Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарын басқару жүйесi
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарынбасқару жүйесiнiң теориялық негiздерi
1.1 Банк қызметi жүйесiн қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ...7
1.2 Коммерциялық банк капиталды басару халықаралық тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктер капиталдарын басқару және қызметiнiң қазiргi жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы банк қызметінің қазіргі кездегі жағдайы мен банк қызметінің жаңа технологиясын жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы банктік қызметтегі депозиттер мен салымдардың қазіргі кездегі жағдайы және банкқызметін жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3 Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметiн басқару және бағалау әдістерін жүзеге асырудың болашақтағы дамыту бағыттары
3.1 Банк қызметiн басқару және бағалау әдістерін енгiзу жүйесiн қалыптастырудағы тәуекелділік және оны басқару ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу әдістері мен болашақта дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарынбасқару жүйесiнiң теориялық негiздерi
1.1 Банк қызметi жүйесiн қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ...7
1.2 Коммерциялық банк капиталды басару халықаралық тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктер капиталдарын басқару және қызметiнiң қазiргi жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы банк қызметінің қазіргі кездегі жағдайы мен банк қызметінің жаңа технологиясын жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы банктік қызметтегі депозиттер мен салымдардың қазіргі кездегі жағдайы және банкқызметін жүзеге асыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3 Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметiн басқару және бағалау әдістерін жүзеге асырудың болашақтағы дамыту бағыттары
3.1 Банк қызметiн басқару және бағалау әдістерін енгiзу жүйесiн қалыптастырудағы тәуекелділік және оны басқару ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу әдістері мен болашақта дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Кіріспе
Зерттеу жүргізудің өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан банк жүйесін Орталық азияда өз қызметін ілгері дамытып, кеңейтіп келе жатыр. Банктің негізгі қызметі корпоративтік банктік іс жүргізуге, сауда және жобалық қаржыландыру, жеке және заңды тұлғаларға қызмет көрсетуге, сонымен бірге дебеттік және кредиттік карточкалар бойынша қызмет көрсетуге және тағы басқаға бағытталған. Банк операцияларына жеке және заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу, кассалық операциялар, аударым есепке алу клирингтік төлем карточкаларын шығару, шетел валюталарымен айырбас операциясы жатады.
Мен екінші деңгейлі банктердің қызметін басқару және бағалау әдістерін қарастырамын, кез-келген жұмыста, әсіресе банктік салада біліктілік пен білім, ақыл керек, сондықтан бұл тәжірибеде банктің іс жүргізу ерекшеліктерін қарастырдым.
Банк стратегиясы Қазақстаның ірі және орта кәсіпорындарына банктік қызмет көрсету және басқа да қаржылық өнімдерді беру саласында алдыңғы қатарлы позицияға жетуге бағытталған.
Соңғы жылдарда Қазақстанның банк жүйесі айтарлықтай өзгерді. Олар ең алдымен банк ісінде нарықтық қатынастарға көшумен, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар үшін жаңа міндеттерді айқындаумен байланысты болды. Экономикадағы жаңа мақсаттар мен міндеттер ескеріле отырып, отандық банк жүйесінің тұжырымдамасы қайта қаралды, оны іске асыру елімізде банк секторының тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік берді.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен өзгеруде, ғаламдану мен ақпараттық технологиялар дәуірі күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан өзінің экономикалық әлеуетін нығайтып, халықаралық нарықтағы орнын нақтылауда және Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіріду жоспарлауда Президентіміз Н. Ә. Назарбаев айтқандай, “бізге ауқымдырақ міндетті – бәсекеге қабілетті жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің санатына ену міндетін шешу қажет. Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне көп қаржыгерлерімізге байланысты”.
Нарықтық қатынастардың дамуы Қазақстандағы коммерциялық банктер тұрақтылығының жалпы экономикалық проблемаларының нақты есебiне айналды. Оның айқын дәлелi экономиканың банк секторындағы жағдай болып отыр, яғни мұндағы банк жүйесiнiң дамуымен қатар, банк тұрақтылығының төмендеуi тенденциясы байқалуда.
Қазақстандық коммерциялық банктердiң банкроттыққа ұшырауы да ерекше толғандырады. Бұл жағдайда коммерциялық банктердiң тұрақтылығын қамтамасыз ететiн әдiстердiң ролi арта түсуде. Банктердiң тұрақты дамуы әдiстемесiн қалыптастыру проблемасы тек қана банктердiң, банк қызметiн тұтынушылардың проблемасы болып қоймай, банктiк қадағалаудың мемлекеттiк органдарының да мiндетi болуы шарт.
Коммерциялық банктердiң тұрақты дамуындағы әдiстердiң қалыптасуы ғылыми базаға негiзделуi тиiс. Банк тұрақтылығы проблемаларының теориялық нұсқаулары Қазақстандық экономика үшiн жаңа бағыт болып табылады. Қазiргi кезде кешендi түрде жүргiзiлiп жеке аспектiлерiн зерттейтiн жұмыстар ғана бар. Банк қызметiнiң дамуындағы тұрақты тенденцияларына жету және оны сақтап қалу оған банктiң қауiпсiздiгi және құндылығы жағдайын бiлдiредi. Банк тұрақтылығы диалектикалық категория және диалектикалық тепе-теңдiк жағдайын бiлдiредi. мұнда оның тұрақтылығына автоматты түрде жетуге болмайды. Ол үшiн мақсатты бағытта жұмыс жүргiзу қажет.
Мұндай басқарудың элементтерiнiң бiрi банк тұрақсыздығын болжаудан проблемалы банктердi анықтауға көшу механизмi болып табылады. Тұрақтылығын жоғалтқан банктер тек проблемалы болып қоймай, соның нәтижесi ретiнде банкроттыққа ұшырайды. Ол жалпы алғанда ел экономикасының жалпы банк жүйесiнiң тұрақтылығына әсерiн тигiзедi.Әр елде банкроттығының нәтижесiнде 3 түрлi шаралар тобын қарастырады:
-институционалдық сипаттағы шаралар, соның iшiнде банктерге мемлекеттiк қолдау көрсету;
-банк секторында банктердiң бiрiгуi және iрiлендiрiлуi арқылы қайта топтастыру шараларын жүргiзу;
-Банктердiң өздерi қолданылатын шаралар; активтерi мен пассивтерiн қайта қарастыру, ұйымдастырушылық құрылымын өзгерту, менеджменттi дамыту, маркетингтi дұрыс жолға қою.
Кез-келген банктiң банкроттыққа ұшырауы кәсiпорындарға, шаруашылық органдарға, салымшыларға терiс әсерін тигiзедi, сенiмдiлiк жоғалтады.
Сондықтан нарықтық қатынас жолына түскен елдердiң барлығында да банк қызметiн қадағалаушы органдар. коммерциялық банктердiң қызметiне жаңа технологияларды ензiзу үшiн банктердiң тұрақсыздығы проблемаларының әлемдiк және отандық тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, тиiмдi шаралар жүргiзу үшiн мемлекеттiң қатысуы шарт. Ең алдымен проблемалы банктердi анықтайтын арнайы құрылымдар қажет. Олар банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу мен қатар, оларды болашақта дамыта бiлу керек. Банк қызметін анықтау мақсатында банктiң қаншалықты проблемалы екендiгiн анықтайтын критерийлердi белгiлеп алған жөн.
1990 жылы «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы» Заңы қабылданды. Бұл заңда мемлекеттік болып табылатын Ұлттық банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша-несиелік реттеу құралдары, оның атқаратын қызметінің түрлері, екінші деңгейлі банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты, кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей себебін тигізді.1995 жылы Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға себеп болды.
Зерттеу жүргізудің өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан банк жүйесін Орталық азияда өз қызметін ілгері дамытып, кеңейтіп келе жатыр. Банктің негізгі қызметі корпоративтік банктік іс жүргізуге, сауда және жобалық қаржыландыру, жеке және заңды тұлғаларға қызмет көрсетуге, сонымен бірге дебеттік және кредиттік карточкалар бойынша қызмет көрсетуге және тағы басқаға бағытталған. Банк операцияларына жеке және заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу, кассалық операциялар, аударым есепке алу клирингтік төлем карточкаларын шығару, шетел валюталарымен айырбас операциясы жатады.
Мен екінші деңгейлі банктердің қызметін басқару және бағалау әдістерін қарастырамын, кез-келген жұмыста, әсіресе банктік салада біліктілік пен білім, ақыл керек, сондықтан бұл тәжірибеде банктің іс жүргізу ерекшеліктерін қарастырдым.
Банк стратегиясы Қазақстаның ірі және орта кәсіпорындарына банктік қызмет көрсету және басқа да қаржылық өнімдерді беру саласында алдыңғы қатарлы позицияға жетуге бағытталған.
Соңғы жылдарда Қазақстанның банк жүйесі айтарлықтай өзгерді. Олар ең алдымен банк ісінде нарықтық қатынастарға көшумен, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар үшін жаңа міндеттерді айқындаумен байланысты болды. Экономикадағы жаңа мақсаттар мен міндеттер ескеріле отырып, отандық банк жүйесінің тұжырымдамасы қайта қаралды, оны іске асыру елімізде банк секторының тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік берді.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен өзгеруде, ғаламдану мен ақпараттық технологиялар дәуірі күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан өзінің экономикалық әлеуетін нығайтып, халықаралық нарықтағы орнын нақтылауда және Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіріду жоспарлауда Президентіміз Н. Ә. Назарбаев айтқандай, “бізге ауқымдырақ міндетті – бәсекеге қабілетті жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің санатына ену міндетін шешу қажет. Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне көп қаржыгерлерімізге байланысты”.
Нарықтық қатынастардың дамуы Қазақстандағы коммерциялық банктер тұрақтылығының жалпы экономикалық проблемаларының нақты есебiне айналды. Оның айқын дәлелi экономиканың банк секторындағы жағдай болып отыр, яғни мұндағы банк жүйесiнiң дамуымен қатар, банк тұрақтылығының төмендеуi тенденциясы байқалуда.
Қазақстандық коммерциялық банктердiң банкроттыққа ұшырауы да ерекше толғандырады. Бұл жағдайда коммерциялық банктердiң тұрақтылығын қамтамасыз ететiн әдiстердiң ролi арта түсуде. Банктердiң тұрақты дамуы әдiстемесiн қалыптастыру проблемасы тек қана банктердiң, банк қызметiн тұтынушылардың проблемасы болып қоймай, банктiк қадағалаудың мемлекеттiк органдарының да мiндетi болуы шарт.
Коммерциялық банктердiң тұрақты дамуындағы әдiстердiң қалыптасуы ғылыми базаға негiзделуi тиiс. Банк тұрақтылығы проблемаларының теориялық нұсқаулары Қазақстандық экономика үшiн жаңа бағыт болып табылады. Қазiргi кезде кешендi түрде жүргiзiлiп жеке аспектiлерiн зерттейтiн жұмыстар ғана бар. Банк қызметiнiң дамуындағы тұрақты тенденцияларына жету және оны сақтап қалу оған банктiң қауiпсiздiгi және құндылығы жағдайын бiлдiредi. Банк тұрақтылығы диалектикалық категория және диалектикалық тепе-теңдiк жағдайын бiлдiредi. мұнда оның тұрақтылығына автоматты түрде жетуге болмайды. Ол үшiн мақсатты бағытта жұмыс жүргiзу қажет.
Мұндай басқарудың элементтерiнiң бiрi банк тұрақсыздығын болжаудан проблемалы банктердi анықтауға көшу механизмi болып табылады. Тұрақтылығын жоғалтқан банктер тек проблемалы болып қоймай, соның нәтижесi ретiнде банкроттыққа ұшырайды. Ол жалпы алғанда ел экономикасының жалпы банк жүйесiнiң тұрақтылығына әсерiн тигiзедi.Әр елде банкроттығының нәтижесiнде 3 түрлi шаралар тобын қарастырады:
-институционалдық сипаттағы шаралар, соның iшiнде банктерге мемлекеттiк қолдау көрсету;
-банк секторында банктердiң бiрiгуi және iрiлендiрiлуi арқылы қайта топтастыру шараларын жүргiзу;
-Банктердiң өздерi қолданылатын шаралар; активтерi мен пассивтерiн қайта қарастыру, ұйымдастырушылық құрылымын өзгерту, менеджменттi дамыту, маркетингтi дұрыс жолға қою.
Кез-келген банктiң банкроттыққа ұшырауы кәсiпорындарға, шаруашылық органдарға, салымшыларға терiс әсерін тигiзедi, сенiмдiлiк жоғалтады.
Сондықтан нарықтық қатынас жолына түскен елдердiң барлығында да банк қызметiн қадағалаушы органдар. коммерциялық банктердiң қызметiне жаңа технологияларды ензiзу үшiн банктердiң тұрақсыздығы проблемаларының әлемдiк және отандық тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, тиiмдi шаралар жүргiзу үшiн мемлекеттiң қатысуы шарт. Ең алдымен проблемалы банктердi анықтайтын арнайы құрылымдар қажет. Олар банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу мен қатар, оларды болашақта дамыта бiлу керек. Банк қызметін анықтау мақсатында банктiң қаншалықты проблемалы екендiгiн анықтайтын критерийлердi белгiлеп алған жөн.
1990 жылы «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы» Заңы қабылданды. Бұл заңда мемлекеттік болып табылатын Ұлттық банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша-несиелік реттеу құралдары, оның атқаратын қызметінің түрлері, екінші деңгейлі банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты, кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей себебін тигізді.1995 жылы Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға себеп болды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Н.Ә.Назарбаев “концепция внешней политики требует адаптации к современным условиям”/ казахстанская правда, 03.10.2000
2. ҚР Ұлттық Банкiнiң статистикалық бюллетендерi
3. Интернет жүйесiндегi ҚР Ұлттық банкiнiң сайты:
http // www.nationalbank.kz
1. ҚР Президентiнiң 31.08.1995 ж. “ҚР банктер және банк қызметi туралы” жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
2. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- м.: Финансы, 1976
3. Ачкасов А.И. активныеоперации коммерческих банков – м.: консолтбанкир, 1994
4. Банки на развиваюшихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.мак нотон и др. – м.: Финансы и статистика, 1994
5. Лаврушино.И. Банковскиеоперации- м.: Инфро,1995
6. Банковский портфель – 1. книга банкира. книга клиента. книга инвестора/о.н. антипова және басқалары – м.: Соминтэк,1994
7. Банковский портфель – 1. книга менедәера. книга банковского финансиста. книга банковского юриста/о.н. антипова, Г.м. антонов және басқалары – м.: Соминтэк,1994
8. Лаврушино.И. Банковское дело– м.: БиБнкЦ,1998
9. колесникова В.И, кроливецкая Л..П. Банковское дело– м.: Финансы и статистика, 1998
10. Белоглазова Г.н. коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.: ЛФЭИ, 1991
11. Белугин м.И. Сберегательное дело. Есептiк-несие техникумдарына арналғаноқулық - м.: Финансы и статистика, 1985
12. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-м.: Приор,1995
13. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-м.: ДИС,1993
14. Валравен к.Д. Управление рисками коммерческого банка/м.Э. Ворд редакциясымен жазылғаноқу құралы- Дүниежүзiлiк банктiң экономикалық даму институты.-Вашингтон,1995
15. Василишен н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-м.: Финансист информ,1995
16. Гамидов Г.м. Банковское и кредитное дело – м.: ЮнИТИ,1994
17. Деятельность банков: современный опыт США – м.:Экономист,1992
18. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тiлiнен аудармасы.- СПб,1998
19. Кейнс Дж.М.Обшая теория занятости, процента и денег-м.: 1978
20. Котлер Ф.основы маркетинга- м.: Прогресс, 1994
21. Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. – м.: Финансы и статистика,1993
22. Мамонова И.Д. Банк и платеәная дисциплина. – м.. финансы и статистика, 1998
23. Маркова О.М. коммерческие банки и их операции. – м.: Банки и биржи:ЮнИТИ,1995
24. Нуреев Р.м. Деньги, банки и денеәно-кредитная политика. – м.: Финстат информ,2000
25. Лаврушино.И.основы банковского менеджмента-м.: Инфра- м, 2000
26. Озиус м.П. Пуәном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон,1995
27. Рид Э, коттер Р, Гилл Э. Смит Р. коммерческие банки-м.: космополис,1991
28. Лаврушино.И. Российская банковская энциклопедия-м.: Инфра- м, 1995
29. Тосупян Г.а. Банк для клиента – м.: златоцвет,1993
30. Усоскин В.м. Современный коммерческий банк. Управление иоперации. –м.: Все для Вас,1993
31. Қаржы-несие сөздiгi. –алматы,2001
32. Хейне П. Экономический образ мышления в банковской практике-м.: новости,1994
33. Ширинская Е.Б.операции коммерческих банков и зарубежныйопыт-м.: Финансы и статистика,1998
34. С.И.Ожегов. Словарь русского языка. – м.: Советская энциклопедия, 1970
35. К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. шығ. 23 т. 188 б.
36. Қазақстанның тәуелсiздiк алған он жыл iшiндегi банк жүйесi, ҚР Ұлттық банкi, 2001
37. А.Г. Мельников “О необходимости целостной системы гарантирования вкладов ”/ Деньги и кредит, 2002
38. ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәлiметтерi, 2002,2003,2006,2005.
39. Маймақов Ғ.К.,Әбубәкіров С.С.Елу елдің қатарына ену стратегиясы.(ҚР-сы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына арналған “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы” атты Жолдауы жөнінде көмекші құрал),Шымкент,2006ж.
1. Н.Ә.Назарбаев “концепция внешней политики требует адаптации к современным условиям”/ казахстанская правда, 03.10.2000
2. ҚР Ұлттық Банкiнiң статистикалық бюллетендерi
3. Интернет жүйесiндегi ҚР Ұлттық банкiнiң сайты:
http // www.nationalbank.kz
1. ҚР Президентiнiң 31.08.1995 ж. “ҚР банктер және банк қызметi туралы” жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
2. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- м.: Финансы, 1976
3. Ачкасов А.И. активныеоперации коммерческих банков – м.: консолтбанкир, 1994
4. Банки на развиваюшихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.мак нотон и др. – м.: Финансы и статистика, 1994
5. Лаврушино.И. Банковскиеоперации- м.: Инфро,1995
6. Банковский портфель – 1. книга банкира. книга клиента. книга инвестора/о.н. антипова және басқалары – м.: Соминтэк,1994
7. Банковский портфель – 1. книга менедәера. книга банковского финансиста. книга банковского юриста/о.н. антипова, Г.м. антонов және басқалары – м.: Соминтэк,1994
8. Лаврушино.И. Банковское дело– м.: БиБнкЦ,1998
9. колесникова В.И, кроливецкая Л..П. Банковское дело– м.: Финансы и статистика, 1998
10. Белоглазова Г.н. коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.: ЛФЭИ, 1991
11. Белугин м.И. Сберегательное дело. Есептiк-несие техникумдарына арналғаноқулық - м.: Финансы и статистика, 1985
12. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-м.: Приор,1995
13. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-м.: ДИС,1993
14. Валравен к.Д. Управление рисками коммерческого банка/м.Э. Ворд редакциясымен жазылғаноқу құралы- Дүниежүзiлiк банктiң экономикалық даму институты.-Вашингтон,1995
15. Василишен н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-м.: Финансист информ,1995
16. Гамидов Г.м. Банковское и кредитное дело – м.: ЮнИТИ,1994
17. Деятельность банков: современный опыт США – м.:Экономист,1992
18. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тiлiнен аудармасы.- СПб,1998
19. Кейнс Дж.М.Обшая теория занятости, процента и денег-м.: 1978
20. Котлер Ф.основы маркетинга- м.: Прогресс, 1994
21. Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. – м.: Финансы и статистика,1993
22. Мамонова И.Д. Банк и платеәная дисциплина. – м.. финансы и статистика, 1998
23. Маркова О.М. коммерческие банки и их операции. – м.: Банки и биржи:ЮнИТИ,1995
24. Нуреев Р.м. Деньги, банки и денеәно-кредитная политика. – м.: Финстат информ,2000
25. Лаврушино.И.основы банковского менеджмента-м.: Инфра- м, 2000
26. Озиус м.П. Пуәном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон,1995
27. Рид Э, коттер Р, Гилл Э. Смит Р. коммерческие банки-м.: космополис,1991
28. Лаврушино.И. Российская банковская энциклопедия-м.: Инфра- м, 1995
29. Тосупян Г.а. Банк для клиента – м.: златоцвет,1993
30. Усоскин В.м. Современный коммерческий банк. Управление иоперации. –м.: Все для Вас,1993
31. Қаржы-несие сөздiгi. –алматы,2001
32. Хейне П. Экономический образ мышления в банковской практике-м.: новости,1994
33. Ширинская Е.Б.операции коммерческих банков и зарубежныйопыт-м.: Финансы и статистика,1998
34. С.И.Ожегов. Словарь русского языка. – м.: Советская энциклопедия, 1970
35. К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. шығ. 23 т. 188 б.
36. Қазақстанның тәуелсiздiк алған он жыл iшiндегi банк жүйесi, ҚР Ұлттық банкi, 2001
37. А.Г. Мельников “О необходимости целостной системы гарантирования вкладов ”/ Деньги и кредит, 2002
38. ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәлiметтерi, 2002,2003,2006,2005.
39. Маймақов Ғ.К.,Әбубәкіров С.С.Елу елдің қатарына ену стратегиясы.(ҚР-сы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына арналған “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы” атты Жолдауы жөнінде көмекші құрал),Шымкент,2006ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 3
1. Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарынбасқару жүйесiнiң
теориялық негiздерi
1. Банк қызметi жүйесiн қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ...7
2. Коммерциялық банк капиталды басару халықаралық тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктер капиталдарын басқару
және қызметiнiң қазiргi жағдайын талдау
1. Қазақстан Республикасындағы банк қызметінің қазіргі кездегі жағдайы
мен банк қызметінің жаңа технологиясын жүзеге асыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы банктік қызметтегі депозиттер мен
салымдардың қазіргі кездегі жағдайы және банкқызметін жүзеге асыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3 Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметiн басқару және бағалау
әдістерін жүзеге асырудың болашақтағы дамыту бағыттары
3.1 Банк қызметiн басқару және бағалау әдістерін енгiзу жүйесiн
қалыптастырудағы тәуекелділік және оны
басқару ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу әдістері мен болашақта
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..74
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Зерттеу жүргізудің өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан банк жүйесін
Орталық азияда өз қызметін ілгері дамытып, кеңейтіп келе жатыр. Банктің
негізгі қызметі корпоративтік банктік іс жүргізуге, сауда және жобалық
қаржыландыру, жеке және заңды тұлғаларға қызмет көрсетуге, сонымен бірге
дебеттік және кредиттік карточкалар бойынша қызмет көрсетуге және тағы
басқаға бағытталған. Банк операцияларына жеке және заңды тұлғалардың
депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу, кассалық
операциялар, аударым есепке алу клирингтік төлем карточкаларын шығару,
шетел валюталарымен айырбас операциясы жатады.
Мен екінші деңгейлі банктердің қызметін басқару және бағалау әдістерін
қарастырамын, кез-келген жұмыста, әсіресе банктік салада біліктілік пен
білім, ақыл керек, сондықтан бұл тәжірибеде банктің іс жүргізу
ерекшеліктерін қарастырдым.
Банк стратегиясы Қазақстаның ірі және орта кәсіпорындарына банктік қызмет
көрсету және басқа да қаржылық өнімдерді беру саласында алдыңғы қатарлы
позицияға жетуге бағытталған.
Соңғы жылдарда Қазақстанның банк жүйесі айтарлықтай өзгерді. Олар ең
алдымен банк ісінде нарықтық қатынастарға көшумен, банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар үшін жаңа
міндеттерді айқындаумен байланысты болды. Экономикадағы жаңа мақсаттар мен
міндеттер ескеріле отырып, отандық банк жүйесінің тұжырымдамасы қайта
қаралды, оны іске асыру елімізде банк секторының тұрақтылығын сақтауға
мүмкіндік берді.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен өзгеруде, ғаламдану мен ақпараттық
технологиялар дәуірі күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан өзінің
экономикалық әлеуетін нығайтып, халықаралық нарықтағы орнын нақтылауда және
Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіріду жоспарлауда Президентіміз Н.
Ә. Назарбаев айтқандай, “бізге ауқымдырақ міндетті – бәсекеге қабілетті
жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің санатына ену міндетін
шешу қажет. Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне көп қаржыгерлерімізге
байланысты”.
Нарықтық қатынастардың дамуы Қазақстандағы коммерциялық банктер
тұрақтылығының жалпы экономикалық проблемаларының нақты есебiне айналды.
Оның айқын дәлелi экономиканың банк секторындағы жағдай болып отыр, яғни
мұндағы банк жүйесiнiң дамуымен қатар, банк тұрақтылығының төмендеуi
тенденциясы байқалуда.
Қазақстандық коммерциялық банктердiң банкроттыққа ұшырауы да ерекше
толғандырады. Бұл жағдайда коммерциялық банктердiң тұрақтылығын қамтамасыз
ететiн әдiстердiң ролi арта түсуде. Банктердiң тұрақты дамуы әдiстемесiн
қалыптастыру проблемасы тек қана банктердiң, банк қызметiн тұтынушылардың
проблемасы болып қоймай, банктiк қадағалаудың мемлекеттiк органдарының да
мiндетi болуы шарт.
Коммерциялық банктердiң тұрақты дамуындағы әдiстердiң қалыптасуы
ғылыми базаға негiзделуi тиiс. Банк тұрақтылығы проблемаларының теориялық
нұсқаулары Қазақстандық экономика үшiн жаңа бағыт болып табылады. Қазiргi
кезде кешендi түрде жүргiзiлiп жеке аспектiлерiн зерттейтiн жұмыстар ғана
бар. Банк қызметiнiң дамуындағы тұрақты тенденцияларына жету және оны
сақтап қалу оған банктiң қауiпсiздiгi және құндылығы жағдайын бiлдiредi.
Банк тұрақтылығы диалектикалық категория және диалектикалық тепе-теңдiк
жағдайын бiлдiредi. мұнда оның тұрақтылығына автоматты түрде жетуге
болмайды. Ол үшiн мақсатты бағытта жұмыс жүргiзу қажет.
Мұндай басқарудың элементтерiнiң бiрi банк тұрақсыздығын болжаудан
проблемалы банктердi анықтауға көшу механизмi болып табылады. Тұрақтылығын
жоғалтқан банктер тек проблемалы болып қоймай, соның нәтижесi ретiнде
банкроттыққа ұшырайды. Ол жалпы алғанда ел экономикасының жалпы банк
жүйесiнiң тұрақтылығына әсерiн тигiзедi.Әр елде банкроттығының нәтижесiнде
3 түрлi шаралар тобын қарастырады:
-институционалдық сипаттағы шаралар, соның iшiнде банктерге мемлекеттiк
қолдау көрсету;
-банк секторында банктердiң бiрiгуi және iрiлендiрiлуi арқылы қайта
топтастыру шараларын жүргiзу;
-Банктердiң өздерi қолданылатын шаралар; активтерi мен пассивтерiн қайта
қарастыру, ұйымдастырушылық құрылымын өзгерту, менеджменттi дамыту,
маркетингтi дұрыс жолға қою.
Кез-келген банктiң банкроттыққа ұшырауы кәсiпорындарға, шаруашылық
органдарға, салымшыларға терiс әсерін тигiзедi, сенiмдiлiк жоғалтады.
Сондықтан нарықтық қатынас жолына түскен елдердiң барлығында да банк
қызметiн қадағалаушы органдар. коммерциялық банктердiң қызметiне жаңа
технологияларды ензiзу үшiн банктердiң тұрақсыздығы проблемаларының әлемдiк
және отандық тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, тиiмдi шаралар жүргiзу үшiн
мемлекеттiң қатысуы шарт. Ең алдымен проблемалы банктердi анықтайтын арнайы
құрылымдар қажет. Олар банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу мен қатар,
оларды болашақта дамыта бiлу керек. Банк қызметін анықтау мақсатында
банктiң қаншалықты проблемалы екендiгiн анықтайтын критерийлердi белгiлеп
алған жөн.
1990 жылы Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі
туралы Заңы қабылданды. Бұл заңда мемлекеттік болып табылатын Ұлттық
банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша-несиелік реттеу
құралдары, оның атқаратын қызметінің түрлері, екінші деңгейлі банктердің
қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.1995 жылы Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың
бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға
себеп болды.
Тақырыптың тағы бір маңыздылығы, қарастырылып отырған банк ісінің
дамуындағы қазіргі кездегі қызметтерді, оны басқару әдістері Қазақстанның
банк жүйесін дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің
жаңа бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негізінде банк қызметіне әсер ету үшін біз әлемдік
тәжірибеден үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы ҚР-да
қолдануға тиімді де пайдалы банк ісіндегі қызметтерді анықтау, оны дамыту
үшін әдістерді саралап отырмыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты банк ісінің дамуындағы
қазіргі кездегі қызметтерін басқару мен бағалау әдістерін анықтап, әлемдік
банк тәжірибесін оқып білу және оның жергілікті жағдайда бейімделуі болып
табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
1. Банк ісінің дамуындағы қазіргі кездегі қызметтерді анықтаумен байланысты
теориялық сұрақтарды оқып білу, олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау
және оларға анықтама беру;
2. Банк ісінің дамуындағы қазіргі кездегі қызметтерді анықтау әдістеріне
талдау жүргізу және әртүрлі қызмет түрлерінің тиімділігін нақты
практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық банк
мекемелеріне банк ісін жетілдіру үшін нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні мен объектісі. Жұмыстың пәні ретінде банк ісінің дамуындағы
қазіргі кездегі қызметтерді анықтаудың құралдарымен және әдістерімен
байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің
қызметі болып табылады.
Диплом жұмысының әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының
заңдары, ережелері, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми еңбектері,
оқулықтар мерзімді басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың
мәліметтері құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарынбасқару жүйесiнiң
теориялық негiздерi
1.1 Банк қызметi жүйесiн қалыптастырудың қалыптастырудың әдістемелік
негіздері
Қазiргi кездегi отандық банк тәжiрибесiнде банк қызметiнiң ұғымының
жалпыға бiрдей, ортақ ұғымы қалыптаспаған. мысалы, Ресей банктерiнiң
тәжiрибесiнiң өзiнде бұл термин анықталмаған. Қоғамдық қатынастардың аясына
қарай, экономикалық, мәдени, әлеуметтiк, техникалық және т.б. саясат
депоның сан алуан түрлерiн қарастыруға болады. несиелiк саясат болса,
банктiң қызметiнде кездесетiн саясаттарының бiр ғана бөлiгi деп айтуға
болады. “Банковская система России” атты кiтапта банктiң “несиелiк саясаты”
деген ұғымға ғана анықтама берiлiп кеткен.
Дүниежүзiлiк банктiң банк саясатына арналған арнайы басылымында: “...
банк саясаты әдетте банктiң атқарып отыратын күнделiктi қызметтерiн қамтиды
және осы сұрақтар бойынша туындайтын мәселелердi банктi басқарушылар мен
Директорлар кеңесi ұсынған ұсыныстарға негiзделiп отырып қалыптасады”
делiнген.
Банк қызметiнде соның iшiнде банк қызметiне қатысты анықтамаларды
зерделеудiң нәтижесiнде, бiз Қазақстанның қазiргi кездегi тәжiрибесi мен
шет елдiк тәжiрибеде осы ұғымның қандай да болмасын нақты да түсiнiктi
анықтамасының болмағандығына көз жеткiземiз.Осы орайда, алдымен несиелiк
саясаттың мәнiн анықтап алудың қажеттiгi туындайды (сурет 1)2.
Бiздiң ойымызша, несиелiк саясатты ең алдымен экономикалық саясат
ретiнде қарастыру керек. алайда, қаржы, баға, сыйақы, салық және басқа сол
сияқты экономикалық саясаттың түрлерiне қарағанда, банктiң несиелiк саясаты
экономикалық саясаттың құрамды бөлiктерi болып табылатын барлық оның
элементтерiнен айрықша, өзiне ғана тән арнайы белгiлерiмен ерекшелендi.
Осыған орай екiншi деңгейлi банктер өздерiнiң несиелiк саясатын
жасауда,оның өзiне тән ерекше белгiлерiн ескере отырып құруы қажеттi болып
табылады.
Банктiң несиелiк және депозиттiк саясатының түп негiзi бiр болып
табылады. несиелiк және депозиттiк саясатты жүргізу барысында тек бiр ғана
мақсат алға тартылады,ол - сенiмдiлiк пен тұрақтылық деңгейiн қолдай
отырып, банктiң табыс деңгейiн мүмкiндiгiнше ең жоғары деңгейiне жеткiзу.
Мұндағы тепе-теңдiктi қамтамасыз ететiн жағдай, банктiң өтiмдiлiгi болып
табылады.
Мiне сондықтан да, банктiң қызметi кең мағынада оның несиелiк саясатын
ескере отырып қарастыру керек, керi жағдайда банк қызметiндегi
басымдылықтарды негiздеу проблемасын шешу мәселесi пайда болуы мүмкiн, яғни
несиелiк саясат пен несиелiк саясаттың бiр-бiрiне қарағандағы маңыздылығы.
Жалпы, банктiң қызметi, жалпылама түсiнiк ретiнде, банктiк қызмет,
депозиттiк саясат, клиенттерге есептiк-кассалық қызмет көрсету саясаты,
проценттiк саясат, валюталық саясат және т.б. саясаттардың жиынтығы ретiнде
қарастырылады (сурет 2)3.
Банк қызметi және оның құрамды бөлiктерi
Банк қызметi және оның құрамды бөлiктерi
Несиелiк саясат
Депозиттiк саясат
Клиенттерге есептiк-кассалық қызмет көрсету саясаты
Проценттiк саясат
Валюталық саясат
Жекелеген банкоперациялары мен қызмет түрлерiн көрсету саясаты
Банктiң тәуекелiн басқару саясаты
Банктiң табыстылығы мен рентабельдiлiгiне қатысты саясаты
Банк қызметкерлерi мен мамандарын басқару саясаты
Бәсекелестерге қатысты жүргізетiн банк саясаты
Сурет 1
Сонымен, банк қызметi ажырамас бөлiгi бола отырып, несиелiк саясат жеке
дара қарастырылмай,оның құрамды бөлiктерiмен тығыз байланыста қарастырылуы
тиiс.
Қазiргi кездегi экономикалық әдебиеттерде коммерциялық банктiң несиелiк
саясатына қатысты екi түсiнiк қалыптасқан. Бiрiншiден, макроэкономикалық
деңгейдегi банк қызметi әдетте банктiң жалпы саясаты деп талқыланады.
Екiншiден, макроэкономикалық деңгейдегi несиелiк саясат нақты бiр банктiң
депозиттердi басқару саласындағы саясаты деп қарастырылады (тармағынада).
Қандай қоғамдық саяси құрылымда болғанына қарамастан, мемлекет тиiмдi
экономика қалыптастыруға, қабылданған экономикалық шешiмдердiң сапалы
болуына ұмтылады. Мұнда, маңызды орынды банктер мен олардың жүргізiп
отырған несиелiк саясаты алады. Банктердiң жүргізiп отыратын несиелiк
саясаты қоғамның әр түрлi топтарының мүдделерiн ескере отырып жүргізiлуi
тиiс.
Шындығында, егер де коммерциялық банк жеке клиенттерге қызмет көрсету
операцияларын дамытуға талпынатын болса,онда өзiнiң несиелiк саясатын
қалыптастырып,оны жүзеге асыру барысында мiндеттi түрде тек өзiнiң ғана
емес, сонымен бiрге бiрiншi кезекте клиенттерiнiң мүддесiн ескергенi абзал.
Жоғарыда тiлге тиек етiлiп отырған мәселелер несиелiк және несиелiк
саясаттың қалыптасуына ықпалын тигiзетiн обьективтi және субьективтi
факторларды ескере бермейдi.
Философия ғылымы кез келген ұғымның “пайда болу көзi” мен оның
“сипатын” бөлiп қарастырады. Өзiнiң сипаты бойынша банктiң несиелiк саясаты
адамзаттың ой-өрiсiнiң нәтижесi ретiнде субьективтi сипатта болады, ал
пайда болу көзiне қарай -обьективтi құбылыс болып табылады.
Бұл көзқарасты банк қызметiн қалыптастыру барысында күрделi құбылыс
ретiнде зерделей отырып, келесi деңгейлерде қарастырған жөн:
1) теория және практика деңгейiнде;
2) макро- және микроэкономика деңгейiнде;
3) кең және тар мағынада.
Банктiң қызметi мәнiн депозиттердi тарту мен оларды тиiмдi басқару
саласындағы банктiң саясаты деп анықтауға болады. Банктiң Банк қызметi –
бұл клиенттер мен басқа да салымшылардың уақытша бос қаржыларын тартудағы
стратегиясы мен тактикасы болып табылады. Банк қызметiнiң мақсаты -қажет
болған жағдайларда банктiң өтiмдi болу мұқтаждықтарын уақытша бос
қаржыларды тарту арқылы қанағаттандыру болып табылады.Осыған байланысты
банктiң табыс табу мүмкiндiктерiнiң ауқымы кеңейедi, алайда бұл
депозиттердi тартудағы тәуекел деңгейiмен байланысты болып келедi.
Жұмыстың кiрiспесiнде айтып өткенiмiздей, коммерциялық банктердiң
қызметiн қалыптастыру мәселелерiне елдегi болып әатқан экономикалық
жағдайға байланысты қазақстандық және ресейлiк экономистердiң
зерртеулерiнде жеткілікті түрде назар аударылмаған болатын, соған
қарамастан коммерциялық банктер өз қызметiн тиiмдi жүргізу қажеттiгiн айқын
сезiп отырды.
Депозит банктiң маңызды ресурстарның бiрi болып табылады, өйткенi ол
шын мәнiнде тұрғын халықтың, кәсiпорындар мен ұйымдардың банк жүйесiнiң
қатысуыменоның басқа клиенттерiне берiпотырған несиесi болып табылады.
Тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын тарту бүгiнгi күннiң көкейтестi
мәселелерiнiң бiрi болып табылады. Экономиканың өсуiн көбiне iшкi
инвестициялық салымдар анықтайтын болады. Банктiң мiндетi - экономикаға
инвестициялау мақсатында аталмыш қаржыларды тарту болып табылады. ал,
банктердiң сенiмдi ресурстық базасы бола тұрмай,олардың тұрақты және
қалыпты өз бетiнше дамуына мүмкiндiктерi жоқ. атап айтатын болсақ,
ресурстардың шектеулi болуы кезiнде, банктер әрине несиелiк операцияларды
өз бетiнше дамыта алмайды. Сондықтан да банктердiң оңтайлы да тиiмдi
несиелiк саясатын қалыптастыру проблемасы бүгiнгi күннiң кезек күттiрмес
проблемаларының қатарына қосылып, жақын арада өз шешiмiн табуды талап
етедi.оның кейбiр бағыттары диплом жұмысының үшiншi бөлiмiнде
қарастырылған.
Ал әзiрге Қазақстандағы коммерциялық банктердiң қызметi көбiне банктiң
өзiнiң мүдделерiне қарай ойысып отыр, бұл жағдай банктердiң “пассивтерге
күресiнiң” нәтижесіне әсерiн тигiзбей қоймайды.
Несиелiк саясаттың мәнiн ашып көрсету үшiн,оның қызметтерiне тоқталу
қажет. Экономистердiң көзқарасынан алып қарағанда, несиелiк сасаттың
қызметтерiн екi топқа бөлiп қарастыруға болады: банк саясатының түрлi
элементтерiне тән ортақ немесе жалпы қызметтерi және несиелiк саясатты
банк саясатының басқа элементтерiнен өзгеше етiп көрсететiн арнайы, тек
өзiне ғана тән қызметтерi. жалпы қызметтерiне: коммерциялық (яғни, банктiң
табыс алу қызметi), ынталандыру және бақылау қызметтерi жатады.
ынталандырушы қызметi арқылы банктiң несиелiк саясаты банкте қоғамдағы
уақытша бос қаржыларды шоғырландырып,олардың тиiмдi пайдалануын
ынталындырып отырады. Себебi, өз қаржысын банкке салып, сыйақы алу
мүмкiндiгi клиенттiң ақшасын әаратып қою мүмкiндiгiн болдырмайды. ал
банктен несие алу мүмкiдiгi ақша қаражатына деген уақытша қажеттiлiктi
қанағаттандырыпотырады, есесiне банкке сыйақы (мүдде) төлеу қажеттiлiгi
банктiң алдындағы қарызын мүмкiндiгiше тез арада өтеудi ынталандырады. Банк
үшiн несиелiк саясаттың ынталандырушы қызметi, банктердiң мүмкiндiгiнше
сырттан арзан ресурстарды тартып,оларды өзiне табыстың ең жоғары деңгейiн
қамтамасыз ету мақсатында әайғастырудан көрiнедi.
Бақылау қызметiнде банктiк қызмет саясат несиелiк ресурстарды тарту
жәнеоларды мақсатты бағытта пайдалану процессiн бақылапотыруға мүмкiндiк
бередi.
ал ендi банк қызметi ерекше, өзiне ғана тән қызметiне тоқталатын
болсақ,онда тек бiр ғана, бiрақ өте маңызды қызметтi атқарады,ол –
несиелiк процесстiоңтайлы ету қызметi. Бұл қызметтiң әрекетi банк
саясатының мақсаттарына әетуiне бағытталған.
Банк қызметiнiң рөлi банктiң ресурстарды шоғырландырып,оларды
инвестициялау, процесстi дамыту меноның тиiмдiлiгiн арттыру барысында банк
қызметiнiң басым бағыттарынодан әрi жетілдіружолдарынан көрiнiс табады.
макроэкономикалық деңгейдегi сұрақтары кеңес үкiметiнiң кезеңiндегi
экономикалық әдебиеттерiнде қарастырылған болғандықтан (мысалы, қаржы-несие
сөздiгiн алып қараңыздар), бiз коммерциялық банктiң рөлiне көбiрек көңiл
бөлген жөн деп санаймыз.
коммерциялық банктiң қызметi банктiң клиенттерiмен өзара қарым-
қатынасын зерттеу мәселелерiне негiзделедi жәнеоның дамуы менодан әрi
әетiлуiне бағытталады. Депозит банктiң жасайтын несиелiк саясатының негiзгi
көзi болаотырып,оның тиiмдiлiгi меноңтайлылығының өлшеуiшi болып табылады.
Банктер несиелiк саясатты ең алдымен шоғырландырылатын ақша қаржыларына
қатысты алғандағы банк пен клиент арасындағы өзара қарым-қатынастарды
реттеуге, басқаруға,олардыоңтайлы ұйымдастыруға бағыттап жасайды. Банктiк
қызметтi жасау барысында банк қоғам мен мемлекеттiң банк жүйесiнiң даму
деңгейiн ескергенi абзал.
мұндай көзқарас, басқа да әдебиеттерде кездесiп әүрген көзқарастан,
бiрiншiден, банк пен қарыз алушының тұрғысынан алып қарағандағы несиелiк
саясатты кең мағынада қарастыруымен, екiншiден, саясаттың макро және
микродеңгейде зерттелуiмен ерекшеленедi. коммерциялық банк қызметiнiң
мақсаттары мен негiзгi қағидалары жәнеоны анықтайтын факторларды қарастырып
көрейiк.
коммерциялық банктiң мақсаттары мен негiзгi қағидалары жәнеоны
анықтайтын факторлар банктiң несиелiк саясатын құруда негiз болады.
Банк қызметi мақсатары мен негiзгi қағидалары банктiң өзiнiң мақсаттары мен
қағадаларында үйлес табуы қажет.
несиелiк саясат банктiң қызметiндегi саясаттың маңызды бағыттарының бiрi
болып табылады. Банктiң саясаты, әдетте банктiң дамуындағы әобалар мен даму
әоспарлары түрiнде жасалынады.
Банктiң алдына қойған мақсаты, несиелiк саясатының мақсаты деп ненi
айтамыз( С.И.оәеговтың “Словарь русского языка” деген энциклопедиясында:
“мақсат” – бұл ненi жүзеге асыру керек, неге талпыну керек деген мағынаны
бiлiредi” делiнген 4. алосыорайда к. маркс былай деп әазады: - “мақсат
заң ретiнде адамның iс-әрекетiнiң тәсiлдерi мен сипатын анықтайды”5.
жалпы, мақсатты философиялық тұрғыдан түсiну қызмет етудiң маңызды элементi
ретiнде қарастыруды көздейдi. Сондықтан банктiң мақсаттарыноның дамуындағы
сандық және сапалық сипаттамалары анықтайды.оларға қол әеткiзу деңгейiн
бағалау банк саясатының рөлi туралы айтуға мүмкiндiк бередi.
Банк саясатын қалыптастырудағы негiзгi кезең мақсаттарды анықтап,оны
жүзеге асыру мақсатында тиiстi құралдарды дұрыс таңдай бiлу болып
табылады.Әрбiр банк үшiн өзiнiң мақсаттары айқын болуы маңызды.
макроэкономикалық деңгейдегi коммерциялық банктердiң µлттық Банкпен
бiрiгеотырып қол әеткiзуге тиiс мақсатына банк жүйесi мен экономиканың
қалыпты дамуын қолдау болып табылады.
коммерциялық банктiң жалпы мақсаты,оның саясатының табыстылылығы,
рентабельдiлiгi, өтiмдiлiгi, тәуекел деңгейiнiң төмендiгi, несиелiк
портфельдiңоңтайлылығына қол әеткiзуден көрiнедi.
Банк қызметi оның жалпы саясатының құрамды бөлiгi ретiнде
қарастыраотырып, бiз банк қызметiнiң мақсаттарының банктiң стратегиялық
мақсаттарына қарағанда шектеулi байланыста болып, банк саясатының
мақсаттарымен үйлестiрiлiп жасалынатынына көз әеткiземiз. Банктiң
стратегиялық мақсаттары сияқты, несиелiк саясат та салымшылардың қаржыларын
тарту арқылы табыс табуды көздейдi.осыдан, мақсаты сырттан тартатын
қаржыларды өз пайдасына шоғырландыру арқылы банктiң өтiмдлiкке деген
мұқтаәдықтарын қамтамасыз етуге бағытталады.
Сонымен, банктiң алдына қойған мақсаттары сан алуан болуы мүмкiн,
бiрақоларды қызметтiң стратегиялық бағыттары мен жалпы аяққы мақсаттардан
бөлек қарастыру қажет. Банктiң дамуындағы жеке мақсаттарға
сүйенеотырып,оның жалпы мақсатын анықтауға болады. Бұл аяққы мақсат белгiлi
бiр өлшемдер арқылы өлшенiпотыруы тиiс.ол-нақты, қарапайым, өлшемдi болуы
тиiс. Егер, қойылған мақсатты сандық өлшеммен өлшеуге болмайтын
болса,ондаол уақыт өлшемiмен өлшенуi тиiс.
нақты бiр коммерциялық банктiң деңгейiндеоның саясаты банктiң
рентабельдiлiгi, өтiмдiлiгi мен сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында
банкоперацияларын ұйымдастыру мен жүзеге асыру шараларынан көрiнедi.
Банктiң стратегиясыноны жүзеге асырудың мақсаты мен әдiстерi деп
анықтап, ал тактикасын мақсаттарға әетудегi нақты бiр әдiстер мен
тәсiлдердiң жиынтығы деп белгiлеуге болады. Стратегия мен тактика бiр-
бiрiмен тығыз байланыста болады. Тактика стратегияны iс әүзiнде жүзеге
асырудың нақты құралы болып табылады. Сондықтан, банктiң стратегиялық
мақсаттары мен ағымдағы мiндеттердiң үйлесуi коммерциялық банктерге өз
қызметiндегi келеңсiз жағдайлардың болмауының алдын алуға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi кезде, коммерциялық банктер өзiнiң стратегиясын қалыптастыру
барысында келесi әағадайларды басшылыққа алғаны дұрыс болар едi:
1. клиент. Қазақстандық банктер үшiн клиентке қарап стратегиясын
қалыптастыру маңызды болып табылады.
2. Шығындар. Шығындарды төменгi шегiне әеткiзу тұрғысынан алғанда, банктер
өзiнiң дамуындағы басым бағыттарын анықтап,оған талдау жүргізiпотырғаны
дұрыс.
3. капитал. Банк тұрақты дамып, өзiнiң капиталы мен активтерiн арттыру
мақсатында тәуекелдiң деңгейiн де ескергенi дұрыс.
4. Банк басшылығының банктiң даму стратегиясында тиiмдi жәнеоңтайлы
стратегиясын жасаудағы қабiлетi. Қазақстанда банктердiң саны күрт өсiп
отырған кезеңдерде банктi бiлiктi мамандар емес, әр түрлi деңгейдегi
шенеунiктер, ғылыми қызметкерлер, бұрынғы партия белсендiлерi
басқарыпотырды. Қаәеттi бiлiм деңгейiнiң болмауы, менедәмент деңгейiнiң
төмендiгi жаңадан ашылған банктер мен жалпы елдегi банк жүйесiнiң
жағдайына әсерiн тигiзбейотыра алмады.
Сонымен, банк қызметi саясатының көздеген мақсатына әетуi банктiң
стратегиясы мен тактикасының қаншалықты дұрыс жасалғандығына байланысты
болып келедi. Өкiнiшкеорай, көптеген қазақстандық банктер рыноктың нақты
коньюнктурасын ескермей, тереңдетiлген маркетингтiк зерттеулер жүргізбей
өз қызметтерiн жүзеге асырыпотырады.
жоғарыда айтылған жағдайларды қорыта келiп, банктiң несиелiк
саясатының мақсаттары төмендегi шарттарды қамтуы тиiс депойлаймыз:
тәуекел деңгейiн төмегi шегiне әеткiзу мақсатында мақсатты рыноктарды
анықтап, рыноктың жағдайына талдау жасау; қаржыларды депозитке тарту,
депозит портфелiн тиiмдi басқару арқылы табыстың ең жоғарғы деңгейiн
қамтамасыз ету.
мұндағы айта кететiн тағы бiр әайт, бұл барлық коммерциялық банктер
үшiн бiрдей,ортақ саясаттың болмайтындығы.Әрбiр нақты банк өзiнiң
несиелiк саясатын түрлi факторлардың әсерiн ескереотырып қалыптастырады.
несиелiк саясатты жасау барысында банктер өздерiнiң қызметiне тiкелей
әсерiн тигiзетiн көптеген факторларға талдау жасайды. Солардың iшiнен
барлық банктерге бiрдей әсер ететiн макроэкономикалық факторларды және
жеке бiр ғана банктiң қызметiне әсер ететiн микроэкономикалық факторлады
бөлiп көрсетуге болады.
Банк қызметi жалпы алғанда жәнеоның қызметiн жеке алғанда, нарықтық
экономика жағдайындаолар екi факторлар түрiне байланысты болып келедi.
Бiрiншi топқа банктiң сыртқы саясатын анықтайтын факторларды жатқызуға
болады.олардың iшiндегi маңыздыларына төмендегi факторлады жатқызуға
болады:
▪ Ел экономикасының жалпы жағдайы, инфляция деңгейi, әIӨ өсу қарқыны,
бюдәет тапшылығы және т.б.;
▪ ҚР µлттық Банкiнiң және Қарәы министрлiгiнiң ақша-несие саясатының
әсерi;
▪ Орталық банктiң мемлекеттiкоргандардан тәуелсiздiгi, елдiң қоғамдық
өмiрiне араласуы;
▪ Тұрғын халықтың табыс деңгейi, мәдени-тұрмыстық жағдайы;
▪ Банктiң қызметiндегi аймақтық ерекшелiк;
▪ Бәсеке деңгейi;
▪ Банк қызметi мен өнiмдерiнiң баға деңгейi және т.б.
Екiншi топ факторларына банктiң iшкi саясатын анықтайтын
факторлар жатады. атап айтқанда:
▪ Депозиттердiң тұрақтылығы;
▪ Банктiң көрсететiн қызметiнiң түрлерi мен ауқымы;
▪ Банк мамандарының бiлiктiлiк деңгейi, тәжірибесі және iскерлiк
қабiлетi;
▪ Банк клиентурасы;
▪ несиелiк портфельдiң сапасы;
▪ Банктiң баға саясаты;
▪ Тәуекелдi-менедәмент деңгейi және т.б.
Банкт қызметiнiң саясатының негiзгi принциптерi (қағидалары) дәл
бүгiнгi күнге дейiн арнайы зерттеудiңобьектiсi болмаған.
Банктiк қызметтiң принциптерi несиелiк процесстiң негiзi болып
табылады, яғниоларды терең игерген сайын, банктiң қызметiнiң тиiмдiлiгi
өтiмдiлiк және табыстылық тұрғысына алғандаоңтайлы болыпотырады.
“Современный русский язык ” сөздiгiнде “Принцип (латынның Principium –
негiз, бастама) - қандай да болмасын теорияның, iлiмнiң, ғылымның негiзгi,
бастапқы жағдайы”– деп түсiнiктеме берiлген 6.
Сонымен, банктiк қызметттiң принциптерi – бұл банктiк қызметттi
қалыптастырудағы жәнеоны жүзеге асырудағы негiзгi, бастапқы жағдайлар болып
табылады. коммерциялық банктiң несиелiк саясатының принциптерiн жалпы және
арнайы, өзiне ғана тән принциптерi деп екiге бөлiп қарастырады.
коммерциялық банктiң қызметi жалпы принциптерiне –орталық банктiң
макроэкономикалық деңгейде жүргізiпотыратын мемлекеттiк саясатынаортақ
коммерциялық банктiң несиелiк саясатының принциптерiн жатқызамыз.олардың
iшiндегi маңыздыларына жататындары мыналар: ғылыми негiздiлiгi,оңтайлылығы,
тиiмдiлiгi және сонымен бiрге несиелiк саясаттың элементтерiнiң бiрегейлiгi
мен үздiксiз байланысы.
Коммерциялық банк қызметi өзiне ғана тән принциптерiне: банктiң
қызметiнiң табыстылығы, пайдалылығы (себебi кез келген коммерциялық банктiң
қызметiндегi басты мақсаты – табыс табу болып табылады), және сонымен бiрге
қауiпсiздiк пен сенiмдiлiк принциптерi жатады.
Сонымен, жалпы банк қызметiнiң негiзгi принциптерi келесiдей кестеден
көрiнiс табады (сурет 2)7.
Банк қызметi саясатының принциптерi
Банк қызметi саясатының принциптерi
1 2
жалпы принциптерi өзiне тән арнайы принциптерi
ғылыми тұрғыдан негiзделуi табыстылық, пайдалылық
Оңтайлы болуы қауiпсiздiк, сенiмдiлiк
Тиiмдiлiгi
несиелiк саясат элеметтерiнiң
бiрегейлiгi мен үздiксiз байланысы
Сурет 2
Жалпы, жоғарыда айтылған принциптердi сақтау банктiң банктiк қызметiн
тиiмдiлiгiн арттырудың алғышарты болып табылады.
Сонымен, банктiк қызмет принциптерi мен мақсаттарын,оған тiкелей және
әанама түрде әсер ететiн факторлар жиынтығын ескереотырып жасағанда ғана
банктiк қызмет тиiмдi жәнеоңтайлы болады деп саналады. ал банктiң тиiмдi
деоңтайлы банктiң өзiнiң, экономиканың өркендеуi мен гүлденуiнеоң әсерiн
тигiзерi сөзссiз.
жоғарыда тiлге тиек етiлген жағдайлар банктiң тиiмдi банктiк қызметiн
жасаудағы жалпы көзқарастарды бiрiктiруге мүмкiндiк бередi. алайда iс
әүзiнде банктiк қызметтi қалыптастырып, жүзеге асыру үшiн көптеген
факторларды ескереотырып терең талдау жұмыстарын жүргізiп отыру маңызды
шарт болып табылады.
1.2 коммерциялық банк қызметiнiң халықаралық тәжiрибесi және оны
Қазақстанда қолдану мүмкiндiгi
Елiмiзде отандық коммерциялық банктердiң қызметтерiнiң жаңа механизмiн
қалыптастыру өркениеттi елдерде кеңiнен дамыған нарықтық-қаржылық
құрылымдардың жылдар бойы қалыптасқан тәжірибесіне сүйенеотырып қалпына
келтiрудi талап етедi. Сондықтан да шаруашылық жүргізудiң әр түрлi
жағдайына бейiмдiлiгi мен тиiмдiлiгiн әлдеқашан байқаған, әрi қатаң
бәсекелiк күресте ұзақ тарихи таңдаудың әемiсi болып табылатын банктiң
несиелiк саясатын қалыптастыруға қатысты шет елдiк тәәiрибелердi зерттеудiң
маңызы зор. алайда, батыстың экономикалық теориялары нарықтық экономика
субьектiсi ретiндегi қазақстандық коммерциялық банктердiң қажеттiлiгiн
толығымен қамтамасыз ете алмайды, яғни отандық коммерциялық банктер өз
қызметiне шет елдiк тәәiрибенi автоматты түрде көшiрiп, өзiне бейiмдей
алмайды.олар Қазақстан экономикасында тек экономикалық қайта құру
нәтижесінде қалыптасатын елiмiздiң өзiне ғана тән ерекшелiктерiн ескере
отырып қолдау табуы мүмкiн.
ХХI ғасырдың басындағы дүниежүзiлiк шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшелiктерiнiң бiрi – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрi
қарқынды дамуы болып отыр. Ел Президентi Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында осы орайда былай делiнген: “азиялық Барыс болу үшiн бiздiң
басымдықтарымыздың қатарына макроэкономикалық көрсеткiштер саласындағы
алдыңғы қатарлы халықаралық тәәiрибе енгiзiлуi тиiс.ол-инфляция мен бюдәет
тапшылығының төмен болуын, ұлттық валютаның күшейуiн, жинақтау нормасының
жоғары болуын көздейдi. Бұл рецепт Жапонияда, Кореяда, Индонезияда, Тайвань
мен Чилиде iске асты. Қазақстанда да iске асады” 8.
Бүгiнде бiз әлемдiк экономикада әр түрлi халықаралық банктердiң кең
қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанның куәсi болыпотырмыз. Бұл
құбылыс ұлттық экономиканың мейлiнше ашықтыққа ұмтылысынан, халықаралық
құрылымдардың әақындасып, өзара көмек арқылы нығайып, дами бастағанынан
байқалады.
Әрине, аталған құбылысоңайлықпен әүрiп әатқан жоқ. Бұл бәсекелi,
қайшылықты да диалектикалық қозғалыс. Халықаралық банктердiң әлемдiк
экономикада кең қанат әаюының диалектикасының өзi жекелеген елдердiң
экономикалық тәуелсiздiк пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген
ұмтылысының көрiнiсi. Дүниежүзiлiк шаруашылықтың нығаюы, ұлттық
экономиканың мейлiнше ашықтығы, дамудың жаңа, тиiмдi арналарының пайда
болуы –осының бәрi экономикалық өсудiң диалектикасы болып табылады.
Қазiргi кезеңде адамзат әлемiн “ақ, қара” деп жіктеп, “капитализм”,
“социализм” атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антогонизмдер де келмеске
кеттi. Бiздiң заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпығаортақ
заңдылықтарына бағынатын бiртұтас әлем. Сондықтан елiмiздiңойдағыдай
өркендеп, гүлденуi үшiн ел экономикасының халықаралық банктермен байланысын
нығайтудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес үкiметi тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субьектiсi бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субьектiсi болуынаоған ешкiм мүмкiндiк те берген жоқ едi.
Ал, қазiр Қазақстанның егемендi ел ретiнде қалыптасуы барысында
халықаралық банктермен байланысын, ұлт экономикасы үшiн маңызы мен
болашағын қолға алып, зерттеу көкейтестi мәселеге айналыпотыр.
Елiмiздiң халықаралық банктермен байланыстарынорнықтырып, дамытудың
қазiргi кезеңi сол қатынастардың нысандары мен әдiстерiн түбегейлi өзгерту
қажеттiгiмен айқындалады. Бұл, әрине, мейлiнше қолдауға тұрарлық құбылыс.
Дегенмен, қазақстандық банктердiң дүниеәүзiлiк қаржы-несие қатынастарына
еркiн адымдап кiруiне, халықаралық банктердiң шарапаттарын пайдалануына
кедергi боларлық себептерi де жоқ емес. Сол себептердiң бiрi халықаралық
банктер қызметi саласындағы бай тәжiрибенi екшейтiн, әлемдiк рыноктағы
олардың маңызын, ерекшелiктерiн талдайтын зерттеулердiң тапшылығы.
Халықаралық, рыноктық орта өзiнiң экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
аспектiлерi бойынша бiздiң елде қалыптасып,орныққан шаруашылық қызметiн
жүргізудiң әдiс-амалдарынан өзгеше екендiгi мәлiм. Соңғы уақытқа дейiнорын
алып келген халықаралық банктерге деген көзқарасымыз рыноктың заңдарына
сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзiнiң шарасыздығын, тiптi кейбiр
сәттерде зиянды екенiн көрсетiп жүр. мұның өзi шетелдiк әрiптестермен өзара
түсiнiктi, бiрлескен iс-қимылдарды атқаруды күрделiлендiредi, тiптi заяға
кетiредi.
Сондықтан да, бiз әлемдiк шаруашылықтағы банктердiң мақсаттары мен
мiндеттерiн,олардың құрылымын және жүзеге асыру механизмi мен
ерекшелiктерiн,олардың дамуындағы негiзгi тенденциялары мен өзгешелiктерiн
алғашқылардың бiрi болып осы диплом жұмысында зерттеп отырмыз. Бұл
банктердiң жүргізiпотырған саясаты, соның iшiнде несиелiк саясатыосы
аталған мәселелердi зерттеудiң жаңа, бүгiнгi күн талаптарына сай бағыты
болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында халықаралық банктер
тәжірибесіндегi несиелiк саясаттың рөлiн ашып көрсету үшiн, бiз әлемдiк
экономика тәжірибесіне үлкен көңiл аударыпотырмыз және соның көмегi арқылы
Қазақстан Республикасындағыолардың маңызын қарастырып, Республиканың
халықаралық банктермен байланысын саралапотырмыз.осы кешегi күнге дейiн ел
экономикасы үшiн сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту басты проблема
болып саналып келдi. Бүгiнде өзiнiң өзектiлiгiн әоғалтпай, бұл проблема
өзiнiңорынын басқа проблемаға бередi –ол ел экономикасындағы шет елдiк
банктердiң несиелiк саясатының маңызы,оны отандық коммерциялық банктер
қызметiне бейiмдеп, iс жүзiнде қолдану проблемасы.
Сонымен, халықаралық банктердiң қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметiнiң
ғаламдану аясы да ұлғая бермек. Әлемдiк тәәiрибе банк саясатын жүргізуде
елеулi әетiстiктерге әеттi және сол әетiстiктердi ел экономикасының
ерекшелiктерiн ескереотырып қолдану,отандық коммерциялық банктердiң
несиелiкоперацияларын дамытудың алғышарты болып табылады.
Банк пен клиенттер арасында өзара пайдасы бар қатынастарды дамыту
несиелiк саясаттың өмiрге адымдап кiруiнiң кепiлi болып табылады.
Салымшылар санын ұлғайту үшiн, банколардың мүдделерi мен талаптарын
тыңғылықты зерттепотыруы тиiс. Клиенттердiң өзi де банктiң экономикалық
жағдайын бiлiп отырғаны абзал. Батыста клиенттердiң шексiз сенiмiне ие
болған банктердiң белгiлерi анықталып қойған. мұндай банк сенiмдi,
кәсiпкерлiк әлемде елеулi әетiстiктерге қол жеткiзген болуы керек,ал бiздiң
отандық коммерциялық банктердiң айқын жағдайын ашып көрсететiн басылымдар
өте сирек кездеседi. Сондықтан Қазақстандық банктердiң нақты жағдайын ашып
көрсететiн мәлiметтер базасын қалыптастыру отандық тәжiрибеде қажет ақ.олар
банк қызметiнiң барысын талдауды тек есеп бергендерiне қарап емес, сонымен
бiрге қалыптасқан жағдайды алғашқы мәлiмет көздерiне қарап талдауға
мүмкiндiк берер едi. мұндай тәәiрибе Германияда, Францияда, Люксембургте,
АҚШ-та және басқа көптеген дамыған елдерде қалыптасқан.осыған байланысты
1996 жылы Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) белгiлi бiр мерзiмдерде банктiң
ресми экономикалық көрсеткiштерiн жариялап отырудың стандарттарын
белгiледi.
Депозиттердiң өсуi аяқ астынан пайда болатын құбылыс емес.ол көптеген
факторларға: ең алдымен банктiң уақытша бос қаржыларды шоғырландыруға, өз
қаржыларын банкке инвестициялауға деген клиент мүдделерiн арттыруға
бағытталған банктiң саясатына байланысты болып келедi.осы орайда, банктер
салымшыларға әеңiлдiк беру туралы ереәе жасап,оларға қызмет көрсетудiң
ыңғайлы нысандарын тауып, уақыттарын барынша үнемдеу жолдарын қарастыруы
қажет. ал әзiргеотандық банктердiң несиелiк саясаты өкiнiшкеорай банктiң
өзiнiң мүдделерiн қанағаттандыруға бағытталыпотырады.
Шет елдерде банктер депозиттердi тартудың көптеген әдiстерiн қолданып
отырады. Мұнда, кей жағдайдарда банк несиелiк шотта үлкен сомасы бар қарыз
алушылардың ссудалары бойынша барынша төмен сыйақы ставкасын белгiлепотыру
арқылы ынталандырса, кей жағдайларда банкте өте iрi сомада ақшаларын
сақтайтын клиенттерге қызмет көрсету төлемiн төмендетiп, кейде оны төлеуден
мүлде босатыпотырады. Қалыпты қаржы жағдайы бар, банк алдында өз
мiндеттемелерiн кiршiксiз орындайтыносындай клиенттердi аталған жолдармен
ынталандыру зерттеушiлердiң ойынша бiздiң жағдайда да толығымен қолдау
таба алар едi.
Бiздiң елiмiздеосы күнi бүгiнге дейiн несиелiк операциялар бойынша
белгiленетiн сыйақы стакаларына аса көп назар аударылмай келдi. Халықтық
Банкiнiң тұрғын халықтың жинақтарын тартудағы монополиялық жағдайы және
салымдардың дамымаған жүйесi проценттiк саясаттың дамуына тосқауыл болып
келдi.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуы мен банк жүйесiнiң
реформалануы проценттiк саясаттың сипатына толығымен өзгерiстер енгiздi.
Банктер сыйақы (мүдде) ставкасының деңгейiн өздерi анықтай бастады.
ҚР Орталық Банкiнiң сыйақы ставкалары арқылы реттеп отыру қабiлетi
әлемдегi жалпы тенденциялар ағымына ендi, алайда Қазақстандағы сыйақы
ставкасының деңгейiнiң өзi шет елдегi ставкалармен ешбiр салыстыруға
келмейдi. Мысалы, 1995 ж. желтоқсан айында Германияның Бундесбанкi бiр
жылдың iшiнде үшiншi рет экономиканы жандандыру мақсатында қысқа мерзiмдi
проценттiк ставкаларын төмендеттi. Бұл шара басқа да еуропалық
мемлекеттердiң орталық банктерiнiң проценттiк стакаларды төмендетуiне
әсерiн тигiздi. Германиядағы есептiк және ломбардттық ставкалар 3 ( және 5(
дейiн төмендетiлдi және ең төменгi рекордттық деңгейге төмендедi.
Ұлыбританияда базалық проценттiк ставкалар төмендетiлген күннiң ертеңiне
Швейцарияда (2 ден 1.5 (), Бельгияда (3.5 тен 3 (), Нидерландыда (3.25 тен
2.75 (), австрияда (3.5 тен 3(), Данияда (4.75 тен 4.25 (), Ирландияда (7
тен 6.5() базалық проценттiк ставка төмендетiлдi, ал Жапонияның орталық
Банкi 1995 ж. қыркүйегiнде есептiк стаканы 0.5 ( деңгейiне дейiн
төмендеттi. мамандардың айтуына қарағанда, мұндай шаралар қаржы сферасының
тұрақтылығын нығайтады, бiрақ үкiмет органдарының мемлекеттiк шығындарды
қысқартуына мәжбүрлейдi.
Банктiк қызмет көрсету рыногына маркетингтiк зерттеулер жүргізудiң және
шет елдiк банк тәжірибесін салыстыру нәтижесінде қаржыларды депозитке тарту
шараларының негiзгi бағыты – салымдар мен депозиттердiң түрiн көбейту
керек деген қорытынды жасалған болатын.
Рыноктың қазiргi жағдайының ерекшелiктерiн анықтау, елiмiздегiосы
салада қалыптасқан жағдайды қарастыру Қазақстандағы салымдар жүйесiнiң
келесi перспективалы бағыттарын анықтауға мүмкiндiк бердi.
Салымдардың негiзгi түрлерi төмендегiдей болуы тиiс:
1) талап еткенге дейiнгi (ағымдағы) салымдар, өйткенi мұндай салымдардың
түрлерi банктiң клиентiнеоперациялардың көптеген түрлерiн (есептiк,
төлемдiк және т.б.) жүзеге асыру құқын бередi;
2) мерзiмдi салымдар, соның iшiнде ағымдағы шоттарға қарағандағы клиентке
жоғары табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн және белгiлi бiр мақсаттарды
жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн әинақ салымдары;
3) трансакциалық салымдар, жоғарыда айтылған салымдардың екi түрiнiң де
артықшылықтарын бiрiктiруге мүмкiндiк бередi.
Шет елдiң банк тәжірибесінде соңғы жылдары базалық депозит терминi
кеңiнен қолдау тапқан,ол пассивтiоперациялар төңiрегiнде күрделi
зерттеулердiң болмауы себебiнен қазақстандық банк тәжірибесінде
кездеспейдi. американдық зерттеушiлер базалық депозит деп экономикалық
жағдайдың қандай да болмасын өзгерiсiнде банкте қалатын депозиттердi
айтады.осындай депозиттер несиелiк базаның негiзi болып табылады. Бiрақ,
банкке деген клиенттiң сенiмi әоғалған кезден бастап мұндай депозиттер
банктен әедел қайтарылып алынады бұл- iс әүзiнде дәлелденген әайт.
Қазiргi кезде қазақстандық банктердi толғандыратын көкейтестi
мәселелерiнiң бiрi - бұл банк қызметiн сақтандыру, банк клиенттерiнiң
мүдделерiн қорғау болып отыр.
Депозиттердi сақтандыру мәселесi бүгiнгi таңда тек Қазақстанда емес,
сонымен бiрге бүкiл бұрынғыодақ құрамында болған республикаларда да өзектi
проблемаға айналған. мысалы, Литва, Латвия, Белоруссия, Украина, Қырғызстан
және т.б. тұрғын халықтың салымдарын сақтандыру туралы заңдар қабылдау
бағытында жұмыс жүргізуде.
Шет мемлекеттердегi тұрғын халықтың депозитерiн сақтандыру әдiстерi
туралы бiрер сөз айта кеткен жөн деп санаймыз.
коммерциялық банктердiң сенiмдiлiгiолардың қызметiндегi маңызды
элементтердiң бiрi болып табылатындығы бiзге мәлiм. ал сол сенiмдiлiктi
қамтамасыз етудегi шешушi факторлардың бiрiне банк жүйесi өте дамыған
елдердiң барлығында қолданатын депозиттердi сақтандыру шаралары жатады.
Депозиттердi сақтандырудың басты мақсаттары мыналар:
1) қоғамның банкке деген сенiмiн қамтамасыз ету;
2) банктiң салымшылары мен акционерлерiнiң мүдделерiн қорғау;
3) банк қызметiне бақылау жасауды күшейту және т.б.
Депозиттердi сақтандыру жүйесi ең алғаш АҚШ-да қалыптасқан болатын.
Қазiргi кезде АҚШ-да мемлекет банктердiң және басқа да қаржы
институттарының банкроттықа ұшыраған жағдайында олардың клиенттерiнiң
салымдарының сақталып қалуына кепiлдеме бередi. АҚШ аумағындағыосы сияқты
қызмет көрсету түрiмен айналысатын маңызды институттардың бiрiне
депозиттердi сақтандырудың федералдық корпорациясы жатады (ДСФк).ол банктiң
барлық салымшыларын сақтандырумен айналысады. ДСФк 1930-1933 жылдар
аралығындағы бiрқатар банктердiң банкроттыққа ұшырағанының нәтижесінде
көптеген салымшылар өз қаржыларын әоғалтуын байқаған соң, 1934 жылы
құрылған болатын. Қазiргi кездегi ДСФк-ның басты мiндетi банк жүйесiнiң
тұрақтылығына деген сенiмдi қамтамасыз етiпотырады.
Қазақстанда депозиттердi сақтандыру проблемасы өзектiлiгiн күнi бүгiнге
дейiн әоғалтқан жоқ. Тәуекелдi банктiк немесе банктiк қызмет жүргізу
нәтижесінде өз клиенттерiнiң алдындағы мiндеттемелерiнорындамайотырған
банктердiң саны аз емес. Сондықтан да елiмiзде Депозиттердi сақтандыру қоры
құрылған болатын.
Банктiк қызметтiң мәселесiне қайтыпоралатын болсақ, дамыған елдердiң
экономикалық әдебиеттерiнде банктiк қызмет, әсiресе несиелiк ақша
проблемеларына көп көңiл бөлiнедi. ақша айналымына тиiмдi бақылау жасау
және басқару үшiн айналымдағы ақша массасын әоспарлаудың, боләамдаудың және
реттеудiң түрлi әдiстерi қолданылады. Экономикасы дамыған, өркениеттi
мемлекеттерде кеңiнен тараған әүйеге монетарлық агрегаттарды анықтау жүйесi
жатады. Дәл қазiргi кезде АҚШ-та агрегаттардың 75-ке жуығын қолданады, ал
бiздiң елiмiзде, кешегi күнге дейiн тек қолма-қол ақша массасы реттелiнiп,
нәтижесінде инфляциялық процесстер туындап отырды. Бұл көбiне елiміздегi
экономикалық даму бағыттарымен түсiндiрiледi.
Сонымен, әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, тұрғын халықтың уақытша
бос ақшаларын тарту проблемасы бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiнiң бiрi
болып отыр.
Банк қызметi мiндеттерi – тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын
шоғырландыру болып табылады, себебi, тұрақты ресурстық базасы болмаған
банктер тұрақты дами алмайды. Сондықтан, банктердiң оңтайлы банктiк қызмет
қалыптастыру проблемасы шешуiн табуды талап ететiн басқа да бiрқатар
проблемалардың қатарында болып отыр.оны шешудiң кейбiр бағыттарын бiз
диплом жұмысының үшiншi бөлiмiнде қарастырамыз.
II. Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктер капиталдарын басқару
және қызметiнiң қазiргi жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы банк қызметiнiң қазiргi кездегi жағдайы мен
банк қызметiнiң жаңа технологиясын жүзеге асыру бағыттары
Банк қызметтерiнде кез келгенде уақытта депозиттер бойынша клиенттердiң
сұранысына тәуелдi: маңызы жағынан жоғары болатын факторлардың бiрi
банктердiң қаражат алу әдiстерi, депозиттердiң түрлерiне сыйақы ставкасы
мен қызмент төлемдерiн ескергендегi, несиелiк шоттарды пайдаланушы
клиенттердi тарту болып табылады.
Соңғы жылдарда клиенттер тарапынан үлкен сұранысқа ие болған депозиттер
мерзiмдi депозиттер болып табылады. Депозиттердiң әинақ және мерзiмдi
категорияларының iшiнде жоғарғы табысты әинақ салымдары, әсiресе ақша
нарығының депозиттерi,салымдары бойынша реттелiнбейтiн және нарық
жағдайларына қарай өзгеретiн депозиттер, табыстылығы төмен депозиттердiң
есебiнен жоғарғы қарқынмен өсуде. Сыйақы төленбейтiн талап еткенге дейiнгi
депозиттер төмендеп кеттi. Егер банктер өз ерiктерiмен несиелiк портфель
құрамы жөнінде шешiм қабылдайтын болса,онда талап еткенге дейiнгi
депозиттердi таңдаған болар едi.
Қазақстанның тәуелсiз мемлекет ретiнде қалыптасуы мен тәуелсiз банк
жүйесiн құруы барысында елiмiздегi екiншi деңгейлi банктердiң қызметi заң
жүзiнде 1993 жылдың 13 сәуiрiнде қабылданған “ҚР Банктер және банк қызметi
туралы” заңымен бекiтiлген болатын. алайда, банктердiң салымдарды тарту
қызметi толығымен 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР Банктер және
банк қызметi туралы” заңымен реттеледi.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге әетуiнiң қажеттiгiнен туындады. нарықтық экономикаға
көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiн реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердiң басым бөлiгi өз қызметiн көптеген себептерге байланысты
тоқтатуға мәжбүр болды. 1992-2002 ж.ж.аралығында банктердiң сандық
өзгерiсiнiң динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1)9.
Қазақстан Республикасында екiншi деңгейлi банктердiң қызметi
өзге де дамыған, өркениеттi мемлекеттердiң тәжірибесін еншiлейотырып,
қазiргi кезде бiрқатар заң актiлерiмен реттеледi.
кесте 1. Қазақстан Республикасы аумағында екiншi деңгейлi банктердiң сандық
өзгерiсiнiң динамикасы
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
1 3 4 5 6 7 8 9
Банктер 82 80 89 67 60 39 24
Филиалдар 74 73 72 48 48 24 -
саны
Қазiргi кезде Қазақстан халқы өздерiнiң салымдары салудың сенiмдi және
тиiмдiрек әдiстерiн iздестiру үстiнде. Көптеген қаржы институтарының
банкроттықа ұшырауның салдарынан 1997 жылдың аяққы шенiнен бастап тұрғын
халық өз қаржыларын банктерге сенiп тапсыра бастады. Бұл несиелiк сасатты
қалыптастырудың бiрден-бiр маңызды себептерi болып табылады.
2000 жылғы несиелiк рыноктың жағдайы.осыған қосымша себеп көптеген отандық
коммерциялық банктердiң салымшыларды тартуға деген белсендi банк қызметi
болды.
Ресми органдардың деректерi Қазақстандық несиелiк рыноктың 1999 жылдан
бастап қалыптасып отырғандығын растайды. ҚР мемлекеттiк комитетiнiң
мәлiметтерiне жүгiнсек, 1999 жылы жалпы Қазақстан бойынша заңды және жеке
тұлғалардың депозиттерi мен салымдары 8.8 есе өсiп, 1998 жылдың 1
қаңтарында 7.7 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 7.7 млрд. тенге
құрады, 1998 жылдың 1 ақпанында 10.4 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1
шiлдесiнде 16.16 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қарашасында 18.15 млрд.
тенге құрады, 2000 жылдың 1 қаңтарында 21.2 млрд. тенге құрады, 2000 жылдың
1 қыркүйегiнде 25 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 28.8 млрд.
тенге құрады, 2001 жылдың 1 қаңтарында 33.9 млрд. тенге құрады, 2002 жылдың
1 қаңтарында 47.7 млрд. тенге құрады, 2003 жылдың 1 қаңтарында 52.8 млрд.
тенге құрады, 2006 жылдың 1 қаңтарында 98.6 млрд. тенге құрады, 2006 жылдың
1 қаңтарында 107.87 млрд. тенге құрады.
Бұл мәлiметтер қазiргi кездегi несиелiк рыноктың басқа рыноктарға
қарағанда қарқынмен өсiп отырғандығын сипаттайды. Ал осы рыноктың ауқымы
мен жоғары сыйақы стакасының көлемi басқа рыноктарға қарағанда тартымды
етедi.
2000 жылы қалыптасқан Қазақстан бойынша депозиттердiң құрылымын
қарастырып көрелiк. Депозиттердiң құрамында негiзгi бөлiгiн (59.7 () 4.6
млрд. тенге тұрғын халықтың салымдары құрайды, 3 млрд. тенге (39.3 ()
мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың салымдары құрайды, 75 млн. тенге (1
() – жеке кәсiпкерлердiң салымдарының үлесi. Бұл осы орайда айтылған,
тұрғын халықтың салымдары жалпы салымдардың iшiндегi үлес салмағы басым
деген тұжырымдарын растайды. 2002 жылдағы тұрғын халық пен заңды
тұлғалардың салымдары мен депозиттерiнiң серпiнiн суреттен көре аламыз
(сурет 4)10.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 3
1. Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарынбасқару жүйесiнiң
теориялық негiздерi
1. Банк қызметi жүйесiн қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ...7
2. Коммерциялық банк капиталды басару халықаралық тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктер капиталдарын басқару
және қызметiнiң қазiргi жағдайын талдау
1. Қазақстан Республикасындағы банк қызметінің қазіргі кездегі жағдайы
мен банк қызметінің жаңа технологиясын жүзеге асыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы банктік қызметтегі депозиттер мен
салымдардың қазіргі кездегі жағдайы және банкқызметін жүзеге асыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3 Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметiн басқару және бағалау
әдістерін жүзеге асырудың болашақтағы дамыту бағыттары
3.1 Банк қызметiн басқару және бағалау әдістерін енгiзу жүйесiн
қалыптастырудағы тәуекелділік және оны
басқару ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу әдістері мен болашақта
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..74
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Зерттеу жүргізудің өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан банк жүйесін
Орталық азияда өз қызметін ілгері дамытып, кеңейтіп келе жатыр. Банктің
негізгі қызметі корпоративтік банктік іс жүргізуге, сауда және жобалық
қаржыландыру, жеке және заңды тұлғаларға қызмет көрсетуге, сонымен бірге
дебеттік және кредиттік карточкалар бойынша қызмет көрсетуге және тағы
басқаға бағытталған. Банк операцияларына жеке және заңды тұлғалардың
депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу, кассалық
операциялар, аударым есепке алу клирингтік төлем карточкаларын шығару,
шетел валюталарымен айырбас операциясы жатады.
Мен екінші деңгейлі банктердің қызметін басқару және бағалау әдістерін
қарастырамын, кез-келген жұмыста, әсіресе банктік салада біліктілік пен
білім, ақыл керек, сондықтан бұл тәжірибеде банктің іс жүргізу
ерекшеліктерін қарастырдым.
Банк стратегиясы Қазақстаның ірі және орта кәсіпорындарына банктік қызмет
көрсету және басқа да қаржылық өнімдерді беру саласында алдыңғы қатарлы
позицияға жетуге бағытталған.
Соңғы жылдарда Қазақстанның банк жүйесі айтарлықтай өзгерді. Олар ең
алдымен банк ісінде нарықтық қатынастарға көшумен, банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар үшін жаңа
міндеттерді айқындаумен байланысты болды. Экономикадағы жаңа мақсаттар мен
міндеттер ескеріле отырып, отандық банк жүйесінің тұжырымдамасы қайта
қаралды, оны іске асыру елімізде банк секторының тұрақтылығын сақтауға
мүмкіндік берді.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен өзгеруде, ғаламдану мен ақпараттық
технологиялар дәуірі күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан өзінің
экономикалық әлеуетін нығайтып, халықаралық нарықтағы орнын нақтылауда және
Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіріду жоспарлауда Президентіміз Н.
Ә. Назарбаев айтқандай, “бізге ауқымдырақ міндетті – бәсекеге қабілетті
жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің санатына ену міндетін
шешу қажет. Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне көп қаржыгерлерімізге
байланысты”.
Нарықтық қатынастардың дамуы Қазақстандағы коммерциялық банктер
тұрақтылығының жалпы экономикалық проблемаларының нақты есебiне айналды.
Оның айқын дәлелi экономиканың банк секторындағы жағдай болып отыр, яғни
мұндағы банк жүйесiнiң дамуымен қатар, банк тұрақтылығының төмендеуi
тенденциясы байқалуда.
Қазақстандық коммерциялық банктердiң банкроттыққа ұшырауы да ерекше
толғандырады. Бұл жағдайда коммерциялық банктердiң тұрақтылығын қамтамасыз
ететiн әдiстердiң ролi арта түсуде. Банктердiң тұрақты дамуы әдiстемесiн
қалыптастыру проблемасы тек қана банктердiң, банк қызметiн тұтынушылардың
проблемасы болып қоймай, банктiк қадағалаудың мемлекеттiк органдарының да
мiндетi болуы шарт.
Коммерциялық банктердiң тұрақты дамуындағы әдiстердiң қалыптасуы
ғылыми базаға негiзделуi тиiс. Банк тұрақтылығы проблемаларының теориялық
нұсқаулары Қазақстандық экономика үшiн жаңа бағыт болып табылады. Қазiргi
кезде кешендi түрде жүргiзiлiп жеке аспектiлерiн зерттейтiн жұмыстар ғана
бар. Банк қызметiнiң дамуындағы тұрақты тенденцияларына жету және оны
сақтап қалу оған банктiң қауiпсiздiгi және құндылығы жағдайын бiлдiредi.
Банк тұрақтылығы диалектикалық категория және диалектикалық тепе-теңдiк
жағдайын бiлдiредi. мұнда оның тұрақтылығына автоматты түрде жетуге
болмайды. Ол үшiн мақсатты бағытта жұмыс жүргiзу қажет.
Мұндай басқарудың элементтерiнiң бiрi банк тұрақсыздығын болжаудан
проблемалы банктердi анықтауға көшу механизмi болып табылады. Тұрақтылығын
жоғалтқан банктер тек проблемалы болып қоймай, соның нәтижесi ретiнде
банкроттыққа ұшырайды. Ол жалпы алғанда ел экономикасының жалпы банк
жүйесiнiң тұрақтылығына әсерiн тигiзедi.Әр елде банкроттығының нәтижесiнде
3 түрлi шаралар тобын қарастырады:
-институционалдық сипаттағы шаралар, соның iшiнде банктерге мемлекеттiк
қолдау көрсету;
-банк секторында банктердiң бiрiгуi және iрiлендiрiлуi арқылы қайта
топтастыру шараларын жүргiзу;
-Банктердiң өздерi қолданылатын шаралар; активтерi мен пассивтерiн қайта
қарастыру, ұйымдастырушылық құрылымын өзгерту, менеджменттi дамыту,
маркетингтi дұрыс жолға қою.
Кез-келген банктiң банкроттыққа ұшырауы кәсiпорындарға, шаруашылық
органдарға, салымшыларға терiс әсерін тигiзедi, сенiмдiлiк жоғалтады.
Сондықтан нарықтық қатынас жолына түскен елдердiң барлығында да банк
қызметiн қадағалаушы органдар. коммерциялық банктердiң қызметiне жаңа
технологияларды ензiзу үшiн банктердiң тұрақсыздығы проблемаларының әлемдiк
және отандық тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, тиiмдi шаралар жүргiзу үшiн
мемлекеттiң қатысуы шарт. Ең алдымен проблемалы банктердi анықтайтын арнайы
құрылымдар қажет. Олар банк қызметiне жаңа технологияны енгiзу мен қатар,
оларды болашақта дамыта бiлу керек. Банк қызметін анықтау мақсатында
банктiң қаншалықты проблемалы екендiгiн анықтайтын критерийлердi белгiлеп
алған жөн.
1990 жылы Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі
туралы Заңы қабылданды. Бұл заңда мемлекеттік болып табылатын Ұлттық
банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша-несиелік реттеу
құралдары, оның атқаратын қызметінің түрлері, екінші деңгейлі банктердің
қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.1995 жылы Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың
бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға
себеп болды.
Тақырыптың тағы бір маңыздылығы, қарастырылып отырған банк ісінің
дамуындағы қазіргі кездегі қызметтерді, оны басқару әдістері Қазақстанның
банк жүйесін дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің
жаңа бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негізінде банк қызметіне әсер ету үшін біз әлемдік
тәжірибеден үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы ҚР-да
қолдануға тиімді де пайдалы банк ісіндегі қызметтерді анықтау, оны дамыту
үшін әдістерді саралап отырмыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты банк ісінің дамуындағы
қазіргі кездегі қызметтерін басқару мен бағалау әдістерін анықтап, әлемдік
банк тәжірибесін оқып білу және оның жергілікті жағдайда бейімделуі болып
табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
1. Банк ісінің дамуындағы қазіргі кездегі қызметтерді анықтаумен байланысты
теориялық сұрақтарды оқып білу, олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау
және оларға анықтама беру;
2. Банк ісінің дамуындағы қазіргі кездегі қызметтерді анықтау әдістеріне
талдау жүргізу және әртүрлі қызмет түрлерінің тиімділігін нақты
практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық банк
мекемелеріне банк ісін жетілдіру үшін нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні мен объектісі. Жұмыстың пәні ретінде банк ісінің дамуындағы
қазіргі кездегі қызметтерді анықтаудың құралдарымен және әдістерімен
байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің
қызметі болып табылады.
Диплом жұмысының әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының
заңдары, ережелері, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми еңбектері,
оқулықтар мерзімді басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың
мәліметтері құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарынбасқару жүйесiнiң
теориялық негiздерi
1.1 Банк қызметi жүйесiн қалыптастырудың қалыптастырудың әдістемелік
негіздері
Қазiргi кездегi отандық банк тәжiрибесiнде банк қызметiнiң ұғымының
жалпыға бiрдей, ортақ ұғымы қалыптаспаған. мысалы, Ресей банктерiнiң
тәжiрибесiнiң өзiнде бұл термин анықталмаған. Қоғамдық қатынастардың аясына
қарай, экономикалық, мәдени, әлеуметтiк, техникалық және т.б. саясат
депоның сан алуан түрлерiн қарастыруға болады. несиелiк саясат болса,
банктiң қызметiнде кездесетiн саясаттарының бiр ғана бөлiгi деп айтуға
болады. “Банковская система России” атты кiтапта банктiң “несиелiк саясаты”
деген ұғымға ғана анықтама берiлiп кеткен.
Дүниежүзiлiк банктiң банк саясатына арналған арнайы басылымында: “...
банк саясаты әдетте банктiң атқарып отыратын күнделiктi қызметтерiн қамтиды
және осы сұрақтар бойынша туындайтын мәселелердi банктi басқарушылар мен
Директорлар кеңесi ұсынған ұсыныстарға негiзделiп отырып қалыптасады”
делiнген.
Банк қызметiнде соның iшiнде банк қызметiне қатысты анықтамаларды
зерделеудiң нәтижесiнде, бiз Қазақстанның қазiргi кездегi тәжiрибесi мен
шет елдiк тәжiрибеде осы ұғымның қандай да болмасын нақты да түсiнiктi
анықтамасының болмағандығына көз жеткiземiз.Осы орайда, алдымен несиелiк
саясаттың мәнiн анықтап алудың қажеттiгi туындайды (сурет 1)2.
Бiздiң ойымызша, несиелiк саясатты ең алдымен экономикалық саясат
ретiнде қарастыру керек. алайда, қаржы, баға, сыйақы, салық және басқа сол
сияқты экономикалық саясаттың түрлерiне қарағанда, банктiң несиелiк саясаты
экономикалық саясаттың құрамды бөлiктерi болып табылатын барлық оның
элементтерiнен айрықша, өзiне ғана тән арнайы белгiлерiмен ерекшелендi.
Осыған орай екiншi деңгейлi банктер өздерiнiң несиелiк саясатын
жасауда,оның өзiне тән ерекше белгiлерiн ескере отырып құруы қажеттi болып
табылады.
Банктiң несиелiк және депозиттiк саясатының түп негiзi бiр болып
табылады. несиелiк және депозиттiк саясатты жүргізу барысында тек бiр ғана
мақсат алға тартылады,ол - сенiмдiлiк пен тұрақтылық деңгейiн қолдай
отырып, банктiң табыс деңгейiн мүмкiндiгiнше ең жоғары деңгейiне жеткiзу.
Мұндағы тепе-теңдiктi қамтамасыз ететiн жағдай, банктiң өтiмдiлiгi болып
табылады.
Мiне сондықтан да, банктiң қызметi кең мағынада оның несиелiк саясатын
ескере отырып қарастыру керек, керi жағдайда банк қызметiндегi
басымдылықтарды негiздеу проблемасын шешу мәселесi пайда болуы мүмкiн, яғни
несиелiк саясат пен несиелiк саясаттың бiр-бiрiне қарағандағы маңыздылығы.
Жалпы, банктiң қызметi, жалпылама түсiнiк ретiнде, банктiк қызмет,
депозиттiк саясат, клиенттерге есептiк-кассалық қызмет көрсету саясаты,
проценттiк саясат, валюталық саясат және т.б. саясаттардың жиынтығы ретiнде
қарастырылады (сурет 2)3.
Банк қызметi және оның құрамды бөлiктерi
Банк қызметi және оның құрамды бөлiктерi
Несиелiк саясат
Депозиттiк саясат
Клиенттерге есептiк-кассалық қызмет көрсету саясаты
Проценттiк саясат
Валюталық саясат
Жекелеген банкоперациялары мен қызмет түрлерiн көрсету саясаты
Банктiң тәуекелiн басқару саясаты
Банктiң табыстылығы мен рентабельдiлiгiне қатысты саясаты
Банк қызметкерлерi мен мамандарын басқару саясаты
Бәсекелестерге қатысты жүргізетiн банк саясаты
Сурет 1
Сонымен, банк қызметi ажырамас бөлiгi бола отырып, несиелiк саясат жеке
дара қарастырылмай,оның құрамды бөлiктерiмен тығыз байланыста қарастырылуы
тиiс.
Қазiргi кездегi экономикалық әдебиеттерде коммерциялық банктiң несиелiк
саясатына қатысты екi түсiнiк қалыптасқан. Бiрiншiден, макроэкономикалық
деңгейдегi банк қызметi әдетте банктiң жалпы саясаты деп талқыланады.
Екiншiден, макроэкономикалық деңгейдегi несиелiк саясат нақты бiр банктiң
депозиттердi басқару саласындағы саясаты деп қарастырылады (тармағынада).
Қандай қоғамдық саяси құрылымда болғанына қарамастан, мемлекет тиiмдi
экономика қалыптастыруға, қабылданған экономикалық шешiмдердiң сапалы
болуына ұмтылады. Мұнда, маңызды орынды банктер мен олардың жүргізiп
отырған несиелiк саясаты алады. Банктердiң жүргізiп отыратын несиелiк
саясаты қоғамның әр түрлi топтарының мүдделерiн ескере отырып жүргізiлуi
тиiс.
Шындығында, егер де коммерциялық банк жеке клиенттерге қызмет көрсету
операцияларын дамытуға талпынатын болса,онда өзiнiң несиелiк саясатын
қалыптастырып,оны жүзеге асыру барысында мiндеттi түрде тек өзiнiң ғана
емес, сонымен бiрге бiрiншi кезекте клиенттерiнiң мүддесiн ескергенi абзал.
Жоғарыда тiлге тиек етiлiп отырған мәселелер несиелiк және несиелiк
саясаттың қалыптасуына ықпалын тигiзетiн обьективтi және субьективтi
факторларды ескере бермейдi.
Философия ғылымы кез келген ұғымның “пайда болу көзi” мен оның
“сипатын” бөлiп қарастырады. Өзiнiң сипаты бойынша банктiң несиелiк саясаты
адамзаттың ой-өрiсiнiң нәтижесi ретiнде субьективтi сипатта болады, ал
пайда болу көзiне қарай -обьективтi құбылыс болып табылады.
Бұл көзқарасты банк қызметiн қалыптастыру барысында күрделi құбылыс
ретiнде зерделей отырып, келесi деңгейлерде қарастырған жөн:
1) теория және практика деңгейiнде;
2) макро- және микроэкономика деңгейiнде;
3) кең және тар мағынада.
Банктiң қызметi мәнiн депозиттердi тарту мен оларды тиiмдi басқару
саласындағы банктiң саясаты деп анықтауға болады. Банктiң Банк қызметi –
бұл клиенттер мен басқа да салымшылардың уақытша бос қаржыларын тартудағы
стратегиясы мен тактикасы болып табылады. Банк қызметiнiң мақсаты -қажет
болған жағдайларда банктiң өтiмдi болу мұқтаждықтарын уақытша бос
қаржыларды тарту арқылы қанағаттандыру болып табылады.Осыған байланысты
банктiң табыс табу мүмкiндiктерiнiң ауқымы кеңейедi, алайда бұл
депозиттердi тартудағы тәуекел деңгейiмен байланысты болып келедi.
Жұмыстың кiрiспесiнде айтып өткенiмiздей, коммерциялық банктердiң
қызметiн қалыптастыру мәселелерiне елдегi болып әатқан экономикалық
жағдайға байланысты қазақстандық және ресейлiк экономистердiң
зерртеулерiнде жеткілікті түрде назар аударылмаған болатын, соған
қарамастан коммерциялық банктер өз қызметiн тиiмдi жүргізу қажеттiгiн айқын
сезiп отырды.
Депозит банктiң маңызды ресурстарның бiрi болып табылады, өйткенi ол
шын мәнiнде тұрғын халықтың, кәсiпорындар мен ұйымдардың банк жүйесiнiң
қатысуыменоның басқа клиенттерiне берiпотырған несиесi болып табылады.
Тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын тарту бүгiнгi күннiң көкейтестi
мәселелерiнiң бiрi болып табылады. Экономиканың өсуiн көбiне iшкi
инвестициялық салымдар анықтайтын болады. Банктiң мiндетi - экономикаға
инвестициялау мақсатында аталмыш қаржыларды тарту болып табылады. ал,
банктердiң сенiмдi ресурстық базасы бола тұрмай,олардың тұрақты және
қалыпты өз бетiнше дамуына мүмкiндiктерi жоқ. атап айтатын болсақ,
ресурстардың шектеулi болуы кезiнде, банктер әрине несиелiк операцияларды
өз бетiнше дамыта алмайды. Сондықтан да банктердiң оңтайлы да тиiмдi
несиелiк саясатын қалыптастыру проблемасы бүгiнгi күннiң кезек күттiрмес
проблемаларының қатарына қосылып, жақын арада өз шешiмiн табуды талап
етедi.оның кейбiр бағыттары диплом жұмысының үшiншi бөлiмiнде
қарастырылған.
Ал әзiрге Қазақстандағы коммерциялық банктердiң қызметi көбiне банктiң
өзiнiң мүдделерiне қарай ойысып отыр, бұл жағдай банктердiң “пассивтерге
күресiнiң” нәтижесіне әсерiн тигiзбей қоймайды.
Несиелiк саясаттың мәнiн ашып көрсету үшiн,оның қызметтерiне тоқталу
қажет. Экономистердiң көзқарасынан алып қарағанда, несиелiк сасаттың
қызметтерiн екi топқа бөлiп қарастыруға болады: банк саясатының түрлi
элементтерiне тән ортақ немесе жалпы қызметтерi және несиелiк саясатты
банк саясатының басқа элементтерiнен өзгеше етiп көрсететiн арнайы, тек
өзiне ғана тән қызметтерi. жалпы қызметтерiне: коммерциялық (яғни, банктiң
табыс алу қызметi), ынталандыру және бақылау қызметтерi жатады.
ынталандырушы қызметi арқылы банктiң несиелiк саясаты банкте қоғамдағы
уақытша бос қаржыларды шоғырландырып,олардың тиiмдi пайдалануын
ынталындырып отырады. Себебi, өз қаржысын банкке салып, сыйақы алу
мүмкiндiгi клиенттiң ақшасын әаратып қою мүмкiндiгiн болдырмайды. ал
банктен несие алу мүмкiдiгi ақша қаражатына деген уақытша қажеттiлiктi
қанағаттандырыпотырады, есесiне банкке сыйақы (мүдде) төлеу қажеттiлiгi
банктiң алдындағы қарызын мүмкiндiгiше тез арада өтеудi ынталандырады. Банк
үшiн несиелiк саясаттың ынталандырушы қызметi, банктердiң мүмкiндiгiнше
сырттан арзан ресурстарды тартып,оларды өзiне табыстың ең жоғары деңгейiн
қамтамасыз ету мақсатында әайғастырудан көрiнедi.
Бақылау қызметiнде банктiк қызмет саясат несиелiк ресурстарды тарту
жәнеоларды мақсатты бағытта пайдалану процессiн бақылапотыруға мүмкiндiк
бередi.
ал ендi банк қызметi ерекше, өзiне ғана тән қызметiне тоқталатын
болсақ,онда тек бiр ғана, бiрақ өте маңызды қызметтi атқарады,ол –
несиелiк процесстiоңтайлы ету қызметi. Бұл қызметтiң әрекетi банк
саясатының мақсаттарына әетуiне бағытталған.
Банк қызметiнiң рөлi банктiң ресурстарды шоғырландырып,оларды
инвестициялау, процесстi дамыту меноның тиiмдiлiгiн арттыру барысында банк
қызметiнiң басым бағыттарынодан әрi жетілдіружолдарынан көрiнiс табады.
макроэкономикалық деңгейдегi сұрақтары кеңес үкiметiнiң кезеңiндегi
экономикалық әдебиеттерiнде қарастырылған болғандықтан (мысалы, қаржы-несие
сөздiгiн алып қараңыздар), бiз коммерциялық банктiң рөлiне көбiрек көңiл
бөлген жөн деп санаймыз.
коммерциялық банктiң қызметi банктiң клиенттерiмен өзара қарым-
қатынасын зерттеу мәселелерiне негiзделедi жәнеоның дамуы менодан әрi
әетiлуiне бағытталады. Депозит банктiң жасайтын несиелiк саясатының негiзгi
көзi болаотырып,оның тиiмдiлiгi меноңтайлылығының өлшеуiшi болып табылады.
Банктер несиелiк саясатты ең алдымен шоғырландырылатын ақша қаржыларына
қатысты алғандағы банк пен клиент арасындағы өзара қарым-қатынастарды
реттеуге, басқаруға,олардыоңтайлы ұйымдастыруға бағыттап жасайды. Банктiк
қызметтi жасау барысында банк қоғам мен мемлекеттiң банк жүйесiнiң даму
деңгейiн ескергенi абзал.
мұндай көзқарас, басқа да әдебиеттерде кездесiп әүрген көзқарастан,
бiрiншiден, банк пен қарыз алушының тұрғысынан алып қарағандағы несиелiк
саясатты кең мағынада қарастыруымен, екiншiден, саясаттың макро және
микродеңгейде зерттелуiмен ерекшеленедi. коммерциялық банк қызметiнiң
мақсаттары мен негiзгi қағидалары жәнеоны анықтайтын факторларды қарастырып
көрейiк.
коммерциялық банктiң мақсаттары мен негiзгi қағидалары жәнеоны
анықтайтын факторлар банктiң несиелiк саясатын құруда негiз болады.
Банк қызметi мақсатары мен негiзгi қағидалары банктiң өзiнiң мақсаттары мен
қағадаларында үйлес табуы қажет.
несиелiк саясат банктiң қызметiндегi саясаттың маңызды бағыттарының бiрi
болып табылады. Банктiң саясаты, әдетте банктiң дамуындағы әобалар мен даму
әоспарлары түрiнде жасалынады.
Банктiң алдына қойған мақсаты, несиелiк саясатының мақсаты деп ненi
айтамыз( С.И.оәеговтың “Словарь русского языка” деген энциклопедиясында:
“мақсат” – бұл ненi жүзеге асыру керек, неге талпыну керек деген мағынаны
бiлiредi” делiнген 4. алосыорайда к. маркс былай деп әазады: - “мақсат
заң ретiнде адамның iс-әрекетiнiң тәсiлдерi мен сипатын анықтайды”5.
жалпы, мақсатты философиялық тұрғыдан түсiну қызмет етудiң маңызды элементi
ретiнде қарастыруды көздейдi. Сондықтан банктiң мақсаттарыноның дамуындағы
сандық және сапалық сипаттамалары анықтайды.оларға қол әеткiзу деңгейiн
бағалау банк саясатының рөлi туралы айтуға мүмкiндiк бередi.
Банк саясатын қалыптастырудағы негiзгi кезең мақсаттарды анықтап,оны
жүзеге асыру мақсатында тиiстi құралдарды дұрыс таңдай бiлу болып
табылады.Әрбiр банк үшiн өзiнiң мақсаттары айқын болуы маңызды.
макроэкономикалық деңгейдегi коммерциялық банктердiң µлттық Банкпен
бiрiгеотырып қол әеткiзуге тиiс мақсатына банк жүйесi мен экономиканың
қалыпты дамуын қолдау болып табылады.
коммерциялық банктiң жалпы мақсаты,оның саясатының табыстылылығы,
рентабельдiлiгi, өтiмдiлiгi, тәуекел деңгейiнiң төмендiгi, несиелiк
портфельдiңоңтайлылығына қол әеткiзуден көрiнедi.
Банк қызметi оның жалпы саясатының құрамды бөлiгi ретiнде
қарастыраотырып, бiз банк қызметiнiң мақсаттарының банктiң стратегиялық
мақсаттарына қарағанда шектеулi байланыста болып, банк саясатының
мақсаттарымен үйлестiрiлiп жасалынатынына көз әеткiземiз. Банктiң
стратегиялық мақсаттары сияқты, несиелiк саясат та салымшылардың қаржыларын
тарту арқылы табыс табуды көздейдi.осыдан, мақсаты сырттан тартатын
қаржыларды өз пайдасына шоғырландыру арқылы банктiң өтiмдлiкке деген
мұқтаәдықтарын қамтамасыз етуге бағытталады.
Сонымен, банктiң алдына қойған мақсаттары сан алуан болуы мүмкiн,
бiрақоларды қызметтiң стратегиялық бағыттары мен жалпы аяққы мақсаттардан
бөлек қарастыру қажет. Банктiң дамуындағы жеке мақсаттарға
сүйенеотырып,оның жалпы мақсатын анықтауға болады. Бұл аяққы мақсат белгiлi
бiр өлшемдер арқылы өлшенiпотыруы тиiс.ол-нақты, қарапайым, өлшемдi болуы
тиiс. Егер, қойылған мақсатты сандық өлшеммен өлшеуге болмайтын
болса,ондаол уақыт өлшемiмен өлшенуi тиiс.
нақты бiр коммерциялық банктiң деңгейiндеоның саясаты банктiң
рентабельдiлiгi, өтiмдiлiгi мен сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында
банкоперацияларын ұйымдастыру мен жүзеге асыру шараларынан көрiнедi.
Банктiң стратегиясыноны жүзеге асырудың мақсаты мен әдiстерi деп
анықтап, ал тактикасын мақсаттарға әетудегi нақты бiр әдiстер мен
тәсiлдердiң жиынтығы деп белгiлеуге болады. Стратегия мен тактика бiр-
бiрiмен тығыз байланыста болады. Тактика стратегияны iс әүзiнде жүзеге
асырудың нақты құралы болып табылады. Сондықтан, банктiң стратегиялық
мақсаттары мен ағымдағы мiндеттердiң үйлесуi коммерциялық банктерге өз
қызметiндегi келеңсiз жағдайлардың болмауының алдын алуға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi кезде, коммерциялық банктер өзiнiң стратегиясын қалыптастыру
барысында келесi әағадайларды басшылыққа алғаны дұрыс болар едi:
1. клиент. Қазақстандық банктер үшiн клиентке қарап стратегиясын
қалыптастыру маңызды болып табылады.
2. Шығындар. Шығындарды төменгi шегiне әеткiзу тұрғысынан алғанда, банктер
өзiнiң дамуындағы басым бағыттарын анықтап,оған талдау жүргізiпотырғаны
дұрыс.
3. капитал. Банк тұрақты дамып, өзiнiң капиталы мен активтерiн арттыру
мақсатында тәуекелдiң деңгейiн де ескергенi дұрыс.
4. Банк басшылығының банктiң даму стратегиясында тиiмдi жәнеоңтайлы
стратегиясын жасаудағы қабiлетi. Қазақстанда банктердiң саны күрт өсiп
отырған кезеңдерде банктi бiлiктi мамандар емес, әр түрлi деңгейдегi
шенеунiктер, ғылыми қызметкерлер, бұрынғы партия белсендiлерi
басқарыпотырды. Қаәеттi бiлiм деңгейiнiң болмауы, менедәмент деңгейiнiң
төмендiгi жаңадан ашылған банктер мен жалпы елдегi банк жүйесiнiң
жағдайына әсерiн тигiзбейотыра алмады.
Сонымен, банк қызметi саясатының көздеген мақсатына әетуi банктiң
стратегиясы мен тактикасының қаншалықты дұрыс жасалғандығына байланысты
болып келедi. Өкiнiшкеорай, көптеген қазақстандық банктер рыноктың нақты
коньюнктурасын ескермей, тереңдетiлген маркетингтiк зерттеулер жүргізбей
өз қызметтерiн жүзеге асырыпотырады.
жоғарыда айтылған жағдайларды қорыта келiп, банктiң несиелiк
саясатының мақсаттары төмендегi шарттарды қамтуы тиiс депойлаймыз:
тәуекел деңгейiн төмегi шегiне әеткiзу мақсатында мақсатты рыноктарды
анықтап, рыноктың жағдайына талдау жасау; қаржыларды депозитке тарту,
депозит портфелiн тиiмдi басқару арқылы табыстың ең жоғарғы деңгейiн
қамтамасыз ету.
мұндағы айта кететiн тағы бiр әайт, бұл барлық коммерциялық банктер
үшiн бiрдей,ортақ саясаттың болмайтындығы.Әрбiр нақты банк өзiнiң
несиелiк саясатын түрлi факторлардың әсерiн ескереотырып қалыптастырады.
несиелiк саясатты жасау барысында банктер өздерiнiң қызметiне тiкелей
әсерiн тигiзетiн көптеген факторларға талдау жасайды. Солардың iшiнен
барлық банктерге бiрдей әсер ететiн макроэкономикалық факторларды және
жеке бiр ғана банктiң қызметiне әсер ететiн микроэкономикалық факторлады
бөлiп көрсетуге болады.
Банк қызметi жалпы алғанда жәнеоның қызметiн жеке алғанда, нарықтық
экономика жағдайындаолар екi факторлар түрiне байланысты болып келедi.
Бiрiншi топқа банктiң сыртқы саясатын анықтайтын факторларды жатқызуға
болады.олардың iшiндегi маңыздыларына төмендегi факторлады жатқызуға
болады:
▪ Ел экономикасының жалпы жағдайы, инфляция деңгейi, әIӨ өсу қарқыны,
бюдәет тапшылығы және т.б.;
▪ ҚР µлттық Банкiнiң және Қарәы министрлiгiнiң ақша-несие саясатының
әсерi;
▪ Орталық банктiң мемлекеттiкоргандардан тәуелсiздiгi, елдiң қоғамдық
өмiрiне араласуы;
▪ Тұрғын халықтың табыс деңгейi, мәдени-тұрмыстық жағдайы;
▪ Банктiң қызметiндегi аймақтық ерекшелiк;
▪ Бәсеке деңгейi;
▪ Банк қызметi мен өнiмдерiнiң баға деңгейi және т.б.
Екiншi топ факторларына банктiң iшкi саясатын анықтайтын
факторлар жатады. атап айтқанда:
▪ Депозиттердiң тұрақтылығы;
▪ Банктiң көрсететiн қызметiнiң түрлерi мен ауқымы;
▪ Банк мамандарының бiлiктiлiк деңгейi, тәжірибесі және iскерлiк
қабiлетi;
▪ Банк клиентурасы;
▪ несиелiк портфельдiң сапасы;
▪ Банктiң баға саясаты;
▪ Тәуекелдi-менедәмент деңгейi және т.б.
Банкт қызметiнiң саясатының негiзгi принциптерi (қағидалары) дәл
бүгiнгi күнге дейiн арнайы зерттеудiңобьектiсi болмаған.
Банктiк қызметтiң принциптерi несиелiк процесстiң негiзi болып
табылады, яғниоларды терең игерген сайын, банктiң қызметiнiң тиiмдiлiгi
өтiмдiлiк және табыстылық тұрғысына алғандаоңтайлы болыпотырады.
“Современный русский язык ” сөздiгiнде “Принцип (латынның Principium –
негiз, бастама) - қандай да болмасын теорияның, iлiмнiң, ғылымның негiзгi,
бастапқы жағдайы”– деп түсiнiктеме берiлген 6.
Сонымен, банктiк қызметттiң принциптерi – бұл банктiк қызметттi
қалыптастырудағы жәнеоны жүзеге асырудағы негiзгi, бастапқы жағдайлар болып
табылады. коммерциялық банктiң несиелiк саясатының принциптерiн жалпы және
арнайы, өзiне ғана тән принциптерi деп екiге бөлiп қарастырады.
коммерциялық банктiң қызметi жалпы принциптерiне –орталық банктiң
макроэкономикалық деңгейде жүргізiпотыратын мемлекеттiк саясатынаортақ
коммерциялық банктiң несиелiк саясатының принциптерiн жатқызамыз.олардың
iшiндегi маңыздыларына жататындары мыналар: ғылыми негiздiлiгi,оңтайлылығы,
тиiмдiлiгi және сонымен бiрге несиелiк саясаттың элементтерiнiң бiрегейлiгi
мен үздiксiз байланысы.
Коммерциялық банк қызметi өзiне ғана тән принциптерiне: банктiң
қызметiнiң табыстылығы, пайдалылығы (себебi кез келген коммерциялық банктiң
қызметiндегi басты мақсаты – табыс табу болып табылады), және сонымен бiрге
қауiпсiздiк пен сенiмдiлiк принциптерi жатады.
Сонымен, жалпы банк қызметiнiң негiзгi принциптерi келесiдей кестеден
көрiнiс табады (сурет 2)7.
Банк қызметi саясатының принциптерi
Банк қызметi саясатының принциптерi
1 2
жалпы принциптерi өзiне тән арнайы принциптерi
ғылыми тұрғыдан негiзделуi табыстылық, пайдалылық
Оңтайлы болуы қауiпсiздiк, сенiмдiлiк
Тиiмдiлiгi
несиелiк саясат элеметтерiнiң
бiрегейлiгi мен үздiксiз байланысы
Сурет 2
Жалпы, жоғарыда айтылған принциптердi сақтау банктiң банктiк қызметiн
тиiмдiлiгiн арттырудың алғышарты болып табылады.
Сонымен, банктiк қызмет принциптерi мен мақсаттарын,оған тiкелей және
әанама түрде әсер ететiн факторлар жиынтығын ескереотырып жасағанда ғана
банктiк қызмет тиiмдi жәнеоңтайлы болады деп саналады. ал банктiң тиiмдi
деоңтайлы банктiң өзiнiң, экономиканың өркендеуi мен гүлденуiнеоң әсерiн
тигiзерi сөзссiз.
жоғарыда тiлге тиек етiлген жағдайлар банктiң тиiмдi банктiк қызметiн
жасаудағы жалпы көзқарастарды бiрiктiруге мүмкiндiк бередi. алайда iс
әүзiнде банктiк қызметтi қалыптастырып, жүзеге асыру үшiн көптеген
факторларды ескереотырып терең талдау жұмыстарын жүргізiп отыру маңызды
шарт болып табылады.
1.2 коммерциялық банк қызметiнiң халықаралық тәжiрибесi және оны
Қазақстанда қолдану мүмкiндiгi
Елiмiзде отандық коммерциялық банктердiң қызметтерiнiң жаңа механизмiн
қалыптастыру өркениеттi елдерде кеңiнен дамыған нарықтық-қаржылық
құрылымдардың жылдар бойы қалыптасқан тәжірибесіне сүйенеотырып қалпына
келтiрудi талап етедi. Сондықтан да шаруашылық жүргізудiң әр түрлi
жағдайына бейiмдiлiгi мен тиiмдiлiгiн әлдеқашан байқаған, әрi қатаң
бәсекелiк күресте ұзақ тарихи таңдаудың әемiсi болып табылатын банктiң
несиелiк саясатын қалыптастыруға қатысты шет елдiк тәәiрибелердi зерттеудiң
маңызы зор. алайда, батыстың экономикалық теориялары нарықтық экономика
субьектiсi ретiндегi қазақстандық коммерциялық банктердiң қажеттiлiгiн
толығымен қамтамасыз ете алмайды, яғни отандық коммерциялық банктер өз
қызметiне шет елдiк тәәiрибенi автоматты түрде көшiрiп, өзiне бейiмдей
алмайды.олар Қазақстан экономикасында тек экономикалық қайта құру
нәтижесінде қалыптасатын елiмiздiң өзiне ғана тән ерекшелiктерiн ескере
отырып қолдау табуы мүмкiн.
ХХI ғасырдың басындағы дүниежүзiлiк шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшелiктерiнiң бiрi – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрi
қарқынды дамуы болып отыр. Ел Президентi Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында осы орайда былай делiнген: “азиялық Барыс болу үшiн бiздiң
басымдықтарымыздың қатарына макроэкономикалық көрсеткiштер саласындағы
алдыңғы қатарлы халықаралық тәәiрибе енгiзiлуi тиiс.ол-инфляция мен бюдәет
тапшылығының төмен болуын, ұлттық валютаның күшейуiн, жинақтау нормасының
жоғары болуын көздейдi. Бұл рецепт Жапонияда, Кореяда, Индонезияда, Тайвань
мен Чилиде iске асты. Қазақстанда да iске асады” 8.
Бүгiнде бiз әлемдiк экономикада әр түрлi халықаралық банктердiң кең
қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанның куәсi болыпотырмыз. Бұл
құбылыс ұлттық экономиканың мейлiнше ашықтыққа ұмтылысынан, халықаралық
құрылымдардың әақындасып, өзара көмек арқылы нығайып, дами бастағанынан
байқалады.
Әрине, аталған құбылысоңайлықпен әүрiп әатқан жоқ. Бұл бәсекелi,
қайшылықты да диалектикалық қозғалыс. Халықаралық банктердiң әлемдiк
экономикада кең қанат әаюының диалектикасының өзi жекелеген елдердiң
экономикалық тәуелсiздiк пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген
ұмтылысының көрiнiсi. Дүниежүзiлiк шаруашылықтың нығаюы, ұлттық
экономиканың мейлiнше ашықтығы, дамудың жаңа, тиiмдi арналарының пайда
болуы –осының бәрi экономикалық өсудiң диалектикасы болып табылады.
Қазiргi кезеңде адамзат әлемiн “ақ, қара” деп жіктеп, “капитализм”,
“социализм” атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антогонизмдер де келмеске
кеттi. Бiздiң заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпығаортақ
заңдылықтарына бағынатын бiртұтас әлем. Сондықтан елiмiздiңойдағыдай
өркендеп, гүлденуi үшiн ел экономикасының халықаралық банктермен байланысын
нығайтудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес үкiметi тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субьектiсi бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субьектiсi болуынаоған ешкiм мүмкiндiк те берген жоқ едi.
Ал, қазiр Қазақстанның егемендi ел ретiнде қалыптасуы барысында
халықаралық банктермен байланысын, ұлт экономикасы үшiн маңызы мен
болашағын қолға алып, зерттеу көкейтестi мәселеге айналыпотыр.
Елiмiздiң халықаралық банктермен байланыстарынорнықтырып, дамытудың
қазiргi кезеңi сол қатынастардың нысандары мен әдiстерiн түбегейлi өзгерту
қажеттiгiмен айқындалады. Бұл, әрине, мейлiнше қолдауға тұрарлық құбылыс.
Дегенмен, қазақстандық банктердiң дүниеәүзiлiк қаржы-несие қатынастарына
еркiн адымдап кiруiне, халықаралық банктердiң шарапаттарын пайдалануына
кедергi боларлық себептерi де жоқ емес. Сол себептердiң бiрi халықаралық
банктер қызметi саласындағы бай тәжiрибенi екшейтiн, әлемдiк рыноктағы
олардың маңызын, ерекшелiктерiн талдайтын зерттеулердiң тапшылығы.
Халықаралық, рыноктық орта өзiнiң экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
аспектiлерi бойынша бiздiң елде қалыптасып,орныққан шаруашылық қызметiн
жүргізудiң әдiс-амалдарынан өзгеше екендiгi мәлiм. Соңғы уақытқа дейiнорын
алып келген халықаралық банктерге деген көзқарасымыз рыноктың заңдарына
сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзiнiң шарасыздығын, тiптi кейбiр
сәттерде зиянды екенiн көрсетiп жүр. мұның өзi шетелдiк әрiптестермен өзара
түсiнiктi, бiрлескен iс-қимылдарды атқаруды күрделiлендiредi, тiптi заяға
кетiредi.
Сондықтан да, бiз әлемдiк шаруашылықтағы банктердiң мақсаттары мен
мiндеттерiн,олардың құрылымын және жүзеге асыру механизмi мен
ерекшелiктерiн,олардың дамуындағы негiзгi тенденциялары мен өзгешелiктерiн
алғашқылардың бiрi болып осы диплом жұмысында зерттеп отырмыз. Бұл
банктердiң жүргізiпотырған саясаты, соның iшiнде несиелiк саясатыосы
аталған мәселелердi зерттеудiң жаңа, бүгiнгi күн талаптарына сай бағыты
болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында халықаралық банктер
тәжірибесіндегi несиелiк саясаттың рөлiн ашып көрсету үшiн, бiз әлемдiк
экономика тәжірибесіне үлкен көңiл аударыпотырмыз және соның көмегi арқылы
Қазақстан Республикасындағыолардың маңызын қарастырып, Республиканың
халықаралық банктермен байланысын саралапотырмыз.осы кешегi күнге дейiн ел
экономикасы үшiн сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту басты проблема
болып саналып келдi. Бүгiнде өзiнiң өзектiлiгiн әоғалтпай, бұл проблема
өзiнiңорынын басқа проблемаға бередi –ол ел экономикасындағы шет елдiк
банктердiң несиелiк саясатының маңызы,оны отандық коммерциялық банктер
қызметiне бейiмдеп, iс жүзiнде қолдану проблемасы.
Сонымен, халықаралық банктердiң қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметiнiң
ғаламдану аясы да ұлғая бермек. Әлемдiк тәәiрибе банк саясатын жүргізуде
елеулi әетiстiктерге әеттi және сол әетiстiктердi ел экономикасының
ерекшелiктерiн ескереотырып қолдану,отандық коммерциялық банктердiң
несиелiкоперацияларын дамытудың алғышарты болып табылады.
Банк пен клиенттер арасында өзара пайдасы бар қатынастарды дамыту
несиелiк саясаттың өмiрге адымдап кiруiнiң кепiлi болып табылады.
Салымшылар санын ұлғайту үшiн, банколардың мүдделерi мен талаптарын
тыңғылықты зерттепотыруы тиiс. Клиенттердiң өзi де банктiң экономикалық
жағдайын бiлiп отырғаны абзал. Батыста клиенттердiң шексiз сенiмiне ие
болған банктердiң белгiлерi анықталып қойған. мұндай банк сенiмдi,
кәсiпкерлiк әлемде елеулi әетiстiктерге қол жеткiзген болуы керек,ал бiздiң
отандық коммерциялық банктердiң айқын жағдайын ашып көрсететiн басылымдар
өте сирек кездеседi. Сондықтан Қазақстандық банктердiң нақты жағдайын ашып
көрсететiн мәлiметтер базасын қалыптастыру отандық тәжiрибеде қажет ақ.олар
банк қызметiнiң барысын талдауды тек есеп бергендерiне қарап емес, сонымен
бiрге қалыптасқан жағдайды алғашқы мәлiмет көздерiне қарап талдауға
мүмкiндiк берер едi. мұндай тәәiрибе Германияда, Францияда, Люксембургте,
АҚШ-та және басқа көптеген дамыған елдерде қалыптасқан.осыған байланысты
1996 жылы Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) белгiлi бiр мерзiмдерде банктiң
ресми экономикалық көрсеткiштерiн жариялап отырудың стандарттарын
белгiледi.
Депозиттердiң өсуi аяқ астынан пайда болатын құбылыс емес.ол көптеген
факторларға: ең алдымен банктiң уақытша бос қаржыларды шоғырландыруға, өз
қаржыларын банкке инвестициялауға деген клиент мүдделерiн арттыруға
бағытталған банктiң саясатына байланысты болып келедi.осы орайда, банктер
салымшыларға әеңiлдiк беру туралы ереәе жасап,оларға қызмет көрсетудiң
ыңғайлы нысандарын тауып, уақыттарын барынша үнемдеу жолдарын қарастыруы
қажет. ал әзiргеотандық банктердiң несиелiк саясаты өкiнiшкеорай банктiң
өзiнiң мүдделерiн қанағаттандыруға бағытталыпотырады.
Шет елдерде банктер депозиттердi тартудың көптеген әдiстерiн қолданып
отырады. Мұнда, кей жағдайдарда банк несиелiк шотта үлкен сомасы бар қарыз
алушылардың ссудалары бойынша барынша төмен сыйақы ставкасын белгiлепотыру
арқылы ынталандырса, кей жағдайларда банкте өте iрi сомада ақшаларын
сақтайтын клиенттерге қызмет көрсету төлемiн төмендетiп, кейде оны төлеуден
мүлде босатыпотырады. Қалыпты қаржы жағдайы бар, банк алдында өз
мiндеттемелерiн кiршiксiз орындайтыносындай клиенттердi аталған жолдармен
ынталандыру зерттеушiлердiң ойынша бiздiң жағдайда да толығымен қолдау
таба алар едi.
Бiздiң елiмiздеосы күнi бүгiнге дейiн несиелiк операциялар бойынша
белгiленетiн сыйақы стакаларына аса көп назар аударылмай келдi. Халықтық
Банкiнiң тұрғын халықтың жинақтарын тартудағы монополиялық жағдайы және
салымдардың дамымаған жүйесi проценттiк саясаттың дамуына тосқауыл болып
келдi.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуы мен банк жүйесiнiң
реформалануы проценттiк саясаттың сипатына толығымен өзгерiстер енгiздi.
Банктер сыйақы (мүдде) ставкасының деңгейiн өздерi анықтай бастады.
ҚР Орталық Банкiнiң сыйақы ставкалары арқылы реттеп отыру қабiлетi
әлемдегi жалпы тенденциялар ағымына ендi, алайда Қазақстандағы сыйақы
ставкасының деңгейiнiң өзi шет елдегi ставкалармен ешбiр салыстыруға
келмейдi. Мысалы, 1995 ж. желтоқсан айында Германияның Бундесбанкi бiр
жылдың iшiнде үшiншi рет экономиканы жандандыру мақсатында қысқа мерзiмдi
проценттiк ставкаларын төмендеттi. Бұл шара басқа да еуропалық
мемлекеттердiң орталық банктерiнiң проценттiк стакаларды төмендетуiне
әсерiн тигiздi. Германиядағы есептiк және ломбардттық ставкалар 3 ( және 5(
дейiн төмендетiлдi және ең төменгi рекордттық деңгейге төмендедi.
Ұлыбританияда базалық проценттiк ставкалар төмендетiлген күннiң ертеңiне
Швейцарияда (2 ден 1.5 (), Бельгияда (3.5 тен 3 (), Нидерландыда (3.25 тен
2.75 (), австрияда (3.5 тен 3(), Данияда (4.75 тен 4.25 (), Ирландияда (7
тен 6.5() базалық проценттiк ставка төмендетiлдi, ал Жапонияның орталық
Банкi 1995 ж. қыркүйегiнде есептiк стаканы 0.5 ( деңгейiне дейiн
төмендеттi. мамандардың айтуына қарағанда, мұндай шаралар қаржы сферасының
тұрақтылығын нығайтады, бiрақ үкiмет органдарының мемлекеттiк шығындарды
қысқартуына мәжбүрлейдi.
Банктiк қызмет көрсету рыногына маркетингтiк зерттеулер жүргізудiң және
шет елдiк банк тәжірибесін салыстыру нәтижесінде қаржыларды депозитке тарту
шараларының негiзгi бағыты – салымдар мен депозиттердiң түрiн көбейту
керек деген қорытынды жасалған болатын.
Рыноктың қазiргi жағдайының ерекшелiктерiн анықтау, елiмiздегiосы
салада қалыптасқан жағдайды қарастыру Қазақстандағы салымдар жүйесiнiң
келесi перспективалы бағыттарын анықтауға мүмкiндiк бердi.
Салымдардың негiзгi түрлерi төмендегiдей болуы тиiс:
1) талап еткенге дейiнгi (ағымдағы) салымдар, өйткенi мұндай салымдардың
түрлерi банктiң клиентiнеоперациялардың көптеген түрлерiн (есептiк,
төлемдiк және т.б.) жүзеге асыру құқын бередi;
2) мерзiмдi салымдар, соның iшiнде ағымдағы шоттарға қарағандағы клиентке
жоғары табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн және белгiлi бiр мақсаттарды
жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн әинақ салымдары;
3) трансакциалық салымдар, жоғарыда айтылған салымдардың екi түрiнiң де
артықшылықтарын бiрiктiруге мүмкiндiк бередi.
Шет елдiң банк тәжірибесінде соңғы жылдары базалық депозит терминi
кеңiнен қолдау тапқан,ол пассивтiоперациялар төңiрегiнде күрделi
зерттеулердiң болмауы себебiнен қазақстандық банк тәжірибесінде
кездеспейдi. американдық зерттеушiлер базалық депозит деп экономикалық
жағдайдың қандай да болмасын өзгерiсiнде банкте қалатын депозиттердi
айтады.осындай депозиттер несиелiк базаның негiзi болып табылады. Бiрақ,
банкке деген клиенттiң сенiмi әоғалған кезден бастап мұндай депозиттер
банктен әедел қайтарылып алынады бұл- iс әүзiнде дәлелденген әайт.
Қазiргi кезде қазақстандық банктердi толғандыратын көкейтестi
мәселелерiнiң бiрi - бұл банк қызметiн сақтандыру, банк клиенттерiнiң
мүдделерiн қорғау болып отыр.
Депозиттердi сақтандыру мәселесi бүгiнгi таңда тек Қазақстанда емес,
сонымен бiрге бүкiл бұрынғыодақ құрамында болған республикаларда да өзектi
проблемаға айналған. мысалы, Литва, Латвия, Белоруссия, Украина, Қырғызстан
және т.б. тұрғын халықтың салымдарын сақтандыру туралы заңдар қабылдау
бағытында жұмыс жүргізуде.
Шет мемлекеттердегi тұрғын халықтың депозитерiн сақтандыру әдiстерi
туралы бiрер сөз айта кеткен жөн деп санаймыз.
коммерциялық банктердiң сенiмдiлiгiолардың қызметiндегi маңызды
элементтердiң бiрi болып табылатындығы бiзге мәлiм. ал сол сенiмдiлiктi
қамтамасыз етудегi шешушi факторлардың бiрiне банк жүйесi өте дамыған
елдердiң барлығында қолданатын депозиттердi сақтандыру шаралары жатады.
Депозиттердi сақтандырудың басты мақсаттары мыналар:
1) қоғамның банкке деген сенiмiн қамтамасыз ету;
2) банктiң салымшылары мен акционерлерiнiң мүдделерiн қорғау;
3) банк қызметiне бақылау жасауды күшейту және т.б.
Депозиттердi сақтандыру жүйесi ең алғаш АҚШ-да қалыптасқан болатын.
Қазiргi кезде АҚШ-да мемлекет банктердiң және басқа да қаржы
институттарының банкроттықа ұшыраған жағдайында олардың клиенттерiнiң
салымдарының сақталып қалуына кепiлдеме бередi. АҚШ аумағындағыосы сияқты
қызмет көрсету түрiмен айналысатын маңызды институттардың бiрiне
депозиттердi сақтандырудың федералдық корпорациясы жатады (ДСФк).ол банктiң
барлық салымшыларын сақтандырумен айналысады. ДСФк 1930-1933 жылдар
аралығындағы бiрқатар банктердiң банкроттыққа ұшырағанының нәтижесінде
көптеген салымшылар өз қаржыларын әоғалтуын байқаған соң, 1934 жылы
құрылған болатын. Қазiргi кездегi ДСФк-ның басты мiндетi банк жүйесiнiң
тұрақтылығына деген сенiмдi қамтамасыз етiпотырады.
Қазақстанда депозиттердi сақтандыру проблемасы өзектiлiгiн күнi бүгiнге
дейiн әоғалтқан жоқ. Тәуекелдi банктiк немесе банктiк қызмет жүргізу
нәтижесінде өз клиенттерiнiң алдындағы мiндеттемелерiнорындамайотырған
банктердiң саны аз емес. Сондықтан да елiмiзде Депозиттердi сақтандыру қоры
құрылған болатын.
Банктiк қызметтiң мәселесiне қайтыпоралатын болсақ, дамыған елдердiң
экономикалық әдебиеттерiнде банктiк қызмет, әсiресе несиелiк ақша
проблемеларына көп көңiл бөлiнедi. ақша айналымына тиiмдi бақылау жасау
және басқару үшiн айналымдағы ақша массасын әоспарлаудың, боләамдаудың және
реттеудiң түрлi әдiстерi қолданылады. Экономикасы дамыған, өркениеттi
мемлекеттерде кеңiнен тараған әүйеге монетарлық агрегаттарды анықтау жүйесi
жатады. Дәл қазiргi кезде АҚШ-та агрегаттардың 75-ке жуығын қолданады, ал
бiздiң елiмiзде, кешегi күнге дейiн тек қолма-қол ақша массасы реттелiнiп,
нәтижесінде инфляциялық процесстер туындап отырды. Бұл көбiне елiміздегi
экономикалық даму бағыттарымен түсiндiрiледi.
Сонымен, әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, тұрғын халықтың уақытша
бос ақшаларын тарту проблемасы бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiнiң бiрi
болып отыр.
Банк қызметi мiндеттерi – тұрғын халықтың уақытша бос қаржыларын
шоғырландыру болып табылады, себебi, тұрақты ресурстық базасы болмаған
банктер тұрақты дами алмайды. Сондықтан, банктердiң оңтайлы банктiк қызмет
қалыптастыру проблемасы шешуiн табуды талап ететiн басқа да бiрқатар
проблемалардың қатарында болып отыр.оны шешудiң кейбiр бағыттарын бiз
диплом жұмысының үшiншi бөлiмiнде қарастырамыз.
II. Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктер капиталдарын басқару
және қызметiнiң қазiргi жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы банк қызметiнiң қазiргi кездегi жағдайы мен
банк қызметiнiң жаңа технологиясын жүзеге асыру бағыттары
Банк қызметтерiнде кез келгенде уақытта депозиттер бойынша клиенттердiң
сұранысына тәуелдi: маңызы жағынан жоғары болатын факторлардың бiрi
банктердiң қаражат алу әдiстерi, депозиттердiң түрлерiне сыйақы ставкасы
мен қызмент төлемдерiн ескергендегi, несиелiк шоттарды пайдаланушы
клиенттердi тарту болып табылады.
Соңғы жылдарда клиенттер тарапынан үлкен сұранысқа ие болған депозиттер
мерзiмдi депозиттер болып табылады. Депозиттердiң әинақ және мерзiмдi
категорияларының iшiнде жоғарғы табысты әинақ салымдары, әсiресе ақша
нарығының депозиттерi,салымдары бойынша реттелiнбейтiн және нарық
жағдайларына қарай өзгеретiн депозиттер, табыстылығы төмен депозиттердiң
есебiнен жоғарғы қарқынмен өсуде. Сыйақы төленбейтiн талап еткенге дейiнгi
депозиттер төмендеп кеттi. Егер банктер өз ерiктерiмен несиелiк портфель
құрамы жөнінде шешiм қабылдайтын болса,онда талап еткенге дейiнгi
депозиттердi таңдаған болар едi.
Қазақстанның тәуелсiз мемлекет ретiнде қалыптасуы мен тәуелсiз банк
жүйесiн құруы барысында елiмiздегi екiншi деңгейлi банктердiң қызметi заң
жүзiнде 1993 жылдың 13 сәуiрiнде қабылданған “ҚР Банктер және банк қызметi
туралы” заңымен бекiтiлген болатын. алайда, банктердiң салымдарды тарту
қызметi толығымен 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР Банктер және
банк қызметi туралы” заңымен реттеледi.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге әетуiнiң қажеттiгiнен туындады. нарықтық экономикаға
көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiн реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердiң басым бөлiгi өз қызметiн көптеген себептерге байланысты
тоқтатуға мәжбүр болды. 1992-2002 ж.ж.аралығында банктердiң сандық
өзгерiсiнiң динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1)9.
Қазақстан Республикасында екiншi деңгейлi банктердiң қызметi
өзге де дамыған, өркениеттi мемлекеттердiң тәжірибесін еншiлейотырып,
қазiргi кезде бiрқатар заң актiлерiмен реттеледi.
кесте 1. Қазақстан Республикасы аумағында екiншi деңгейлi банктердiң сандық
өзгерiсiнiң динамикасы
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
1 3 4 5 6 7 8 9
Банктер 82 80 89 67 60 39 24
Филиалдар 74 73 72 48 48 24 -
саны
Қазiргi кезде Қазақстан халқы өздерiнiң салымдары салудың сенiмдi және
тиiмдiрек әдiстерiн iздестiру үстiнде. Көптеген қаржы институтарының
банкроттықа ұшырауның салдарынан 1997 жылдың аяққы шенiнен бастап тұрғын
халық өз қаржыларын банктерге сенiп тапсыра бастады. Бұл несиелiк сасатты
қалыптастырудың бiрден-бiр маңызды себептерi болып табылады.
2000 жылғы несиелiк рыноктың жағдайы.осыған қосымша себеп көптеген отандық
коммерциялық банктердiң салымшыларды тартуға деген белсендi банк қызметi
болды.
Ресми органдардың деректерi Қазақстандық несиелiк рыноктың 1999 жылдан
бастап қалыптасып отырғандығын растайды. ҚР мемлекеттiк комитетiнiң
мәлiметтерiне жүгiнсек, 1999 жылы жалпы Қазақстан бойынша заңды және жеке
тұлғалардың депозиттерi мен салымдары 8.8 есе өсiп, 1998 жылдың 1
қаңтарында 7.7 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 7.7 млрд. тенге
құрады, 1998 жылдың 1 ақпанында 10.4 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1
шiлдесiнде 16.16 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қарашасында 18.15 млрд.
тенге құрады, 2000 жылдың 1 қаңтарында 21.2 млрд. тенге құрады, 2000 жылдың
1 қыркүйегiнде 25 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 28.8 млрд.
тенге құрады, 2001 жылдың 1 қаңтарында 33.9 млрд. тенге құрады, 2002 жылдың
1 қаңтарында 47.7 млрд. тенге құрады, 2003 жылдың 1 қаңтарында 52.8 млрд.
тенге құрады, 2006 жылдың 1 қаңтарында 98.6 млрд. тенге құрады, 2006 жылдың
1 қаңтарында 107.87 млрд. тенге құрады.
Бұл мәлiметтер қазiргi кездегi несиелiк рыноктың басқа рыноктарға
қарағанда қарқынмен өсiп отырғандығын сипаттайды. Ал осы рыноктың ауқымы
мен жоғары сыйақы стакасының көлемi басқа рыноктарға қарағанда тартымды
етедi.
2000 жылы қалыптасқан Қазақстан бойынша депозиттердiң құрылымын
қарастырып көрелiк. Депозиттердiң құрамында негiзгi бөлiгiн (59.7 () 4.6
млрд. тенге тұрғын халықтың салымдары құрайды, 3 млрд. тенге (39.3 ()
мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың салымдары құрайды, 75 млн. тенге (1
() – жеке кәсiпкерлердiң салымдарының үлесi. Бұл осы орайда айтылған,
тұрғын халықтың салымдары жалпы салымдардың iшiндегi үлес салмағы басым
деген тұжырымдарын растайды. 2002 жылдағы тұрғын халық пен заңды
тұлғалардың салымдары мен депозиттерiнiң серпiнiн суреттен көре аламыз
(сурет 4)10.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz