Абайсызда жасалған қылмыстар үшін жазалардың тиімділігі
Анықтамалар
Қысқартулар
Нормативтік сілтемелер
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасында абайсызда жасалған қылмысқа
қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстандағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігін
арттырудың өзекті мєселелері
1.2 Қылмысты абайсыздықтың теориялық
аспектілерінің сипаттамасы
1.3 Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін жауапкершілікті
белгілейтін қылмыстық.құқықтық нормалардың әлеуметтік
шарттылығы
1.4 Абайсызда жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жаза
тиімділігінің теориялық мәселелері
2. Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның
жекелеген түрлерінің тиімділігі
2.1 Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын
жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың тиімділігі
2.3. Абайсызда қылмыс жасаған қылмыскерлерді түзеу мақсатына
жету және қылмысты абайсыздықтың алдын алу тиімділігі
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
Қысқартулар
Нормативтік сілтемелер
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасында абайсызда жасалған қылмысқа
қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстандағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігін
арттырудың өзекті мєселелері
1.2 Қылмысты абайсыздықтың теориялық
аспектілерінің сипаттамасы
1.3 Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін жауапкершілікті
белгілейтін қылмыстық.құқықтық нормалардың әлеуметтік
шарттылығы
1.4 Абайсызда жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жаза
тиімділігінің теориялық мәселелері
2. Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның
жекелеген түрлерінің тиімділігі
2.1 Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын
жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың тиімділігі
2.3. Абайсызда қылмыс жасаған қылмыскерлерді түзеу мақсатына
жету және қылмысты абайсыздықтың алдын алу тиімділігі
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
Бұл жұмыста Қазақстандағы абайызда жасалған қылмыс үшін жазаның тиімділігін арттыру мәселесін толық анықтауға және зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Диссертацияда Қазақстандағы қылмыспен күрес тиімділігін арттырудың көкейтесті мәселелерін, қылмысты абайсыздыққа әсер ету шараларының тиімділігін, абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын қылмыстық жазаның тиімділігінің теориялық аспектілерін ұғыну, анықтау және зерттеу арқылы Қазақстан Республикасындағы абайсызда жасалатын қылмыспен күрес тиімділігінің теориялық негіздерін жетілдіру мәселелері келтірілген.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж – 142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж – 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151; 2003 ж – 118485; 2004 ж -143550 қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны төмендеген. Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен де күрес шараларын күшейтуді қажет етеді. 1995 жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1 бабында “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады [1. 3 б]. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында “еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді [2. 3 б.].
Диссертацияда Қазақстандағы қылмыспен күрес тиімділігін арттырудың көкейтесті мәселелерін, қылмысты абайсыздыққа әсер ету шараларының тиімділігін, абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын қылмыстық жазаның тиімділігінің теориялық аспектілерін ұғыну, анықтау және зерттеу арқылы Қазақстан Республикасындағы абайсызда жасалатын қылмыспен күрес тиімділігінің теориялық негіздерін жетілдіру мәселелері келтірілген.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының статистикалық мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж – 142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж – 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151; 2003 ж – 118485; 2004 ж -143550 қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы 2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны төмендеген. Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен де күрес шараларын күшейтуді қажет етеді. 1995 жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1 бабында “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады [1. 3 б]. Қолданылып жатқан, құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында “еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді [2. 3 б.].
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы: Қазақстан, 1995. 96 б.
2 Назарбаев Н.А. Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности //Қазахстанская правда от 30.03.2002 г.
3 Обзор о состоянии аварийности в Республике Казахстан и результаты деятельности подразделений дорожной полиции. – Астана. - 2005.
4 Трамватизм на производстве в РК. //Труд в Казахстане № 7. -2004.
5 Бакишев К. Уголовная политика в сфере криминализации и декриминализации неосторожных преступлений. //Предупреждение преступности. № 1. - 2005.
6 Нуртаев Р.Т. Основные направления реализации эффективной уголовно-правовой политики современного Казахстана в контексте Концепции правовой политики РК. // Актуальные проблемы уголовного права, криминологии и уголовно-исполнительного права в свете Концепции правовой политики Республики Казахстан. Материалы международной научно-практической конференции. - Караганда, 2005.
7 Лунеев В. В. Эффективность борьбы с преступностью и ее отдельными видами. // Государство и право. –№7. - 2003.
8 Кудрявцев В. Н., Никитинский В. И., Самошенко И. С., Глазырин В. В. Эффективность правовых норм. – М., 1980. – 280 б.
9 Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах /под ред. проф. М. Н. Марченко. Т.2. Теория права. - М.:Зерцало, 1998. – 640 б.
10 Пашков А. С., Чечоб Д. М. Эффективность правового регулирования и методы ее выявления. //Советское государство и право - №8. – 1965.
11 Проблемы эффективности работы управленческих органов. –М., Наука. –1973. – 440 б.
12 Энциклопедия права. / Под ред. М.Х. Хутыза. - Краснодар. - 1992. – 95 б.
13 Фаткуллин Ф. Н. Проблемы теории государства и права. – Казань. – 1987. – 412б.
14 Пашков А.С., Явич Л.С., Спиридонов Л.И. Эффективность действия правовых норм. Л. – ЛГУ, 1977. – 143 б.
15 Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право. – М.: Новый Юрист, 1997. – 304 б.
16 Лейст О. Э. Сущность права: проблемы теории и философии права / О.Э.Лейст; Моск. Гос. ун-т им. М.В.Ломоносова, юрид. фак. - М. Зерцало, - 2002. – 279 б.
17 Уголовное право на современном этапе: проблемы преступления и наказания. Санкт-Петербург, изд-во Санкт-Петербургского ун-та, 1992. – 604 б.
18 Герцензон А. А. Уголовное право и социология. - М. - 1970. – 286 б.
19 Спиридонов Л. И. Социология уголовного права.- М.: Юрид.лит., 1986 - 238 б.
20 Эффективность действия правовых норм. Учебник. Л. - изд. ЛГУ, 1977. – 143 б.
21 Коган В. М. Уровни анализа эффективности уголовно-правовых норм. //Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1972 вып. 30.
22 Келина С.Г. Проблемы совершенствования уголовного закона –М., 1984. – 149 б.
23 Наумов А.В. Форма уголовного закона и ее социальная обусловленность. В кн. Проблемы совершенствования уголовного закона. -М., 1984.
24 Нарикбаев М.С. Актуальные проблемы обеспечения уголовно-правовой защиты предпринимательства. //Предупреждение преступности. –Алматы. - №1. - 2001.
25 Королева В.М. Уголовный закон и уголовная политика на фоне современных криминологических реалий. – В кн. Преступность и законодательство.-М., 1997.
26 Афиногенов Ю. А. Проблемы социологии права. - В кн. Правовая реформа и актуальные вопросы борьбы с преступностью. – Владивосток. Дальневосточный ун-т. - 1994. – 191 б.
27 Ашитов З.О. О субъекте коррупционных преступлении. - В кн. Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью. (2-е изд-е , пер. и доп.). – Алматы. - 2003.
28 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. - М.: Юристъ, 1999. – 301 б.
29 Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоритическая модель комплексной программы. - М.: Наука, 1990. – 272 б.
30 Концепция правовой политики Республики Казахстан. //Казахстанская правда от 3 октября 2002 г.
31 Лунеев В.В. Преступность ХХ века: Мировые, региональные и российские тенденции. - М.: Норма, 1997. – 497 б.
32 Криминология. Учебник для юридических вузов. – СПб: Санкт-Петербургский университет МВД РФ, 1999. – 607 б.
33 Зеленицкий В.С. Общая теория с преступностью. –Харьков., 1994. – 321 б.
34 Криминология. Учебник.- М.: Юристь, 1995. – 512 б.
35 Дагель П.С. Неосторожная преступность и ее общественная опасность в условиях НТФ. – В кн. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью. – Владивосток, ДВГУ, 1976. – 199 б.
36 Кудрявцев В.Н. Генезис преступления. Опыт криминологического моделирования. -М.: ФОРУМ – ИНФРА-М, 1998. – 214 б.
37 Криминология. - Алматы: Нормы - К, - 2004. – 336 б.
38 Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. Учение о преступлении. Учебник для вузов. - М.: Изд-во Зерцало, 1999 – 577 б.
39 Угрехелидзе М.Г. Криминализация неосторожных деяний и онтологическая структура преступлений. – В кн. Проблемы совершенствования уголовного закона. – М. - 1984. – 148 б.
40 Дагель П.С. Неосторожность: уголовно-правовые и криминологические проблемы. - М.: Юр. Лит, 1977. – 143 б.
41 Квашис В.Е. Наказания за неосторожные преступления –В кн. Совершенствование мер борьбы с преступностью в условиях научно-технической революции. - М., 1980. – 296 б.
42 Курс уголовного права. Общая часть. Том 2. Учение о наказании. Учебник для вузов. – М.: Изд-во Зерцало. - 1999. – 400 б.
43 Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. – М., 2000. – 464 б.
44 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1996. - 550 б.
45 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан: (сравнит. комммент. к книге Дж.Флетчера и А.В.Наумова «Основные концепции современного уголовного права») – Алматы, 2001 – 256 б.
46 Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов. /Под редакцией И.Я. Козаченко, З.А. Незнамовой. –М.: НОРМА, 1997. – 768 б.
47 Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. – 5 –е изд-е. исправл. и увел. М.: Стелс, 1995. – 304 б.
48 Модельный Уголовный кодекс СНГ. –М. - 1996. – 216 б.
49 Российское уголовное право. Общая часть. Учеб. 2-изд. –М.: Спарк, 2000. – 478 б.
50 Осипов. П.П. Теоритические основы построения и применения уголовно-правовых санкции. Л. –ЛГУ, 1976. – 136 б.
51 Каиржанов Е. Уголовное право (общая часть) -Алматы, 2003. – 254 б.
52 Уголовное право России. Учебник для вузов. Т.1. Общая часть.-М.:Норма, 1999. – 655 б.
53 Курс советского уголовного права. Часть общая. Т.2 – ЛГУ, 1970. – 670 б.
54 Анденес И. Наказание и предупреждение преступлений. – М.: Прогресс, 1979. – 264 б.
55 Квашис В.Е. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью в условиях НТР. –Владивосток, 1976. – 199 б.
56 Барон Эд. В. Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. – Караганда: Болашак Баспа, 1998. – 72 б.
57 Ковалев М.И., Фролов Е.А., Ефимов М.А. Основы уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик: Практический комментарий. – Свердловск - 1960. – 282 б.
58 Непомнящая Т. Мера наказания: Понятия и критерии ее определения судом. //Уголовное право. - №1. 2003.
59 Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения: - М.: Юр.лит, 1986.
60 Гилинский Я. Криминология. Курс лекции. -СПб: Питер, 2002. – 377 б.
61 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Т.2. -Тула: Автограф, 2001. – 688 б.
62 Дашков Г.В. Развитие и современное состояние криминологических исследований в мире. – В кн. Криминологические исследования в мире. - М., 1995. – 195 б.
63 Роджерс Р. Исследование новых видов наказания в исправительной системе США. – В кн. Криминологические исследования в мире. -М. Манускрипт, 1995 – 196 б.
64 Гета М.Ф., Семушкин В.Я. Гуманизация уголовной политики Республики Казахстан: достижения и перспективы: Материалы межд. науч.-практ. конф. г. Алматы / под общ. ред. Шайкеновой С. – Алматы: Раритет, 2004. – 196 б.
65 Павлухин А.Н. О целях наказания в Российском уголовном праве. //Закон и право. - №4. - 2005.
66 Бушуев И.А. Исправительные работы. –М.: Юридическая литература, 1968. – 199 б.
67 Уголовное право. Общая часть. Учебник. – М.: Новый юрист, 1997. – 592 б.
68 Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау. з.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. –Алматы, 2003. – 16 б.
69 Шаргородский М.Д. Уголовная политика в эпоху научно-технической революции. В кн. Основные направления борьбы с преступностью. - М. - 1975. – 176 б.
70 Кононов А.Л. О роли личности в механизме неосторожного преступления. //Вопросы борьбы с преступностью. Вып.43 – М.: Юрид. лит., 1985.
71 Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. - М.: Наука, 1991. – 383 б.
72 Щербина Е.М. Проблемы пенализации неосторожных технических преступлений. Автореф. дис. канд. – Владивосток. – 1994. – 21 б.
73 Уголовный Кодекс Испании. – М.: Зерцало, 1998. – 218 б.
74 Милюков С.Ф. Российское уголовное законодательство: опыт критического анализа. – СПб. - 2000. – 279 б.
75 Уголовное право. Общая часть. - Москва, 1997. – 321 с.
76 Уголовное право. Общая часть. /Под редакцией Н. И. Ветрова, Ю. И. Ляпунова. – М. - 1997. – 592 б.
77 Керимов Д.А. Философские основания политико-правовых исследований. - М. - 1986. 332 б.
78 Уголовное право. Общая часть. - М.: Юрид. лит., 1997. – 496 б.
79 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. 2-е изд-е перераб. и доп. - М. - 2000. - 590 б.
80 Әпенов С.М. Қылмыстық атқару құқығы. Оқулық құрал. –Алматы: Қаз МЗА, 2001. – 228 б.
81 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Учебник – Алматы, 2005. – 296 б.
82 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. - М. - 1996. – 550 б.
83 Уголовное право России в 2-х томах. Т.1 – М. - 1999. – 639 б.
84 Карпец И.И. Наказание: Социальные, правовые и криминоло-гические проблемы. - М. - 1973. – 288 б.
85 Ломако В.А. Применение условного осуждения. – Харьков, Высшая щкола, 1977. – 126 б.
86 Становский М.Н. Назначение наказания. – СПб. - 1999. – 458 б.
87 Верина Г.В. Дифференциация уголовной ответственности за преступления против собственности: проблемы теории и практики. – Саратов. Саратовский ун-т, 2003. – 333 б.
88 Мальцев В.В. О социальном предназначении наказания в уголовном праве. – В кн. Вопросы правовой теории и практики. – Омск.- 2005.
89 Коган В.М. Социальный механизм уголовно-правового воздействия. -М. Наука, 1983. – 183 б.
90 Спиридонов Л.И. Понятие, предмет и метод уголовно-правовой социологии. - М. - 1975. – 38 б.
91 Яковлев A.M. Социальная эффективность уголовного закона. // Советское государство и право. - №10. – 1997.
92 Болдырев В.В. Общие предпосылки совершенствования уголовного законодательства. //Вопросы борьбы с преступностью. Вып. 16 - М. Юрид. лит., 1971.
93 Шаргородский М.Д. Наказание: его цели и эффективность. - ЛГУ, 1973. – 160 б.
94 Бабаев М.М. Социальные последствия преступности. - М. Академия МВД СССР, 1982. – 82 б.
95 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М. - 2005.
96 Уголовный кодекс Республики Казахстан, с постатейными материалами. – Алматы.- 2005. – 944 б.
97 Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний (лишение свободы и других видов) по законодательству Республики Казахстан. Автореф. дис. докт. -Алматы. - 2000. – 47 б.
98 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Учебник –Алматы: Норма К, 2005. – 296 б.
99 Мокринский С.П. Наказания, его цели и предложения. В кн. Философия уголовного права. – СПб.: Юридический центр, 2004.
100 Ной С. Сущность и функция уголовного наказания в советском государстве.- Саратов. - 1973. – 193 б.
101 Философия уголовного права. –СПб.: Юридический центр, 2004. – 348 б.
102 Никифоров Б.С. Наказание и его цели. //Советское государство и право. –М. - №9. – 1981.
103 Стручков Н.А. Проблемы советской уголовной политики. –Владивосток. - 1985. – 194 б.
104 Нерсесян В.А. Ответственность за неосторожные преступления.-СПб.: Изд. Юридический центр, 2002. – 223 б.
105 Швыдкий В.Г. Кара – качество уголовного наказания. // Государство и право. – №4. – 2006.
106 Қызылорда қалалық сотының архивінен, 2001 ж. №1-121/01
107 Қызылорда қалалық сотының архивінен, 2001 ж.
108 Қызылорда қалалық сотының архивінен, 2004 ж. №1-495/04
109 Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК. –Алматы. - 1999.
110 Сизый А.Ф. Институт установления степеней исправления осужденных как эффективный способ достижения целей уголовного наказания. //Закон и право. -М. - №5. - 2005.
111 Нуртаев Р.Т. Преступная неосторожность: социологические и уголовно-правовые проблемы. Автореф. дисс. докт. – Алматы. - 1993. – 37 б.
112 Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану). – Алматы. - 2005. 232 б.
113 Полубинская С.В. Цели уголовного наказания. - М. - 1990. – 198 б.
114 Бентам И. Введение в основание нравственности и законодательства. -М. Росспэн, 1998. – 415 б.
115 Миндагулов А.Х. Личность преступника. – Алматы. - 2003.
116 Чукмаитов Д.С. Гуманизация уголовной политики в сфере исполнения наказания. –Костанай.- 2005. – 204 б. – 136 б.
2 Назарбаев Н.А. Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности //Қазахстанская правда от 30.03.2002 г.
3 Обзор о состоянии аварийности в Республике Казахстан и результаты деятельности подразделений дорожной полиции. – Астана. - 2005.
4 Трамватизм на производстве в РК. //Труд в Казахстане № 7. -2004.
5 Бакишев К. Уголовная политика в сфере криминализации и декриминализации неосторожных преступлений. //Предупреждение преступности. № 1. - 2005.
6 Нуртаев Р.Т. Основные направления реализации эффективной уголовно-правовой политики современного Казахстана в контексте Концепции правовой политики РК. // Актуальные проблемы уголовного права, криминологии и уголовно-исполнительного права в свете Концепции правовой политики Республики Казахстан. Материалы международной научно-практической конференции. - Караганда, 2005.
7 Лунеев В. В. Эффективность борьбы с преступностью и ее отдельными видами. // Государство и право. –№7. - 2003.
8 Кудрявцев В. Н., Никитинский В. И., Самошенко И. С., Глазырин В. В. Эффективность правовых норм. – М., 1980. – 280 б.
9 Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах /под ред. проф. М. Н. Марченко. Т.2. Теория права. - М.:Зерцало, 1998. – 640 б.
10 Пашков А. С., Чечоб Д. М. Эффективность правового регулирования и методы ее выявления. //Советское государство и право - №8. – 1965.
11 Проблемы эффективности работы управленческих органов. –М., Наука. –1973. – 440 б.
12 Энциклопедия права. / Под ред. М.Х. Хутыза. - Краснодар. - 1992. – 95 б.
13 Фаткуллин Ф. Н. Проблемы теории государства и права. – Казань. – 1987. – 412б.
14 Пашков А.С., Явич Л.С., Спиридонов Л.И. Эффективность действия правовых норм. Л. – ЛГУ, 1977. – 143 б.
15 Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право. – М.: Новый Юрист, 1997. – 304 б.
16 Лейст О. Э. Сущность права: проблемы теории и философии права / О.Э.Лейст; Моск. Гос. ун-т им. М.В.Ломоносова, юрид. фак. - М. Зерцало, - 2002. – 279 б.
17 Уголовное право на современном этапе: проблемы преступления и наказания. Санкт-Петербург, изд-во Санкт-Петербургского ун-та, 1992. – 604 б.
18 Герцензон А. А. Уголовное право и социология. - М. - 1970. – 286 б.
19 Спиридонов Л. И. Социология уголовного права.- М.: Юрид.лит., 1986 - 238 б.
20 Эффективность действия правовых норм. Учебник. Л. - изд. ЛГУ, 1977. – 143 б.
21 Коган В. М. Уровни анализа эффективности уголовно-правовых норм. //Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1972 вып. 30.
22 Келина С.Г. Проблемы совершенствования уголовного закона –М., 1984. – 149 б.
23 Наумов А.В. Форма уголовного закона и ее социальная обусловленность. В кн. Проблемы совершенствования уголовного закона. -М., 1984.
24 Нарикбаев М.С. Актуальные проблемы обеспечения уголовно-правовой защиты предпринимательства. //Предупреждение преступности. –Алматы. - №1. - 2001.
25 Королева В.М. Уголовный закон и уголовная политика на фоне современных криминологических реалий. – В кн. Преступность и законодательство.-М., 1997.
26 Афиногенов Ю. А. Проблемы социологии права. - В кн. Правовая реформа и актуальные вопросы борьбы с преступностью. – Владивосток. Дальневосточный ун-т. - 1994. – 191 б.
27 Ашитов З.О. О субъекте коррупционных преступлении. - В кн. Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью. (2-е изд-е , пер. и доп.). – Алматы. - 2003.
28 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. - М.: Юристъ, 1999. – 301 б.
29 Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоритическая модель комплексной программы. - М.: Наука, 1990. – 272 б.
30 Концепция правовой политики Республики Казахстан. //Казахстанская правда от 3 октября 2002 г.
31 Лунеев В.В. Преступность ХХ века: Мировые, региональные и российские тенденции. - М.: Норма, 1997. – 497 б.
32 Криминология. Учебник для юридических вузов. – СПб: Санкт-Петербургский университет МВД РФ, 1999. – 607 б.
33 Зеленицкий В.С. Общая теория с преступностью. –Харьков., 1994. – 321 б.
34 Криминология. Учебник.- М.: Юристь, 1995. – 512 б.
35 Дагель П.С. Неосторожная преступность и ее общественная опасность в условиях НТФ. – В кн. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью. – Владивосток, ДВГУ, 1976. – 199 б.
36 Кудрявцев В.Н. Генезис преступления. Опыт криминологического моделирования. -М.: ФОРУМ – ИНФРА-М, 1998. – 214 б.
37 Криминология. - Алматы: Нормы - К, - 2004. – 336 б.
38 Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. Учение о преступлении. Учебник для вузов. - М.: Изд-во Зерцало, 1999 – 577 б.
39 Угрехелидзе М.Г. Криминализация неосторожных деяний и онтологическая структура преступлений. – В кн. Проблемы совершенствования уголовного закона. – М. - 1984. – 148 б.
40 Дагель П.С. Неосторожность: уголовно-правовые и криминологические проблемы. - М.: Юр. Лит, 1977. – 143 б.
41 Квашис В.Е. Наказания за неосторожные преступления –В кн. Совершенствование мер борьбы с преступностью в условиях научно-технической революции. - М., 1980. – 296 б.
42 Курс уголовного права. Общая часть. Том 2. Учение о наказании. Учебник для вузов. – М.: Изд-во Зерцало. - 1999. – 400 б.
43 Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. – М., 2000. – 464 б.
44 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1996. - 550 б.
45 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан: (сравнит. комммент. к книге Дж.Флетчера и А.В.Наумова «Основные концепции современного уголовного права») – Алматы, 2001 – 256 б.
46 Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов. /Под редакцией И.Я. Козаченко, З.А. Незнамовой. –М.: НОРМА, 1997. – 768 б.
47 Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. – 5 –е изд-е. исправл. и увел. М.: Стелс, 1995. – 304 б.
48 Модельный Уголовный кодекс СНГ. –М. - 1996. – 216 б.
49 Российское уголовное право. Общая часть. Учеб. 2-изд. –М.: Спарк, 2000. – 478 б.
50 Осипов. П.П. Теоритические основы построения и применения уголовно-правовых санкции. Л. –ЛГУ, 1976. – 136 б.
51 Каиржанов Е. Уголовное право (общая часть) -Алматы, 2003. – 254 б.
52 Уголовное право России. Учебник для вузов. Т.1. Общая часть.-М.:Норма, 1999. – 655 б.
53 Курс советского уголовного права. Часть общая. Т.2 – ЛГУ, 1970. – 670 б.
54 Анденес И. Наказание и предупреждение преступлений. – М.: Прогресс, 1979. – 264 б.
55 Квашис В.Е. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью в условиях НТР. –Владивосток, 1976. – 199 б.
56 Барон Эд. В. Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. – Караганда: Болашак Баспа, 1998. – 72 б.
57 Ковалев М.И., Фролов Е.А., Ефимов М.А. Основы уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик: Практический комментарий. – Свердловск - 1960. – 282 б.
58 Непомнящая Т. Мера наказания: Понятия и критерии ее определения судом. //Уголовное право. - №1. 2003.
59 Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения: - М.: Юр.лит, 1986.
60 Гилинский Я. Криминология. Курс лекции. -СПб: Питер, 2002. – 377 б.
61 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Т.2. -Тула: Автограф, 2001. – 688 б.
62 Дашков Г.В. Развитие и современное состояние криминологических исследований в мире. – В кн. Криминологические исследования в мире. - М., 1995. – 195 б.
63 Роджерс Р. Исследование новых видов наказания в исправительной системе США. – В кн. Криминологические исследования в мире. -М. Манускрипт, 1995 – 196 б.
64 Гета М.Ф., Семушкин В.Я. Гуманизация уголовной политики Республики Казахстан: достижения и перспективы: Материалы межд. науч.-практ. конф. г. Алматы / под общ. ред. Шайкеновой С. – Алматы: Раритет, 2004. – 196 б.
65 Павлухин А.Н. О целях наказания в Российском уголовном праве. //Закон и право. - №4. - 2005.
66 Бушуев И.А. Исправительные работы. –М.: Юридическая литература, 1968. – 199 б.
67 Уголовное право. Общая часть. Учебник. – М.: Новый юрист, 1997. – 592 б.
68 Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау. з.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. –Алматы, 2003. – 16 б.
69 Шаргородский М.Д. Уголовная политика в эпоху научно-технической революции. В кн. Основные направления борьбы с преступностью. - М. - 1975. – 176 б.
70 Кононов А.Л. О роли личности в механизме неосторожного преступления. //Вопросы борьбы с преступностью. Вып.43 – М.: Юрид. лит., 1985.
71 Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. - М.: Наука, 1991. – 383 б.
72 Щербина Е.М. Проблемы пенализации неосторожных технических преступлений. Автореф. дис. канд. – Владивосток. – 1994. – 21 б.
73 Уголовный Кодекс Испании. – М.: Зерцало, 1998. – 218 б.
74 Милюков С.Ф. Российское уголовное законодательство: опыт критического анализа. – СПб. - 2000. – 279 б.
75 Уголовное право. Общая часть. - Москва, 1997. – 321 с.
76 Уголовное право. Общая часть. /Под редакцией Н. И. Ветрова, Ю. И. Ляпунова. – М. - 1997. – 592 б.
77 Керимов Д.А. Философские основания политико-правовых исследований. - М. - 1986. 332 б.
78 Уголовное право. Общая часть. - М.: Юрид. лит., 1997. – 496 б.
79 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. 2-е изд-е перераб. и доп. - М. - 2000. - 590 б.
80 Әпенов С.М. Қылмыстық атқару құқығы. Оқулық құрал. –Алматы: Қаз МЗА, 2001. – 228 б.
81 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Учебник – Алматы, 2005. – 296 б.
82 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. - М. - 1996. – 550 б.
83 Уголовное право России в 2-х томах. Т.1 – М. - 1999. – 639 б.
84 Карпец И.И. Наказание: Социальные, правовые и криминоло-гические проблемы. - М. - 1973. – 288 б.
85 Ломако В.А. Применение условного осуждения. – Харьков, Высшая щкола, 1977. – 126 б.
86 Становский М.Н. Назначение наказания. – СПб. - 1999. – 458 б.
87 Верина Г.В. Дифференциация уголовной ответственности за преступления против собственности: проблемы теории и практики. – Саратов. Саратовский ун-т, 2003. – 333 б.
88 Мальцев В.В. О социальном предназначении наказания в уголовном праве. – В кн. Вопросы правовой теории и практики. – Омск.- 2005.
89 Коган В.М. Социальный механизм уголовно-правового воздействия. -М. Наука, 1983. – 183 б.
90 Спиридонов Л.И. Понятие, предмет и метод уголовно-правовой социологии. - М. - 1975. – 38 б.
91 Яковлев A.M. Социальная эффективность уголовного закона. // Советское государство и право. - №10. – 1997.
92 Болдырев В.В. Общие предпосылки совершенствования уголовного законодательства. //Вопросы борьбы с преступностью. Вып. 16 - М. Юрид. лит., 1971.
93 Шаргородский М.Д. Наказание: его цели и эффективность. - ЛГУ, 1973. – 160 б.
94 Бабаев М.М. Социальные последствия преступности. - М. Академия МВД СССР, 1982. – 82 б.
95 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М. - 2005.
96 Уголовный кодекс Республики Казахстан, с постатейными материалами. – Алматы.- 2005. – 944 б.
97 Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний (лишение свободы и других видов) по законодательству Республики Казахстан. Автореф. дис. докт. -Алматы. - 2000. – 47 б.
98 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Учебник –Алматы: Норма К, 2005. – 296 б.
99 Мокринский С.П. Наказания, его цели и предложения. В кн. Философия уголовного права. – СПб.: Юридический центр, 2004.
100 Ной С. Сущность и функция уголовного наказания в советском государстве.- Саратов. - 1973. – 193 б.
101 Философия уголовного права. –СПб.: Юридический центр, 2004. – 348 б.
102 Никифоров Б.С. Наказание и его цели. //Советское государство и право. –М. - №9. – 1981.
103 Стручков Н.А. Проблемы советской уголовной политики. –Владивосток. - 1985. – 194 б.
104 Нерсесян В.А. Ответственность за неосторожные преступления.-СПб.: Изд. Юридический центр, 2002. – 223 б.
105 Швыдкий В.Г. Кара – качество уголовного наказания. // Государство и право. – №4. – 2006.
106 Қызылорда қалалық сотының архивінен, 2001 ж. №1-121/01
107 Қызылорда қалалық сотының архивінен, 2001 ж.
108 Қызылорда қалалық сотының архивінен, 2004 ж. №1-495/04
109 Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК. –Алматы. - 1999.
110 Сизый А.Ф. Институт установления степеней исправления осужденных как эффективный способ достижения целей уголовного наказания. //Закон и право. -М. - №5. - 2005.
111 Нуртаев Р.Т. Преступная неосторожность: социологические и уголовно-правовые проблемы. Автореф. дисс. докт. – Алматы. - 1993. – 37 б.
112 Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану). – Алматы. - 2005. 232 б.
113 Полубинская С.В. Цели уголовного наказания. - М. - 1990. – 198 б.
114 Бентам И. Введение в основание нравственности и законодательства. -М. Росспэн, 1998. – 415 б.
115 Миндагулов А.Х. Личность преступника. – Алматы. - 2003.
116 Чукмаитов Д.С. Гуманизация уголовной политики в сфере исполнения наказания. –Костанай.- 2005. – 204 б. – 136 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті
ӘОЖ 343.2.7(574)
Қолжазба құқығында
АХМЕТОВ МОЛДАБЕК МЕҢЛІБАЙҰЛЫ
Абайсызда жасалған қылмыстар үшін жазалардың тиімділігі
12.00.08. - қылмыстық құқық және криминология, қылмыстық
атқарушылық құқығы мамандығы бойынша
заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: заң
ғылымдарының докторы,
профессор Нұртаев Р. Т.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
Мазмұны
Анықтамалар
3
Қысқартулар
6
Нормативтік сілтемелер
7
Кіріспе
8
1 Қазақстан Республикасында абайсызда жасалған қылмысқа
қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері
21
1. Қазақстандағы қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін
арттырудың µзекті мєселелері
21
3 Қылмысты абайсыздықтың теориялық
аспектілерінің сипаттамасы
48
1.3 Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін жауапкершілікті
белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік
шарттылығы
54
1.4 Абайсызда жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жаза
тиімділігінің теориялық мәселелері
60
2. Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның
жекелеген түрлерінің тиімділігі
82
2.1 Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын
жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
82
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың тиімділігі
98
2.3. Абайсызда қылмыс жасаған қылмыскерлерді түзеу мақсатына
жету және қылмысты абайсыздықтың алдын алу тиімділігі 123
Қорытынды
140
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
145
Анықтамалар
Осы диссертацияда тиісті анықтамарымен келесі терминдер қолданылады:
1 Қылмыс – жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті іс-
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
2 Қылмыс санаттары – Қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер сипатын
және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға,
ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға
бөлінеді.
3 Қылмыстылық – бұл белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір мемлекетте
жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгермелі әлеуметтік және
қылмыстық-құқықтық құбылыс.
4 Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы – Қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінің белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген екі немесе
одан көп әрекетті жасау және олар үшін қылмыстық жауаптылықты өтемеген
болуы.
5 Қылмыстардың жиынтығы – Қылмыстық кодекстің түрлі баптарында немесе
баптарының бөліктерінде көзделген қылмыстарды жасап, адам солардың бірде-
біреуі үшін сотталмаған немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған екі немесе одан көп әрекеттерді жасау.
6 Қылмыс объектісі – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастардың, заңды мүдделердің, құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы.
7 Қылмыстың объективтік жағы – қылмыстың сыртқы жағын сипаттайтын
қылмыс құрамының бір элементі.
8 Қылмыстың субъективтік жағы – қылмыстың ішкі жағын, яғни кінәлінің өз
іс-әрекетіне және оның нәтижесіне қатысты психикалық қатынасын, сондай-ақ
қылмысқа итермелеген ішкі сезімін білдіретін қылмыс құрамының бір элементі.
9 Қылмыс субъектісі – қылмыстық жауаптылық жасына жеткен есі дұрыс,
кінәлі жеке адам.
10 Қылмысқа қатысу – екі немесе одан көп адамның қасақана қылмыс
жасауға қасақана бірлесіп қатысуы.
11 Қылмысқа дайындалу – тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе
қаруларын бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға
сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе.
12 Қылмысқа оқталу – тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен
жасалған іс-әрекет (әрекетсіздік), егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты
емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе.
13 Тікелей қасақаналық – адамның өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зарбаптары болуының мүмкін екенін
немесе болмай қоймайтынын алдын ала білуі және осы зардаптардың болуын
тілеуі.
14 Жанама қасақаналық – адамның іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамға қауіпті зардаптары болуы мүмкін
екенін алдын ала білуі, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бұған саналы
түрде жол беруі , не бұған немқұрайлы қарауы.
15 Менмендік-егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған деп танылады.
16 Немқұрайлылық-егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол
зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін
екенін болжап білмесе, қылмыс немқұрайлылықпен жасалған деп танылады.
17 Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыс – қасақана қылмыс жасаудың
салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның
ниетімен қамтылмаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін
қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала білсе,
бірақ осыған жеткілікті негіздерсіз оларды болдырмауға менмендікпен сенген
жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкін екенін алдын
ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын болған жағдайда ғана
пайда болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
18 Жаза-соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы.
19 Жазаның мақсаттары-әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталған адамды түзеу, сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру.
20 Жаза жүйесі-қылмыстық құқықта даулы болып саналатын ұғым. Мағынасы
қылмыскерді толық жазалау мақсатында келтірілген жазалардың тобы.
21 Айыппұл- қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және
жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі
бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының
немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де
табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алу.
22 Қоғамдық жұмыстарға тарту-сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе
оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады,
олардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі
басқару органдары белгілейді.
23 Түзеу жұмыстары- екі айдан екі жылға дейін белгіленеді және
сотталған адамның негізгі жұмыс орны бойынша өтеледі.
24 Бас бостандығынан шектеу- соттың сотталған адамға оның бас
бостандығын шектейтін белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан
оқшауламай бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге мамандандырылған органның
қадағалауымен оның тұрғылықты жері бойынша өтеледі.
25 Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру мемлекетттік қызметте, жергілікті басқару органдарында
белгілі бір лауазымды атқаруға, не белгілі бір кәсіптік немесе өзге де
қызметпен айналысуға тиым салудан тұрады.
Қысқартулар
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
УССР – Украина Советтік Социалистік Республикасы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
Нормативтік сілтемелер
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы. – 1995.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. –Алматы. – 2005.
3 Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы:
Жеті Жарғы – 2005.
4 Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей
стабильности. Қазахстанская правда 30.03.2002 г.
5 Сотталғандарды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды
атқару тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Әділет Министрінің 11
желтоқсан 2001 жылғы № 151 бұйрығымен бекітілген Нұсқаулығы.
Кіріспе
Диссертацияның жалпы сипаттамасы
Бұл жұмыста Қазақстандағы абайызда жасалған қылмыс үшін жазаның
тиімділігін арттыру мәселесін толық анықтауға және зерттеуге ұмтылыс
жасалды.
Диссертацияда Қазақстандағы қылмыспен күрес тиімділігін арттырудың
көкейтесті мәселелерін, қылмысты абайсыздыққа әсер ету шараларының
тиімділігін, абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын қылмыстық
жазаның тиімділігінің теориялық аспектілерін ұғыну, анықтау және зерттеу
арқылы Қазақстан Республикасындағы абайсызда жасалатын қылмыспен күрес
тиімділігінің теориялық негіздерін жетілдіру мәселелері келтірілген.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде абайсыздықпен
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Қылмыс жасаушылардың
әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге
жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының статистикалық
мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж – 142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж
– 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151; 2003 ж – 118485; 2004 ж -143550
қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы
2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны төмендеген. Елімізде
жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау
үшін қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен де
күрес шараларын күшейтуді қажет етеді. 1995 жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық
референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1 бабында
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады (1. 3 б(. Қолданылып жатқан,
құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал
күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік
қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын
құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа қарсы
күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында
“еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді (2. 3 б.(.
Ғалымдар мұны бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағалауда. Себебі
қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-
саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды. Елімізде қылмыстылықпен
күресуді күшейту, өз қызметіне жауаптылықпен қарауды арттыру үшін, сонымен
қатар құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында
соңғы төрт жылда Республика Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары
шықты. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: Қылмысқа қарсы күресті
күшейту туралы” 1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, “Заңдылықпен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі
қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, “Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы
күрес жөніндегі Республикалық комиссия құру туралы” 1994 ж. 21 қыркүйектегі
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес және
құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы” 1995 ж. 17
наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы. Қылмысты
абайсыздық немесе салғырттықпен жасалған қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге
әлеуметтік-құқықтық баға бару адамдардың қоғамдық өмірде ғана күрделі
мәселе болып саналмай, сонымен бірге бұл мәселе теория жүзінде күрделі,
толық шешілмеген мәселе ретінде қылмыстық құқық ғылымының пайда болу
уақытынан бері даулы болып келе жатыр. Сондықтан қылмысты абайсыздықтың
теориялық мәселелеріне осы күнге дейін көптеген ғалымдардың арнайы
монографиялық еңбектерінде зерттеу жасалынды.
Қылмысты абайсыздық үшін қолданылатын жазаның тиімділігін арттырудың
теориялық мәселелерін толық, жеткілікті зерттеу жалпы абайсызда жасалатын
қылмысқа бағытталған күрестің тиімділігін, сондай-ақ біздің республикамызда
абайсыздықтағы әрекеттер үшін қолданылатын жазалар жүйесінің тиімділігін
арттыруға бағытталған ғылыми ережелер, тұжырымдар мен ұсыныстарды
концептуалды түсіндіруде және дұрыс жолдарын табу үшін мүмкіндік береді.
Осы диссертациялық зерттеу тақырыбы біздің мемлекетіміздің қылмыстық
саясатты жүргізу кезіндегі ізгілендіру қағидасын жүзеге асыру мақсатында,
қазіргі кезеңдегі заң ғылымы мен құқық қорғау тәжірибесіне қойылатын
талаптардың даму деңгейіне сай, тиісті түрде теориялық және іс жүзіндегі
барлық қолданылып жүрген қылмыстық жазалар шарасы базасымен қамтамасыз
етілу маңыздылығымен шартталған. Өйткені, жаза тиімділігін арттыру арқылы
республикада жүргізіліп жатқан қылмыстық, қылмыстық-құқықтық және қылмыстық-
атқару саясатының тиімділігі мен мақсаттары шешіледі.
Қылмыстық заңда, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
Тұжырымдамасында белгіленгендей, заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Біздің еліміздің азаматтарының заңды құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға арналған нақты кепілдіктерді қамтамасыз етуді, біздің
отандастарымыздың заңды құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғауға
бағытталған заңды, соның ішінде қылмыстық-құқықтық шаралары біртұтас кешен
ретінде жүзеге асыруды ұсынады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта қылмыстың
абайсыздықтағы түрлерімен күрес мәселесі, әсіресе, көлік құралдарымен,
өндіріс саласындағы және басқа да техногенді жағдайларда жұмыс атқару
сияқты, адамдардың түрлі техникалық жетістіктерге байланысты аса
маңыздылығын арттыра түсті.
Қазақстан Республикасы ІІМ жол полициясы Департаментінің жыл сайынғы
есепті мәліметтеріне қарағанда, жол-көлік оқиғаларынан жыл сайын 2 мыңға
жуық адам қайтыс болады және 10 мыңдаған адам түрлі дәрежедегі жарақаттар
алады [3].
Сонымен қатар республикамызда еңбек қорғау, тау-кен, құрылыс және
жұмыстардың басқа түрлерін жүргізу, сондай-ақ өрт қауіпсіздігі ережелерінің
бұзылуынан құрбанға ұшырайтындардың саны аз емес. 1991-2004-жылдары
аралығында өндірісте 6200-ден астам адам қайтыс болса, 16 мыңнан астам адам
жарақаттар алған [4. 33 б.].
Келтірілген мәліметтер қазіргі жағдайда абайсызда зиян келтіру
мәселесінің қоғамда төтенше жағдай екенін білдіреді.
Елімізде қылмысты абайсыздыққа қарсы күрестің мәселелеріне басты назар
аударылуы керек. Өйткені, жалпы қылмыс көлемінде абайсызда жасалатын
қылмыстың өткен жүз жылдықтың 60-жылдарындағы 5%-дан қазіргі кезде 15-20%-
ға дейін өскендігі және бұл жағдайдың тұрақты өсуі бізді алаңдатады. Көлік
қылмыстарынан, лауазымды адамдардың салақтығынан, түрлі жұмыстар атқарумен
байланысты өндрістегі қауіпсіздік ережелерінің бұзылуынан қауіпті
зардаптардың көрсеткіштері өсуде. Шамамен алғанда жыл сайын абайсызда
жасалатын қылмыстардың салдарынан 9,6 млрд. теңге шығын келеді [5. 14 б.].
Абайсызда жасалатын қылмыспен күресті жүргізуде және ұйымдастыруда
әділет органдары елеулі жетістіктерге жетті. Сонымен қатар жүргізілген
нақты әлеуметтік зерттеулердің қортындылары, бізде әлі де болса, абайсызда
қылмыс жасаған деп танылған кінәлі адамдарға қылмыстық-құқықтық әсер ету
шаралары жеткілікті түрде тиімді қолданылмайтыны, қылмыскерлерге қатысты
қолданылатын жазалар тиімділігінің жеткілікті түрде жоғары деңгейде емес
екендігі анықталды.Мұндай жағдайлар республикамызда абайсызда жасалатын
қылмыспен күрестің белсенділікпен тиімділік деңгейін төмендетеді. Бұл
айтылғандар абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен күрес жүргізу
мәселелерінің практикалық тұрғыдан өзектілігін білдіреді. Ал бұл зерттеуге
алынған тақырыптың теориялық тұрғыдан өзектілігі, ол мемлекетте жүргізіліп
жатқан құқықтық реформаны арнайы дайындалған бағдарламаға сай және
белгіленген бағытта жүргізу үшін дайындалған құқықтық саясаттың бір бөлігін
құрайтын мәселе болып табылатындығымен анықталады.
Құқықтық саясат ол мемлекеттік саясаттың бір тармағы ретінде,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және құқықтық дамуын білдіретін
Конституция ережелеріне негізделеді деген ойдамыз. Сондықтан қылмыстық
құқықтық саясаттың бір өзекті мәселесі ретінде қылмыстық заң нормаларының
тиімділігін арттыру-заң нормаларының теориялық ғана емес, сонымен бірге
практикалық талаптарға да сай келуін қамтамасыз етеді. Р.Т. Нұртаев өзінің
бір еңбегінде Елде қылмыстық саясатты әрі қарай гуманизациялау мен
либерализациялау бағытына біздің мемлекеттің күш жұмсауы, заң ғылымдары мен
оның негізгі өзгерістерінің жетістіктерін дұрыс және жан-жақты ескерген
жағдайда тиімділік көрсетуі мүмкін- деді [6. 48 б.]. Сондықтан да қазіргі
қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық даму жағдайын, кейбір шет
мемлекеттер қылмыстық құқығының жетістіктерін ескере отырып, алдағы
уақыттарда практика талаптарына сай келмейтін қылмыстық заң нормаларын
қайта қарау қажет болуы да мүмкін. Әрине мұндай жағдай орын алғандай болса,
онда абайсыздықпен сипатталуға жататын қылмыстық құқық нормалары да
міндетті түрде өзгерістерге ұшырайтыны даусыз. Өйткені отандық қылмыстық
құқықтағы абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың кейбіреулерінің кінә
нысандары даулылық тудыруда, сонымен қатар жауаптылықтың көлемі де қайта
қарауды талап етеді. Құқық салаларын, оның ішінде қылмыстық заңды әрі қарай
реформалау жалғасқан жағдайда, құқық қорғау органдарының заң нормаларын
қолдану барысындағы қызметтерін сапалы заңмен қамтамасыз ету үшін құқық
нормаларының тиімділігін қалыптастыруға бағытталған алғы шарттарды немесе
құралдарды дайындау қажет. диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі
мен негізгі мақсаты да осы мәселені шешуге ат салысуға арналған деуге
болады.
Абайсызда жасалатын қылмыспен күресті жандандыру - қылмысты абайсыздық
үшін қолданылатын жаза шаралары жүйесінің сапасымен дәрежесіне байланысты.
Бірақ қазіргі кезде абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жазалар
жүйесі, өкінішке орай әлі жетілдірілмеген, сондықтан олардың қазіргі заң
ғылымының жетістіктері мен еліміздегі абайсыз қылмыспен күрес жүргізетін
қылмыстық әділет органдарының тәжірбиелік қызметінде байқалған жаңа
үрдістерін ескере отырып, тиісті теориялық және практикалық жағынан қайта
қаралып, қайта пайымдалуын, қайта өңделіп, түзетілуге жататынын айта
кеткен жөн.
Бұл мән-жайлардың барлығы Қазақстандағы абайсыздықта жасалатын
қылмыстар үшін қолданылатын жазалардың тиімділігін арттыру теориялық және
практикалық жағынан аса өзекті мәселе болып отырғандықтан, автордың осы
диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауына негіз болды.
Диссертацияның ғылыми жаңашылдығы, ол Қазақстан Республикасы көлемінде
бірінші рет монографиялық деңгейде абайсыздықтағы қылмысты әрекеттер
түрлерімен күрес, оның ішінде жаза тағайындау және қылмысты абайсыздықтың
алдын алу шараларын теориялық талдауға алынуында және практикада жүзеге
асыру кезінде пайда болатын мәселелер қамтылып, шешімдер келтірілуінде.
Бұл жұмыста Қазақстандағы қазіргі қылмыстық-құқықтық және криминология
ғылымының жетістіктері қамтыла отырып, қылмыстылықпен күрес тиімділігін
арттырудың көкейтесті мәселелері ашылған және абайсыздықтағы әрекеттер үшін
жазалардың тиімділігін арттыруға арналған нақты бағыттар айқындалған.
Қолданыстағы заңдарды зерттеу және оны практикада қолдану негізінде
абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жаза шараларын жетілдіру
туралы ұсыныстар келтіріледі.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының жетілдірілу дәрежесі.
Қазіргі кезеңдегі қылмыстылықпен күрес тиімділігінің теориялық
мәселелері белгілі кеңестік, ресейлік және қазақстандық ғалымдармен,
олардың ішінде академик В. Н. Кудрявцев, профессорлар В.В. Лунеев, А. А.
Герцензон, Л. И. Спиридонов, В. М. Коган, С. Г. Келина, Н. Ф. Кузнецова, А.
В. Наумов, М. С. Нәрікбаев, З. О. Ашитов, Ү. С. Жекебаев, Е. І. Қайыржанов,
Е. Алаухан, Д. С. Чукмаитов, С. В. Бородин, В. С. Зеленицкий, Н. О.
Дулатбеков және тағы басқалардың ғылыми еңбектерінде қарастырылды. Қылмысты
абайсыздықпен күрес мәселелерін жетілдіруге П. С. Дагель, В. Е. Квашис, М.
Г. Угрехелидзе, В. А. Нерсесян, К. А. Бакишев, Р. Т. Нұртаев, А. Г.
Корчагин, Е. И. Щербин және тағы басқа да ғалымдардың монографиялық
зерттеулерінде және журналдық мақалаларында қылмысты абайсыздықтың
әлеуметтік және құқықтық мәселелері қарастырылды. Осы аталған және басқа да
авторлардың еңбектерінің ғылыми және практикалық маңызы зор екендігі
күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам үшін қауіпті
құбылыс болып табылатын абайсыздықпен жасалатын қылмысты әрекеттерге
құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.
Әйтсе де осы мәселені зерттеген ғалымдар бір тектес шешімдерден гөрі,
әр түрлі немесе кейде бір-біріне қарама-қарсы пікірлерді көптеп келтіреді.
Қылмысты абайсыздықтың әрн жақты мәселелерін зерттеген авторлар қанша ой,
тіл шешенділігімен қарастырса да абайсызда жасалатын қылмыстардың қоғамға
қауіптілік дәрежесі, нысандары, түрлері, мұндай әрекеттерді жасаған
адамдардың жауаптылығы, олардың әрекеттерін саралау тәрізді мәселелері әлі
де даулы болып қалып бара жатыр.
Аталған ғалымдардың зерттеулерінде қылмыстылықпен күрес тиімділігі
және қылмысты абайсыздық үшін қолданылатын жазалардың тиімділігі мәселелері
қарастырылғанмен, бірақ бұл мәселенің маңыздылығы мен мағынасын ескере
отырып, олардың еңбектерінде қылмыстылықпен күрес және қылмысты абайсыздық
үшін қолданылатын жазалар тиімділігін көтерудің мақсатттарына байланысты
байланысты мәселелердің барлығы түгелдей зерттелмеген деп айта кеткен
орынды.
Сонымен қатар, жоғарыда аталған ғалымдардың жұмыстарында келтірілген
көптеген ғылыми тұжырымдар, қазіргі уақытта ескірді. Осы келтірілген мән-
жайларға байланысты республикамыздағы қазіргі қылмыстық құқық теориясында
және құқық қорғау органдарының абайсызда жасалатын қылмыстармен күрестегі
қызметінде қалыптасқан үрдістерді ескере отырып, қылмысты абайсыздықпен
күрес және абайсыз қылмыстар үшін жазалар тиімділігін арттыру мәселесі
нақты теориялық жетілдіруді және тиісінше жаңаша қайта ойлауды қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты
абайсызда әр түрлі қылмыстарды жасаған адамдарға қатысты күресте және
Қазақстандағы абайсыздықта жасалатын қылмыстармен күрес мәселелерін
теориялық және практикалық тұрғылардан талаптарын анықтау және талдау
арқылы ғылыми бағыттағы және тиімді шараларды ұсыну болып табылады.
Зерттеуде жалпы қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықтағы әрекеттер үшін
қолданылатын жазалардың тиімділігін арттыру мәселелері және теориялық
және практикалық талаптарға сай келетін ұсыныстарды келтіру мақсат ретінде
қойылады.
Алға қойылған негізгі мақсатқа жету үшін келесі нақты міндеттерді шешу
көздейді:
- Қазақстандағы қылмыспен күрес тиімділігін арттырудың көкейтесті
мәселелерінің сипаттамасына қатысты іздену және зерттеу;
- абайсыздықтағы қылмыстармен күрес тиімділігінің теориялық
аспектілерін зерттеу, талдау және қорыту;
- абайсыздықпен жасалған қылмыстар үшін тағайындалатын жаза
тиімділігінің теориялық негіздерін зерттеу және іздену;
- абайсыздықтағы қылмыстар үшін қолданылатын жекелеген жаза түрлерінің
тиімділік шарттарын сипаттау;
- қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалардың тиімділік мәселелерін
зерттеу;
- қылмысты абайсыздықтың алдын алу және абайсызда қылмыс жасағандарды
түзеу мақсатына жеткізетін нақты тиімді шарттарды ашу және зерттеу;
Диссертацияның зерттеу объектісі, республика өміріндегі қылмысты
абайсыздыққа ықпал ету саласындағы мемлекетпен қоғамның мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етудің шарты ретінде, сондай-ақ еліміздегі абайсыздықтағы
қылмыстар үшін жазалардың тиімділігін арттырудың қылмыстық-құқықтық
шараларын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің затын Қазақстан Республикасындағы абайсыздықта жасалатын
қылмыстар үшін тағайындалатын жазалардың мәселелерін реттейтін қылмыстық
құқық нормаларының жүйесі құрайды. Зерттеудің заты қазіргі жағдайдағы
республикамыздағы қылмыстылықпен күрес тиімділігінің мәселелерін
нақтыланған түрде талдау, қылмысты абайсыздыққа әсер ету шараларының және
абайсыздықтағы әрекеттер үшін қолданылатын жазалардың тиімділігі
мәселелерін зерттеу тұрғысынан алынған.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздерін қылмыстық құқықпен
мен криминологиядағы жалпы теориялық концептуалды тұжырымдар, қылмыстық
құқықтың социологиялық бағыты құрайды. Сонымен қатар, диссертациялық
жұмысты орындау барысында қисынды-заңдылық, салыстырмалы бағалау, жүйелі-
құрылымдық, нақтылы-әлеуметтік, тарихи-құқықтық және сараптамалық бағалау
әдістері кеңінен қолданылды.
Зерттеудің әдістемелік негізі, жалпы ғылыми, тарихи және танымның
диалектикалық әдістерін пайдаланудың негізінде құралған. Бұл өз кезегінде
заң ғылымының ашқан құқықтық құбылыстардың мазмұны мен мағынасын
сипаттайтын заңдылықтарды зерттеуді кешенді түрде талдаудың келешегіне
мүмкіндік береді және тиісінше ресми қылмыстық әділет органдарының құқық
қолдану қызметінде көрініс табады. Зерттеу барысында ізденуші қажеттілігене
қарай, әлеуметтік бағыттағы зерттеуде кеңінен таралған әдістерді, яғни:
ресми құжаттарды зерттеу, сауалнама, бағдарлау, сұрау салу, республика
әділсот органдарында судья лауазымын атқарған қызметіндегі тәжірибесінің
қортындыларын қолданған.
Диссертациялық зерттеудегі негізгі тұжырымдар, ұсыныстар мен қағидалар
Қазақстан Республикасы Конституциясын, қолданыстағы қылмыстық заңнамалар
мен нормативтік құқықтық актілерін зерттеу арқылы тұжырымдалған. Диссертант
қажеттілігіне қарай абайсызда жасалатын қылмыс түрлерімен күрес шараларын
реттейтін және қылмыстық заң нормаларын қолдану жөніндегі ҚР Жоғарғы
Сотының Нормативтік қаулыларына жүгінген.
Зерттеу жүргізу барысында қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық-
атқару құқығы, қылмыстық құқық социологиясы, философия және социология,
бірқатар шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамалары жөніндегі әдебиеттер
қолданылған.
Диссертацияның тәжірбиелік негіздерін Қазақстан Республикасындағы және
бірқатар шетел мемлекеттерінің қолданыстағы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер бойынша қабылдаған нормативтік қаулылары, ҚР Бас
Прократурасының статистикалық мәліметтері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
соттарының 2000 – 2005-жылдарда қараған 200-ге тарта қылмыстық істері
құрайды.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
1. Қазіргі кезде республикамызда қылмыстылықпен күрес тиімділігін
арттырудың концептуалды мәселелерін теориялық жағынан жетілдіру заң
ғылымының одан әрі дамуындағы басты бағыттарының бірі болып табылады және
міндетті түрде жауаптылықпен жазаланушылықтың болмай қою қағидасы мен
қамтамасыз ету шараларын сақтағанда, мемлекеттің жүргізіп жатқан қылмыстық
саясатын одан әргі дараландыру мен ізгілендіргенде, жазаның әділеттілігіне
және қылмыстық-құқықтық жазалауды үнемдеуге жеткенде, жазалған қылмыс үшін
жауапкершілікпен жазаны дұрыс дараландыру мен теңдестіргенде теория мен заң
тәжірибесінінің, қылмысқа ықпал етудің оңтайлы шараларының дамуы мен оны
одан әрі жетілдірілумен өзара ажырамас байланыста болады.
2. Қылмыстық құқықтың тиімділігі мәселелерін теориялық тұрғыдан
жетілдіру екі өзара байланыстағы ғылыми және практикалық мәселелерді талдау
мен зерттеуге негізделуі тиіс, яғни: 1) қылмыстық құқықтық нормалардың
тиімділік мәселелерін зерттеу; 2) қылмыстық құқықтық нормаларды сапалы
қабылдау және оларды құқық қорғау қызметінде қолдану мәселелерін зерттеу;
3. Абайсызда жасалатын қылмыстардың мәселелерін жетілдіру, жалпы
қылмыстылықпен күрес тиімділігі теориясына қатысты концептуалды тұжырымдар
мен ойларға негізделуі керек. Өйткені, абайсызда жасалатын қылмыстар
елімізде тіркелген барлық қылмыстардың ажырамас бөлігі болып табылады.
Сонымен қатар, қылмысты абайсыздықпен күрес тиімділігі мәселелерін
теориялық жағынан жетілдіру барысында оның жалпы қылмыстылықтың құрылымында
орын алатын өзіндік ерекшеліктерін ескерген жөн. Мұндай ерекшеліктерін
есепке алу-қылмысты абайсыздықтың сандық және сапалық көрсеткіштерін болжау
мәселелерін дұрыс шешуге, абайсызда жасалатын қылмыстың әлеуметтік
қауіптілігі мен әлеуметтік қауіпті салдарын зерттеуге бағыт-бағдар береді.
4. Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін жазалардың жүйесін реттеу және
дұрыс анықтауды мемлекеттік қылмыстық саясатты жүргізу кезіндегі дербес
бағыттарының жиынтығы деп те атауға болады. Абайсызда жасалған қылмыс үшін
әділетті жаза тағайындаудың шарттарына: 1) соттардың республикадағы
қылмысты абайсыздықтың таралу деңгейін дұрыс есепке алу; 2) абайсыздықта
жасалған қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне әділетті
баға беру; 3) абайсыздықта әрекет жасаған кінәлінің жеке бас ерекшеліктерін
еске алу жатады. Жаза шарасын дұрыс таңдап, оны тағайындау мәселесін
түпкілікті шешу, абайсызда жасалған қылмыс үшін жазаның тиімділігін
арттырудың маңызды шарттары болып табылады.
5.Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жазалар тиімділігінің
дәрежесі жалпы жазалар жүйесінің және олардың жекелеген түрлерінің
тиімділігімен, жазаны тағайындау, оның орындалу барысындағы тиімділігі,
сотталғанның жазасын өтеп келгеннен кейінгі түзелу және қайта тәрбиелеу
нәтижелерін бекіту жөніндегі шараларының тиімділігі сияқты объективті
факторлармен тікелей байланысты.
6. Қылмысты абайсыздық үшін жазаны дұрыс жекелендіру және қылмыстық-
құқықтық жазалау шараларын үнемдеу қағидаларын мүлтіксіз сақтау үшін
жеңілтектікпен немесе жауапсыздықпен жасалған әрекеттерге теңгермелі жаза
тағайындау мақсатында міндетті түрде қылмыстың жасалу себебінің мазмұнын
ескеру керек.
Немқұрайлылыққа қарағанда қылмысты менмендікпен жасалған әрекеттерге
соттардың қаталырақ жазалау шараларын қолданғаны дұрыс. Сондай-ақ қылмысты
абайсыздық үшін жазаны белгілегенде қылмыс субъектісінің қызмет ету саласы
ескеріле отырып, яғни әрекеттерді тұрмыстық, техникалық, кәсіптік және
лауазымдық деп бөлу арқылы тағайындалғаны дұрыс. Абайсызда жасалған
қылмыстардың ерекшеліктері, анығырақ айтқанда қылмыс жасаған адамның өмірі,
оның жеке басы, қылмыстың жасалу себебі мен субъектінің қызмет ету
саласында қылмыстың жасалуына түрткі болған мән-жайлардың жиынтығы-
абайсыздықтағы қылмыстар үшін жазаның тиімділігін арттырудың шарттары болып
табылады.
7. Жазаның түсінігін, оның әлеуметтік мағынасын заң жүзінде айқындау
мақсатында қолданыстағы Қазақстан Республикасы ҚК-нің 38-бабы мына
редакцияда жазылуы керек:
38-бап. Жазаның түсінігі мен мақсаттары.
1. Жаза қоғамды қылмыстан қорғауға, қылмыспен күреске және қылмыстың
зиянды салдарын жоюға бағытталған. Жаза әділетті болуы тиіс.
2. Жаза-сот үкімімен тағайындалатын, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып
табылады. Жаза-қылмыс жасады деп танылған адамға қолданылады және ол адамды
тиісті заңдарда көзделген құқықтары мен еркіндігінен айырудан немесе
шектеуден тұрады.
3. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, қылмысты толық алып
тастау, сондай-ақ сотталғанды түзеу және сотталғанның, сондай-ақ басқа да
адамдардың жаңадан қылмыс жасауының алдын алу мақсатында қолданылады. Жаза-
ар-намысты қорлау немесе адамды қинау мақсатын көздемейді.
Жазаның әлеуметтік арналуын заң жүзінде бекіту-жазаның әлеуметтік
қызметтерін, сондай-ақ жазалар сатысындағы жекелеген түрлерінің де
әлеуметтік қызметтері мен әлеуметтік арналуын да дұрыс түсінуге мүмкіндік
береді.
Жазаның әлеуметтік арналуы, әлеуметтік қызметтері мен әлеуметтік
салдарына қатысты мәселелерді заң жүзінде реттеу-қылмыстық құқық
теориясында мемлекеттің құқықтық саясатты жүргізу кезіндегі қолданылатын
жаза шараларының әлеуметтік шарттылықтары мен негізділігінің міндеттерін
белгілі бір тарихи кезеңдегі қоғам өмірінде қалыптасқан объективті
заңдылықтарын ескере отырып нақты шешуге жол ашар еді. Сондай-ақ жазаның
әлеуметтік арналуына қатысты мәселелерді шешу, келешекте сотталған
адамдарды қоғамнан оқшаулаумен және қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың әлеуметтік арналуына дәлме-дәл және анық шекара қоюға нақты
мүмкіндік береді.
Қоғамдық санада көптеген жылдар бойы жаза деп кінәліні қоғамнан
оқшаулау деп түсінетін пайымдау қалыптасқан, ал түзеу жұмыстарына тарту,
айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту, бостандығын шектеу және басқа да
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды қоғамда қалыптасқан сана
жаза деп есептемейді деген пікір қалыптасқан. Сондықтан осы уақытқа дейін
соттардың жаза тағайындау барысында қоғамнан оқшаулауға байланысты емес
жазаларды сирек қолданатыны байқалады.
Кеңестік дәуір кезіндегі мемлекеттік қылмыстық саясат, қылмыс
жасағандарға көбінесе жазалау шарасы ретінде бас бостандығынан айыру
жазаларын қолдануға мүмкіндік берді, сондықтан халықтың басым көпшілігінің
санасында жаза ретінде тек адамды бас бостандығынан айыру деген тұрақты
ұғым қалыптасып қалған. Өкінішке орай мұндай бағытты құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің кейбіреулері де ұстанады.
Қылмыстық жаза шараларының даму қарқынын ұғыну арқылы сотталғандардың
көпшілігіне бас бостандығынан айыру түріндегі жазаларды қолдануға
бағытталған кеңес үкіметінің жүргізген жазалау шараларының саяси және
идеологиялық негіздерін ашты. Соттылықтың дамуын талдау кезінде қылмыстық
жазалардың басқа да түрлерінің дамуын айналып өтуге болмайды. Ол қылмыстық
саясаттың қойған талаптарына әділ соттың тиісті қызметін көрсетуі керек.
Қылмыстың өсуі кезеңінде, одан кейінгі бас бостандығынан айыру
жазасының үлесінің кемігені, жазаның жаңа түрлерінің ойлап табылғаны, жыл
сайын бас бостандығынан айырылғандарды шартты түрде ерте босатып, міндетті
түрде еңбекке тартуға жіберілгенімен де бас бостандығынан айырылғандарды
қажетті орындармен қамтамасыз ете алмады. Бірақ бұл бас бостандығынан айыру
жазасы үлесінің өсуіне іс жүзіндегі тежеуші күш болды. Жазаларды
ізгілендіру-қайта құру кезеңінде күшейді. 1987 жылы бас бостандығынан айыру
жазасы 33,7 пайызға дейін төмендеді, бірақ қылмыстың өсуі 1990 жылы бұл
көрсеткішті 36,2 пайызға дейін өсірді. Нәтижесінде бас бостандығынан айыру
жазасының үлесі отыз жылда екі есеге кеміді, ал бас бостандығынан айыруға
сотталғандардың саны соңғы отыз жылда 14107959 адамды құрады.
КСРО-да жаза қолдану саясатында бас бостандығынан айыру жазасының
басымдық үлесі және бас бостандығынан айыру орындарының толықтығы, бас
бостандығынан айыру жазасына балама болатын басқа да қылмыстық жаза
түрлерінің кеңейтілуін қажет етті. Оларға адамды бас бостандығынан айырмай
қолданылатын түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыруға шартты түрде
соттау, еңбекке міндетті түрде қатыстыра отырып шартты соттау, айыппұл,
үкімнің орындалуын кейінге қалдыру және тағы басқалары жатады.
Кеңестік заң әдебиеттерінде бас бостандығынан айыру жазасына баламалы
түрде айыппұл жазасын қолдану әділеттілікке жатпайды, өйткені бай адам
айыбын төлеп құтылып, кедей адам түрмеге кете береді деген пікір
қалыптасқан болатын. Сондықтан КСРО кезінде айыппұл жазасы біршама аздау
қолданылған болатын. Бұл жазаның соңғы 30 жыл ішіндегі орташа үлесі 7, 4
пайыз болды.
Жазалар құрылымында бас бостандығынан айыру жазасының үлесі айрықша
басым болуына, қылмыстық-құқықтық нормалардың санкцияларында бірінші
кезекте негізгі жаза ретінде бас бостандығын айыру жазасы көрсетіліп, ал
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар балама жаза ретінде қолдану
ұсынылуы әсер етті. Сондықтан сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты
емес жазаларды қолдану, іс жүзінде судьяның субъективті көзқарасына
байланысты болды. Судья мұндай жазаны қолданудың әрбір жағдайында
сотталушының қоғамнан оқшауламай-ақ түзеліп кететінін, қайтадан қылмыс
жасамайтынын, өзге де мән-жайларды жете зерттеп, дәлелдеп ол жөнінде
үкімде келтіруі тиіс болатын. Сот тәжірибесінде сотталғанға қоғамнан
оқшаулаумен байланысты емес жаза тағайындау кезінде жалтақтық,
абайлаушылықпен қарау көріністері байқалады. Мұндай құбылыстар қолданыстағы
қылмыстық-құқықтық нормаларының санкциясының басым көпшілігінде, әсіресе
абайсызда жасалатын қылмыстар бойынша бас бостандығынан айырумен байланысты
емес жазаларды бірінші кезекте көрсетілсе де, қазіргі уақытқа дейін кейбір
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің санасында сол күйі сақталып қалған.
Бұл жерде бас бостандығынан айыруды ерекше жағдайда қолданылатын жаза деп
санауға болады.
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды жеткілікті қолданбаудың
себептерін, заң нормаларында орын алып отырған аталған жаза түрлерін
қолдану негіздерінің олқылықтарымен де түсіндіруге болады. Мысалы,
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды атқару тәртібі туралы
Қазақстан Республикасы Әділет Министрінің 11 желтоқсан 2001 жылғы №151
бұйрығымен бекітілген Нұсқаулығында қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың барлық түрлері қамтылмаған. Әрине, Нұсқаулық заң емес, бірақ
кейбір мәселелер заңмен реттелмеген болса, онда заңға тәуелді актілер
басшылыққа алынады. Сондықтан аталған Нұсқаулыққа қоғамнан оқшаулаумен
байланысты емес барлық жазалардың атқарылу тәртібін белгілеуге бағытталған
тиісті өзгерістер мен түзетулер енгізілуі қажет. Ал қолданыстағы заңдарға
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды қолдану және атқарылу
тәртібін реттейтін тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілсе дұрыс
болар еді.
Біздің республикамызда да айыппұл жазасын кеңінен қолдануға
қылмыскерлердің салынған айыппұлды өтей алатындай қандайда бір құнды
заттары мен ақша қаражатттары болмауы сияқты криминологиялық ерекшеліктері
де кедергі келтіреді. Сондықтан соттар осындай сотталушылардың
криминологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, басқа баламалы жазаларды
қолданады, айыппұл жазасына қарағанда кейбір жағдайларда өте ауыр, ал
кейбір жағдаларда шамадан тыс жеңіл жазаларды таңдайды.
Ресей Федерациясындағыдай біздің республикада да қоғамнан оқшаулаумен
байланысты емес жазалардың әлі де болса бас бостандығынан айыру және басқа
да қоғамнан оқшаулаумен байланысты жазалардың басқа түрлерімен тең
келетіндей мүмкіндіктері жоқ. Осындай жағдайларға байланысты соттар
көбінесе шартты соттауды жиі қолданады. Өз кезегінде заң шығарушы шартты
түрде соттаудың мәжбүрлеу потенциалын арттыра беруге тырысады, соның
салдарынан жазадан босатудың бір түрі екенін заңды түрде есептей келе,
шартты түрде соттауды біртіндеп нақты жазалардың біріне айналдырып келеді.
Мұндай қылмыстық құқық институтының екі жақтылығын заңның өзіндегі, сондай-
ақ қолданыстағы заңнамалар түсіндірмесінің анық еместігінен,
жеткіліксіздігінен деп түсінуге болады.
Қазақстан Республикасы ҚК 63 бабының 3 бөлігіне сай, Шартты түрде
соттау тағайындалған кезде сотталған адамға өзінің түзелгенін дәлелдеуге
тиіс сынақ мерзімін белгілейді. Сынақ мерзімі бір жылдан үш жылға дейінгі
аралықта тағайындалады. Ал, Қылмыстық-атқару кодексінің 184 бабының 3
бөлігіне сай Жеткілікті негіздер болған жағдайда қылмыстық-атқару
инспекциясы сотқа сынақ мерзімін бір жылға дейін ұзарту туралы ұсыныс жасай
алады. Яғни, қылмыстық және қылмыстық-атқару кодекстерінің нормаларында
шартты түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімдерінің осы екі заңда әртүрлі
болып белгіленуінен елеулі айырмашылықтардың бар екендігі байқалады. Мұндай
қарама-қайшылықтарды жою үшін ҚР ҚК 63 бабының 3 бөлігімен сәйкес
келмейтін, ҚАК 184-бабының 3-бөлігін алып тастау қажет.
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар сотталғанға жазалауды
қамтамасыз ететіндей бағытта қолданылуы керек. Осы шаралар жүзеге
асырылған жағдайда, біздің республикамыздағы абайсызда жасалған қылмыс
түрлерімен күресте, сотталғандарды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазаларды қолдану тиімділігін арттыруына әсер етер еді.
8. Қазіргі кезде әділет органдары қолданып жүрген абайсызда қылмыс
жасаған қылмыскерлерге қатысты жазалау-түзеу шаралары кешені ретінде осы
санаттағы құқықбұзушылардың мінез-құлқын, адамгершілік және құқықтық сана-
сезіміндегі кемшіліктерді түзеуге, оларда тәртіптілік, мұқияттылық және
қайырымдылық сезімдерін, қоғамға және басқа да адамдарға қатысты өзінің іс-
әрекетіне деген жауапкершілік сезімдерін, қауіпсіздік ережелеріне және
өзінің күнделікті өміріндегі сақтық шараларына құрметпен қарау сезімдерін
көтеруге бағытталуы керек.
9. Абайсызда жасалған қылмыстар үшін қоғамнан оқшаулаумен байланысты
емес, яғни шетел заңдарының, оның қолданылу практикасындағы оң
жетістіктерін ескере және пайдалана отырып айыппұл, белгілі бір лауазымды
немесе қызмет түрімен айналысу құқынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту,
түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу сияқты жазалау шараларын тағайындау
тәжірибесін кеңейту қажет.
10. Республикадағы қылмысты абайсыздықпен күрес туралы мемлекеттік
бағдарламаны, сонымен қатар әртүрлі абайсыздықпен жасалатын қылмыстар үшін
жауапкершіліктің дұрыс белгіленуіне бағытталған заң актілері топтамасын,
абайсызда жасалатын қылмыстың алдын алу тиімділігін көтеру мақсатында
Қазақстан Республикасының Қылмыстың алдын алудың мемлекеттік жүйесінің
негіздері туралы Заңын қабылдап, онда қылмысты абайсыздықтың алдын алу
мәселелеріне қатысты жеке тарау арналса орынды болған болар еді.
Зерттеудіњ теориялыќ мањызыдылыѓы, ол ж±мыста келтірілген шешімдермен
±сыныстарды ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ зерттеулерді єрі ќарай дамытуда, оныњ ішінде
жекелеген ќылмыстардыњ ќ±ќыќтыќ сипаттамасын ашу жолында мєселеніњ
ќалыптасу негізділігін немесе ќылмыстыќ зањда µмір с‰ру м‰мкіндіктерін
ашуда жєне ќ±ќыќ нормаларын ќолдану тиімділігі мєселесі туралы ќызметті
жетілдіру туралы ой ќозѓауѓа, оларды сот-тергеу ќызметінде ќолдануѓа
оњтайлы баѓыттарды аныќтауѓа ‰лгі бола алады. Демек, кез-келген жекелеген
ќылмыстардыњ, оныњ ішінде абайсызда жасалатын ќылмыстардыњ сипаттамасын
толыќ ашу жєне оларѓа жаза таѓайындау мєселесін зерттегенде алдаѓы
уаќыттарда нормаларды ќолдану тиімділігі туралы пеікірлер келтірілуі керек.
Диссертацияның теориялық деңгейі ізденушінің Қазақстандағы абайсызда
жасалатын қылмыспен күрес мәселелерін кешенді түрде кеңінен қылмыстық-
құқықтық және криминологиялық зерттеулерімен сипатталады. Қорғауға
ұсынылған ережелер республикадағы қылмысты абайсыздыққа қылмыстық-құқықтық
ықпал ету мәселелерін талдау мен зерттеудің логикалық қортындыларынан
құралады.
Зерттеудің тәжірбиелік маңыздылығы, ол диссертацияда негізделген ғылыми
қағидалар, тұжырымдар мен ұсыныстар жиынтығында абайсыздықта жасалатын
қылмыстар үшін тағайындалатын жазаларды реттейтін қылмыстық заң нормаларын
одан әрі дамытуға, диссертация авторының қылмыстық құқықтағы жазалар
институтын теориялық жағынан жетілдіру жөніндегі концептуальды жаңа
ұсыныстар енгізуге, қылмыстық құқық теориясы мен криминологияның одан әрі
жетілдірілуіне бағытталған. Бұл концептуалды ғылыми қағидалар, тұжырымдар
мен ұсыныстар қылмыстық құқық социологиясы, қылмыстық құқық, криминология,
қылмысты-атқару құқығы және басқа да ғылымдар саласындағы зерттеулерге
негізделген. Ізденушінің ғылыми қағидалары, тұжырымдары мен ұсыныстары
жиынтығында Қазақстандағы қылмыстық құқық социологиясын, қылмыстық құқықты
және криминологияны одан әрі дамытуға қосатын үлесі бар.
Зерттеу барысында алынған ұсыныстар мен шешімдердің апрабациялануы.
Диссертациялық зерттеу барысында жпасалған негізгі ойлар, ұсыныстар мен
нәтижелер Қазақ гуманитарлық заң университетінің, Алматы заң академиясының
қылмыстық құқық және криминология кафедрасының отырыстарында, ғылыми-
теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланды және ғылыми
еңбектер жинақтарында, оның ішінде ҚР Білім және Ғлым Министрлігінің
ұсынған басылымдарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылысы ондағы зерттелген
мәселелердің мазмұнымен анықталады. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
алты бөліктен және қортындыдан тұрады.
1 Қазақстан Республикасында абайсызда жасалған қылмысқа қарсы күрес
тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстандағы қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін арттырудың µзекті
мєселелері
Біздің елімізде қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін арттырудың мәселелері
туралы теорияны жасау қазіргі кезде заң ғылымдарының дамуындағы негізгі
бағыттарының бірі болып отыр. Жауаптылықтан туындайтын жазаның орындалмай
қалмау қағидасын ж‰зеге асыру мен оны қамтамасыз ету мақсатында,
мемлекеттің қылмысқа қарсы к‰рес саясатын ж‰ргізуді єрі қарай ізгілендіру
жєне ымырашылдық жасау мақсатында, қылмыстық қ±қықтық қудалау шараларын
‰немді қолдану негізінде жєне жасалған қылмыс ‰шін жауаптылықпен жазаны
жекешелендіру мен д±рыс оқшаулаудан туындайды. Осы мақсатта қылмыспен к‰рес
тиімділігін арттыру ‰шін мәселелердің тап осылай қойылуының µзі,
қылмыстылықты зерттейтін ілімдер теориясы мен практикасының дамуы жєне оның
жетілдіруіне байланысты ‰йлесімді ±йымдастыру шараларын қылмысқа қарсы
к‰реске ықпал етуімен тығыз байланысты болады. Елдегі қылмыстық саясатты
д±рыс ж‰ргізудегі кең кµлемді мєселелерді шешу шарттарының негізі деп,
қылмысқа қарсы к‰рес пєрменділігін арттыруға баса назар аудару айтылады. ¤з
кезегінде, қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін арттыру міндетінің оңды шешілуі
біздің елімізде қылмыспен к‰рес тиімділігін қамтамасыз ету барысында
сенімді теориялық негізді жасауды алға қояды.
Егер қылмыспен к‰рес тиімділігінің теориялық жағын айтар болсақ,
Қазақстанда б±л мєселе аз єңгіме болып ж‰рген мєселелердің бірі десек
қателеспейміз. Ресейлік заң ғылымында осыған байланысты заңгер ғалымдарымен
белсенді єрекеттер жасалды, бірақ олардың нєтиже бермегенін ескергеніміз
жµн. Атақты Ресей ғалымдарының бірі - профессор В. В. Лунеевтің ±сыныстары
мен кеңестеріне ерекше назар аударуға болады. Ол: 1990-ншы жылдары Б¦¦
сарапшылары тоталитарлық режимнен шыққан кейбір ел басшылары
тоталитаризмге қайтып оралды деген пайымдаудан қорқып қылмысқа қарсы
к‰реске єлеуметтік-қ±қықтық бақылау орнатпағандығын айтып µтеді. Жєне осы
синдром қазірге дейін саяси қолданыста. Оны ‰кімет басшылары қ±қықтық
негіздерді орнатуға бағытталған белгілі бір іс-єрекеттер жасай бастағанда,
демократияны жақтаған болып тоталитаризм келеді деп айқай шығарудан
кµруге болады.
Қ±қық б±зушылықтың кµбейіп, оның жазасыз қалуы, ешқандай демократияның,
µркениетті нарыққа, адамдардың қ±қықтары мен бостандықтарының сақталуына
жеткізбейтініне мєн берілмейді. Қылмысқа қарсы тиімді к‰рес ж‰ргізу жєне
демократиялық қағидалармен қабылданған нақты заңдардың болуы үшін кейбір
ішкі жєне сыртқы к‰штердің (билікте, саясатта, бизнесте, БАҚ жєне құқық
қорғау органдары ж‰йесінде) бұл туралы ойланбайтыны б‰гінде анық
байқалды,- дейді [7. 106 б.].
Профессор В. В. Луневтің Ресейдегі қылмыспен к‰ресті ±йымдастыру туралы
келтірген сипаттамасы, КСРО-ның к‰йреуінен кейінгі біздің егеменді
мемлекетіміздегі жағдайдың да кµпшілік жағдайларда Ресейде қалыптасқан
жағдаймен ±қсас болып келді.
¤ткен ғасырдың 90-жылдарының басында Қазақстандағы қылмыстардың саны
к‰рт µсіп, олардың ресми тіркеуге алынғандарының саны 1993 жылы 206 мыңнан
асып кетті. Соның салдарынан республикадағы қ±қық қорғау орындары єбден
єбігерге т‰скенін білеміз.
Қылмыстың к‰рт µсуі халықтың заңды наразылығы мен ашу-ызасын туғызды.
Осы кезде мемлекеттік органдар тарапынан қалыптасқан криминогендік жағдайға
бақылау орнатуға ±мтылу, қылмысқа қарсы қатаң шаралар қолдану, кері ж‰ру
деп бағаланған. Б±л демократизм мен еркіндіктен кері кету, қоғамдағы
єртарапты ойлардың µмір с‰ру қағидасының б±зылуы деп есептелінді. Ақыр
соңында елде болып жатқан м±ндай єлеуметтік-психологиялық хал-ахуал,
қылмысқа қарсы к‰рестің хал-жағдайын, оның белсенділігін нашарлатты, сµйтіп
оның тиімділігін т‰сіруге жағдай жасады Сондықтан да мемлекеттің
бастамасымен қабылданған қылмысқа қарсы к‰ресті к‰шейтудің ш±ғыл шаралары
1990 жылдардың ортасында-ақ біраз нєтижелерге жеткізді.
Дегенмен, жоғарыда кµрсетілгендей қылмыспен к‰рес тиімділігін арттыру
мәселелері біздің елдімізде т‰бегейлі шешілмегені былай т±рсын, сонымен
қатар осы мәселеге байланысты теориялық зерттеулердің жоқтығы сезіледі.
Профессор В. В. Лунев тиімділік терминін белгілі бір нєрсенің
±тымдылығы мен нєтижелілігі деп т‰сіндіреді [7. 106 б.]. Б±л т‰сініктемені
қылмысқа қарсы к‰рес секілді к‰рделі мєселеге қолдануы, осыған байланысты
єрқилы пікірлердің бар екендігін байқатады. Қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігі
ұғымының мағынасы кең. Бір жағынан қылмысқа қарсы к‰рес деп қ±қық қорғау
органдарының қызметі мен қ±қық нормаларының қойылатын мақсатқа сєйкестігін
айтсақ, екінші жағынан - адамның єл-қуатын, уақыты мен материалды
игіліктерді ең аз кµлемінде ж±мсай отырып неғ±рлым мол нєтижелерге жетуі,
сонымен қатар, қылмысқа қарсы к‰ресте жеткен оңды табыстар жєне белгілі
шаралардың аясында қол жеткен максаттың деңгейіне байланысты деп т‰сінуге
болады.
Қылмыстылық терминінің мағынасы мен маңыздылығын ашуға байланысты заң
єдебиеттерінде қылмыспен к‰рес мәселесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ гуманитарлық заң университеті
ӘОЖ 343.2.7(574)
Қолжазба құқығында
АХМЕТОВ МОЛДАБЕК МЕҢЛІБАЙҰЛЫ
Абайсызда жасалған қылмыстар үшін жазалардың тиімділігі
12.00.08. - қылмыстық құқық және криминология, қылмыстық
атқарушылық құқығы мамандығы бойынша
заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: заң
ғылымдарының докторы,
профессор Нұртаев Р. Т.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
Мазмұны
Анықтамалар
3
Қысқартулар
6
Нормативтік сілтемелер
7
Кіріспе
8
1 Қазақстан Республикасында абайсызда жасалған қылмысқа
қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері
21
1. Қазақстандағы қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін
арттырудың µзекті мєселелері
21
3 Қылмысты абайсыздықтың теориялық
аспектілерінің сипаттамасы
48
1.3 Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін жауапкершілікті
белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік
шарттылығы
54
1.4 Абайсызда жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жаза
тиімділігінің теориялық мәселелері
60
2. Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазаның
жекелеген түрлерінің тиімділігі
82
2.1 Абайсыздықта жасалған қылмыстар үшін қолданылатын
жазаның жекелеген түрлері тиімділігінің шарты
82
2.2 Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың тиімділігі
98
2.3. Абайсызда қылмыс жасаған қылмыскерлерді түзеу мақсатына
жету және қылмысты абайсыздықтың алдын алу тиімділігі 123
Қорытынды
140
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
145
Анықтамалар
Осы диссертацияда тиісті анықтамарымен келесі терминдер қолданылады:
1 Қылмыс – жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті іс-
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
2 Қылмыс санаттары – Қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер сипатын
және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға,
ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға
бөлінеді.
3 Қылмыстылық – бұл белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір мемлекетте
жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгермелі әлеуметтік және
қылмыстық-құқықтық құбылыс.
4 Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы – Қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінің белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген екі немесе
одан көп әрекетті жасау және олар үшін қылмыстық жауаптылықты өтемеген
болуы.
5 Қылмыстардың жиынтығы – Қылмыстық кодекстің түрлі баптарында немесе
баптарының бөліктерінде көзделген қылмыстарды жасап, адам солардың бірде-
біреуі үшін сотталмаған немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған екі немесе одан көп әрекеттерді жасау.
6 Қылмыс объектісі – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастардың, заңды мүдделердің, құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы.
7 Қылмыстың объективтік жағы – қылмыстың сыртқы жағын сипаттайтын
қылмыс құрамының бір элементі.
8 Қылмыстың субъективтік жағы – қылмыстың ішкі жағын, яғни кінәлінің өз
іс-әрекетіне және оның нәтижесіне қатысты психикалық қатынасын, сондай-ақ
қылмысқа итермелеген ішкі сезімін білдіретін қылмыс құрамының бір элементі.
9 Қылмыс субъектісі – қылмыстық жауаптылық жасына жеткен есі дұрыс,
кінәлі жеке адам.
10 Қылмысқа қатысу – екі немесе одан көп адамның қасақана қылмыс
жасауға қасақана бірлесіп қатысуы.
11 Қылмысқа дайындалу – тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе
қаруларын бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға
сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе.
12 Қылмысқа оқталу – тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен
жасалған іс-әрекет (әрекетсіздік), егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты
емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе.
13 Тікелей қасақаналық – адамның өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зарбаптары болуының мүмкін екенін
немесе болмай қоймайтынын алдын ала білуі және осы зардаптардың болуын
тілеуі.
14 Жанама қасақаналық – адамның іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамға қауіпті зардаптары болуы мүмкін
екенін алдын ала білуі, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бұған саналы
түрде жол беруі , не бұған немқұрайлы қарауы.
15 Менмендік-егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған деп танылады.
16 Немқұрайлылық-егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол
зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін
екенін болжап білмесе, қылмыс немқұрайлылықпен жасалған деп танылады.
17 Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыс – қасақана қылмыс жасаудың
салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның
ниетімен қамтылмаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін
қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала білсе,
бірақ осыған жеткілікті негіздерсіз оларды болдырмауға менмендікпен сенген
жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкін екенін алдын
ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын болған жағдайда ғана
пайда болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
18 Жаза-соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы.
19 Жазаның мақсаттары-әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталған адамды түзеу, сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру.
20 Жаза жүйесі-қылмыстық құқықта даулы болып саналатын ұғым. Мағынасы
қылмыскерді толық жазалау мақсатында келтірілген жазалардың тобы.
21 Айыппұл- қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және
жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі
бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының
немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де
табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алу.
22 Қоғамдық жұмыстарға тарту-сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе
оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады,
олардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі
басқару органдары белгілейді.
23 Түзеу жұмыстары- екі айдан екі жылға дейін белгіленеді және
сотталған адамның негізгі жұмыс орны бойынша өтеледі.
24 Бас бостандығынан шектеу- соттың сотталған адамға оның бас
бостандығын шектейтін белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан
оқшауламай бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге мамандандырылған органның
қадағалауымен оның тұрғылықты жері бойынша өтеледі.
25 Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру мемлекетттік қызметте, жергілікті басқару органдарында
белгілі бір лауазымды атқаруға, не белгілі бір кәсіптік немесе өзге де
қызметпен айналысуға тиым салудан тұрады.
Қысқартулар
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
УССР – Украина Советтік Социалистік Республикасы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
Нормативтік сілтемелер
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы. – 1995.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. –Алматы. – 2005.
3 Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы:
Жеті Жарғы – 2005.
4 Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей
стабильности. Қазахстанская правда 30.03.2002 г.
5 Сотталғандарды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды
атқару тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Әділет Министрінің 11
желтоқсан 2001 жылғы № 151 бұйрығымен бекітілген Нұсқаулығы.
Кіріспе
Диссертацияның жалпы сипаттамасы
Бұл жұмыста Қазақстандағы абайызда жасалған қылмыс үшін жазаның
тиімділігін арттыру мәселесін толық анықтауға және зерттеуге ұмтылыс
жасалды.
Диссертацияда Қазақстандағы қылмыспен күрес тиімділігін арттырудың
көкейтесті мәселелерін, қылмысты абайсыздыққа әсер ету шараларының
тиімділігін, абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын қылмыстық
жазаның тиімділігінің теориялық аспектілерін ұғыну, анықтау және зерттеу
арқылы Қазақстан Республикасындағы абайсызда жасалатын қылмыспен күрес
тиімділігінің теориялық негіздерін жетілдіру мәселелері келтірілген.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде абайсыздықпен
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Қылмыс жасаушылардың
әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі. Статистикалық мәліметтерге
жүгінсек Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының статистикалық
мәліметтері бойынша Республикада 1998 ж – 142100; 1999 ж – 139431; 2000 ж
– 150790; 2001 ж- 152168; 2002 ж- 135151; 2003 ж – 118485; 2004 ж -143550
қылмыс тіркелген. Бұл мәліметтер бойынша жалпы қылмыстылықтың динамикасы
2002 жылғы дейін өсіп, кейінгі жылдары қарқыны төмендеген. Елімізде
жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау
үшін қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен де
күрес шараларын күшейтуді қажет етеді. 1995 жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық
референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1 бабында
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” дей отырып қоғамға, адамзатқа
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тыйым салады (1. 3 б(. Қолданылып жатқан,
құқықтық және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал
күрделі күйінде қалып отыр және техниканың дамуы мен көбеюіне, өндірістік
қызметтердің қарқынды жүргізілуіне байланысты заңмен қорғалатын
құндылықтарға абайсызда зардаптар келуінің мүмкіндігі де артуда .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмыстылыққа қарсы
күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында
“еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады”,-деді (2. 3 б.(.
Ғалымдар мұны бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағалауда. Себебі
қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-
саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды. Елімізде қылмыстылықпен
күресуді күшейту, өз қызметіне жауаптылықпен қарауды арттыру үшін, сонымен
қатар құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында
соңғы төрт жылда Республика Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары
шықты. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: Қылмысқа қарсы күресті
күшейту туралы” 1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, “Заңдылықпен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі
қосымша шаралар туралы” 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Қаулысы, “Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы
күрес жөніндегі Республикалық комиссия құру туралы” 1994 ж. 21 қыркүйектегі
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы, “Қылмысқа қарсы күрес және
құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы” 1995 ж. 17
наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы. Қылмысты
абайсыздық немесе салғырттықпен жасалған қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге
әлеуметтік-құқықтық баға бару адамдардың қоғамдық өмірде ғана күрделі
мәселе болып саналмай, сонымен бірге бұл мәселе теория жүзінде күрделі,
толық шешілмеген мәселе ретінде қылмыстық құқық ғылымының пайда болу
уақытынан бері даулы болып келе жатыр. Сондықтан қылмысты абайсыздықтың
теориялық мәселелеріне осы күнге дейін көптеген ғалымдардың арнайы
монографиялық еңбектерінде зерттеу жасалынды.
Қылмысты абайсыздық үшін қолданылатын жазаның тиімділігін арттырудың
теориялық мәселелерін толық, жеткілікті зерттеу жалпы абайсызда жасалатын
қылмысқа бағытталған күрестің тиімділігін, сондай-ақ біздің республикамызда
абайсыздықтағы әрекеттер үшін қолданылатын жазалар жүйесінің тиімділігін
арттыруға бағытталған ғылыми ережелер, тұжырымдар мен ұсыныстарды
концептуалды түсіндіруде және дұрыс жолдарын табу үшін мүмкіндік береді.
Осы диссертациялық зерттеу тақырыбы біздің мемлекетіміздің қылмыстық
саясатты жүргізу кезіндегі ізгілендіру қағидасын жүзеге асыру мақсатында,
қазіргі кезеңдегі заң ғылымы мен құқық қорғау тәжірибесіне қойылатын
талаптардың даму деңгейіне сай, тиісті түрде теориялық және іс жүзіндегі
барлық қолданылып жүрген қылмыстық жазалар шарасы базасымен қамтамасыз
етілу маңыздылығымен шартталған. Өйткені, жаза тиімділігін арттыру арқылы
республикада жүргізіліп жатқан қылмыстық, қылмыстық-құқықтық және қылмыстық-
атқару саясатының тиімділігі мен мақсаттары шешіледі.
Қылмыстық заңда, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
Тұжырымдамасында белгіленгендей, заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Біздің еліміздің азаматтарының заңды құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға арналған нақты кепілдіктерді қамтамасыз етуді, біздің
отандастарымыздың заңды құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғауға
бағытталған заңды, соның ішінде қылмыстық-құқықтық шаралары біртұтас кешен
ретінде жүзеге асыруды ұсынады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта қылмыстың
абайсыздықтағы түрлерімен күрес мәселесі, әсіресе, көлік құралдарымен,
өндіріс саласындағы және басқа да техногенді жағдайларда жұмыс атқару
сияқты, адамдардың түрлі техникалық жетістіктерге байланысты аса
маңыздылығын арттыра түсті.
Қазақстан Республикасы ІІМ жол полициясы Департаментінің жыл сайынғы
есепті мәліметтеріне қарағанда, жол-көлік оқиғаларынан жыл сайын 2 мыңға
жуық адам қайтыс болады және 10 мыңдаған адам түрлі дәрежедегі жарақаттар
алады [3].
Сонымен қатар республикамызда еңбек қорғау, тау-кен, құрылыс және
жұмыстардың басқа түрлерін жүргізу, сондай-ақ өрт қауіпсіздігі ережелерінің
бұзылуынан құрбанға ұшырайтындардың саны аз емес. 1991-2004-жылдары
аралығында өндірісте 6200-ден астам адам қайтыс болса, 16 мыңнан астам адам
жарақаттар алған [4. 33 б.].
Келтірілген мәліметтер қазіргі жағдайда абайсызда зиян келтіру
мәселесінің қоғамда төтенше жағдай екенін білдіреді.
Елімізде қылмысты абайсыздыққа қарсы күрестің мәселелеріне басты назар
аударылуы керек. Өйткені, жалпы қылмыс көлемінде абайсызда жасалатын
қылмыстың өткен жүз жылдықтың 60-жылдарындағы 5%-дан қазіргі кезде 15-20%-
ға дейін өскендігі және бұл жағдайдың тұрақты өсуі бізді алаңдатады. Көлік
қылмыстарынан, лауазымды адамдардың салақтығынан, түрлі жұмыстар атқарумен
байланысты өндрістегі қауіпсіздік ережелерінің бұзылуынан қауіпті
зардаптардың көрсеткіштері өсуде. Шамамен алғанда жыл сайын абайсызда
жасалатын қылмыстардың салдарынан 9,6 млрд. теңге шығын келеді [5. 14 б.].
Абайсызда жасалатын қылмыспен күресті жүргізуде және ұйымдастыруда
әділет органдары елеулі жетістіктерге жетті. Сонымен қатар жүргізілген
нақты әлеуметтік зерттеулердің қортындылары, бізде әлі де болса, абайсызда
қылмыс жасаған деп танылған кінәлі адамдарға қылмыстық-құқықтық әсер ету
шаралары жеткілікті түрде тиімді қолданылмайтыны, қылмыскерлерге қатысты
қолданылатын жазалар тиімділігінің жеткілікті түрде жоғары деңгейде емес
екендігі анықталды.Мұндай жағдайлар республикамызда абайсызда жасалатын
қылмыспен күрестің белсенділікпен тиімділік деңгейін төмендетеді. Бұл
айтылғандар абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен күрес жүргізу
мәселелерінің практикалық тұрғыдан өзектілігін білдіреді. Ал бұл зерттеуге
алынған тақырыптың теориялық тұрғыдан өзектілігі, ол мемлекетте жүргізіліп
жатқан құқықтық реформаны арнайы дайындалған бағдарламаға сай және
белгіленген бағытта жүргізу үшін дайындалған құқықтық саясаттың бір бөлігін
құрайтын мәселе болып табылатындығымен анықталады.
Құқықтық саясат ол мемлекеттік саясаттың бір тармағы ретінде,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және құқықтық дамуын білдіретін
Конституция ережелеріне негізделеді деген ойдамыз. Сондықтан қылмыстық
құқықтық саясаттың бір өзекті мәселесі ретінде қылмыстық заң нормаларының
тиімділігін арттыру-заң нормаларының теориялық ғана емес, сонымен бірге
практикалық талаптарға да сай келуін қамтамасыз етеді. Р.Т. Нұртаев өзінің
бір еңбегінде Елде қылмыстық саясатты әрі қарай гуманизациялау мен
либерализациялау бағытына біздің мемлекеттің күш жұмсауы, заң ғылымдары мен
оның негізгі өзгерістерінің жетістіктерін дұрыс және жан-жақты ескерген
жағдайда тиімділік көрсетуі мүмкін- деді [6. 48 б.]. Сондықтан да қазіргі
қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық даму жағдайын, кейбір шет
мемлекеттер қылмыстық құқығының жетістіктерін ескере отырып, алдағы
уақыттарда практика талаптарына сай келмейтін қылмыстық заң нормаларын
қайта қарау қажет болуы да мүмкін. Әрине мұндай жағдай орын алғандай болса,
онда абайсыздықпен сипатталуға жататын қылмыстық құқық нормалары да
міндетті түрде өзгерістерге ұшырайтыны даусыз. Өйткені отандық қылмыстық
құқықтағы абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың кейбіреулерінің кінә
нысандары даулылық тудыруда, сонымен қатар жауаптылықтың көлемі де қайта
қарауды талап етеді. Құқық салаларын, оның ішінде қылмыстық заңды әрі қарай
реформалау жалғасқан жағдайда, құқық қорғау органдарының заң нормаларын
қолдану барысындағы қызметтерін сапалы заңмен қамтамасыз ету үшін құқық
нормаларының тиімділігін қалыптастыруға бағытталған алғы шарттарды немесе
құралдарды дайындау қажет. диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі
мен негізгі мақсаты да осы мәселені шешуге ат салысуға арналған деуге
болады.
Абайсызда жасалатын қылмыспен күресті жандандыру - қылмысты абайсыздық
үшін қолданылатын жаза шаралары жүйесінің сапасымен дәрежесіне байланысты.
Бірақ қазіргі кезде абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жазалар
жүйесі, өкінішке орай әлі жетілдірілмеген, сондықтан олардың қазіргі заң
ғылымының жетістіктері мен еліміздегі абайсыз қылмыспен күрес жүргізетін
қылмыстық әділет органдарының тәжірбиелік қызметінде байқалған жаңа
үрдістерін ескере отырып, тиісті теориялық және практикалық жағынан қайта
қаралып, қайта пайымдалуын, қайта өңделіп, түзетілуге жататынын айта
кеткен жөн.
Бұл мән-жайлардың барлығы Қазақстандағы абайсыздықта жасалатын
қылмыстар үшін қолданылатын жазалардың тиімділігін арттыру теориялық және
практикалық жағынан аса өзекті мәселе болып отырғандықтан, автордың осы
диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауына негіз болды.
Диссертацияның ғылыми жаңашылдығы, ол Қазақстан Республикасы көлемінде
бірінші рет монографиялық деңгейде абайсыздықтағы қылмысты әрекеттер
түрлерімен күрес, оның ішінде жаза тағайындау және қылмысты абайсыздықтың
алдын алу шараларын теориялық талдауға алынуында және практикада жүзеге
асыру кезінде пайда болатын мәселелер қамтылып, шешімдер келтірілуінде.
Бұл жұмыста Қазақстандағы қазіргі қылмыстық-құқықтық және криминология
ғылымының жетістіктері қамтыла отырып, қылмыстылықпен күрес тиімділігін
арттырудың көкейтесті мәселелері ашылған және абайсыздықтағы әрекеттер үшін
жазалардың тиімділігін арттыруға арналған нақты бағыттар айқындалған.
Қолданыстағы заңдарды зерттеу және оны практикада қолдану негізінде
абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жаза шараларын жетілдіру
туралы ұсыныстар келтіріледі.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының жетілдірілу дәрежесі.
Қазіргі кезеңдегі қылмыстылықпен күрес тиімділігінің теориялық
мәселелері белгілі кеңестік, ресейлік және қазақстандық ғалымдармен,
олардың ішінде академик В. Н. Кудрявцев, профессорлар В.В. Лунеев, А. А.
Герцензон, Л. И. Спиридонов, В. М. Коган, С. Г. Келина, Н. Ф. Кузнецова, А.
В. Наумов, М. С. Нәрікбаев, З. О. Ашитов, Ү. С. Жекебаев, Е. І. Қайыржанов,
Е. Алаухан, Д. С. Чукмаитов, С. В. Бородин, В. С. Зеленицкий, Н. О.
Дулатбеков және тағы басқалардың ғылыми еңбектерінде қарастырылды. Қылмысты
абайсыздықпен күрес мәселелерін жетілдіруге П. С. Дагель, В. Е. Квашис, М.
Г. Угрехелидзе, В. А. Нерсесян, К. А. Бакишев, Р. Т. Нұртаев, А. Г.
Корчагин, Е. И. Щербин және тағы басқа да ғалымдардың монографиялық
зерттеулерінде және журналдық мақалаларында қылмысты абайсыздықтың
әлеуметтік және құқықтық мәселелері қарастырылды. Осы аталған және басқа да
авторлардың еңбектерінің ғылыми және практикалық маңызы зор екендігі
күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам үшін қауіпті
құбылыс болып табылатын абайсыздықпен жасалатын қылмысты әрекеттерге
құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.
Әйтсе де осы мәселені зерттеген ғалымдар бір тектес шешімдерден гөрі,
әр түрлі немесе кейде бір-біріне қарама-қарсы пікірлерді көптеп келтіреді.
Қылмысты абайсыздықтың әрн жақты мәселелерін зерттеген авторлар қанша ой,
тіл шешенділігімен қарастырса да абайсызда жасалатын қылмыстардың қоғамға
қауіптілік дәрежесі, нысандары, түрлері, мұндай әрекеттерді жасаған
адамдардың жауаптылығы, олардың әрекеттерін саралау тәрізді мәселелері әлі
де даулы болып қалып бара жатыр.
Аталған ғалымдардың зерттеулерінде қылмыстылықпен күрес тиімділігі
және қылмысты абайсыздық үшін қолданылатын жазалардың тиімділігі мәселелері
қарастырылғанмен, бірақ бұл мәселенің маңыздылығы мен мағынасын ескере
отырып, олардың еңбектерінде қылмыстылықпен күрес және қылмысты абайсыздық
үшін қолданылатын жазалар тиімділігін көтерудің мақсатттарына байланысты
байланысты мәселелердің барлығы түгелдей зерттелмеген деп айта кеткен
орынды.
Сонымен қатар, жоғарыда аталған ғалымдардың жұмыстарында келтірілген
көптеген ғылыми тұжырымдар, қазіргі уақытта ескірді. Осы келтірілген мән-
жайларға байланысты республикамыздағы қазіргі қылмыстық құқық теориясында
және құқық қорғау органдарының абайсызда жасалатын қылмыстармен күрестегі
қызметінде қалыптасқан үрдістерді ескере отырып, қылмысты абайсыздықпен
күрес және абайсыз қылмыстар үшін жазалар тиімділігін арттыру мәселесі
нақты теориялық жетілдіруді және тиісінше жаңаша қайта ойлауды қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты
абайсызда әр түрлі қылмыстарды жасаған адамдарға қатысты күресте және
Қазақстандағы абайсыздықта жасалатын қылмыстармен күрес мәселелерін
теориялық және практикалық тұрғылардан талаптарын анықтау және талдау
арқылы ғылыми бағыттағы және тиімді шараларды ұсыну болып табылады.
Зерттеуде жалпы қылмыстылықпен, оның ішінде абайсыздықтағы әрекеттер үшін
қолданылатын жазалардың тиімділігін арттыру мәселелері және теориялық
және практикалық талаптарға сай келетін ұсыныстарды келтіру мақсат ретінде
қойылады.
Алға қойылған негізгі мақсатқа жету үшін келесі нақты міндеттерді шешу
көздейді:
- Қазақстандағы қылмыспен күрес тиімділігін арттырудың көкейтесті
мәселелерінің сипаттамасына қатысты іздену және зерттеу;
- абайсыздықтағы қылмыстармен күрес тиімділігінің теориялық
аспектілерін зерттеу, талдау және қорыту;
- абайсыздықпен жасалған қылмыстар үшін тағайындалатын жаза
тиімділігінің теориялық негіздерін зерттеу және іздену;
- абайсыздықтағы қылмыстар үшін қолданылатын жекелеген жаза түрлерінің
тиімділік шарттарын сипаттау;
- қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалардың тиімділік мәселелерін
зерттеу;
- қылмысты абайсыздықтың алдын алу және абайсызда қылмыс жасағандарды
түзеу мақсатына жеткізетін нақты тиімді шарттарды ашу және зерттеу;
Диссертацияның зерттеу объектісі, республика өміріндегі қылмысты
абайсыздыққа ықпал ету саласындағы мемлекетпен қоғамның мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етудің шарты ретінде, сондай-ақ еліміздегі абайсыздықтағы
қылмыстар үшін жазалардың тиімділігін арттырудың қылмыстық-құқықтық
шараларын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің затын Қазақстан Республикасындағы абайсыздықта жасалатын
қылмыстар үшін тағайындалатын жазалардың мәселелерін реттейтін қылмыстық
құқық нормаларының жүйесі құрайды. Зерттеудің заты қазіргі жағдайдағы
республикамыздағы қылмыстылықпен күрес тиімділігінің мәселелерін
нақтыланған түрде талдау, қылмысты абайсыздыққа әсер ету шараларының және
абайсыздықтағы әрекеттер үшін қолданылатын жазалардың тиімділігі
мәселелерін зерттеу тұрғысынан алынған.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздерін қылмыстық құқықпен
мен криминологиядағы жалпы теориялық концептуалды тұжырымдар, қылмыстық
құқықтың социологиялық бағыты құрайды. Сонымен қатар, диссертациялық
жұмысты орындау барысында қисынды-заңдылық, салыстырмалы бағалау, жүйелі-
құрылымдық, нақтылы-әлеуметтік, тарихи-құқықтық және сараптамалық бағалау
әдістері кеңінен қолданылды.
Зерттеудің әдістемелік негізі, жалпы ғылыми, тарихи және танымның
диалектикалық әдістерін пайдаланудың негізінде құралған. Бұл өз кезегінде
заң ғылымының ашқан құқықтық құбылыстардың мазмұны мен мағынасын
сипаттайтын заңдылықтарды зерттеуді кешенді түрде талдаудың келешегіне
мүмкіндік береді және тиісінше ресми қылмыстық әділет органдарының құқық
қолдану қызметінде көрініс табады. Зерттеу барысында ізденуші қажеттілігене
қарай, әлеуметтік бағыттағы зерттеуде кеңінен таралған әдістерді, яғни:
ресми құжаттарды зерттеу, сауалнама, бағдарлау, сұрау салу, республика
әділсот органдарында судья лауазымын атқарған қызметіндегі тәжірибесінің
қортындыларын қолданған.
Диссертациялық зерттеудегі негізгі тұжырымдар, ұсыныстар мен қағидалар
Қазақстан Республикасы Конституциясын, қолданыстағы қылмыстық заңнамалар
мен нормативтік құқықтық актілерін зерттеу арқылы тұжырымдалған. Диссертант
қажеттілігіне қарай абайсызда жасалатын қылмыс түрлерімен күрес шараларын
реттейтін және қылмыстық заң нормаларын қолдану жөніндегі ҚР Жоғарғы
Сотының Нормативтік қаулыларына жүгінген.
Зерттеу жүргізу барысында қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық-
атқару құқығы, қылмыстық құқық социологиясы, философия және социология,
бірқатар шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамалары жөніндегі әдебиеттер
қолданылған.
Диссертацияның тәжірбиелік негіздерін Қазақстан Республикасындағы және
бірқатар шетел мемлекеттерінің қолданыстағы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер бойынша қабылдаған нормативтік қаулылары, ҚР Бас
Прократурасының статистикалық мәліметтері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
соттарының 2000 – 2005-жылдарда қараған 200-ге тарта қылмыстық істері
құрайды.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
1. Қазіргі кезде республикамызда қылмыстылықпен күрес тиімділігін
арттырудың концептуалды мәселелерін теориялық жағынан жетілдіру заң
ғылымының одан әрі дамуындағы басты бағыттарының бірі болып табылады және
міндетті түрде жауаптылықпен жазаланушылықтың болмай қою қағидасы мен
қамтамасыз ету шараларын сақтағанда, мемлекеттің жүргізіп жатқан қылмыстық
саясатын одан әргі дараландыру мен ізгілендіргенде, жазаның әділеттілігіне
және қылмыстық-құқықтық жазалауды үнемдеуге жеткенде, жазалған қылмыс үшін
жауапкершілікпен жазаны дұрыс дараландыру мен теңдестіргенде теория мен заң
тәжірибесінінің, қылмысқа ықпал етудің оңтайлы шараларының дамуы мен оны
одан әрі жетілдірілумен өзара ажырамас байланыста болады.
2. Қылмыстық құқықтың тиімділігі мәселелерін теориялық тұрғыдан
жетілдіру екі өзара байланыстағы ғылыми және практикалық мәселелерді талдау
мен зерттеуге негізделуі тиіс, яғни: 1) қылмыстық құқықтық нормалардың
тиімділік мәселелерін зерттеу; 2) қылмыстық құқықтық нормаларды сапалы
қабылдау және оларды құқық қорғау қызметінде қолдану мәселелерін зерттеу;
3. Абайсызда жасалатын қылмыстардың мәселелерін жетілдіру, жалпы
қылмыстылықпен күрес тиімділігі теориясына қатысты концептуалды тұжырымдар
мен ойларға негізделуі керек. Өйткені, абайсызда жасалатын қылмыстар
елімізде тіркелген барлық қылмыстардың ажырамас бөлігі болып табылады.
Сонымен қатар, қылмысты абайсыздықпен күрес тиімділігі мәселелерін
теориялық жағынан жетілдіру барысында оның жалпы қылмыстылықтың құрылымында
орын алатын өзіндік ерекшеліктерін ескерген жөн. Мұндай ерекшеліктерін
есепке алу-қылмысты абайсыздықтың сандық және сапалық көрсеткіштерін болжау
мәселелерін дұрыс шешуге, абайсызда жасалатын қылмыстың әлеуметтік
қауіптілігі мен әлеуметтік қауіпті салдарын зерттеуге бағыт-бағдар береді.
4. Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін жазалардың жүйесін реттеу және
дұрыс анықтауды мемлекеттік қылмыстық саясатты жүргізу кезіндегі дербес
бағыттарының жиынтығы деп те атауға болады. Абайсызда жасалған қылмыс үшін
әділетті жаза тағайындаудың шарттарына: 1) соттардың республикадағы
қылмысты абайсыздықтың таралу деңгейін дұрыс есепке алу; 2) абайсыздықта
жасалған қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне әділетті
баға беру; 3) абайсыздықта әрекет жасаған кінәлінің жеке бас ерекшеліктерін
еске алу жатады. Жаза шарасын дұрыс таңдап, оны тағайындау мәселесін
түпкілікті шешу, абайсызда жасалған қылмыс үшін жазаның тиімділігін
арттырудың маңызды шарттары болып табылады.
5.Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жазалар тиімділігінің
дәрежесі жалпы жазалар жүйесінің және олардың жекелеген түрлерінің
тиімділігімен, жазаны тағайындау, оның орындалу барысындағы тиімділігі,
сотталғанның жазасын өтеп келгеннен кейінгі түзелу және қайта тәрбиелеу
нәтижелерін бекіту жөніндегі шараларының тиімділігі сияқты объективті
факторлармен тікелей байланысты.
6. Қылмысты абайсыздық үшін жазаны дұрыс жекелендіру және қылмыстық-
құқықтық жазалау шараларын үнемдеу қағидаларын мүлтіксіз сақтау үшін
жеңілтектікпен немесе жауапсыздықпен жасалған әрекеттерге теңгермелі жаза
тағайындау мақсатында міндетті түрде қылмыстың жасалу себебінің мазмұнын
ескеру керек.
Немқұрайлылыққа қарағанда қылмысты менмендікпен жасалған әрекеттерге
соттардың қаталырақ жазалау шараларын қолданғаны дұрыс. Сондай-ақ қылмысты
абайсыздық үшін жазаны белгілегенде қылмыс субъектісінің қызмет ету саласы
ескеріле отырып, яғни әрекеттерді тұрмыстық, техникалық, кәсіптік және
лауазымдық деп бөлу арқылы тағайындалғаны дұрыс. Абайсызда жасалған
қылмыстардың ерекшеліктері, анығырақ айтқанда қылмыс жасаған адамның өмірі,
оның жеке басы, қылмыстың жасалу себебі мен субъектінің қызмет ету
саласында қылмыстың жасалуына түрткі болған мән-жайлардың жиынтығы-
абайсыздықтағы қылмыстар үшін жазаның тиімділігін арттырудың шарттары болып
табылады.
7. Жазаның түсінігін, оның әлеуметтік мағынасын заң жүзінде айқындау
мақсатында қолданыстағы Қазақстан Республикасы ҚК-нің 38-бабы мына
редакцияда жазылуы керек:
38-бап. Жазаның түсінігі мен мақсаттары.
1. Жаза қоғамды қылмыстан қорғауға, қылмыспен күреске және қылмыстың
зиянды салдарын жоюға бағытталған. Жаза әділетті болуы тиіс.
2. Жаза-сот үкімімен тағайындалатын, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып
табылады. Жаза-қылмыс жасады деп танылған адамға қолданылады және ол адамды
тиісті заңдарда көзделген құқықтары мен еркіндігінен айырудан немесе
шектеуден тұрады.
3. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, қылмысты толық алып
тастау, сондай-ақ сотталғанды түзеу және сотталғанның, сондай-ақ басқа да
адамдардың жаңадан қылмыс жасауының алдын алу мақсатында қолданылады. Жаза-
ар-намысты қорлау немесе адамды қинау мақсатын көздемейді.
Жазаның әлеуметтік арналуын заң жүзінде бекіту-жазаның әлеуметтік
қызметтерін, сондай-ақ жазалар сатысындағы жекелеген түрлерінің де
әлеуметтік қызметтері мен әлеуметтік арналуын да дұрыс түсінуге мүмкіндік
береді.
Жазаның әлеуметтік арналуы, әлеуметтік қызметтері мен әлеуметтік
салдарына қатысты мәселелерді заң жүзінде реттеу-қылмыстық құқық
теориясында мемлекеттің құқықтық саясатты жүргізу кезіндегі қолданылатын
жаза шараларының әлеуметтік шарттылықтары мен негізділігінің міндеттерін
белгілі бір тарихи кезеңдегі қоғам өмірінде қалыптасқан объективті
заңдылықтарын ескере отырып нақты шешуге жол ашар еді. Сондай-ақ жазаның
әлеуметтік арналуына қатысты мәселелерді шешу, келешекте сотталған
адамдарды қоғамнан оқшаулаумен және қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың әлеуметтік арналуына дәлме-дәл және анық шекара қоюға нақты
мүмкіндік береді.
Қоғамдық санада көптеген жылдар бойы жаза деп кінәліні қоғамнан
оқшаулау деп түсінетін пайымдау қалыптасқан, ал түзеу жұмыстарына тарту,
айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту, бостандығын шектеу және басқа да
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды қоғамда қалыптасқан сана
жаза деп есептемейді деген пікір қалыптасқан. Сондықтан осы уақытқа дейін
соттардың жаза тағайындау барысында қоғамнан оқшаулауға байланысты емес
жазаларды сирек қолданатыны байқалады.
Кеңестік дәуір кезіндегі мемлекеттік қылмыстық саясат, қылмыс
жасағандарға көбінесе жазалау шарасы ретінде бас бостандығынан айыру
жазаларын қолдануға мүмкіндік берді, сондықтан халықтың басым көпшілігінің
санасында жаза ретінде тек адамды бас бостандығынан айыру деген тұрақты
ұғым қалыптасып қалған. Өкінішке орай мұндай бағытты құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің кейбіреулері де ұстанады.
Қылмыстық жаза шараларының даму қарқынын ұғыну арқылы сотталғандардың
көпшілігіне бас бостандығынан айыру түріндегі жазаларды қолдануға
бағытталған кеңес үкіметінің жүргізген жазалау шараларының саяси және
идеологиялық негіздерін ашты. Соттылықтың дамуын талдау кезінде қылмыстық
жазалардың басқа да түрлерінің дамуын айналып өтуге болмайды. Ол қылмыстық
саясаттың қойған талаптарына әділ соттың тиісті қызметін көрсетуі керек.
Қылмыстың өсуі кезеңінде, одан кейінгі бас бостандығынан айыру
жазасының үлесінің кемігені, жазаның жаңа түрлерінің ойлап табылғаны, жыл
сайын бас бостандығынан айырылғандарды шартты түрде ерте босатып, міндетті
түрде еңбекке тартуға жіберілгенімен де бас бостандығынан айырылғандарды
қажетті орындармен қамтамасыз ете алмады. Бірақ бұл бас бостандығынан айыру
жазасы үлесінің өсуіне іс жүзіндегі тежеуші күш болды. Жазаларды
ізгілендіру-қайта құру кезеңінде күшейді. 1987 жылы бас бостандығынан айыру
жазасы 33,7 пайызға дейін төмендеді, бірақ қылмыстың өсуі 1990 жылы бұл
көрсеткішті 36,2 пайызға дейін өсірді. Нәтижесінде бас бостандығынан айыру
жазасының үлесі отыз жылда екі есеге кеміді, ал бас бостандығынан айыруға
сотталғандардың саны соңғы отыз жылда 14107959 адамды құрады.
КСРО-да жаза қолдану саясатында бас бостандығынан айыру жазасының
басымдық үлесі және бас бостандығынан айыру орындарының толықтығы, бас
бостандығынан айыру жазасына балама болатын басқа да қылмыстық жаза
түрлерінің кеңейтілуін қажет етті. Оларға адамды бас бостандығынан айырмай
қолданылатын түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыруға шартты түрде
соттау, еңбекке міндетті түрде қатыстыра отырып шартты соттау, айыппұл,
үкімнің орындалуын кейінге қалдыру және тағы басқалары жатады.
Кеңестік заң әдебиеттерінде бас бостандығынан айыру жазасына баламалы
түрде айыппұл жазасын қолдану әділеттілікке жатпайды, өйткені бай адам
айыбын төлеп құтылып, кедей адам түрмеге кете береді деген пікір
қалыптасқан болатын. Сондықтан КСРО кезінде айыппұл жазасы біршама аздау
қолданылған болатын. Бұл жазаның соңғы 30 жыл ішіндегі орташа үлесі 7, 4
пайыз болды.
Жазалар құрылымында бас бостандығынан айыру жазасының үлесі айрықша
басым болуына, қылмыстық-құқықтық нормалардың санкцияларында бірінші
кезекте негізгі жаза ретінде бас бостандығын айыру жазасы көрсетіліп, ал
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар балама жаза ретінде қолдану
ұсынылуы әсер етті. Сондықтан сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты
емес жазаларды қолдану, іс жүзінде судьяның субъективті көзқарасына
байланысты болды. Судья мұндай жазаны қолданудың әрбір жағдайында
сотталушының қоғамнан оқшауламай-ақ түзеліп кететінін, қайтадан қылмыс
жасамайтынын, өзге де мән-жайларды жете зерттеп, дәлелдеп ол жөнінде
үкімде келтіруі тиіс болатын. Сот тәжірибесінде сотталғанға қоғамнан
оқшаулаумен байланысты емес жаза тағайындау кезінде жалтақтық,
абайлаушылықпен қарау көріністері байқалады. Мұндай құбылыстар қолданыстағы
қылмыстық-құқықтық нормаларының санкциясының басым көпшілігінде, әсіресе
абайсызда жасалатын қылмыстар бойынша бас бостандығынан айырумен байланысты
емес жазаларды бірінші кезекте көрсетілсе де, қазіргі уақытқа дейін кейбір
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің санасында сол күйі сақталып қалған.
Бұл жерде бас бостандығынан айыруды ерекше жағдайда қолданылатын жаза деп
санауға болады.
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды жеткілікті қолданбаудың
себептерін, заң нормаларында орын алып отырған аталған жаза түрлерін
қолдану негіздерінің олқылықтарымен де түсіндіруге болады. Мысалы,
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды атқару тәртібі туралы
Қазақстан Республикасы Әділет Министрінің 11 желтоқсан 2001 жылғы №151
бұйрығымен бекітілген Нұсқаулығында қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазалардың барлық түрлері қамтылмаған. Әрине, Нұсқаулық заң емес, бірақ
кейбір мәселелер заңмен реттелмеген болса, онда заңға тәуелді актілер
басшылыққа алынады. Сондықтан аталған Нұсқаулыққа қоғамнан оқшаулаумен
байланысты емес барлық жазалардың атқарылу тәртібін белгілеуге бағытталған
тиісті өзгерістер мен түзетулер енгізілуі қажет. Ал қолданыстағы заңдарға
қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды қолдану және атқарылу
тәртібін реттейтін тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілсе дұрыс
болар еді.
Біздің республикамызда да айыппұл жазасын кеңінен қолдануға
қылмыскерлердің салынған айыппұлды өтей алатындай қандайда бір құнды
заттары мен ақша қаражатттары болмауы сияқты криминологиялық ерекшеліктері
де кедергі келтіреді. Сондықтан соттар осындай сотталушылардың
криминологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, басқа баламалы жазаларды
қолданады, айыппұл жазасына қарағанда кейбір жағдайларда өте ауыр, ал
кейбір жағдаларда шамадан тыс жеңіл жазаларды таңдайды.
Ресей Федерациясындағыдай біздің республикада да қоғамнан оқшаулаумен
байланысты емес жазалардың әлі де болса бас бостандығынан айыру және басқа
да қоғамнан оқшаулаумен байланысты жазалардың басқа түрлерімен тең
келетіндей мүмкіндіктері жоқ. Осындай жағдайларға байланысты соттар
көбінесе шартты соттауды жиі қолданады. Өз кезегінде заң шығарушы шартты
түрде соттаудың мәжбүрлеу потенциалын арттыра беруге тырысады, соның
салдарынан жазадан босатудың бір түрі екенін заңды түрде есептей келе,
шартты түрде соттауды біртіндеп нақты жазалардың біріне айналдырып келеді.
Мұндай қылмыстық құқық институтының екі жақтылығын заңның өзіндегі, сондай-
ақ қолданыстағы заңнамалар түсіндірмесінің анық еместігінен,
жеткіліксіздігінен деп түсінуге болады.
Қазақстан Республикасы ҚК 63 бабының 3 бөлігіне сай, Шартты түрде
соттау тағайындалған кезде сотталған адамға өзінің түзелгенін дәлелдеуге
тиіс сынақ мерзімін белгілейді. Сынақ мерзімі бір жылдан үш жылға дейінгі
аралықта тағайындалады. Ал, Қылмыстық-атқару кодексінің 184 бабының 3
бөлігіне сай Жеткілікті негіздер болған жағдайда қылмыстық-атқару
инспекциясы сотқа сынақ мерзімін бір жылға дейін ұзарту туралы ұсыныс жасай
алады. Яғни, қылмыстық және қылмыстық-атқару кодекстерінің нормаларында
шартты түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімдерінің осы екі заңда әртүрлі
болып белгіленуінен елеулі айырмашылықтардың бар екендігі байқалады. Мұндай
қарама-қайшылықтарды жою үшін ҚР ҚК 63 бабының 3 бөлігімен сәйкес
келмейтін, ҚАК 184-бабының 3-бөлігін алып тастау қажет.
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар сотталғанға жазалауды
қамтамасыз ететіндей бағытта қолданылуы керек. Осы шаралар жүзеге
асырылған жағдайда, біздің республикамыздағы абайсызда жасалған қылмыс
түрлерімен күресте, сотталғандарды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес
жазаларды қолдану тиімділігін арттыруына әсер етер еді.
8. Қазіргі кезде әділет органдары қолданып жүрген абайсызда қылмыс
жасаған қылмыскерлерге қатысты жазалау-түзеу шаралары кешені ретінде осы
санаттағы құқықбұзушылардың мінез-құлқын, адамгершілік және құқықтық сана-
сезіміндегі кемшіліктерді түзеуге, оларда тәртіптілік, мұқияттылық және
қайырымдылық сезімдерін, қоғамға және басқа да адамдарға қатысты өзінің іс-
әрекетіне деген жауапкершілік сезімдерін, қауіпсіздік ережелеріне және
өзінің күнделікті өміріндегі сақтық шараларына құрметпен қарау сезімдерін
көтеруге бағытталуы керек.
9. Абайсызда жасалған қылмыстар үшін қоғамнан оқшаулаумен байланысты
емес, яғни шетел заңдарының, оның қолданылу практикасындағы оң
жетістіктерін ескере және пайдалана отырып айыппұл, белгілі бір лауазымды
немесе қызмет түрімен айналысу құқынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту,
түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу сияқты жазалау шараларын тағайындау
тәжірибесін кеңейту қажет.
10. Республикадағы қылмысты абайсыздықпен күрес туралы мемлекеттік
бағдарламаны, сонымен қатар әртүрлі абайсыздықпен жасалатын қылмыстар үшін
жауапкершіліктің дұрыс белгіленуіне бағытталған заң актілері топтамасын,
абайсызда жасалатын қылмыстың алдын алу тиімділігін көтеру мақсатында
Қазақстан Республикасының Қылмыстың алдын алудың мемлекеттік жүйесінің
негіздері туралы Заңын қабылдап, онда қылмысты абайсыздықтың алдын алу
мәселелеріне қатысты жеке тарау арналса орынды болған болар еді.
Зерттеудіњ теориялыќ мањызыдылыѓы, ол ж±мыста келтірілген шешімдермен
±сыныстарды ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ зерттеулерді єрі ќарай дамытуда, оныњ ішінде
жекелеген ќылмыстардыњ ќ±ќыќтыќ сипаттамасын ашу жолында мєселеніњ
ќалыптасу негізділігін немесе ќылмыстыќ зањда µмір с‰ру м‰мкіндіктерін
ашуда жєне ќ±ќыќ нормаларын ќолдану тиімділігі мєселесі туралы ќызметті
жетілдіру туралы ой ќозѓауѓа, оларды сот-тергеу ќызметінде ќолдануѓа
оњтайлы баѓыттарды аныќтауѓа ‰лгі бола алады. Демек, кез-келген жекелеген
ќылмыстардыњ, оныњ ішінде абайсызда жасалатын ќылмыстардыњ сипаттамасын
толыќ ашу жєне оларѓа жаза таѓайындау мєселесін зерттегенде алдаѓы
уаќыттарда нормаларды ќолдану тиімділігі туралы пеікірлер келтірілуі керек.
Диссертацияның теориялық деңгейі ізденушінің Қазақстандағы абайсызда
жасалатын қылмыспен күрес мәселелерін кешенді түрде кеңінен қылмыстық-
құқықтық және криминологиялық зерттеулерімен сипатталады. Қорғауға
ұсынылған ережелер республикадағы қылмысты абайсыздыққа қылмыстық-құқықтық
ықпал ету мәселелерін талдау мен зерттеудің логикалық қортындыларынан
құралады.
Зерттеудің тәжірбиелік маңыздылығы, ол диссертацияда негізделген ғылыми
қағидалар, тұжырымдар мен ұсыныстар жиынтығында абайсыздықта жасалатын
қылмыстар үшін тағайындалатын жазаларды реттейтін қылмыстық заң нормаларын
одан әрі дамытуға, диссертация авторының қылмыстық құқықтағы жазалар
институтын теориялық жағынан жетілдіру жөніндегі концептуальды жаңа
ұсыныстар енгізуге, қылмыстық құқық теориясы мен криминологияның одан әрі
жетілдірілуіне бағытталған. Бұл концептуалды ғылыми қағидалар, тұжырымдар
мен ұсыныстар қылмыстық құқық социологиясы, қылмыстық құқық, криминология,
қылмысты-атқару құқығы және басқа да ғылымдар саласындағы зерттеулерге
негізделген. Ізденушінің ғылыми қағидалары, тұжырымдары мен ұсыныстары
жиынтығында Қазақстандағы қылмыстық құқық социологиясын, қылмыстық құқықты
және криминологияны одан әрі дамытуға қосатын үлесі бар.
Зерттеу барысында алынған ұсыныстар мен шешімдердің апрабациялануы.
Диссертациялық зерттеу барысында жпасалған негізгі ойлар, ұсыныстар мен
нәтижелер Қазақ гуманитарлық заң университетінің, Алматы заң академиясының
қылмыстық құқық және криминология кафедрасының отырыстарында, ғылыми-
теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланды және ғылыми
еңбектер жинақтарында, оның ішінде ҚР Білім және Ғлым Министрлігінің
ұсынған басылымдарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылысы ондағы зерттелген
мәселелердің мазмұнымен анықталады. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
алты бөліктен және қортындыдан тұрады.
1 Қазақстан Республикасында абайсызда жасалған қылмысқа қарсы күрес
тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстандағы қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін арттырудың µзекті
мєселелері
Біздің елімізде қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін арттырудың мәселелері
туралы теорияны жасау қазіргі кезде заң ғылымдарының дамуындағы негізгі
бағыттарының бірі болып отыр. Жауаптылықтан туындайтын жазаның орындалмай
қалмау қағидасын ж‰зеге асыру мен оны қамтамасыз ету мақсатында,
мемлекеттің қылмысқа қарсы к‰рес саясатын ж‰ргізуді єрі қарай ізгілендіру
жєне ымырашылдық жасау мақсатында, қылмыстық қ±қықтық қудалау шараларын
‰немді қолдану негізінде жєне жасалған қылмыс ‰шін жауаптылықпен жазаны
жекешелендіру мен д±рыс оқшаулаудан туындайды. Осы мақсатта қылмыспен к‰рес
тиімділігін арттыру ‰шін мәселелердің тап осылай қойылуының µзі,
қылмыстылықты зерттейтін ілімдер теориясы мен практикасының дамуы жєне оның
жетілдіруіне байланысты ‰йлесімді ±йымдастыру шараларын қылмысқа қарсы
к‰реске ықпал етуімен тығыз байланысты болады. Елдегі қылмыстық саясатты
д±рыс ж‰ргізудегі кең кµлемді мєселелерді шешу шарттарының негізі деп,
қылмысқа қарсы к‰рес пєрменділігін арттыруға баса назар аудару айтылады. ¤з
кезегінде, қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігін арттыру міндетінің оңды шешілуі
біздің елімізде қылмыспен к‰рес тиімділігін қамтамасыз ету барысында
сенімді теориялық негізді жасауды алға қояды.
Егер қылмыспен к‰рес тиімділігінің теориялық жағын айтар болсақ,
Қазақстанда б±л мєселе аз єңгіме болып ж‰рген мєселелердің бірі десек
қателеспейміз. Ресейлік заң ғылымында осыған байланысты заңгер ғалымдарымен
белсенді єрекеттер жасалды, бірақ олардың нєтиже бермегенін ескергеніміз
жµн. Атақты Ресей ғалымдарының бірі - профессор В. В. Лунеевтің ±сыныстары
мен кеңестеріне ерекше назар аударуға болады. Ол: 1990-ншы жылдары Б¦¦
сарапшылары тоталитарлық режимнен шыққан кейбір ел басшылары
тоталитаризмге қайтып оралды деген пайымдаудан қорқып қылмысқа қарсы
к‰реске єлеуметтік-қ±қықтық бақылау орнатпағандығын айтып µтеді. Жєне осы
синдром қазірге дейін саяси қолданыста. Оны ‰кімет басшылары қ±қықтық
негіздерді орнатуға бағытталған белгілі бір іс-єрекеттер жасай бастағанда,
демократияны жақтаған болып тоталитаризм келеді деп айқай шығарудан
кµруге болады.
Қ±қық б±зушылықтың кµбейіп, оның жазасыз қалуы, ешқандай демократияның,
µркениетті нарыққа, адамдардың қ±қықтары мен бостандықтарының сақталуына
жеткізбейтініне мєн берілмейді. Қылмысқа қарсы тиімді к‰рес ж‰ргізу жєне
демократиялық қағидалармен қабылданған нақты заңдардың болуы үшін кейбір
ішкі жєне сыртқы к‰штердің (билікте, саясатта, бизнесте, БАҚ жєне құқық
қорғау органдары ж‰йесінде) бұл туралы ойланбайтыны б‰гінде анық
байқалды,- дейді [7. 106 б.].
Профессор В. В. Луневтің Ресейдегі қылмыспен к‰ресті ±йымдастыру туралы
келтірген сипаттамасы, КСРО-ның к‰йреуінен кейінгі біздің егеменді
мемлекетіміздегі жағдайдың да кµпшілік жағдайларда Ресейде қалыптасқан
жағдаймен ±қсас болып келді.
¤ткен ғасырдың 90-жылдарының басында Қазақстандағы қылмыстардың саны
к‰рт µсіп, олардың ресми тіркеуге алынғандарының саны 1993 жылы 206 мыңнан
асып кетті. Соның салдарынан республикадағы қ±қық қорғау орындары єбден
єбігерге т‰скенін білеміз.
Қылмыстың к‰рт µсуі халықтың заңды наразылығы мен ашу-ызасын туғызды.
Осы кезде мемлекеттік органдар тарапынан қалыптасқан криминогендік жағдайға
бақылау орнатуға ±мтылу, қылмысқа қарсы қатаң шаралар қолдану, кері ж‰ру
деп бағаланған. Б±л демократизм мен еркіндіктен кері кету, қоғамдағы
єртарапты ойлардың µмір с‰ру қағидасының б±зылуы деп есептелінді. Ақыр
соңында елде болып жатқан м±ндай єлеуметтік-психологиялық хал-ахуал,
қылмысқа қарсы к‰рестің хал-жағдайын, оның белсенділігін нашарлатты, сµйтіп
оның тиімділігін т‰сіруге жағдай жасады Сондықтан да мемлекеттің
бастамасымен қабылданған қылмысқа қарсы к‰ресті к‰шейтудің ш±ғыл шаралары
1990 жылдардың ортасында-ақ біраз нєтижелерге жеткізді.
Дегенмен, жоғарыда кµрсетілгендей қылмыспен к‰рес тиімділігін арттыру
мәселелері біздің елдімізде т‰бегейлі шешілмегені былай т±рсын, сонымен
қатар осы мәселеге байланысты теориялық зерттеулердің жоқтығы сезіледі.
Профессор В. В. Лунев тиімділік терминін белгілі бір нєрсенің
±тымдылығы мен нєтижелілігі деп т‰сіндіреді [7. 106 б.]. Б±л т‰сініктемені
қылмысқа қарсы к‰рес секілді к‰рделі мєселеге қолдануы, осыған байланысты
єрқилы пікірлердің бар екендігін байқатады. Қылмысқа қарсы к‰рес тиімділігі
ұғымының мағынасы кең. Бір жағынан қылмысқа қарсы к‰рес деп қ±қық қорғау
органдарының қызметі мен қ±қық нормаларының қойылатын мақсатқа сєйкестігін
айтсақ, екінші жағынан - адамның єл-қуатын, уақыты мен материалды
игіліктерді ең аз кµлемінде ж±мсай отырып неғ±рлым мол нєтижелерге жетуі,
сонымен қатар, қылмысқа қарсы к‰ресте жеткен оңды табыстар жєне белгілі
шаралардың аясында қол жеткен максаттың деңгейіне байланысты деп т‰сінуге
болады.
Қылмыстылық терминінің мағынасы мен маңыздылығын ашуға байланысты заң
єдебиеттерінде қылмыспен к‰рес мәселесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz