БӨКЕЙ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ

І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ БӨКЕЙ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Бөкей хандығының құрылуы және оның саяси жағдайы ... ... ... ...4
2.2 Саяси құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.3 Бөкей хандығының Қазақстан тарихындағы алатын орны ... ... ..11
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ..13

Бөкей Ордасы Еділ мен Жайықтың аралығында орналасқан. Солтүстікте Самар губерниясы, шығыста — Орал облысы, оңтүстікте Каспий теңізі батыс жағында — Астрахан губерниясының Царёв, Енотаев және Краснояр уездері. Жер көлемі — 92 144 5 km2 19 ғ. аяғында Астрахан меже бөлімі бойынша — 77 624 км2.
Орда өңірініңдегі дала көпшілігі құмды мен сазды жерден тұрады. Көтеріңкі жерлері төмпелі, ойпаттарда шабындық жерлер орналасады, бірақ кей тұстарда былқылдақ құм бар. Солтүстік жағында (Тарғын, Тал, Қамыс-Самар, Қалмақ) қара топырақты дала кездеседі, Оңтүстігінде көбінесе құм жайлайды. Оңтүстікте құм төбелерінің арасында құмаршық (Triticum cristatum) өсетін ойпаттар кездеседі. Төмпелерде ештеңе өспейді, теңізге жақындағанда тегістеніп кетеді де сорларға айналады. Оңтүстік-батыста Бэр төмпелері көріне бастайды. Орданың солтүстігінде бірде жалғыз, бірде топтасқан обалар бар, соңғысында әдетте ортасында біреуі ірілеу болады. Ең ірілерінің шеңбер диаметрі 30 м шамасына жетеді. Бұл обалар мола екенін қазба жұмыстар дәлелдеді, соның ішінде адам мәйітінен басқа дүние-мүлік табылған, ал кейбіреулерінде зер тасты кірпіш қалауы бар.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым-зерттеушілерді ерекше құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С. Карелин, В.И. Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік—зерттеулерінде жазып көрсетеді. Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100-ден астам Ресей және шетел зерттеушілері болған.
1842 ж. Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс жағрапиялық қоғамының мүшесі Я.В. Ханыков Бөкей ордасының аумақтық картасын жасайды.

1. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр1914 жыл). Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.
Алматы: Атамұра, 2008ж.
2. Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Қазтал (Казталовка), Жаңақала, Бөкей ордасы (Орда) аудандары, Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астрахан облысы Құмөзек, Володарский, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.
3. «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008.
4. Ж.Қасымбаев «Жәңгір хан»,А,1998.
5. Зиманов с. Россия и Букеевское ханство. Алматы, 1981
6. Қазақ энциклопедиясы, 10 том.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

І
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3

ІІ БӨКЕЙ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ
1. Бөкей хандығының құрылуы және оның саяси жағдайы ... ... ... ...4
2. Саяси
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..8
3. Бөкей хандығының Қазақстан тарихындағы алатын орны ... ... ..11

ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .12

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13

Кіріспе

Бөкей Ордасы Еділ мен Жайықтың аралығында орналасқан. Солтүстікте Самар
губерниясы, шығыста — Орал облысы, оңтүстікте Каспий теңізі батыс
жағында — Астрахан губерниясының Царёв, Енотаев және Краснояр уездері. Жер
көлемі — 92 144 5 km2 19 ғ. аяғында Астрахан меже бөлімі бойынша — 77 624
км2.
Орда өңірініңдегі дала көпшілігі құмды мен сазды жерден тұрады.
Көтеріңкі жерлері төмпелі, ойпаттарда шабындық жерлер орналасады, бірақ кей
тұстарда былқылдақ құм бар. Солтүстік жағында (Тарғын, Тал, Қамыс-Самар,
Қалмақ) қара топырақты дала кездеседі, Оңтүстігінде көбінесе құм жайлайды.
Оңтүстікте құм төбелерінің арасында құмаршық (Triticum cristatum) өсетін
ойпаттар кездеседі. Төмпелерде ештеңе өспейді, теңізге жақындағанда
тегістеніп кетеді де сорларға айналады. Оңтүстік-батыста Бэр төмпелері
көріне бастайды. Орданың солтүстігінде бірде жалғыз, бірде топтасқан обалар
бар, соңғысында әдетте ортасында біреуі ірілеу болады. Ең ірілерінің шеңбер
диаметрі 30 м шамасына жетеді. Бұл обалар мола екенін қазба жұмыстар
дәлелдеді, соның ішінде адам мәйітінен басқа дүние-мүлік табылған, ал
кейбіреулерінде зер тасты кірпіш қалауы бар.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым-зерттеушілерді ерекше құрметпен
қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С. Карелин, В.И. Даль, т.б. хан үйінің
қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік—зерттеулерінде жазып көрсетеді.
Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100-ден астам Ресей және шетел зерттеушілері
болған.
1842 ж. Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс жағрапиялық
қоғамының мүшесі Я.В. Ханыков Бөкей ордасының аумақтық картасын жасайды.

2.1 Бөкей хандығының құрылуы және оның саяси жағдайы
Кіші жүзде шаруашылықтың құлдырауы, жердің таршылығы 1801 жылы Бөкей
немесе Ішкі Орданың құрылуына әкелді, ол Жайық және Еділ өзеңдерінің
төменгі ағысында пайда болды. Бұл аймақ Ресей құжаттарында XVIII ғасырдың
аяына дейін Астрахань даласы деп аталды. Мұнда кешпелілердің тұрақтары аз
болды, онда көбінесе Астрахань татарлары, қалмақ және қазақтар тұрды. Жеке
қазак қоныстары және шаруа дворлары Жайық өзені мен теңіз жағалауын бойлай
орналасты. ХVШ ғасырдың соңында жердің тарылуына қазақтардың екі өзен
аралығындағы ежелгі қоныстарына қызығуы күшейді. Ертеде қысқы мерзімде тек
сұлтандардың жылқы үйірлерін өткізсе, енді Сырым Датұлының көтерілісін
басып тастағаннан кейін көшу процесін бақылау қиын болды. Үкімет қазақ
көшпелі ауылдарының талаптарына құлақ алып, ішкі территорияға көшуге рұқсат
берді, өйткені бұл жерлер 1771 ж Еділ қалмақтары Жоңғарияға қашқаннан кейін
бос қалған еді. Ресей осы арқылы Кіші Жүздегі әлеуметгік күрестің
шиеленісін басуды ойлады. Қазақтардың екі озйн аралығына тұрақты қоныстану
ниеті патшалықтың отарлау саясатына сейкес келді, ол Кіші жүз күшін
әлсіретті, қазақтың жарты бөлігін Ресейге толық бағындырды жөне қазақтардан
салық алып, сауда қатынастарын дамытуға мүмкіндік берді.
"Бөкей сұлтанның ішкі жаққа көшуі, оған ықпал еткен мәселе көптеген патша
шенеуніктерінің достык кеңестері еді" деп жазды сол кездегі бір куәгер,
және осы туралы ағасы Шығайдың жазбаларына қарағанда "1801 жылы Астраханның
уақытша губернаторы Кнорэинг Астрахан шекара (кардон) бастығы Попов арқылы
менің ағам Бөкей Нұралыұлына Жайықтың ішкі жағына біржолата ресей
бодандығына өтуге ұсыныс жасады. Осы кездесуден кейін Бөкей хан мені және
басқа да сұлтан тұқымынан ағайындарын ертіп өзімізге бағынышты 10 мың үйлі
қазақты ертіп, бүкіл мал мен дүние-мүлкімізді алып ішкі жаққа көштік".
Саяси тұрғыдан бұл орда ерекше иелік ретінде 1812 жылы бекітілді. Осы
жылы Кіші жүзде де хан болып Шерғазы сұлтан сайланса, ал Ішкі Ордада -Бөкей
сұлтан болды. 1815 жылы Бөкей хан өлгеннен кейін, Жәңгір кәмелеттік жасқа
келмегендіктен, орданы Шығай сұлтан биледі. Жәңгір Астраханьда тәрбиеленді,
губернатор үйінде орналасты. 1824 жылы 24 шілдеде Орал қаласывда Орынбор
шекаралық басқармасының қатысуымен Жеңгір хан болып жарияланды.[1]
Әлеуметтік-экономикалық дамудағы өзгерістер. Жайықтың оң жағасына көшіп
барған қазакауылдары мен руларының шаруашылық қалпы,тұрмыс салты,
дәстүрлері мен әдет-ғұрпы жөнінен Кіші жүздегі ағайындарынан еш
айырмашылығы болған жоқ. Олардың көпшілік бөлігі көшпелі малшылар болып
кала берді, егіншілікпен құм арасындағы шағын жазиралы учаскелерде ғана
айналысты. Орданың негізі қаланған бастапқы кезең осылай болды. Бірақ уақыт
өте келе жаңа орында олардың дәстүрлі тіршілік болмысының сипаты біршама
өзгерді және Жайықтың арғы бетіндегі қазақтардың өмірінен айқын ерекшелене
бастады.
Ішкі орда барлық жағынан Астрахан, Саратов, Орынбор губернияларының
жерлерімен, Жайық бойындағы бекіністі әскери шеппен, солтүстік Каспий өңірі
бойындағы балық кәсіпшілігі аймағымен шектесіп жатты. Ол жинақы және шағын
хандық болды, оның аумағы шығыстан батысқа қарай 350 шақырым және
солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 шақырым жерді алып жатты. Жайылым
алаптарының шектеулілігі орда құрылуының ең басынан-ақ дәтүрлі кеңістік
бойынша игеру әдістерініңорнына, оларды интенсивті игеру проблемасын алға
койды.
Патша үкіметі Ішкі Орданы басқару және отарлық қамқорлықтың пайдасы
мағынасында алғанда Қазақ даласының үлгілі аймағы етпекші болды.
Ішкі Ордада жер қатынастары саласында жеке және өзіндік меншіктің феодалдық
институттарын нығайту үрдісі жүрді. Олар қоғамда барған сайын зор маңызға
ие болып, дербес құқықтық мәртебе алды. Егер Казақстанның көшпелі
аудандарында жерді басып алу, әдете, жергілікті шонжарлардың бастамасы
бойынша, байлыктың солардың қолына шоғырлануы салдарынан болса және
жайылымға жеке-дара меншік іс жүзінде солардың иелігімен сырттай қосылып,
сыртқы ұжымдылық белгілерін жоғалтпай, көшпелі-ауылдық кауым шеңберінде
болуын жалғастыра берсе, Ішкі Ордада XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап,
учаскелерді шонжарлар мен ауқатты шаруалардың меншігіне беру жоғарғы жақтың
— хан билігінің бастамасымен жүзеге асырылды. Бұл жаппай және жалпы
құбылысқа айналды. 1830-1845 жылдар ішінде Жәнгірхан жерді жеке меншік
иеленуге 1517 акті берді. Жер қатынастарының негізіне айналған жерге жеке
меншік жүйесі осылайша пайда болды және казақ қоғамында жер пайдаланудың
қауымдық-рулық принципіне осылайша соққы берілді. Ханның туыстары,
сұлтандар, билер, ақсақалдар, мырзалар және бай мал иелері бірнеше алқапты
немесе су көздері бар кеңалкапты иелене алатын болды. Мәсе-лен,
Жәңгірханның жеке өзінің иелігіндегі жер 400 мың десятинаға жетті. Хан
өзінің бауыры Мендікерей Бөкейхановка 400 мың десятина жайылымды қалапты
бекітіп берді, Балқы би Кұдайбергеновке көлемі 300 мың десятина болатын
алқапты иеленуге рұқсат ететін грамота табыс етті. Хандықтың бүкіл жер
алабының 85 пайызы осындай 25—30 әулеттің иелігінде болды.
Ішкі Ордада жер иеленушілер иерархиясы қалыптасты. Олардыңең ірісі
ханныңезі болды, бұл иерархияның төменгі сатысында қысқы қыстауға арналған
шағын жер үлесі бар, өзі жерінде тұратын шонжарларға толық дерлік тәуелді
шаруа тұрды.
Бірінші кезекте, қысқы қыстауға және малдың тебіндеп жайылуына жарамды
алаптар, сондай-ақ шөп шабылатын жерлер бөлініске түсті. Кысқы қыстауларда
тұрғын үйлер салынды, олардың көбі жер төле және жартылай жертеле түрінде
болатын. Ордада болған Т. Медведский былай деп жазған: шеп шабатын алап
жөнінде қазақтарда қауымдық иелік жоқ әрбір әулет өзіне шөп шабуға біржола
бөлінген ұлтарақтай жерді пайдаланады. Сондықтан бұл әулет өзіне нашар
немесе бай үлес тигеніне қарамастан, сонда тұрактап қалады.
Біршама аумақты жазғы жайылымдар кішкене учаскелерге бөлшектелмеді.
Олар аумағы үлкен алқаптарымен рулық ұжымдардың басшыларына, хан Кеңесінің
мүшелеріне, билерге және жекелеген ірі байларға бекітіліп берілді.
Жайылымдардың шаруашылық жағынан құны мейлінше татымсыз бөлігі ұжымдық
алаптарға жатқызылды.[2]
Хан билігіне бірінші кезекте феодалдардың мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған жаңа аграрлық саясат көшпелі ұжымдар ішінде де, тұтас алғанда,
қоғам ауқымында да әлеуметтік қатынастар мен жіктелу үрдісін тереңдетіп,
шиеленістіре түсті. Ақысын төлеп немесе жұмысын істеп беріп, бәтен жерде
көшіп жүретін жерсіз отбасылар мен ауылдар санаты пайда болды. Ұлтарақ-тай
жерді иеленетін, бірақ құдықтары мен су көздері жоқ, сондықтан бай
көршілерінің ауылдарына бекітіліп берілген шаруа үйлері көбейді. Жер
сауда, қиянат жасау және даулы істер объектісіне айналды. Бұл саясаттан
ханның төңірегіндегілер мен жергілікті шонжарлар ұтып отырды. Еңбекші
халықтың негізгі бұқарасы жер таршылығы мен ауыр қанаудың қыспағына түсті.
Жәңгір ханның өз айтуына қарағанда 6-7 мың отбасының, яғни халықтың 13
бөлігінің жері болмаған, сондықтан олардың көбі оны көршілес орыс
губерниялары мен жер иелерінен, Каспийдің балықаулаушы кәсіпшілерінен жалға
алуға мәжбүр болған."
Ордада сауданың дамуына үш фактор: а) ауылдардың шаруашылық жағынан
нығаюы мен тауар-ақша катынастарының таралуы; ә) ханның көтермелеу саясаты;
б) Ішкі Орданың орыс саудагерлері мен басқа да саудагерлер үшін
географиялық жағынан қолайлы орналасуы, сондай-ақ олар үшін ордадағы сауда
операцияларының ерекше пайдалылығы себепші болды. Жәңгір хан жат жерлік
тауарлар үшін баж төмен төленетін сауда белгілеп, орданың әртүрлі
жерлерінде олар үшін маусымдық жәрмеңкелер мен сауда пункттерін құрып қана
қойған жоқ, сонымен қатар жат жерлік көпестердің мүдделерін қамтамасыз
етуге өз капиталымен де қатысып отырды. Атап айтқанда оныңезі жасаған сауда
ережелерінде мыналар көзделді: Сауда жасаушының капиталын қамтамасыз ету
үшін, ол (хан) өзіне бағынышты ордалықпен көпестің алдын ала жасасқан
мәмілесі бойынша, ордалықтың нақты малы немесе ақшасы болмаған жағдайда,
көпеске өз кепілдігімен қолхат беруге міндеттенеді. Егер қазақ мерзімді
уақытында төлеуге келмесе, ешқандай сөзбұйдаға салмай хан төлейді.
Өкімет орындарының көтермелеу саясаты, далада сауда жүргізудің
қолайлылығы мен тиімділігі ордағатауарларымен адамдарды көп мөлшерде
тартты. Хан ордасы жанында 1846 жылы өткізілген бір көктемгі жәрмеңкенін
езіне ғана 1183 саудагер келді, ал олардың арасында II және III гильдияның
87 көпесі болды. Келесі 1847 жылы олардыңсаны 1500 адамға жетті. Бұл
жәрмеңкенің көлемді болғаны сонша, онын аумағында саудагерлер салған 300-ге
жуық тұрақты дүкен жұмыс істеді.
Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығы шикізатын ірі жеткізіп
берушіге айналды. Мануфактура департаментінің журналдық жазбасына
қарағанда, 1827 жылы Ішкі Ордадан 400 мындай қой, 3 мың жылқы және мал
шаруашылығының жалпы мөлшері 2925 сом болатын әртүрлі өнімдері жөнелтілген.
Бөкейдің баласы, хан тағына 1824 жылы отырған Жәңгір патша
әкімшілігінің толық қолдауына сүйене отырып, қоғам өмірі мен халық
тұрмысының жекелеген жақтарын, сондай-ақ дәстүрлі жергілікті басқару
жүйесін белсенді түрде қайта құра бастады. Ол көшпелілердің отырықшылануын,
олардың хуторлар салуын, шөп шабуын және далада ағаш өсіруді, малдың
жергілікті тұқымдарын жақсартуды және ауыл шаруашылық саймандар өкелуді,
мектептер, училищелер, мешіттер ашуды және ауылдарда молдалар санының
өсуін, сауданы және төрешілдік басқару нысанына көшуді көтермелеп отырды.
Ол патшалық өкімет орындары мен жергілікті қазақ шонжарларының мүдделерін
жаңа әдістермен біріктіруге күш салды.
1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмындағы Жаскұс алқабында тұрақты хан ордасы
құрылатыны туралы және орданы осы орталықтан басқарғысы келетіні туралы
хабарлады. 10 жыл ішінде онда ағаштан 40 үй, ал 1846 жылға қарай 89 үй
салынды. 1841 жылы ол Торғын өзенінде жазғы орданың негізін салды. Бес
жылдан кейін онда ағаштан салынған 9 үй болды. Ханнан үлгі алып, сондай-ақ
оның нұсқауымен сұлтандар, билер мен ақсақалдар үй салып ала бастады;
шаруалардың жекелеген топтары да өздеріне жертөле салып алды. XIX ғасырдың
40-жылдарының аяғына карай орданың әр түрлі жерлерінде халықтың үштен
бірінің кысқы тұрғын үйлері болды.
Патшаның жеке нұсқауымен 1829 жылы қазыналық зауыттардан ордаға 20
айғыр бөлінді. Жәңгір хан нақ сонша асыл тұқымды Кавказдан алдырды. 15
жыддан кейін жергілікті жылқының жаксартылған тұқымының саны 30 мыңға
жетті. Оларды Дон және Орал қазақ әскерлеріне беріп отырды.
Медреселер және ауылдарда бастауыш мектептер салу, балаларды Астраханға,
Саратов пен Казанға, Орынбордағы арнайы Ішкі Орданың балалары үшін 10 орын
бөлінген Неплюев кадет корпусына оқуға жіберу Жәңгір саясатының бір
белігіне айналды.
Жәңгірдің қызметі, бұрын айтылып келгеніндей, оншама бір жақты
болмағанын мойындау керек. Еуропа өркениетін жақтаушы болған Жәңгір оның
элементтерін қазақтардың дәстүрлі ортасына енгізуге ұмтылды. Әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан алғанда, ол Ішкі Ордаға (Бөкей Ордасына), көп жағынан
Ресейдің орталық аудандарындағы феодалдық катынастар жүйесін көшіріп ала
отырып, феодалдық тәртіптер орнатты. Аймақтың қоғамдық саяси және мәдени
өмірінде де Жәңгірдің басқару құрылымын күшейту жөніндегі шараларды іске
асыруы нәтижесінде өзгерістер, мысалы, жер-жерде іс жүргізуді енгізу, тіпті
өзінің мұрағат қызметін құру сияқты өзгерістер пайда бола бастады. Жәңгір
ханның кезінде еуропалык үлгідегі алғашқы мектептер пайда болды, мұның өзі
сол кездегі Қазақстан үшін елеулі жаңалықтар еді.
Алайда бұл жаңалықтардың бәрінде терең жөне берік коғамдық-саяси негіз
болмады. Тұтас алғанда, Ішкі Орданың (Бөкей Ордасының) бүкіл халқы хан мен
оның төңірегіндегілер тарапынан, ал сонымен бірге патша әкімшілігі
тарапынан да аяусыз каналып жатты. Сондықтан XIX ғасырдың 30-жылдарының
орта шенінде – ақ елеулі саяси дағдарыс пісіп-жетіліп, Исатай Тайманов пен
Махамбет Өтемісов басшылық өткен белгілі көтеріліске ұласты, оның
идеологиясы дәстүрлі қоғамдық құрылыстың мүдделерін қорғауға негізделді.
Жәңгірдің әдістері саяси және қоғамдық құрылыстың негіздерін
қозғамайтын жаңалықтарды күштеу шараларымен енгізуге құрылды. Оларта бысты
бола алмайтын еді, өйткені Ресейдің өзінде XIX ғасырдың бірінші жартысында
самодержавиелік-крепостниктік құрылыс негізінде капиталистік жаңалықтарды
енгізуге нәтижесіз әрекеттер жүргізілген болатын.[3]

2.2 Саяси құрылымы

Орынбордың әскери губернаторы Волконский сұлтандардың үлкені,
парасатты, тәжірибелі және жоғары мәртебелі монархтағына берілген деп
сипаттаған Бөкей сұлтан 1812 жылғы 7 шілдеде Орал қаласына жақын жерде
Орынбор әкімшілігінің жоғары шенділері және көптеген дала шонжарлары
қатысқан салтанатты жағдайда ресми түрде Бөкей Ордасының хандығына
көтерілді. Оның сол кезге дейін атқарып келген нақты жағдайы заң жүзінде
ресімделді. 1815 жылы өлген Бекей хан ханның тағын өз баласы Жәңгірге өсиет
етіп қалдырды, ал ол көмелетке толғанға дейін орданы уакытша басқаруды
өзінің туған інісі Шығай сұлтанға тапсырды. 1823 жылғы 22 маусымда патша
Жәңгірді Ішкі Орданың ханы деп тану туралы грамотаға кол қойды, ал 1824
жылғы 26 маусымда Оралда ертедегі рәсім сақтала отырып, патшалық өкімет
орындарының бақылауымен ол хан болып жарияланып, 20 жылдан астам уақыт
билік етті.[4]
Бөкей Ордасы патша үкіметіне тәуелді және оның бақылауында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.