Әл- киндидің өмірі
І. Кіріспе.
1.1. әл. Киндидің өмірі.
II. Негізгі бөлім.
2.1. әл.Киндидің еңбектері
2.2. әл. Кинди философ ретінде Аристотельді құрметтеуі
2.3. әл. Киндидің бүгінгі күн үшін көтерген мәселесі
2.4. әл. Киндидің « уақыт туралы пікірі»
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1. әл. Киндидің өмірі.
II. Негізгі бөлім.
2.1. әл.Киндидің еңбектері
2.2. әл. Кинди философ ретінде Аристотельді құрметтеуі
2.3. әл. Киндидің бүгінгі күн үшін көтерген мәселесі
2.4. әл. Киндидің « уақыт туралы пікірі»
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Толық есімі Абу-Юсуф Якуб бну-Искак ал-Кинди - Иемендегі Кинди аймағының басшыларының ұрпағы. Әкесі Куфаның (Ирак) әмірі қызметін атқарған. Оның туған жылы 800, ал қайтыс болған жылы туралы екі түрлі пікір бар: бірі 860 жылы десе, екінші деректерде 879 жыл. Демек, әл-Кинди не 60, не 79 жыл ғұмыр сүрген. Туған жері - Басра, білімді Бағдатта алып, есейгенге дейін осы қалада болған.
Арабтың алғаш философы атанған әл-Кинди сол кезде ха¬лиф әл-Мамунның (813—833) және оның інісі халиф әл-Мутасимнің ұнатқан адамы болған. Халифтермен мұндай жақындастықтың басты себебі, әл-Кинди мутазилиттер ілімімен тығыз байланыста болған еді. Тарихтан белгілі, әл-Мамун ха¬лиф заманының алдыңғы қатарлы зиялы адамы ретінде мутази-литтерді барынша қолдап, қорғаған еді. Діни фанатиктер мутазилиттермен өш болатын.
Әл-Кинди жан-жақты білімді, терең ойлы ғұлама. Оның қалам тартпаған білім саласы жоқ десе де болғандай. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, оның еңбектерінің ұзын-ырғасы 238-ге жеткен. Әл-Кинди еңбектері: метафизика, логика, эти¬ка, математика, астрономия, медицина, метеорология, музыка теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Мұның бәрі бір төбе іс болса, әл-Киндидің ерен ерлігі Аристотель еңбектерін грек тілінен арабшаға аударып, оларға түсінік, яғни герменевтикалық талдау беруінде. Ол Аристотельдің «Метафизикасын», «Поэтикасын», «Категориясын» және «Екінші Аналитикасын» аударып, оларға түсініктер берген. Одан өзге әл-Кинди Птолемей, Эвклидтің шығармаларына түсінік жазған.
2.1. Әл-Кинди еңбектері.
Еуропада X-XI ғасырда латын тіліне аударылып, оны ғалымдар (итальян ғалымы Корден) әлемдегі аса үздік жиырма ойшылдың бірі деп мойындаған. Алайда оның шығармалары бізге дейін жетпеген, жоғалған деп есептелген. Отызыншы жылдары неміс шығыстанушысы Х.Риттер Стамбулдан әл-Киндидің 29 трактатын тапқан. Солардың ішіндегілерден орысшаға аударылғандары:
1. Аристотель кітаптарының саны және философияны меңгерудегі қажеттілік туралы трактат;
2. Алғашқы философия туралы трактат;
3. Пайда болу және жойылудың ішкі әрекеттік себептерін түсіндіру туралы трактат;
4. Бес мән туралы кітап.
Арабтың алғаш философы атанған әл-Кинди сол кезде ха¬лиф әл-Мамунның (813—833) және оның інісі халиф әл-Мутасимнің ұнатқан адамы болған. Халифтермен мұндай жақындастықтың басты себебі, әл-Кинди мутазилиттер ілімімен тығыз байланыста болған еді. Тарихтан белгілі, әл-Мамун ха¬лиф заманының алдыңғы қатарлы зиялы адамы ретінде мутази-литтерді барынша қолдап, қорғаған еді. Діни фанатиктер мутазилиттермен өш болатын.
Әл-Кинди жан-жақты білімді, терең ойлы ғұлама. Оның қалам тартпаған білім саласы жоқ десе де болғандай. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, оның еңбектерінің ұзын-ырғасы 238-ге жеткен. Әл-Кинди еңбектері: метафизика, логика, эти¬ка, математика, астрономия, медицина, метеорология, музыка теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Мұның бәрі бір төбе іс болса, әл-Киндидің ерен ерлігі Аристотель еңбектерін грек тілінен арабшаға аударып, оларға түсінік, яғни герменевтикалық талдау беруінде. Ол Аристотельдің «Метафизикасын», «Поэтикасын», «Категориясын» және «Екінші Аналитикасын» аударып, оларға түсініктер берген. Одан өзге әл-Кинди Птолемей, Эвклидтің шығармаларына түсінік жазған.
2.1. Әл-Кинди еңбектері.
Еуропада X-XI ғасырда латын тіліне аударылып, оны ғалымдар (итальян ғалымы Корден) әлемдегі аса үздік жиырма ойшылдың бірі деп мойындаған. Алайда оның шығармалары бізге дейін жетпеген, жоғалған деп есептелген. Отызыншы жылдары неміс шығыстанушысы Х.Риттер Стамбулдан әл-Киндидің 29 трактатын тапқан. Солардың ішіндегілерден орысшаға аударылғандары:
1. Аристотель кітаптарының саны және философияны меңгерудегі қажеттілік туралы трактат;
2. Алғашқы философия туралы трактат;
3. Пайда болу және жойылудың ішкі әрекеттік себептерін түсіндіру туралы трактат;
4. Бес мән туралы кітап.
1. Ж.Алтай, А.Қасабек. Философия тарихы. Алматы «жеті жарғы» 1989ж.
2. Т.Ғабитов Философия. Алматы «Раритет» 2005ж.
3. Орта ғасырлық діни философия.Алматы «Жазушы-2005ж.
4. Ә.Дербесалиев «Қазақ даласының жұлдыздары.Алматы «Жазушы» 1995ж.
5. Д.Кішібеков «философия» Алматы «Рауан» 1991ж
2. Т.Ғабитов Философия. Алматы «Раритет» 2005ж.
3. Орта ғасырлық діни философия.Алматы «Жазушы-2005ж.
4. Ә.Дербесалиев «Қазақ даласының жұлдыздары.Алматы «Жазушы» 1995ж.
5. Д.Кішібеков «философия» Алматы «Рауан» 1991ж
Жоспар
І. Кіріспе.
1. әл- Киндидің өмірі.
II. Негізгі бөлім.
1. әл-Киндидің еңбектері
2. әл- Кинди философ ретінде Аристотельді құрметтеуі
3. әл- Киндидің бүгінгі күн үшін көтерген мәселесі
4. әл- Киндидің уақыт туралы пікірі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1. әл-Кинди өмірі
Толық есімі Абу-Юсуф Якуб бну-Искак ал-Кинди - Иемендегі Кинди
аймағының басшыларының ұрпағы. Әкесі Куфаның (Ирак) әмірі қызметін
атқарған. Оның туған жылы 800, ал қайтыс болған жылы туралы екі түрлі пікір
бар: бірі 860 жылы десе, екінші деректерде 879 жыл. Демек, әл-Кинди не 60,
не 79 жыл ғұмыр сүрген. Туған жері - Басра, білімді Бағдатта алып,
есейгенге дейін осы қалада болған.
Арабтың алғаш философы атанған әл-Кинди сол кезде халиф әл-Мамунның
(813—833) және оның інісі халиф әл-Мутасимнің ұнатқан адамы болған.
Халифтермен мұндай жақындастықтың басты себебі, әл-Кинди мутазилиттер
ілімімен тығыз байланыста болған еді. Тарихтан белгілі, әл-Мамун халиф
заманының алдыңғы қатарлы зиялы адамы ретінде мутази-литтерді барынша
қолдап, қорғаған еді. Діни фанатиктер мутазилиттермен өш болатын.
Әл-Кинди жан-жақты білімді, терең ойлы ғұлама. Оның қалам тартпаған
білім саласы жоқ десе де болғандай. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, оның
еңбектерінің ұзын-ырғасы 238-ге жеткен. Әл-Кинди еңбектері: метафизика,
логика, этика, математика, астрономия, медицина, метеорология, музыка
теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Мұның бәрі бір төбе іс
болса, әл-Киндидің ерен ерлігі Аристотель еңбектерін грек тілінен арабшаға
аударып, оларға түсінік, яғни герменевтикалық талдау беруінде. Ол
Аристотельдің Метафизикасын, Поэтикасын, Категориясын және Екінші
Аналитикасын аударып, оларға түсініктер берген. Одан өзге әл-Кинди
Птолемей, Эвклидтің шығармаларына түсінік жазған.
2.1. Әл-Кинди еңбектері.
Еуропада X-XI ғасырда латын тіліне аударылып, оны ғалымдар (итальян ғалымы
Корден) әлемдегі аса үздік жиырма ойшылдың бірі деп мойындаған. Алайда оның
шығармалары бізге дейін жетпеген, жоғалған деп есептелген. Отызыншы жылдары
неміс шығыстанушысы Х.Риттер Стамбулдан әл-Киндидің 29 трактатын тапқан.
Солардың ішіндегілерден орысшаға аударылғандары:
1. Аристотель кітаптарының саны және философияны меңгерудегі қажеттілік
туралы трактат;
2. Алғашқы философия туралы трактат;
3. Пайда болу және жойылудың ішкі әрекеттік себептерін түсіндіру туралы
трактат;
4. Бес мән туралы кітап.
Демек, біздің қолымызда араб философы әл-Киндидің әзірге орыс тілінде
төрт трактаты бар. Әл-Киндидің аталған төрт трактатына қысқаша жеке-жеке
тоқталайық.
Аристотель кітаптарының саны және философияны меңгерудегі қажеттілік
туралы трактатына қысқаша шолу.
Әл-Кинди философ ретінде Аристотельді аса құрмет тұтқан, оның
айтуынша, философиямен шұғылданбақ болған адам Аристотель еңбектерін
танудан бастауы керек. Әрине, әрбір істің басшысы Алла, - дейді әл-Кинди,
- ал бірақ білім бұлағы Аристотель еңбектерінде.... Ол Аристотель
шығармаларын төрт түрге бөліп, топтаған. Бұл философ еңбектерін түсіну үшін
жасалған тәсіл.
Бірінші топтамаға логика, екіншіге физика туралы кітаптар енген.
Үшінші топтама - өздігінен өмір сүріп, нақтылы нәрселерді қажет етпейтін,
бірақ солармен бірге өмір сүріп, бірге байланыс тәсілінде болатын білімдер
туралы кітаптар. Төртінші топтама - нәрселерді қажет ететін және олармен
ешқандай байланыста емес білімдер туралы кітап.
Логика туралы кітаптар - сегіз. Алғашқысы Категориялар деп аталады.
Мұнда сөз ұғымдар (категориялар), субстраттар және сипаттар (атрибуттар)
туралы. Субстрат дегеніміз - субстанция (зат). Сипат (атрибут) дегеніміз -
акциденция. Сипат деген заттың ішінде болып, не өзінің аталуы, не өзіндік
белгісі болмайды. Бұл кітапта, әл-Кинди айтуынша, тоғыз акциден-талдык үғым
бар, олар: сан, сапа, қатынас, орын (кеңістік), уақыт, әрекет, өзгеріске
түсу, қабылдану (обладание) және орын алу немесе орналасу.
Логиканың екінші кітабы Түсініктеме деп аталады. Бұл еңбекті кейбір
кейінгі зерттеушілер Герменевтика деп те атап жүр. Мұнда әл-Кинди
бастауыш және баяндауыш, яғни субъект және предикат туралы айтылған дейді.
Үшінші кітап - Екінші Аналитика немесе Аподейктика, яғни дәлелдер
туралы деген сөз.
Логиканың бесінші кітабы - Топика, ол деген сөз - Орын туралы,
яғни пікір айтудағы ортақ мәселелер.
Алтыншы кітап - Софистика, демек, ақыл айтушылар туралы.
Әл-Киндидің жетінші кітабы - Риторика, яғни шешендік сөз туралы.
Соңғы, сегізінші кітап - Поэтика, яғни поэзия туралы.
Міне, осылайша, әл-Кинди грек философы Аристотельдің логика туралы
сегіз кітабын атап өткен.
Физика туралы кітаптар, әл-Кинди айтуынша, жетеу: біріншісі -
Физика, екіншісі - Аспан туралы кітап, үшіншісі - Пайда болу және
жойылу туралы, төртіншісі - Ауадағы және жердегі құбылыстар, бесіншісі -
Минералдар туралы, алтыншысы - Өсімдіктер туралы, жетінші - Жануарлар
туралы.
Үшінші топтағы кітаптарға әл-Кинди мыналарды атайды (олардың саны
төртеу). Алғашқысы - Жоқ туралы, екіншісі - Қабылдау және қабылдану,
үшіншісі - Түс көру және ояу болу, төртінші – Ғұмырдың ұзақтығы және
қысқалығы.
Төртінші топтағы кітапқа Метафизиканы жатқызған.
Одан әрі әл-Кинди этика мәселесіне тоқталып, Аристотельдің өзінің ұлы
Никомахқа арнаған кітабы туралы әңгімелейді, қайтадан аты аталған
кітаптарға талдау жасаған.
2.2. әл- Кинди философ ретінде Аристотельді
құрметтеуі
Әл-Кинди айтып отырған Аристотель шығармаларының бәрі грек тілінен
орысшаға аударылған. Мәскеуде Философиялық мұралар сериясымен
Аристотельдің төрт томдық шығармалар жинағы басылып шыққан. Осы жинаққа
енген Саясат деген еңбекті әл-Кинди сөз етпеген. Оның екі себебі болуы
мүмкін, бірі - әл-Кинди трактаты бізге толық жетпеуі, екіншіден -
Саясаттың араб философына беймәлім болуы.
Әл-Киндидің бұл трактатының құндылығы сонда, ол Аристотельдің барлық
шығармаларына араб тілінде түсініктеме берген. Яғни Аристотельдің барлық
шығармалары араб тіліне сол кезде аударылған. Сөйтіп, Аристотель Еуропаға
арабтар арқылы жеткен. Аристотель тануды тұңғыш бастаған араб философы әл-
Кинди, оның дәлелі – жоғарыда айтылған трактат.
Алғашқы философия туралы трактатында мынандай мәселелерге тоқталған:
1. Философияның мәні туралы. Адамзатқа біткен барша өнердің ішінде
философия өнерінің орны ерекше. Ол шындықты танудағы адам қабілетінің
мөлшерін білдіреді. Өйткені нағыз философия дегеніміз - ақиқатты тану.
Бірақ нақтылы шындықты біз себепті тапқанда ғана тани аламыз. Қандай істің
болсын себебінің өзі - ақиқат, өйткені болмыс ақиқат болмаса, шындық
ретінде өмір сүре алмас еді. Нәрсенің, заттың барлығы - оның ақиқаттығында.
Ақиқаттың қасиеті - оның танымдылығында, яғни нәрсе ақиқат ретінде танылуы
қажет. Демек, әл-Кинди айтуынша нәрсенің, істің танылымы оның нақтылығының
барлығында яки шындығында. Бұл күні бүгінге дейін құндылығын жоймаған терең
ой. Бар болудың өзі - ақиқат, ал бар нәрсенің танылуы - табиғи іс.
2. Әл-Кинди алғашқы философия деген түсінік ұсынып, оған талдау
берген. Нағыз биік әрі ізгілікті, әрі рухани философия, ол қандай да
ақиқаттың себебі болатын алғашқы ақиқат туралы ғылым. Әл-Киндидің алғашқы
ақиқат дегені туралы әлі де болса ойланған жөн. Әйтеуір, белгілі болғаны:
ал алғашқы философия - алғашқы ақиқат туралы ғылым. Сірә, бұл жерде
философия мен жеке ғылымдар арасындағы субординация аңғарылатынға ұқсайды.
Себеп тек философиялық ұғым емес, ол жеке ғылымдарда, айталық, физикада да
бар, ал себептің философиялык табиғаты алғашқы ақиқатқа байланысты
анықталмак.
Әл-Кинди айтады: қандай болсын себеп - не материя, не форма немесе
харакет басы (қозғалыс басы) немесе аяқталу (заттың), өзімен өзі болып
қалыптасу мақсаты. Осыларды тану үшін төрт сұрақ қойылады: бұл деген бар
ма? Бұл не? Ол қандай? Неге осылай? Әрі қарай әл-Кинди осы төрт сұраққа
талдау жасауға көшеді.
3. Таным туралы. Адам танымының екі түрі бар. Бірінші - сезімдік
таным. Екінші таным - ақылмен тану. Бұл философиядан аз-кем хабары бар
адамдарға түсінікті. Танымның екі түрін
философияның оқулықтарынан оқып алуға болады. Мәселе сонда, осы жайды әл-
Кинди IX ғасырда айтып отыр.
2.3. әл - Киндидің бүгінгі күн үшін көтерген мәселесі
4. Әл-Кинди бүгінгі күн үшін де маңызды мәселе көтерген. Нәрсе (зат)
өзінің мәнінің пайда болуына өзі себеп бола ала ма, жоқ па? Нәрсе өз
мәнінің пайда болуына себеп бола алмайды.се өз мәнінен пайда болмаса, онда
ол өзге нәрсе мәнінде болуы керек қой. Ол мәселе қалай шешімін таппақ? Егер
нәрсенің өзі де, оның мәні де болмаса, ол нәрсе қалай пайда болмақ? Егер
нәрсенің өзі болмай, оның мәні болса, ол ештеңе де емес (ничто). Ал ештеңе
емес нәрсенің пайда болуына себеп бола алмайды. Бұл мәселеде, әрине, сұрақ
көп. Нәрсенің пайда болуы және пайда болмауы сыртқы және ішкі себептерге
қатысты. Ол жағын әл-Кинди қозғамаған.
Одан әрі ол мән, субстанция, акциденция, бүтін, жалғыз, қатынас,
айырмашылық, қайшылық, тыныштық, қозғалыс, басқа да философиялық ұғымдар
мен түсініктер туралы ой-пікірлерін білдірген. Сірә, бұл жұмыс толық
аяқталмаған күйінде бізге жеткенге ұқсайды. Солай бола тұра, бұл трактатты
қазіргі оқырмандарға философия пәнін меңгеруде міндетті әдебиет ретінде
ұсынуға әбден болады.
Пайда болу және жойылудың ішкі әрекеттік себептерін түсіндіру туралы
трактат жөнінде
Әлемде мәңгілік ешнәрсе жоқ, бардан жоқ, жоқтан бар пайда болып
сапырылысып жатады. Заттың (бардың) пайда болуы және жойылуы қозғалыс
арқылы түсіндіріледі.
Қандай қозғалыс болсын ол белгілі бір орынға байланысты, өйткені
қозғалыс, негізінде, алыстау (өсу) немесе азаю (өшу), немесе айналымға
түсіп, өзгеру, немесе пайда болу, немесе жойылу. Қозғалыс, ол кісінің
айтуынша, субстанционалды (мәнді) немесе акциденциалды болады.
Субстанционалдық қозғалыста заттың (нәрсенің) мәні өзгеріске түседі, ал
акциденциалдық қозғалыста заттың (нәрсенің) мәні өзгеріске түспейді, оның
сипаты ғана өзге күйге ие болады. Одан әрі қарай әл-Кинди пайда болу мен
жойылуға бастайтын қозғалыстың себебін қарастырған.
Әл-Киндидің айтуынша, табиғи себептер төртеу, олар: заттык, формалық,
харакеттік және энтелехиялық. Материалдық дегеніміз заттың материалдық
табиғатына қатысты. Мысалы, кейін динар болып саналатын алтынның пайда болу
себептері.
Формалық дегенімізге мысал ретінде динардың формасын алуға болады,
яғни алтынның осындай формаға түсу себептері. Алтынның динарға айналуы.
Харакеттік деп алтыннан біреудің динар формасын жасау себептерін
айтамыз. Демек, динар формасымен материяның тұтастығы немесе алтынның
(материяның) динардың формасына айналу себебі.
Энтелехиялық себеп дегеніміз - алтынға динар формасының не үшін
берілгендігі. Динар жасаудағы мақсаттың себебі.
Харакеттік себеп не бергі (ішкі), не сыртқы болады. Мысалы, мерген
садақ оғымен аңды атып алды. Мұнда мерген сыртқы себеп, ал жебе аңға тиген
ішкі себеп. Осы мәселені әл-Кинди Алғашқы философия еңбегінде толығырақ
қарастырған. Одан әрі пайда болу және жойылуға қатысты, Күн, Ай, Жерге
қатысты астрономиялық мағлұматтар берген, әрине, олар сол заман үшін құнды
деректер.
Бес мән туралы кітап жөніңде
Бұл - көлемі жағынан шағын шығарма. Сондықтан біз оның мәнді-мәнді
деген жерлеріне тоқталайық.
І. Материя туралы пікір
Материя туралы мынандай ой-пікірлер айту керек. Материя дегеніміз -
қабылдайтын, бірақ өзі қабылданбайтын шындық. Материя дегеніміз - өзіне ие,
бірақ өзі иелікті қажет етпейтін шындық. Материя дегеніміз әртүрлі күйге
түсіп, бөлшектене береді, бірақ ол осылай болғанымен, материя өзі өз қалпын
үнемі сақтайды. Қандай нәрсе болсын бәрі материядан құрылған. Материя
дегеніміз жойылып кетпей, қарама-қайшылықта бола алады. Материяның ешқандай
анықтамасы жоқ.
ІІ. Форма туралы пікір
Форма деген мәселеге келсек, ол туралы әртүрлі нәрсені айтуға болады.
Формалар екіге бөлінеді: бірі - сезімдік таным арқылы белгілі болатын
форма, екіншісі - дерексіз көптеген нәрселерге ортақтықты білдіретін
форма...
Қарапайым материяда ішкі мүмкіндік (потенция) бар, соның нәтижесінде
материядан әр түрлі заттар (нәрселер) пайда болады, осы заттар тудыра
алатын мүмкіндікті форма дейміз. Демек, форма дегеніміз - мүмкіндік.
Мысалы, жылылык пен құрғақтықты қоссақ, от пайда болады. Сонда материя
қарапайым жылылықта және қарапайым қүрғақтықта болса, ал форма - от. Бұл
жердегі мүмкіндіктің мәні сонда, жылылық пен кұрғақтық бірігіп, материяны
отқа айналдырады.
ІІІ. Қозғалыс туралы пікір
Қозғалыс алты түрге бөлінеді: біріншіден, пайда болуға; екіншіден,
жойылуға; үшіншіден, өзгеріске түсуге (құбылуға); төртіншіден, ұлғаюға;
бесіншіден, азаюға; алтыншыдан, бір орыннан екінші орынға ауысуға (одан әрі
әл-Кинди осыларға талдау берген, ол қазіргі кезде жұртшылыққа белгілі
мәселелер.- F.E.)
IV. Орын туралы пікір
Орын туралы философтардың пікірлері әртүрлі. Кейбіреулер орын деген
жалпы жоқ дейді. Кейбіреулер (мысалы Платон) орын деген дене дейді. Өзгелер
орын деген бар, бірақ ол дене емес деген. Аристотельдің айтуынша, орын
деген бар және нақтылы.
Орын болса, ол қандай, оның мәні неде? Сондықтан да біз мәселені оның
барлығынан бастап отырмыз. Біздің пікірімізше, дене ұлғаяды, кішірейеді
немесе қозғалады. Мұның бәрі қажеттіліктен туған. Осы әрекеттерде дененің
алатын кеңістігі бар. Осы дененің нақтылы алатын кеңістігін біз орын дейміз
(әл-Кинди орын туралы айтқанда, философияда кейінірек қолданылған
кеңістік дегенді айтпайды, бірақ та оның орын туралы пікірлері қазіргі
кездегі философиядағы кеңістік ұғымына жақын.- F.E.).
2.4. әл-Киндидің уақыт туралы пікірі.
Уақыт туралы да философтардың пікірлері әртүрлі. Кейбіреулердің
айтуына қарағанда, уақыт дегеніміз - қозғалыстың нақты өзі, өзгелердің
пікірінше, уақыт деген қозғалыс емес. Сон-дықтан біз осы екі пікірдің
қайсысы теріс, қайсысы дұрыс екенін анықтауымыз қажет...
Қандай болсын нәрсенің қозғалысы - тек сол қозғалушы нәрсенің ғана
қажеті, ол қозғалыс барлык нәрселерге ортақ емес, тек нақтылы нәрсеге тән.
Ал уақыт туралы айтсақ, ол әрбір нәрсенің белгілі түріне немесе белгілі бір
топқа қатысты бола тұра, оның ерекшелігі емес (яғни қозғалыс тек нақтылы
нәрсеге қатысты болса, уақыт қозғалыстың бәр түріне ортақ өлшем. - F.E.)
Демек, уақыт дегеніміз қозғалыстың өзі емес екендігі теріс пікір.
Түсінікті жай: қозғалыстың жылдамдығы және баяулығы тек уақытқа байланысты
танылмақ, себебі, біз баяулық деп ұзақ уақытта қозғалатын денені айтамыз
да, жылдам деп қысқа уақыт арасындағы козғалысты айтамыз...
Қазір дегеніміз өткен шақ пен болашақты байланыстырып тұр. Бірақ та
осы қазір деген өткен мен болашақты байланыстырғанмен, ұзақ мерзімдік
сипаты жоқ. Ол біздің ойымыздан бұрын болған мерзім. Сондыктан қазір
деген уақыт емес. Бірақ та ойша екі қазір дегенді салыстырсақ, онда
олардың арасында уақыт бар. Сондықтан уақыт дегеніміз бұрын және
кейін деген болып шығады, сонда белгілі бір сан шығады. Уақыт деген -
сондықтан қозғалысты есептеуші сан.
Ғалымдардың пікірінше, есептеудің екі түрі бар: бөлшекті есеп;
үздіксіз есеп. Уақыт бөлшекті емес, үздіксіз есепке жатады. Уақыт деген -
өткен мен болашақты байланыстырып тұрған ойдағы қазір, уақыттың
анықтамасы оның үздіксіздігінде.
Ескертпе: Төменде әл-Киндидің Аристотель кітаптарының саны және
философияны меңгерудегі қажеттілік туралы трактатын және Бес мән туралы
кітабын орыс тілінен қазақ тіліне тұңғыш рет аударып, оқырман қауымға
ұсынып отырмын.
БЕС МӘН ТУРАЛЫ К1ТАП
Данышпан Аристотель өзінің таным туралы ой толғамдарын бастағанда
былай дейді: зерттелетін әрбір затты білу философияға жатады, ол - барлығы
туралы білім. Сондықтан біздің бірінші жасайтынымыз, философияны ғылым
ретінде бөлімдерге бөліп, дәл осы қарастырғалы отырғанымыздың оның қай
бөліміне енетінін анықтап алу болуы керек.
Философия білімге және харекетке бөлінеді (теория мен практикаға. -
F.E.). Мұның себебі жанның екі бөлікке, атап айтқанда, біздің Категориялар
туралы кітабымызда түсіндіргеніміздей, ақылға және сезімге бөлінуінен.
Философия, ең алдымен, жан ережесі, осыдан оны жанның ақыл мен сезімге
бөлінуі жолымен екіге - білім мен харекетке бөлгеніміз әбден орынды. Бұл
білімнің ақылға қатысты, харекеттің сезімге қатысты жақтарын қамтуынан
айқындалып тұр.
Жанның ақыл-ойымен танылатын жағы құдіретті тану білімі және
жаратылғандарды тану біліміне ажыратылады, бұл заттардың қасиетінен:
олардың кейбірі материядан бөлінбейтіндер (яғни сол материяның өзі),
басқалары материяның арқасында бар, бірақ олармен тұтас емес, бөлек, үшінші
біреулерінің материямен байланысы мүлде жоқ.
Материядан еш ажыратылмайтын заттар, сайып келгенде, субстанциялық
заттар немесе денелер. Материямен мүлде байланыссыз заттар, асылында, дін
ғылымдары зерттейтін құдіретті нәрселер. Материямен қат-қабат өмір сүретін
заттарға жататындар жан сияқты (түпнұсқадағы ой осы жерде үзіліп қалған.
Қолжазба жоғалған болуы керек. - Ауд.).
...Осы сияқты харекет те түрлерге бөлінеді. Бірақ осы
пайымдауларымызда заттармен байланысты харекеттер туралы емес, заттардың
өздерін тану туралы сөз еткен дұрыс болар дейміз. Сондықтанда біз осы
пайымдауларымыздың мәнін ажыратып, бөліп алу үшін философияның бөлінетін
осы екі тарауын қарастыруға тиістіміз.
Біз айтамыз: заттардың бірі барлық субстанцияларда болады, өзгелері
кейбіреулерінде ғана болады. Соңғысына аспан денелері, жұлдыздар, сфералар,
тағы сондайлар жатады, тағы осы қатардағылар - денелер, бірақ пайда болатын
және жойылатын денелер. Олардың бірі жердің бетінде, бірі жердің
қойнауыңда, тағы біреулері жерден жоғарыда болады. Жердегі заттар -
минералдар және сол сияқтылар, жердің үстіндегілер - хайуандар және соған
ұқсағандар, жер бетінен жоғарыдағылар - жауын, бұлт, найзағай, күннің
күркіреуі, ауада болатын тағы сондай құбылыстар.
Барлық субстанцияларда болатын заттарға келсек, олар бесеу: біріншісі
- материя, екіншісі - форма, үшіншісі – орын, төртіншісі - қозғалыс,
бесіншісі - уақыт. Субстанциясы бар кезкелген затта оны құрап тұрған
материясы, біз айқын көре алатын және сол арқылы өзге заттардан ажырататын
формасы, белгілі шектеулі мекені (дүниеде белгілі бір шекті мекенсіз бір де
бір нәрсе жоқ), сондай-ақ қозғалысы болады. Зат осы қозғалыс арқасында өмір
сүреді. Қозғалыс белгілі жерде және белгілі уақытта болады, өйткені уақыт
қозғалыстың саны болып табылады. Біз әрбір денеде қозғалыстың болатынын
және әр қозғалыстың бір орыннан екінші орынға жасалатынын түсіндірген
болсак, әрбір денеде уақыттың болатыны түсінікті болуы тиіс
Алайда біздің аталған бес бардың белгілерін қолтума заттардың
мысалында түсіндіргеніміз жөн болар, өйткені осы белгілер соларға қатысты.
Біз осы бес барлықты, мәселен, кемеде бар деп айта аламыз. Осылардың бірі
материя десек, ол кеме жасалған тақтайлар, формасы - әр қырлары мен
бұрыштары, ол басқыштан, есіктен, өзге заттардан осы арқылы ажыратылады.
Одан тереңдей түссек, ол белгілі бір орында тұр және осы орында белгілі
қозғалысқа келіп тұр. Сол сияқты бұл қозғалыс белгілі уақыт аралығында
болып тұр.
Бұл бес барлық кемеде болуы тәрізді сезім жолымен қабылданатын және
біз осы кітапті арнауды қажет деп тапқан өзгеше субстанцияларда да бар.
Олай болса, біз ең бірінші мынадай түйін жасауымыз керек: осы бес
барлықтың екеуі, атап айтқанда, материя мен форма әрбір заттың бар болуының
бастауы болып табылады.
Соңғы үшеуіне кіріспес бүрын, осы екі мәнді түсіндіруіміз керек. Өйткені
тусіндіруді қажет ететін әрбір зат оның күрделі денелердің бастауы
қатарындағы өрт элементке жатпайтын бас-тауларын анықтау жолымен танылғаны
дүрыс. Бірақ әрбір зат материя мен формадан түрады, олардан торт түр —
жылы, суық, ылғал және құрғақ пайда болады да, олар хайуандардың,
өсімдіктердің, жалпы пайда болып, жойылатындардың бәрінің бастауы болып
табылады.
Материя мен форма болса, олар осы төрт түр үшін бастау, яғни бастаудың
бастауы, олар қарапайым, олардан ілгеріде ештеме жоқ, өйткені сол төрт
түрдің өзі дене, ал материя мен форма дене емес, денені құрастырушылар.
Дене еместер күрделі нәрселер емес. Әлденеден құралган заттар ғана күрделі
денелер, ал ондай құралмағандар күрделі денелерге жатпайды. Аталған төрт
түр әлденелерді құрайды, мына екі мәнді құрайды дейтін ештеме жоқ.
Сондықтан ойларымызды осылардан бастағанымыз ретті. Форманы қабылдайтын
-матертя, сондықтан әлденені қабылдайтындар туралы сөздің басында материя
тұрмақ.
Біздердің білуміз керек: орбір денені түсіндіру үшін оған анықтама беру
керек. Ал анықтама дегеніміз - анықталатын нәрсенің тегі және оның
түр ретіндегі ерекшеліктері туралы пікір. Анықталушы нәрсе алгашқысының
арқасында бар болса, соңғысының арқасында өзге барлық заттардың арасынан
танылады.
Бірақ біздің осыған дейін түсіндіргеніміздей, материя ең жоғарғы текке
жатады, себебі, одан ілгеріде ешқандай тек деген жоқ. Осыдан айқын болатыны
— оны анықтама беріп түсіндіре алмақ емеспіз, өйткені өзінен ілгері
әлдеқандай тегі бар нәрсенің ғана анықтамасы болуы мүмкін. Сондықтан біз
одан ілгеріде ешқандай тегі болмаған затқа анықтама беру үшін, сол заттың
өзі немен анықталар болса, соны қарастыруымыз керек, дұрысырағы былай
деген: коз алдымыздағы нақтылы зат өзгелерінен несі арқылы дараланып түрса,
сонысымен, атап айтқанда, соның озіне тән меншікті белгілерімен
ажыратылады.
Мәселе осылай болған жерде біздің алдымызда озінің меншікті белгілері
тұрғысынан материяның озі не дегенді анықтау міндеті тұрады.
1. Материя туралы пайымдау
Ал мұны былай түсіндіруге болады: айтамыз: материя деген — не өзі
қабылданбай қабылданса, сол.Материя деген — не нәрсе өзі сақталмай, өзгені
сақтаса — сол (Аристотель Метафизика-сында (X кітап, 23-тарау). Мыс
статуяның формасын ұстап тұрады (форманың иесі), ал дене науқасты ұстап
тұрушы дейді). Материя сондай нәрсе — егер ол тарап кетсе, барлық
қалғандары да тарап кетеді, бірақ қалғандары тарағанда материя тарамайды,
әр зат материядан тұрады. Материя — өзін өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе.
1. әл- Киндидің өмірі.
II. Негізгі бөлім.
1. әл-Киндидің еңбектері
2. әл- Кинди философ ретінде Аристотельді құрметтеуі
3. әл- Киндидің бүгінгі күн үшін көтерген мәселесі
4. әл- Киндидің уақыт туралы пікірі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1. әл-Кинди өмірі
Толық есімі Абу-Юсуф Якуб бну-Искак ал-Кинди - Иемендегі Кинди
аймағының басшыларының ұрпағы. Әкесі Куфаның (Ирак) әмірі қызметін
атқарған. Оның туған жылы 800, ал қайтыс болған жылы туралы екі түрлі пікір
бар: бірі 860 жылы десе, екінші деректерде 879 жыл. Демек, әл-Кинди не 60,
не 79 жыл ғұмыр сүрген. Туған жері - Басра, білімді Бағдатта алып,
есейгенге дейін осы қалада болған.
Арабтың алғаш философы атанған әл-Кинди сол кезде халиф әл-Мамунның
(813—833) және оның інісі халиф әл-Мутасимнің ұнатқан адамы болған.
Халифтермен мұндай жақындастықтың басты себебі, әл-Кинди мутазилиттер
ілімімен тығыз байланыста болған еді. Тарихтан белгілі, әл-Мамун халиф
заманының алдыңғы қатарлы зиялы адамы ретінде мутази-литтерді барынша
қолдап, қорғаған еді. Діни фанатиктер мутазилиттермен өш болатын.
Әл-Кинди жан-жақты білімді, терең ойлы ғұлама. Оның қалам тартпаған
білім саласы жоқ десе де болғандай. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, оның
еңбектерінің ұзын-ырғасы 238-ге жеткен. Әл-Кинди еңбектері: метафизика,
логика, этика, математика, астрономия, медицина, метеорология, музыка
теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Мұның бәрі бір төбе іс
болса, әл-Киндидің ерен ерлігі Аристотель еңбектерін грек тілінен арабшаға
аударып, оларға түсінік, яғни герменевтикалық талдау беруінде. Ол
Аристотельдің Метафизикасын, Поэтикасын, Категориясын және Екінші
Аналитикасын аударып, оларға түсініктер берген. Одан өзге әл-Кинди
Птолемей, Эвклидтің шығармаларына түсінік жазған.
2.1. Әл-Кинди еңбектері.
Еуропада X-XI ғасырда латын тіліне аударылып, оны ғалымдар (итальян ғалымы
Корден) әлемдегі аса үздік жиырма ойшылдың бірі деп мойындаған. Алайда оның
шығармалары бізге дейін жетпеген, жоғалған деп есептелген. Отызыншы жылдары
неміс шығыстанушысы Х.Риттер Стамбулдан әл-Киндидің 29 трактатын тапқан.
Солардың ішіндегілерден орысшаға аударылғандары:
1. Аристотель кітаптарының саны және философияны меңгерудегі қажеттілік
туралы трактат;
2. Алғашқы философия туралы трактат;
3. Пайда болу және жойылудың ішкі әрекеттік себептерін түсіндіру туралы
трактат;
4. Бес мән туралы кітап.
Демек, біздің қолымызда араб философы әл-Киндидің әзірге орыс тілінде
төрт трактаты бар. Әл-Киндидің аталған төрт трактатына қысқаша жеке-жеке
тоқталайық.
Аристотель кітаптарының саны және философияны меңгерудегі қажеттілік
туралы трактатына қысқаша шолу.
Әл-Кинди философ ретінде Аристотельді аса құрмет тұтқан, оның
айтуынша, философиямен шұғылданбақ болған адам Аристотель еңбектерін
танудан бастауы керек. Әрине, әрбір істің басшысы Алла, - дейді әл-Кинди,
- ал бірақ білім бұлағы Аристотель еңбектерінде.... Ол Аристотель
шығармаларын төрт түрге бөліп, топтаған. Бұл философ еңбектерін түсіну үшін
жасалған тәсіл.
Бірінші топтамаға логика, екіншіге физика туралы кітаптар енген.
Үшінші топтама - өздігінен өмір сүріп, нақтылы нәрселерді қажет етпейтін,
бірақ солармен бірге өмір сүріп, бірге байланыс тәсілінде болатын білімдер
туралы кітаптар. Төртінші топтама - нәрселерді қажет ететін және олармен
ешқандай байланыста емес білімдер туралы кітап.
Логика туралы кітаптар - сегіз. Алғашқысы Категориялар деп аталады.
Мұнда сөз ұғымдар (категориялар), субстраттар және сипаттар (атрибуттар)
туралы. Субстрат дегеніміз - субстанция (зат). Сипат (атрибут) дегеніміз -
акциденция. Сипат деген заттың ішінде болып, не өзінің аталуы, не өзіндік
белгісі болмайды. Бұл кітапта, әл-Кинди айтуынша, тоғыз акциден-талдык үғым
бар, олар: сан, сапа, қатынас, орын (кеңістік), уақыт, әрекет, өзгеріске
түсу, қабылдану (обладание) және орын алу немесе орналасу.
Логиканың екінші кітабы Түсініктеме деп аталады. Бұл еңбекті кейбір
кейінгі зерттеушілер Герменевтика деп те атап жүр. Мұнда әл-Кинди
бастауыш және баяндауыш, яғни субъект және предикат туралы айтылған дейді.
Үшінші кітап - Екінші Аналитика немесе Аподейктика, яғни дәлелдер
туралы деген сөз.
Логиканың бесінші кітабы - Топика, ол деген сөз - Орын туралы,
яғни пікір айтудағы ортақ мәселелер.
Алтыншы кітап - Софистика, демек, ақыл айтушылар туралы.
Әл-Киндидің жетінші кітабы - Риторика, яғни шешендік сөз туралы.
Соңғы, сегізінші кітап - Поэтика, яғни поэзия туралы.
Міне, осылайша, әл-Кинди грек философы Аристотельдің логика туралы
сегіз кітабын атап өткен.
Физика туралы кітаптар, әл-Кинди айтуынша, жетеу: біріншісі -
Физика, екіншісі - Аспан туралы кітап, үшіншісі - Пайда болу және
жойылу туралы, төртіншісі - Ауадағы және жердегі құбылыстар, бесіншісі -
Минералдар туралы, алтыншысы - Өсімдіктер туралы, жетінші - Жануарлар
туралы.
Үшінші топтағы кітаптарға әл-Кинди мыналарды атайды (олардың саны
төртеу). Алғашқысы - Жоқ туралы, екіншісі - Қабылдау және қабылдану,
үшіншісі - Түс көру және ояу болу, төртінші – Ғұмырдың ұзақтығы және
қысқалығы.
Төртінші топтағы кітапқа Метафизиканы жатқызған.
Одан әрі әл-Кинди этика мәселесіне тоқталып, Аристотельдің өзінің ұлы
Никомахқа арнаған кітабы туралы әңгімелейді, қайтадан аты аталған
кітаптарға талдау жасаған.
2.2. әл- Кинди философ ретінде Аристотельді
құрметтеуі
Әл-Кинди айтып отырған Аристотель шығармаларының бәрі грек тілінен
орысшаға аударылған. Мәскеуде Философиялық мұралар сериясымен
Аристотельдің төрт томдық шығармалар жинағы басылып шыққан. Осы жинаққа
енген Саясат деген еңбекті әл-Кинди сөз етпеген. Оның екі себебі болуы
мүмкін, бірі - әл-Кинди трактаты бізге толық жетпеуі, екіншіден -
Саясаттың араб философына беймәлім болуы.
Әл-Киндидің бұл трактатының құндылығы сонда, ол Аристотельдің барлық
шығармаларына араб тілінде түсініктеме берген. Яғни Аристотельдің барлық
шығармалары араб тіліне сол кезде аударылған. Сөйтіп, Аристотель Еуропаға
арабтар арқылы жеткен. Аристотель тануды тұңғыш бастаған араб философы әл-
Кинди, оның дәлелі – жоғарыда айтылған трактат.
Алғашқы философия туралы трактатында мынандай мәселелерге тоқталған:
1. Философияның мәні туралы. Адамзатқа біткен барша өнердің ішінде
философия өнерінің орны ерекше. Ол шындықты танудағы адам қабілетінің
мөлшерін білдіреді. Өйткені нағыз философия дегеніміз - ақиқатты тану.
Бірақ нақтылы шындықты біз себепті тапқанда ғана тани аламыз. Қандай істің
болсын себебінің өзі - ақиқат, өйткені болмыс ақиқат болмаса, шындық
ретінде өмір сүре алмас еді. Нәрсенің, заттың барлығы - оның ақиқаттығында.
Ақиқаттың қасиеті - оның танымдылығында, яғни нәрсе ақиқат ретінде танылуы
қажет. Демек, әл-Кинди айтуынша нәрсенің, істің танылымы оның нақтылығының
барлығында яки шындығында. Бұл күні бүгінге дейін құндылығын жоймаған терең
ой. Бар болудың өзі - ақиқат, ал бар нәрсенің танылуы - табиғи іс.
2. Әл-Кинди алғашқы философия деген түсінік ұсынып, оған талдау
берген. Нағыз биік әрі ізгілікті, әрі рухани философия, ол қандай да
ақиқаттың себебі болатын алғашқы ақиқат туралы ғылым. Әл-Киндидің алғашқы
ақиқат дегені туралы әлі де болса ойланған жөн. Әйтеуір, белгілі болғаны:
ал алғашқы философия - алғашқы ақиқат туралы ғылым. Сірә, бұл жерде
философия мен жеке ғылымдар арасындағы субординация аңғарылатынға ұқсайды.
Себеп тек философиялық ұғым емес, ол жеке ғылымдарда, айталық, физикада да
бар, ал себептің философиялык табиғаты алғашқы ақиқатқа байланысты
анықталмак.
Әл-Кинди айтады: қандай болсын себеп - не материя, не форма немесе
харакет басы (қозғалыс басы) немесе аяқталу (заттың), өзімен өзі болып
қалыптасу мақсаты. Осыларды тану үшін төрт сұрақ қойылады: бұл деген бар
ма? Бұл не? Ол қандай? Неге осылай? Әрі қарай әл-Кинди осы төрт сұраққа
талдау жасауға көшеді.
3. Таным туралы. Адам танымының екі түрі бар. Бірінші - сезімдік
таным. Екінші таным - ақылмен тану. Бұл философиядан аз-кем хабары бар
адамдарға түсінікті. Танымның екі түрін
философияның оқулықтарынан оқып алуға болады. Мәселе сонда, осы жайды әл-
Кинди IX ғасырда айтып отыр.
2.3. әл - Киндидің бүгінгі күн үшін көтерген мәселесі
4. Әл-Кинди бүгінгі күн үшін де маңызды мәселе көтерген. Нәрсе (зат)
өзінің мәнінің пайда болуына өзі себеп бола ала ма, жоқ па? Нәрсе өз
мәнінің пайда болуына себеп бола алмайды.се өз мәнінен пайда болмаса, онда
ол өзге нәрсе мәнінде болуы керек қой. Ол мәселе қалай шешімін таппақ? Егер
нәрсенің өзі де, оның мәні де болмаса, ол нәрсе қалай пайда болмақ? Егер
нәрсенің өзі болмай, оның мәні болса, ол ештеңе де емес (ничто). Ал ештеңе
емес нәрсенің пайда болуына себеп бола алмайды. Бұл мәселеде, әрине, сұрақ
көп. Нәрсенің пайда болуы және пайда болмауы сыртқы және ішкі себептерге
қатысты. Ол жағын әл-Кинди қозғамаған.
Одан әрі ол мән, субстанция, акциденция, бүтін, жалғыз, қатынас,
айырмашылық, қайшылық, тыныштық, қозғалыс, басқа да философиялық ұғымдар
мен түсініктер туралы ой-пікірлерін білдірген. Сірә, бұл жұмыс толық
аяқталмаған күйінде бізге жеткенге ұқсайды. Солай бола тұра, бұл трактатты
қазіргі оқырмандарға философия пәнін меңгеруде міндетті әдебиет ретінде
ұсынуға әбден болады.
Пайда болу және жойылудың ішкі әрекеттік себептерін түсіндіру туралы
трактат жөнінде
Әлемде мәңгілік ешнәрсе жоқ, бардан жоқ, жоқтан бар пайда болып
сапырылысып жатады. Заттың (бардың) пайда болуы және жойылуы қозғалыс
арқылы түсіндіріледі.
Қандай қозғалыс болсын ол белгілі бір орынға байланысты, өйткені
қозғалыс, негізінде, алыстау (өсу) немесе азаю (өшу), немесе айналымға
түсіп, өзгеру, немесе пайда болу, немесе жойылу. Қозғалыс, ол кісінің
айтуынша, субстанционалды (мәнді) немесе акциденциалды болады.
Субстанционалдық қозғалыста заттың (нәрсенің) мәні өзгеріске түседі, ал
акциденциалдық қозғалыста заттың (нәрсенің) мәні өзгеріске түспейді, оның
сипаты ғана өзге күйге ие болады. Одан әрі қарай әл-Кинди пайда болу мен
жойылуға бастайтын қозғалыстың себебін қарастырған.
Әл-Киндидің айтуынша, табиғи себептер төртеу, олар: заттык, формалық,
харакеттік және энтелехиялық. Материалдық дегеніміз заттың материалдық
табиғатына қатысты. Мысалы, кейін динар болып саналатын алтынның пайда болу
себептері.
Формалық дегенімізге мысал ретінде динардың формасын алуға болады,
яғни алтынның осындай формаға түсу себептері. Алтынның динарға айналуы.
Харакеттік деп алтыннан біреудің динар формасын жасау себептерін
айтамыз. Демек, динар формасымен материяның тұтастығы немесе алтынның
(материяның) динардың формасына айналу себебі.
Энтелехиялық себеп дегеніміз - алтынға динар формасының не үшін
берілгендігі. Динар жасаудағы мақсаттың себебі.
Харакеттік себеп не бергі (ішкі), не сыртқы болады. Мысалы, мерген
садақ оғымен аңды атып алды. Мұнда мерген сыртқы себеп, ал жебе аңға тиген
ішкі себеп. Осы мәселені әл-Кинди Алғашқы философия еңбегінде толығырақ
қарастырған. Одан әрі пайда болу және жойылуға қатысты, Күн, Ай, Жерге
қатысты астрономиялық мағлұматтар берген, әрине, олар сол заман үшін құнды
деректер.
Бес мән туралы кітап жөніңде
Бұл - көлемі жағынан шағын шығарма. Сондықтан біз оның мәнді-мәнді
деген жерлеріне тоқталайық.
І. Материя туралы пікір
Материя туралы мынандай ой-пікірлер айту керек. Материя дегеніміз -
қабылдайтын, бірақ өзі қабылданбайтын шындық. Материя дегеніміз - өзіне ие,
бірақ өзі иелікті қажет етпейтін шындық. Материя дегеніміз әртүрлі күйге
түсіп, бөлшектене береді, бірақ ол осылай болғанымен, материя өзі өз қалпын
үнемі сақтайды. Қандай нәрсе болсын бәрі материядан құрылған. Материя
дегеніміз жойылып кетпей, қарама-қайшылықта бола алады. Материяның ешқандай
анықтамасы жоқ.
ІІ. Форма туралы пікір
Форма деген мәселеге келсек, ол туралы әртүрлі нәрсені айтуға болады.
Формалар екіге бөлінеді: бірі - сезімдік таным арқылы белгілі болатын
форма, екіншісі - дерексіз көптеген нәрселерге ортақтықты білдіретін
форма...
Қарапайым материяда ішкі мүмкіндік (потенция) бар, соның нәтижесінде
материядан әр түрлі заттар (нәрселер) пайда болады, осы заттар тудыра
алатын мүмкіндікті форма дейміз. Демек, форма дегеніміз - мүмкіндік.
Мысалы, жылылык пен құрғақтықты қоссақ, от пайда болады. Сонда материя
қарапайым жылылықта және қарапайым қүрғақтықта болса, ал форма - от. Бұл
жердегі мүмкіндіктің мәні сонда, жылылық пен кұрғақтық бірігіп, материяны
отқа айналдырады.
ІІІ. Қозғалыс туралы пікір
Қозғалыс алты түрге бөлінеді: біріншіден, пайда болуға; екіншіден,
жойылуға; үшіншіден, өзгеріске түсуге (құбылуға); төртіншіден, ұлғаюға;
бесіншіден, азаюға; алтыншыдан, бір орыннан екінші орынға ауысуға (одан әрі
әл-Кинди осыларға талдау берген, ол қазіргі кезде жұртшылыққа белгілі
мәселелер.- F.E.)
IV. Орын туралы пікір
Орын туралы философтардың пікірлері әртүрлі. Кейбіреулер орын деген
жалпы жоқ дейді. Кейбіреулер (мысалы Платон) орын деген дене дейді. Өзгелер
орын деген бар, бірақ ол дене емес деген. Аристотельдің айтуынша, орын
деген бар және нақтылы.
Орын болса, ол қандай, оның мәні неде? Сондықтан да біз мәселені оның
барлығынан бастап отырмыз. Біздің пікірімізше, дене ұлғаяды, кішірейеді
немесе қозғалады. Мұның бәрі қажеттіліктен туған. Осы әрекеттерде дененің
алатын кеңістігі бар. Осы дененің нақтылы алатын кеңістігін біз орын дейміз
(әл-Кинди орын туралы айтқанда, философияда кейінірек қолданылған
кеңістік дегенді айтпайды, бірақ та оның орын туралы пікірлері қазіргі
кездегі философиядағы кеңістік ұғымына жақын.- F.E.).
2.4. әл-Киндидің уақыт туралы пікірі.
Уақыт туралы да философтардың пікірлері әртүрлі. Кейбіреулердің
айтуына қарағанда, уақыт дегеніміз - қозғалыстың нақты өзі, өзгелердің
пікірінше, уақыт деген қозғалыс емес. Сон-дықтан біз осы екі пікірдің
қайсысы теріс, қайсысы дұрыс екенін анықтауымыз қажет...
Қандай болсын нәрсенің қозғалысы - тек сол қозғалушы нәрсенің ғана
қажеті, ол қозғалыс барлык нәрселерге ортақ емес, тек нақтылы нәрсеге тән.
Ал уақыт туралы айтсақ, ол әрбір нәрсенің белгілі түріне немесе белгілі бір
топқа қатысты бола тұра, оның ерекшелігі емес (яғни қозғалыс тек нақтылы
нәрсеге қатысты болса, уақыт қозғалыстың бәр түріне ортақ өлшем. - F.E.)
Демек, уақыт дегеніміз қозғалыстың өзі емес екендігі теріс пікір.
Түсінікті жай: қозғалыстың жылдамдығы және баяулығы тек уақытқа байланысты
танылмақ, себебі, біз баяулық деп ұзақ уақытта қозғалатын денені айтамыз
да, жылдам деп қысқа уақыт арасындағы козғалысты айтамыз...
Қазір дегеніміз өткен шақ пен болашақты байланыстырып тұр. Бірақ та
осы қазір деген өткен мен болашақты байланыстырғанмен, ұзақ мерзімдік
сипаты жоқ. Ол біздің ойымыздан бұрын болған мерзім. Сондыктан қазір
деген уақыт емес. Бірақ та ойша екі қазір дегенді салыстырсақ, онда
олардың арасында уақыт бар. Сондықтан уақыт дегеніміз бұрын және
кейін деген болып шығады, сонда белгілі бір сан шығады. Уақыт деген -
сондықтан қозғалысты есептеуші сан.
Ғалымдардың пікірінше, есептеудің екі түрі бар: бөлшекті есеп;
үздіксіз есеп. Уақыт бөлшекті емес, үздіксіз есепке жатады. Уақыт деген -
өткен мен болашақты байланыстырып тұрған ойдағы қазір, уақыттың
анықтамасы оның үздіксіздігінде.
Ескертпе: Төменде әл-Киндидің Аристотель кітаптарының саны және
философияны меңгерудегі қажеттілік туралы трактатын және Бес мән туралы
кітабын орыс тілінен қазақ тіліне тұңғыш рет аударып, оқырман қауымға
ұсынып отырмын.
БЕС МӘН ТУРАЛЫ К1ТАП
Данышпан Аристотель өзінің таным туралы ой толғамдарын бастағанда
былай дейді: зерттелетін әрбір затты білу философияға жатады, ол - барлығы
туралы білім. Сондықтан біздің бірінші жасайтынымыз, философияны ғылым
ретінде бөлімдерге бөліп, дәл осы қарастырғалы отырғанымыздың оның қай
бөліміне енетінін анықтап алу болуы керек.
Философия білімге және харекетке бөлінеді (теория мен практикаға. -
F.E.). Мұның себебі жанның екі бөлікке, атап айтқанда, біздің Категориялар
туралы кітабымызда түсіндіргеніміздей, ақылға және сезімге бөлінуінен.
Философия, ең алдымен, жан ережесі, осыдан оны жанның ақыл мен сезімге
бөлінуі жолымен екіге - білім мен харекетке бөлгеніміз әбден орынды. Бұл
білімнің ақылға қатысты, харекеттің сезімге қатысты жақтарын қамтуынан
айқындалып тұр.
Жанның ақыл-ойымен танылатын жағы құдіретті тану білімі және
жаратылғандарды тану біліміне ажыратылады, бұл заттардың қасиетінен:
олардың кейбірі материядан бөлінбейтіндер (яғни сол материяның өзі),
басқалары материяның арқасында бар, бірақ олармен тұтас емес, бөлек, үшінші
біреулерінің материямен байланысы мүлде жоқ.
Материядан еш ажыратылмайтын заттар, сайып келгенде, субстанциялық
заттар немесе денелер. Материямен мүлде байланыссыз заттар, асылында, дін
ғылымдары зерттейтін құдіретті нәрселер. Материямен қат-қабат өмір сүретін
заттарға жататындар жан сияқты (түпнұсқадағы ой осы жерде үзіліп қалған.
Қолжазба жоғалған болуы керек. - Ауд.).
...Осы сияқты харекет те түрлерге бөлінеді. Бірақ осы
пайымдауларымызда заттармен байланысты харекеттер туралы емес, заттардың
өздерін тану туралы сөз еткен дұрыс болар дейміз. Сондықтанда біз осы
пайымдауларымыздың мәнін ажыратып, бөліп алу үшін философияның бөлінетін
осы екі тарауын қарастыруға тиістіміз.
Біз айтамыз: заттардың бірі барлық субстанцияларда болады, өзгелері
кейбіреулерінде ғана болады. Соңғысына аспан денелері, жұлдыздар, сфералар,
тағы сондайлар жатады, тағы осы қатардағылар - денелер, бірақ пайда болатын
және жойылатын денелер. Олардың бірі жердің бетінде, бірі жердің
қойнауыңда, тағы біреулері жерден жоғарыда болады. Жердегі заттар -
минералдар және сол сияқтылар, жердің үстіндегілер - хайуандар және соған
ұқсағандар, жер бетінен жоғарыдағылар - жауын, бұлт, найзағай, күннің
күркіреуі, ауада болатын тағы сондай құбылыстар.
Барлық субстанцияларда болатын заттарға келсек, олар бесеу: біріншісі
- материя, екіншісі - форма, үшіншісі – орын, төртіншісі - қозғалыс,
бесіншісі - уақыт. Субстанциясы бар кезкелген затта оны құрап тұрған
материясы, біз айқын көре алатын және сол арқылы өзге заттардан ажырататын
формасы, белгілі шектеулі мекені (дүниеде белгілі бір шекті мекенсіз бір де
бір нәрсе жоқ), сондай-ақ қозғалысы болады. Зат осы қозғалыс арқасында өмір
сүреді. Қозғалыс белгілі жерде және белгілі уақытта болады, өйткені уақыт
қозғалыстың саны болып табылады. Біз әрбір денеде қозғалыстың болатынын
және әр қозғалыстың бір орыннан екінші орынға жасалатынын түсіндірген
болсак, әрбір денеде уақыттың болатыны түсінікті болуы тиіс
Алайда біздің аталған бес бардың белгілерін қолтума заттардың
мысалында түсіндіргеніміз жөн болар, өйткені осы белгілер соларға қатысты.
Біз осы бес барлықты, мәселен, кемеде бар деп айта аламыз. Осылардың бірі
материя десек, ол кеме жасалған тақтайлар, формасы - әр қырлары мен
бұрыштары, ол басқыштан, есіктен, өзге заттардан осы арқылы ажыратылады.
Одан тереңдей түссек, ол белгілі бір орында тұр және осы орында белгілі
қозғалысқа келіп тұр. Сол сияқты бұл қозғалыс белгілі уақыт аралығында
болып тұр.
Бұл бес барлық кемеде болуы тәрізді сезім жолымен қабылданатын және
біз осы кітапті арнауды қажет деп тапқан өзгеше субстанцияларда да бар.
Олай болса, біз ең бірінші мынадай түйін жасауымыз керек: осы бес
барлықтың екеуі, атап айтқанда, материя мен форма әрбір заттың бар болуының
бастауы болып табылады.
Соңғы үшеуіне кіріспес бүрын, осы екі мәнді түсіндіруіміз керек. Өйткені
тусіндіруді қажет ететін әрбір зат оның күрделі денелердің бастауы
қатарындағы өрт элементке жатпайтын бас-тауларын анықтау жолымен танылғаны
дүрыс. Бірақ әрбір зат материя мен формадан түрады, олардан торт түр —
жылы, суық, ылғал және құрғақ пайда болады да, олар хайуандардың,
өсімдіктердің, жалпы пайда болып, жойылатындардың бәрінің бастауы болып
табылады.
Материя мен форма болса, олар осы төрт түр үшін бастау, яғни бастаудың
бастауы, олар қарапайым, олардан ілгеріде ештеме жоқ, өйткені сол төрт
түрдің өзі дене, ал материя мен форма дене емес, денені құрастырушылар.
Дене еместер күрделі нәрселер емес. Әлденеден құралган заттар ғана күрделі
денелер, ал ондай құралмағандар күрделі денелерге жатпайды. Аталған төрт
түр әлденелерді құрайды, мына екі мәнді құрайды дейтін ештеме жоқ.
Сондықтан ойларымызды осылардан бастағанымыз ретті. Форманы қабылдайтын
-матертя, сондықтан әлденені қабылдайтындар туралы сөздің басында материя
тұрмақ.
Біздердің білуміз керек: орбір денені түсіндіру үшін оған анықтама беру
керек. Ал анықтама дегеніміз - анықталатын нәрсенің тегі және оның
түр ретіндегі ерекшеліктері туралы пікір. Анықталушы нәрсе алгашқысының
арқасында бар болса, соңғысының арқасында өзге барлық заттардың арасынан
танылады.
Бірақ біздің осыған дейін түсіндіргеніміздей, материя ең жоғарғы текке
жатады, себебі, одан ілгеріде ешқандай тек деген жоқ. Осыдан айқын болатыны
— оны анықтама беріп түсіндіре алмақ емеспіз, өйткені өзінен ілгері
әлдеқандай тегі бар нәрсенің ғана анықтамасы болуы мүмкін. Сондықтан біз
одан ілгеріде ешқандай тегі болмаған затқа анықтама беру үшін, сол заттың
өзі немен анықталар болса, соны қарастыруымыз керек, дұрысырағы былай
деген: коз алдымыздағы нақтылы зат өзгелерінен несі арқылы дараланып түрса,
сонысымен, атап айтқанда, соның озіне тән меншікті белгілерімен
ажыратылады.
Мәселе осылай болған жерде біздің алдымызда озінің меншікті белгілері
тұрғысынан материяның озі не дегенді анықтау міндеті тұрады.
1. Материя туралы пайымдау
Ал мұны былай түсіндіруге болады: айтамыз: материя деген — не өзі
қабылданбай қабылданса, сол.Материя деген — не нәрсе өзі сақталмай, өзгені
сақтаса — сол (Аристотель Метафизика-сында (X кітап, 23-тарау). Мыс
статуяның формасын ұстап тұрады (форманың иесі), ал дене науқасты ұстап
тұрушы дейді). Материя сондай нәрсе — егер ол тарап кетсе, барлық
қалғандары да тарап кетеді, бірақ қалғандары тарағанда материя тарамайды,
әр зат материядан тұрады. Материя — өзін өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz