланысты шаруашылық бірлестігіне
қалыптастырылмаған еді. Олар аграрлық өндірістің нақтылы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мен оның жұмыс тиімділігін арттыру
үшін мақсатты бағытталмай және біріктірілмей ғана қойған жоқ,
сонымен қатар оған қарама – қарсы қойылды, өйткені онымен көп
мақсатты бағытталған қорлар (күрделі қаржы, энергия, жұмыс күші және
т.б.) бойынша бәсекелес болды.8
Жоғарыда аталғандай министрліктер нарықты экономикасы
дамыған елдерде де бар, бірақ онда олар өз күш-жігерін
мүмкіндіктерін ғылыми-техникалық саясатты жасап-дайындауға, ішкі және
сыртқы нарықтарды зерттеуге, ақыл-кеңес беру жұмыстарын, болжауды және
т.б. жүзеге асыруға бағыттайды. Ал біздің министрліктер көптеген
жылдар бойы тек жоспарлы нұсқауларды әзірлеумен айналысты.
Агроөнеркәсіптік кешендерде де еңбек етуші тауар өндірушілер
қоғамында мәжбүр етіп әкімшілік қысым көрсету емес, шаруашылық
дербестік қағидасы үстем болуы тиіс.
1.3 Агробизнестің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының маңызы және
оның қызмет ету ерекшеліктері
Агробизнестің қазіргі және болашақта дамуы тек ауылшаруашылығының
тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған қызмет көрсететін
салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ ауылдың өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне де байланысты.
Инфрақұрылымның нақты қоғамдық қасиеттерді қамтамасыз ету үшін маңызы зор
екенін бағалауымыз керек.
Кеңейтілген ұдайы өндіріс жұмыс күшінің жиынтық қоғамдық ұдайы
өндірісін және бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын әр алуан,
тұрақты және динамикалық процсі болып табылады. Онда халық шаруашылығының
көптеген салаларының іс-әрекеттерінің нәтижелері шоғырланған, материалдық
игіліктер өндірісінің бірлігі, оларды үйлестіру, айырбастау және тұтыну
негізінде анық жүзеге асырылады.
Инфрақұрылымдық кешен (латын сөзінен аударғанда infra - төмен,
structura - құрылым, орналасу) материалдық игіліктердің және жұмыс күшінің
ұдайы өндірісінің қажетті элементі болып табылады. Ол салалардың құрылуы
және қызмет жасауы ұдайы өндіріс процестерінің қарқыны мен формаларына
бағынышты, олардың арасында диалектикалық өзара тәуелділік бар болады.9
Тарихта инфрақұрылымның алғашқы элементтері өндіріс үрдістерінің
басталуымен және өндіргіш күштердің дамуымен бара-бар пайда болды. Бірақ
ұдайы өндіріс процестерінің элементі ретінде саяси экономиканың классиктері
оны арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырмады. Өндіріс дами
келе экономиканың қызмет етуінің жалпы шарттары ретіндегі рөлі өсті
және экономикалық аспектілерді зерттеуінде және оның экономикалық
тәжірибесінің тиімді құралына айналуында инфрақұрылым ұғымын объективті
анықтау қажеттілігі пайда болды.
Кейбір экономисттер инфрақұрылымды негізгі өндіріс пен халыққа қызмет
көрсету бойынша іс-әрекеттер түрлері, өндіріс пен салалар кешені
ретінде қарастырады. Басқалар оған материалдық өндірістің жемісті
қызмет етуі үшін, орналастыруы және халықтардың өмірі үшін қажетті
жағдайларды қамтамасыз ететін инженерлік-техникалық құрылыстар
мен объектілерді жатқызады, ал үшінші топ экономисттері оны материалдық
өндіріс пен қоғамдық өмірдің басқа сфераларының тиімді дамуына
ықпал ететін материалдық-техникалық базаның бөлігі деп есептейді.
Біздің көзқарасымыз бойынша инфрақұрылымдық кешен – бұл халық
шаруашылық салаларының және іс-әрекеттер түрлерінің жиынтығы, оның
қызметтік маңызы материалдық өндірісте ұдайы өндірісімен жұмыс күшінің
үздіксіз процесін қамтамасыз ету үшін жалпы жағдайлар құруына бағытталған.
Мұндай анықтама біздің ойымызша сыйымды болып табылады, оның мәні мен
ұдайы өндіріс процесінде орнын табады.
Ауылшаруашылығының инфрақұрылымы дегеніміз салалар мен өндірушілер
тікелей өндірісіне де, өндірістен тыс салаларға да қызмет ететін қызметтер
және қызмет түрлері формасындағы өндіргіш күштер элементтерінің жиынтығы.
Аграрлық-өнеркәсіптік кешен инфрақұрылымының дамуы, оның дамуының
басым бағыттарының бірі болып табылады.
Экономикалық әдебиетте инфрақұрылымдық кешенді жіктеудің түрлі
варианттары ұсынылған. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл жіктеу
ары қарата толық жетілдіруді талап етеді. Оның қажеттілігі келесілерге
негізделеді:
• біріншіден, ұдайы өндіріс процестерінде оның теориялық
негіздерін тереңдету бойынша мақсаттарына;
• екіншіден, оның бөлек салаларының функционалдық маңызы мен
мәнін анықтауына;
• үшіншіден, аймақтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz