Әртүрлі мәдениеттегі ишаралар
14. 1 Мәдениетаралық омонимия
15.1. Эмоциялар, физиология және бет әлпеті
15.2. Физиологиялық процестердің тілдік тұжырымдалуы
15.3. Эмоциялар және олардың бейвербальды тұжырымдамалары: бет.жүз көріністері және мимикалық ишаралар қызметі
4. ОРЫС КҮЛКІСІНІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯСЫ
15.1. Эмоциялар, физиология және бет әлпеті
15.2. Физиологиялық процестердің тілдік тұжырымдалуы
15.3. Эмоциялар және олардың бейвербальды тұжырымдамалары: бет.жүз көріністері және мимикалық ишаралар қызметі
4. ОРЫС КҮЛКІСІНІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯСЫ
Ишаралардың мәдениетаралық сәйкестігі, немесе оны бейвербальды семиотикада атайтындай, әмбабаптылық мәселесі бір мәдениеттің бейвербальды мәтінінің екінші мәдениет өкілімен түсіндірілуімен және аудармалылық мәселесімен тығыз байланысты. Әртүрлі мәдениеттердегі адам коммуникациясының бейвербальды компоненттерінде ұқсастықтар көп бола тұра, соңғысы бәрібір де орын алады. Бір мәдениеттен екіншісіне өтудегі кинетикалық мәтінде дұрыс түсінуге кедергілердің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
(1) бұрыс түсіндіру, (2) толық емес түсіндіру және (3) артық түсіндіру.
Бірінші категория, бұрыс (немесе: жаңсақ) түсіндіру, түсініспеушілік туралы айтылған кезде бірден ойға келеді: әдетте әртүрлі мәдениеттердің ишаралары мен ишаралық коомуникацияларына салғастырмалы талдау жасалған кезде жұмыста болады, мұнда жаңсақ түсіндіру туралы әңгіме қозғалып жатыр.
Әрбір халықтың және әр мәдениеттің өзінің «мылқау киносы» болады. Ч.Чаплин бірде былай деген: «Маған қалай қимылдайтындарыңызды және қалай ишаралайтындарыңызды көрсетіңіздер, мен бірден сіздердің қайда туғандарыңызды айтып беремін» деген. Бір мәдениет өкілінің бейвербальды әрекетін екінші мәдениеттің өкілі дұрыс түсіндірмесе, оның арты күтпеген қақтығыстарға және қатерлі салдарға апарып ұрындыруы мүмкін. Британдық әуе компаниясы «British Airways» жолаушыларға: «Be careful. Your gesticulation may bring you into unpleasant and ambiguous situations» «Сақ болыңыздар. Сіздердің ишараларыңыз өздеріңізді қолайсыз және екіұшты жағдайда қалдыруы мүмкін» деп жиі-жиі ескертіп отырады. А. Дж. Миллер (Миллер 1994, 660 б.): «Бейвербальды мінез-құлықты бұрыс түсіну – адамдар арасындағы алауыздықтың ең бір қасіретті көздерінің бірі, одан айналып өту мүмкін емес. Мәселен, бірқатар американдықтар қытайлықтардың өздеріне тиіскендерді, түрткендерді, иығынан қаққандарды, тіпті қолын қысқандарды ұнатпайтындарын біледі. Егер бұл ишараларды жақындық пен достық белгісі деп санайтын американдықтар қытайлықтарға деген өз қатынастарын өзгертпесе, онда жеңіл қашып құтыла алмайтын қаншама өкпе-реніштерге қалар еді!»
(1) бұрыс түсіндіру, (2) толық емес түсіндіру және (3) артық түсіндіру.
Бірінші категория, бұрыс (немесе: жаңсақ) түсіндіру, түсініспеушілік туралы айтылған кезде бірден ойға келеді: әдетте әртүрлі мәдениеттердің ишаралары мен ишаралық коомуникацияларына салғастырмалы талдау жасалған кезде жұмыста болады, мұнда жаңсақ түсіндіру туралы әңгіме қозғалып жатыр.
Әрбір халықтың және әр мәдениеттің өзінің «мылқау киносы» болады. Ч.Чаплин бірде былай деген: «Маған қалай қимылдайтындарыңызды және қалай ишаралайтындарыңызды көрсетіңіздер, мен бірден сіздердің қайда туғандарыңызды айтып беремін» деген. Бір мәдениет өкілінің бейвербальды әрекетін екінші мәдениеттің өкілі дұрыс түсіндірмесе, оның арты күтпеген қақтығыстарға және қатерлі салдарға апарып ұрындыруы мүмкін. Британдық әуе компаниясы «British Airways» жолаушыларға: «Be careful. Your gesticulation may bring you into unpleasant and ambiguous situations» «Сақ болыңыздар. Сіздердің ишараларыңыз өздеріңізді қолайсыз және екіұшты жағдайда қалдыруы мүмкін» деп жиі-жиі ескертіп отырады. А. Дж. Миллер (Миллер 1994, 660 б.): «Бейвербальды мінез-құлықты бұрыс түсіну – адамдар арасындағы алауыздықтың ең бір қасіретті көздерінің бірі, одан айналып өту мүмкін емес. Мәселен, бірқатар американдықтар қытайлықтардың өздеріне тиіскендерді, түрткендерді, иығынан қаққандарды, тіпті қолын қысқандарды ұнатпайтындарын біледі. Егер бұл ишараларды жақындық пен достық белгісі деп санайтын американдықтар қытайлықтарға деген өз қатынастарын өзгертпесе, онда жеңіл қашып құтыла алмайтын қаншама өкпе-реніштерге қалар еді!»
ӘРТҮРЛІ МӘДЕНИЕТТЕГІ ИШАРАЛАР
Ишаралардың мәдениетаралық сәйкестігі, немесе оны бейвербальды
семиотикада атайтындай, әмбабаптылық мәселесі бір мәдениеттің бейвербальды
мәтінінің екінші мәдениет өкілімен түсіндірілуімен және аудармалылық
мәселесімен тығыз байланысты. Әртүрлі мәдениеттердегі адам
коммуникациясының бейвербальды компоненттерінде ұқсастықтар көп бола тұра,
соңғысы бәрібір де орын алады. Бір мәдениеттен екіншісіне өтудегі
кинетикалық мәтінде дұрыс түсінуге кедергілердің үш түрін бөліп көрсетуге
болады:
(1) бұрыс түсіндіру, (2) толық емес түсіндіру және (3) артық
түсіндіру.
Бірінші категория, бұрыс (немесе: жаңсақ) түсіндіру, түсініспеушілік
туралы айтылған кезде бірден ойға келеді: әдетте әртүрлі мәдениеттердің
ишаралары мен ишаралық коомуникацияларына салғастырмалы талдау жасалған
кезде жұмыста болады, мұнда жаңсақ түсіндіру туралы әңгіме қозғалып жатыр.
Әрбір халықтың және әр мәдениеттің өзінің мылқау киносы болады.
Ч.Чаплин бірде былай деген: Маған қалай қимылдайтындарыңызды және қалай
ишаралайтындарыңызды көрсетіңіздер, мен бірден сіздердің қайда
туғандарыңызды айтып беремін деген. Бір мәдениет өкілінің бейвербальды
әрекетін екінші мәдениеттің өкілі дұрыс түсіндірмесе, оның арты күтпеген
қақтығыстарға және қатерлі салдарға апарып ұрындыруы мүмкін. Британдық әуе
компаниясы British Airways жолаушыларға: Be careful. Your gesticulation
may bring you into unpleasant and ambiguous situations Сақ болыңыздар.
Сіздердің ишараларыңыз өздеріңізді қолайсыз және екіұшты жағдайда қалдыруы
мүмкін деп жиі-жиі ескертіп отырады. А. Дж. Миллер (Миллер 1994, 660 б.):
Бейвербальды мінез-құлықты бұрыс түсіну – адамдар арасындағы алауыздықтың
ең бір қасіретті көздерінің бірі, одан айналып өту мүмкін емес. Мәселен,
бірқатар американдықтар қытайлықтардың өздеріне тиіскендерді, түрткендерді,
иығынан қаққандарды, тіпті қолын қысқандарды ұнатпайтындарын біледі. Егер
бұл ишараларды жақындық пен достық белгісі деп санайтын американдықтар
қытайлықтарға деген өз қатынастарын өзгертпесе, онда жеңіл қашып құтыла
алмайтын қаншама өкпе-реніштерге қалар еді!
Алынған бейвербальды хабар мәнін дәл түсінудің маңыздылығы мынада,
әртүрлі мәдениеттерде кездесетін жекелеген ишаралық пішіндер, мәні бойынша
теңдес емес бола тұрса да, онда семантикалық ұқсас түсіндірулер болуы
мүмкін. Мәселен, иықтан қағу ишаралық пішіні дененің әртүрлі тілдерін
қолданыстағы сипаттама бойынша талдауға болатындықтан, немқұрайдылық,
салғырттық, сенімсіздік, бойын аулақ салу, менсінбеу, білмеу,
және мүмкін, тағы да басқа көптеген нәрселерді білдіреді (Дживенс 1977),
бірақ бұл пішінге ешқашан да қанағаттанушылық, шаттық, қуаныш,
шатыттанушылық сияқты жағымды мәндер үйлеспейді – аталған пішіннің
әртүрлі семантикалық түсіндірілу ауқымы барынша шектеулі. Сонымен бірге
мұрнын тыржиту пішіні де тек қана жағымсыз түйсіктер сасып тұр, жаман иісі
шығып тұр (және осыған ұқсас жағдайда) білдіреді, ал құрмет сезімі,
көрініп тұрғандай, мәдениеттің басым бөлігінде басты ию, тағзым ету арқылы
білдіріледі. Алайда бұл мысалдардан сыртқы ұқсас пішіндердің тығыз мәндік
жақындығын білу мүмкін емес, тіпті кейбір кездерде ишаралық белгілердің
теңдестірілген пішіндері мәндік түсіндірілу жағынан бір-бірінен мүлдем
алысқа кететін жақтары да болады.
Адамдардың бейвербальды мінез-құлқы пішініндегі ұқсас (және вербальды)
және сырттай сәйкес кинемалардың тіптен антитетикалық, немесе
энантиосемикалық болуы қызықты, олар әртүрлі мәдениеттерде тура қарама-
қарсы нәрселерді білдіреді. Мәселен, қытықтау махаббат ойынындағы компонент
және агрессия; түкірік жаратпаушылықты, сонымен бірге махаббатты да
білдіруі мүмкін. Адамдардың мінез-құлықтарындағы бейвербальды
қатынастардағы оппозиция мен антитезалар туралы айта келіп, Ч.Дарвин (қара.
Дарвин 1872 1965, б. 28, 50 және келесі) басқаша тұрғыда Дж.Рэйнодстың
сөзін келтіреді: Қарама-қарсы құмарлықтардың жоғарғы нүктелерінің бір-
бірінен ерекшелігі өте аз екенін бақылау қызықты, олардың бір әрекетті
білдіретіні шүбәсіз.
Оқу-ағарту саласында жұмыс істейтін канадалық психолог А.Вольфганг
айтарлықтай ұзақ уақыт көлемінде Торонто, Монреаль және Ванкувер
қалаларындағы басқа мемлекеттерден келген эммигранттар оқитын мектептердегі
оқушылар мен мұғалімдердің бейвербальды мінез-құлықтарын бақылауға алған
(мәселен, Торонто қаласындағы сыныптарда орташа алғанда, не ағылшын, немесе
француз тілі ана тілдері болып саналмайтын оқушылардың 50%-ға жуығы), және
сонымен бірге мұндай сыныптарды мәдениетаралық вербальды және бейвербальды
өзара байланыс ерекшеліктерін зерттеу үшін қолайлы сынақ алаңы ретінде
қарастыруға болады. А.Вольфгангты бәрінен бұрын қызықтырғаны канадалық
мұғалімдердің өз жұмыстарында оқушылардың мінез-құлықтарындағы ишаралық
және паратілдік қасиеттерді қалай ескеретіні болған. Өзінің қызықты және,
шүбәсіз түрде алғанда, және білім беру саласы қызметкерлері үшін маңызды
болып табылатын мақаласында (Вольфганг 1979) ол мұғалімдердің әрекетіндегі
бұл аспектілерді елемеудің ақыры қандай қолайсыз жағдайларға соқтыратынын
көрсетті.
Батыс Үндістаннан, Оңтүстік Италия, Африка немесе Гонконгтан келген
оқушылар Канадаға қарағанда, өздеріне мұғалімдердің қарым-қатынасына
үйреніп кеткен.
Бұл мемлекеттердегі мектептерде сабақтарда еркіндік аз және тәртіп
жоғарғы орынға ие. Мұнда оқушылардың оларға мұғалім үн қатпағанша, сабақта
тыныш отыруы қажет, оқушылар мұғалімдермен өздерінің ойларын бөліскенше,
олардың әңгімелеріне көп құлақ салады, сұрақты да аз қояды. А.Вольфганг
жазғандай, мұндағы мұғалімге деген құрмет мұнда алдымен пайда болады
(Вольфганг 1979, 164 б.). Сондықтан канадалық мұғалімдерден төзім мен сабыр
сақтай отырып, сыныпта еркіндік және жат мәдениетке құрмет сақтау ортасын
қалыптастыру қасиеті күтіледі және олар бірінші кезден бастап, оқушылар
осыған дейін өздерін қалай ұстаса, солай жүріп-тұруға мұрсат береді,
жекелей алғанда, вербальды және бейвербальды мәдени және коммуникативтік
қызығушылығын емін-еркін білдіруге жол ашылған.
Канадалық мектептердегі жалпы және жартылай ресми жағдай, бір жағынан,
және көрсетілген мемлекеттердегі мектептердегі авторитарлық және ресми
жағдай, мақала авторының пікірінше, мұғалімдерге де сәйкес. Осылай,
көптеген канадалық мұғалімдер мына жағдайға жандары ауыратындықтарын
жеткізген, олармен сөйлескен кезде Ямайкадан келген иммигрант-оқушылар
адамның көзіне тіке қарап тұрып тілдеспейді, бұл осы мұғалімдердің
пікірінше, ол мұғалімге деген құрметтің болмауына әкеледі. Оның арасында
ямайкалық мәдениетте оқушы тарапынан мұғалімге құрметтің белгісі Канадада
қабылданған ережеден мүлдем бөлек, мұғалімнің алдында тұрғанда, оқушы одан
өзін төмен санап, көзін төмен салып тұруы қажет. Үлкен әлеуметтік
мәртебеге ие адамның көзіне тура қараудан қашқақтау көптеген мәдениет
өкілдеріне бар, мәселен, Американың негритяндық тұрғындарында осындай
сақталған (қара. Джонсон 1971).
Бастапқыда бірдей ишаралардың биологиялық табиғатына қатысты нақты
ишараны түсіндіруге тырысушы адамға беруге болатын жалпы кеңестер біз үшін
абсолютті артық сөз болмайды: ишаралаушы адамның қандай мәдениетке
жататындығын ол алдын-ала білуі қажет. Және басынан бастап сырттай сәйкес
немесе сәйкес ишаралық белгілерге әртүрлі мағыналарға ие таңбалар ретінде
қараған дұрыс.
Ишаралық белгілердің сәйкессіздігі олардың тілдік белгілерін бір
табиғи тілден екіншісіне аударуда ықтимал қиындықтарды тудырады. Ишаралық
сөздіктер мен грамматиканың болуы, бір тілде болса да, барлық шүбәден тыс,
әртүрлі аудармалық тәсілдерді қолдануды жүйелеуге және типтеуге мүмкіндік
береді, олардың арасынан мен тек барынша жиілерін атаймын: теңдестірілген
белгілерді іздеу, қолданылуының жақын аясы бар, бірақ ишара үшін тілдік
белгіні қолданылуын – түпнұсқадан және пішіні бойынша ерекше, алайда
аудармашыға қажетті мәнді, мәдени, идеологиялық және басқа коннотациядағы
сол семантикалық өріс белгі-аналогы ретінде пайдаланылған таңба бар болып
табылатын аударма эквивалентін изосемантикалық белгілерді тарту.
Түсіндіру мен аударма қиындықтарымен байланысты ишараларды адресатқа
қатысы бойынша бөлуді еске алуды орынды деп санаймын. Волоцкая мен
басқаларының 1962 жылы жарық көрген жұмысында көптеген шартсыз ишаралар
бөлініп алынған, яғни мәдени тәуелсіз ишаралар көрсетілген, олардың
қабылдануы арнайы дайындықсыз көптеген адамдарға ұғынықты және шартты
ишаралар - әртүрлі қарым-қатынас жағдайында аталған халықтан қабылданып
алынған. Шартты эмблематикалық ишаралардың болуы және олардың мәдени
сәйкессіздігінің мүмкін деңгейі ретінде мен келесідегідей түрде
топтастырылған мысалдарды иллюятрациялаймын: алдымен мәдениетаралық
омонимия құбылысы көрсетіледі, одан кейін мәдениетаралық синонимдер туралы
әңгіме өрбиді, құбылыстардың үшінші шеңбері сәйкес немесе ұқсас кинетикалық
пішіндердің әрқалай түсіндірілуімен байланысты болады, және ақыр аяғында
сырттай ұқсас пішіндердің әртүрлі мәдениеттерде мәні бойынша әртүрлі тілдік
және паратілдік бірліктермен сүйемелденетіні туралы айтылады. Келесідегідей
төменде сипатталған мәндердің сипатын аяқталған түсіндірме ретінде емес,
қажетті иллюятративтік түсіндіру ретінде қабылдау керектігін атап өтемін.
14. 1 Мәдениетаралық омонимия
(бірдей немесе бір-біріне өте ұқсас пішіндер әртүрлі мәдениетті
әртүрлі мәндерге ие болады)
14.1.А. Шеңбер кинемасы (OK, ring, zero)
Орыс мәдениетінде шеңбер белгісіндегі ишаралық пішін (сұқ және бас
бармақ біріккен кезде шеңбер бейнесіне ие болады, ол адресат жағына
қарайды, ал қалған саусақтар біршама босаңсыған және иілген кейіпте болады)
салыстырмалы түрде азғана уақыт бұрын енді, және оны қолданудың негізгі
ортасы орыс жастық ортасы мен бизнес аймағы болып саналады. Шеңбер ишарасы
бәрі дұрыс, барлығы жақсы дегенді білдіретін американдық кинетикалық
жүйеден кірме әрекет ретінде енген. Сонымен бірге Жапонияда бұл пішін
ақша дегенді білдіреді, бірақ аталған ишара жайында бұрыс ойға жетелейтін
кез келген жағдайдағы ақша емес, тек сату-алу жағдайымен байланысты ақшаны
ғана білдіреді. Венесуэлада бұл ишаралық пішін көріністік категорияға
қатысты: оның айқын қолайсыз-сексуальдық мәні бар, ал Тунисте сәл басқаша –
бас бармақ пен сұқ саусақтан басқа барлық саусақтар жоғары қарай тігінен
тартылса, мүлдем басқа мәнге мен сені өлтіремін деген мәнге ие болады.
Грекияда және Италиядағы Сардиния аралдарында ишара пішіні АҚШ-тағы
ишара сияқты болады, ал ишара мәнін қол бұлғау деп түсінуге болады.
Мальтада осы тәсілмен ер адамды астарлы түрде бейнелеуге болады.
14. 1. Б. Самайға саусақ тигізу кинемасы
Неміс ұлтының өкілі біреу туралы айтып жатқан кезде саусағын самайына
тигізсе, бұл әңгіме болып отырған адамның ақыл-есі орнында емес дегенді
білдіреді. Сонымен бірге африкандық мәдениеттің тұтас қатарында осыған
ұқсас ишаралық пішін оны істеген адамның қалың ойға батқанын білдіреді.
Францияда бұл ишара әңгіме болып отырған адамның ақымақ екендігін білдірсе,
Голландияда осыған ұқсас пішін адамның ақылды екендігін білдіреді (= асқан
қабілетке ие).
Полиэтникалық ұйымдардағы бейвербальдық жағдайлар айрықша қызығушылық
тудырады. Мәдениеттердің қақтығысуы мұнда мәдениетаралық кинетикалық
омонимдердің пайда болуына әкеледі және оның нәтижесі ретінде ишаралардың
ықтимал түрде дұрыс түсіндірілмеуіне соқтырады. Әр елдің салты басқа,
иттері қара қасқа деген сөздің шындығына осы арқылы көз жеткізуге болады.
Бұл тұрғыда көпұлтты Израиль еліндегі қазіргі ишарамен сөйлесу жағдайы
барынша қызықты бола түседі.
Келесі мысалдарды келтірген кезде мен өзімнің жекеше визуальдық және
фотобақылауларыма және Шнеллердің 1992 жылы жарық көрген Израильдегі
ишарамен сөйлеу жағдайына арналған еңбегіне сүйенетін боламын, мен өз
бақылауымды осы елдегі сапарым барысында жүзеге асырған болатынмын.
Бір жағынан, Израильде ұлтаралық қарым-қатынастың стандартты
бейвербальды коды жүзеге асырылған немесе дәлірек айтқанда, мемлекеттік
ишара тілі қолданысқа енген. Екінші жағынан, елдегі орналасқан әрбір халық
өзінің ишара тілін де жоғалтпай сақтап қалған, оның қызмет ету ауқымы қарым-
қатынас барысында адамдарға мемлекеттік ишара тілін пайдалануға тыйым
салынбаса да, сол халықтың және сол мәдениеттің ішінде шектелген. Соңғы
жағдай диалогтың өтуіне қатты қиындық тудырады және әдетте ишаралық
қақтығыстарға соқтырады. Бәрінен бұрын ол коммуникацияда жалпыұлттық немесе
этникалық кодтардың қайсысы қолданылатыны түсініксіз болған кезде
туындайды. Осылайша, қазіргі Израиль мемлекетінің мемлекеттік ишара тілінде
адам бас бармағын самайына тіресе, ол бұл арқылы сен ақылдысың немесе
сен өте тапқыр нәрсе айттың дегенді білдіреді, ал Израильде тұрмыс кешіп
жатқан марокколық еврейлердің тілінде (әлбетте, ишара аталған орыннан сәл
оңға қарай орындалады) аталмыш ишара қарама-қарсы – сен ақымақсың немее
сен жаңа ғана ақымақтың сөзін сөйледің дегенді аңғартады. Израильде өмір
сүріп жатқан американдық еврейлер осы тәріздес тәсілмен сен ақылыңнан
адастың дегенді, ал румын еврейлері мен ойлаймын немесе ойлан дегенді
көрсетеді.
14.1.В. сұқ саусақ қабақ астында кинемасы
(адамдар қабағын жеңіл төмен қарай тартқан кезде бұл ишараның басқа да
нұсқалары бар)
Австрияда сұқ саусақ қабақ астында пішіні адресатты жаратпау
дегенді, ал Флоренцияда қайырымдылық, ал Испанияда – сенімсіздік (бұдан
бөлек, испан ишара тілінде бұл кинеманың басқа да мұқият және сақ болыңыз
деген мәндері бар болып табылады). Францияда қабақ астына тірелген сұқ
саусақ – бұл жалғандық ишарасы, яғни дәлірек айтқанда, мені жалғаншы деп
санайды дегенді көрсетеді, ал Ресейде мұндай ишара кірме түрінде де болса
жоқ.
14.1.Г. үшіншісін іздеймін ишарасы (үшеу болып ішу)
Бұл орыс тұрмыстық ишарасының пішіні – сұқ және ортаңғы саусақтар
қайшы кейпінде қозғалады; қалған саусақтар иілген және денеге жанасқан
қалыпта болады. Функциональды түрде бұл ишара сөйлеу әрекетіне – спиртті
ішімдікті үшеу болып ішуге ұсыныс білдірумен сәйкес келеді. Ишараның
символикалық мәні мынадай: екі саусақ спирттік ішімідікті ішуге әзір болып
отырған екі еркекті білдіреді, олар өздерімен серіктес болғысы келетін
үшіншісін іздеп отыр. (Бұдан бөлек, аталған ишараны басқаша түсіндіру де
орын алған: араққа сусап отырған біреу екі серік іздеп отыр). Үшінші адам
бөтелкенің шамамен алғанда, үш стаканға тең келетіндігі үшін қажет. Оны,
ереже бойынша, үш адамға қылдай бөліп құяды, және ішкіштердің әрбірі,
осылайша стакандарын түгеседі. Оның үстінде бір кездері бөтелкенің пұлы да
үшеуіне теңдей бөлінетін және екі адамның үшіншісін шақыру әрекеті орыс
ауызекі тілінде рубль болса, бас қосамыз деген атқа ие болған.
Үш адам болып ішуге ұсыныс әрқашан құпия жасалады: ишараны орындау
кезінде қол киімнің ішіне сұғылады, сырттай тек сұқ саусақ пен ортаңғы
саусақ қана көрінеді, өйткені ишара міндетті түрде сәйкес келетін келісім
мимикасымен қосарланып жасалады. Ишараның жасырын сипатының себебі
түсінікті: спирттік ішімдікте үшке бөліп ішу әдетте үйден тыс жерде болады,
шатырда, подъезде немесе қандай да бір басқа қараңғы, спирттік
ішімдіктерді ішуге арналмаған жерде, тұрып ішеді. Және спирттік
ішімдіктерді ішудің осындай тәсілін қоғам айыптайды.
Үшіншісін іздеймін ишарасы – еркектерге тән: әйелдер ішу үшін бас қоса
алатын болса да, бұл ишараны пайдалану оларға тән емес.
Егер орыс мәдениетінде үшіншісін іздеймін ишарасы символикалық мәнге
толы коммуникативтік эмблемалық белгі болып табылатын болса, онда Англияда
сырттай сәйкес пішін Буйвол орденінен шыққан масондарды сипаттайтын белгі
ретіндегі этикет ишарасының пішіні болып саналады (The Order of Buffaloes):
аталған ишараны жүзеге асырып, адам тобыр арасындағы өз жақынын іздейді.
14.1.Д. қол бұлғап өзіне шақыру ишарасы
Қол бұлғап өзіне шақыратын орыс ишарасы (оңқайлар үшін – оң қолмен)
көкірек не иық тұсына дейін көтерілген қолмен жоғары қарай жеңіл иіліп және
бағытталып жасалады, бұл кезде алақан ишаралаушы адамның өз жағына қарай
қозғалады. Ишара келуін өтінуді білдіреді: осылай бір адам екінші адамды
өзіне шақыра алады. Арабтар осыған ұқсас ишаралық форманы қарама-қарсы
мәнінде түсінеді, яғни әрекеттегі қолдың саусақтары мен алақандары төмен
қарай түсіріліп қозғалады – ол кетуді талап етуді білдіреді.
14.1.Е. тілін көрсету ишарасы
Орыс тілінде тілін көрсету дене ишарасы (немесе тілін шығару), біз
байқағанымыздай, жас балалардың мазақтау ишарасы болып табылады, Қытайдың
оңтүстігінде тілдің сыртқа ытқып шығуы және оның сыртының тартылуы
күйінішті білдіреді, Тибетте тілдің шығуы – бұл рәсімдік құрметті
сәлемдесу ишарасының пішіні, ал Маркиз аралдарында осы пішін жоққа шығаруды
білдіреді.
Тілді көрсету ишарасына Смит, Чейз & Либлихтің 1974 жылғы жекелеген
мақаласы арналған. Балалар мен ересектерге бақылау жүргізе отырып, авторлар
басқа мәдениеттердің ішінде бұл ишара басқа адамдармен байланысуға
құлықсыздықты білдіретінін анықтаған. Бұл әсіресе ишаралаушы адам өзі үшін
маңызды кейбір іспен айналысып жатқан кезде басқа нәрсеге алаңдатпауын
білдірген кезде қолданылады.
14.1.Ж. мүйіз ишарасы
Салыстырмалы аз ғана уақыт бұрын б.э.д. VI – IV ғғ. өмір сүрген
этрускілер қыстағының шегінде, қазіргі Италия аймағында археологтар
мүйіздер бейнеленген суреттерді тауып алды. Этнографтар бұл бейнелер
этрускілерде қаһармандық символын білдірген және жауыз рухтарды қуалаған
деген тұжырымға келді. Қазіргі Италияда сұқ саусақ пен бір қолдың шынашағы
жоғары қайшы пішінінде созылып, ортаңғы және аты жоқ саусақ иіліп және
алақанға тигізіліп, үлкен саусақ онда жатса, қолдың өзі алақанға иіліп және
бастың тұсына дейін көтерілсе бұл пішін мүйіз ишарасы және, жекелей
алғанда, көрсетілген ишара адресатқа көз тигенін, оның көздің сұғына
ұшырағандығын аңғартады.
Францияда осыған сырттай ұқсас пішін адресаттың жұлдызнамасының
тауешкі екендігін білдіреді. Ресейде алға қарай созылған саусақтар пішіні
балалардың ойын ишарасы ешкіге жатады, алайда ишараны орындау барысындағы
қол Италиядағы және Франциядағы сияқты қозғалыста емес, ол тек анықталған
кейіпте ғана қозғалады (солға – оңға және баланың бағытына қарай – ишара
адресатына дейін; бұдан бөлек, ешкіні, яғни алға қарай созылған саусақты
сұқ және ортаңғы саусақтар да бере алады).
Израиль және Америкаға қарағанда көпұлттылығы және көпмәдениеттілігі
төмен деңгейдегі елдерде маған әртүрлі мәдениетті көрсететін адамдардың
бейвербальды коммуникациясы кезіндегі коммуникативтік сәтсіздік жағдайларын
бірнеше рет бақылаудың сәті түсті. Осылайша, бірде мен Колумбиядан келген
қара нәсілді студентті Мичиган университетінің кампусынан кезіктірдім, сол
уақытта маған нақты белгілі болғандай, польша тілі бойынша сынақ жұмысын
жазу үшін славистика факультетіне бара жатқан ақ американ-англосаксон
қыздарын жолықтырып ол оң қолын жоғары көтерді және оны қыздар жаққа қарай
алға созды. Сұқ саусақ пен қолдың шынашақтары да алға қарай созылып, қалған
саусақтар жұдырықта бүгіліп қалды; үлкен саусақ ортаңғы және аты жоқ
саусақта жатты. (Біз бұл пішіннің мүйіз ишарасы екендігін білеміз). Сол
уақытта жас жігіт қолымен жан-жағына бірнеше рет айналдырып бұлғады.
Студент қыздардың жүздерінен және олардың жүрістерінен олардың бұл
оқиғаға барынша қорланғандығын және ренжігендігін аңғардым. Қыздар сол
сәтте-ақ тез теріс бұрылды және басқа жолмен жөндеріне жүре берді. Бірақ
бұл ыңғайсыз жағдайдағы ең таңғаларлық нәрсе мен үшін қыздардың қылықтары
емес, колумбиялықтың жүзіне шыға келген таңданыс пен аңырап қалушылық
сезімі болды. Мен Америкада мүйіз ишарасының, әсіресе қарсы жыныстағы адам
үшін өте қолайсыз болып саналатындығын білетінмін. Ишара тауешкіні
білдіреді, оның сексуальды коннотациясы бар және адресат үшін шектен тыс
қорлаушылықты көрсетеді. Бірақ мына жігіт ол үшін неге аңырып қалды –
қыздардың осы реакциялары ол үшін қалайша күтпеген жағдай болуы мүмкін?
Өкінішке орай, Мичиган университеті орналасқан Энн Арбор қаласында сол
жерде өзара түсініспеушілік орын алғанын білсем де, негізінде не болғанын
ешкім де түсіндіре алмады. Жұмбақтың шешімін мен кейінірек Америкадан кетер
кезде бар екенін айтқан, сол себептен сол кезде мен қолыма түсіріп, оқи
алмаған кітаптың ішінен таптым. Бұл жерде Сэйтс, Червенктің 1972 жылы жарық
көрген американдық және колумбиялық ишараларға арналған практикалық жетекші
құралы туралы әңгіме болып отыр.
Колумбияда, жігіт орындаған ишара қыздар ауыр алып қалғандай ешқандай
да қорлық пен мазақ мәніне ие емес. Барлық жағынан көрініп тұрғандай,
қыздарды ренжіткісі келмеген студенттің АҚШ-қа келгеніне көп уақыт бола
қоймаған, және оның басына ишараның басқаша түсіндірілуі келе , қоймаған.
Оның туған колумбиялық мәдениетінде аталған пішіннің екі мүлдем басқа
мәндері бар. Ол, біріншіден, адамға ишаралап, адресатты ықтимал сәтсіздік
пен оған тап болуы мүмкін жамандықтан сақтануды көрсетеді және, екіншіден,
адресатқа кейбір іс бойынша сәттілік, табыс тілеуді көздейді және осымен
адресатпен ілтипатты сездіреді.
Мәдениетаралық омонимия адапторлы-обьектілі ишаралар үшін де, дене
адапторлы ишаралары үшін де, жекелей алғанда, өзіндік адапторлармен де
ықтимал. Мәселен, стаканды төңкеру және алақан қырымен алқымын сызу
ишараларын қарастырайық. Орыс тілінде біріншісінде дене сөйлеушінің не
спирттік ішімдіктерден тыйылғанын білдіреді – былайша айтқанда, матап
тастады, немесе қазірден бастап спирттік ішімдікте ішуден бой тартқанын
көретеді (бұл әрекет әдетте күшпен жүзеге асырылады: төңкерілген стаканды
үстелге ұрып қояды).
Англияда болса, қоғамдық көпшілік орындарда, мәселен, сыраханада
стаканды төңкеру міне-міне төбелес шығады, яғни төбелеске шақыру белгісі
болып табылады. Біздің бейвербальды тілде екінші ишара ишаралаушы алақан
қырымен алқымын солдан оңға сызып өтуі уа, уа қайда, уа қалай және т.б.
сөздермен сүйемелденеді. Ишара Х мәнін береді, яғни әбден титығыма жетті,
тамағыма дейін тойдым деген мағыналарға ие. Жапонияда болса, осыған ұқсас
пішіннің екі мәні бар: икондық мені бұл үшін құртады (немесе, басын кесу)
және – метафоралық ауыстыру нәтижесі ретінде – мен қуылдым дегенді
білдіреді. Біздің мәдениетімізде мені бұл үшін құртады мәнін ишарамен
білдіруді қалап, адамдар кесу әрекетін еске салатын алқымын сызу ишарасын
қолданады, бірақ бұл жағдайда дыбыстық сүйемел сөздік емес: онда тек гкх-ға
ұқсас үн ғана шығады, яғни дыбыстық еліктеуіш сөз естіледі.
15.1. Эмоциялар, физиология және бет әлпеті
Адамдардың бет әлпеттерінен де олардың сөздерінен аңғаратындай өзекті
психологиялық, жекелей алғанда, эмоциональды қалып-күйлері туралы білуге
болатынымыз айқын, мәселен, олардың күйгелектеніп тұрғанын, не бір нәрсеге
таңданып тұрғанын, ашуланып немесе қуанып тұрғанын тап басып айтуға болады.
Эмоцияның денелік көрінісін біз ең басты адамның жекелеген бөліктерінің
бұлшықеттік белсенділіктерінен бақылаймыз, олардың қолдары, аяқтары мен
бастары, қалып-күйлері, дауыс өзгерісі мен тон өзгерісінде, айрықша дем
алысында ерекшеліктер байқалады. Тілде эмоциональды етістіктермен
білдірілетін эмоциялар коммуникация әрекетінде, сонымен қатар сырттай
бақылауға болатын ишараларда көрініс таба алады. Адам тынышсызданып,
шарасынан шыққан кезде ол әдетте ұрыс-керіс шығарады, басын жан-жаққа
бұрады, жүгіреді, жұдырығын түйеді, олармен соққылайды, ал қуанған кезде
мәз-мәйрам болып жүреді. А.Вежбицкая көрсеткендей, орыстар белсенді және
барынша түйсікке ие сезім арпалысының билігіне тез беріледі (Вежбицкая
1996, 43 б.). Эмоциональдық көріністердің белсенділігі идеясы мен оның
вербальды және бейвербальды түрде шығуы алайда әмбебап болып табылмайды:
эмоциялардың буырқанып шығуы тұтасымен алғанда, англосаксон мәдениетіне тән
емес; олар жапондық мәдениетке де жат.
Сезімдер арақатынасы мен олардың бейвербальды көріністеріне қатысты
дәстүрлі көзқарас жалпыға белгілі: сезім көрінісі адамның сыртқы күйінің
келбеті деген түсініктен аулақ кетпейді. Бұл жағдайда, психологтардың
пікірлері бойынша, сезімдердің экстериоризациясы жүреді. Көрініп тұрғандай,
басылымда осы тұрғыдан пікір айтқан Ч.Дарвинге тән. Ол Ч.Дарвиннің атақты
кітабы Адамдағы және жануардағы эмоция көрінісі еңбегінде мазмұндалған.
Кітап 1872 жылы жарыққа шықты (басында айтып өткеніміздей, біз әрі қарай
осы кітаптың 1965 жылғы шыққан қайта басылымына сүйенетін боламыз; қара.
Дарвин 18721965). Алайда жуықтап алғанда, уақыттың сол кезеңінде басқа бір
ғалым, атақты американ философы және психологы У.Джеймс эмоциональды
көріністер туралы сұраққа өзінің толығымен шынайы көзқарасын білдірді, ол
бойынша сезім мен сезім күйі арасындағы қатынасты керісінше сипаттады. Ол
адамның ішкі эмоциональды тәжірибесі оның сыртқы әрекеттерінің
алуандығынан, оның ішінде физиологиялық қозудың ашық денедегі көрінісінен
және экспрессивті дене құлқынан туады деп есептеді. Біз қайғыны сеземіз,
сондықтан жылаймыз; біз ашуланамыз, сондықтан жұдырығымызды сығымдаймыз
немесе ызадан дірілдейміз, бұл керісінше емес, - деп жазды ол (Джеймс 1890
1984).
Қазіргі физиология мен кинесикада осы немесе басқаша көзқарас
тұрғысының жақтастары бар. Шындығында, бет-жүз, көрініп тұрғандай, ішкі
күйді көрсетеді және біздің сезімдерімізде өзгеріс тудырады. Алайда біз
үшін барынша қызықтысы Ч.Дарвин мен У.Джеймстің тәсілдері арасындағы
айырмашылықтардың себептері болып табылады.
Біріншіден, Ч.Дарвиннің тәсілі, егер осылай айтуға тура келетін болса,
монологиялық, олай болса, У.Джеймстің тәсілі – диалогиялық болып табылады.
Ч.Дарвин эмоциялар фактор-стимулдар арқылы туындайды, оны адам сырттан
қабылдайды, оны өңдеп, сұрыптап және бағалайды, ал адамның бет-жүзіндегі
эмоция көрінісі қарама-қайшы бағытқа қарай жүріп бара жатқан процесс болып
табылады, ол адамның ішінен шығады, және бұл процесс өзінің биологиялық
табиғатында таза бейімділік сипатқа ие, және басқа жаққа қарай
бағытталмаған. У.Джеймс керісінше, сырттың әсері адамдағы денелік
өзгерістерге әкеледі деп есептеді (Джеймс 1890 1984). Оған У.Джеймс
ишаралар мен тер, бозару, қызару, терінің көгеруі және одан жастың төгілуі
сияқты таза физиологиялық реакцияларды жатқызды. Және тек олар, ереже
бойынша, бәрінен бұрын қан-тамырлық жүйелерде және сезімдерде ішкі
физиологиялық өзгерістерге әкеледі.
Адам денесінің сыртқы күйі, ғалымның пікірінше, ішкі психологиялық
қалып-сезімдердің нәтижесі емес, оның шынайы қайнаркөзі болып табылады,
тек солардың ықпалымен ғана адамда ішкі субьективті қатынастар пайда
болады (Джеймс 1890 1984). Мұнымен қатар әртүрлі жағдайлардағы адамның
сыртқы реакциясын және басқа адамдардың мінез-құлықтарын зерттеп, адамның
қандай сезімдерді бастан кешіретіні туралы, оның басқаларға қалай
байланысатыны және айналада не болып жатқаны туралы дұрыс қорытынды жасауға
болады.
Эмоцияның қазіргі зерттеушілері У.Джеймс Ц.Дарвиннің адам айтып
жеткізгісіз ақиқатына дау тудырып, бір уақытта дұрыс көзқараста болған,
және дененің кез келген сыртқы өзгерістерінен ішкі сезімдердің бастапқы
себептерін және стимулын көріп, бұрыс та көзқарас ұстанған.
Екіншіден, бұл зерттеушілердің мақсаттары мен зерттеу міндеттері
мүлдем әртүрлі болған. Ч.Дарвинді тек эмоцияның биологиялық алғашқы
себептері туралы, экспрессивтік қозғалыстардың шығу тектері және олардың
жоғарғы және төменгі ағзаларда салыстырмалы бөлінуі туралы мәселелер ғана
емес, сонымен қатар эмоциональдық көріністердің әмбебаптылығы туралы
мәселелер де айтарлықтай қызықтырған. Ол эмоциялардың берілу тәсілдерінің
әмбебаптылығын дәлелдеуге тырысқан және оларды барлық жоғарғы жануарларға
тән жабайы биологиялық әрекеттерге жатқызды. Ч.Дарвин мәселен, төзімі
таусылған адамның жылауы, жануардағы агрессия әрекетінен шыққан деп
есептейді, ол да ашуланған кезде тұяқтарын көрсетеді және тістерін
ақситады, сөйтіп, өзінің жауын тістеп алуға дайындалады, әртүрлі күлімсіреу
белгілері жануарлардағы белгілі қорғаныс реакцияларының эволюциялық
дамуының – қорқыныштың гримастәріздес көрінісі, сонымен қатар
жайбарақаттылық пен момақандықтың нәтижесі болып табылады. Егер Ч.Дарвинге
барлық халықтардың эмоция көрінісінің бірдей екендігін дәлелдеудің сәті
түссе, онда оның эмоцияның биологиялық-адаптивті теориясының ақиқаттылығы
дәлелденген болар еді. Оның ішінде эмоциональдық көрініс жалпы жағдайда
әмбебап емес болып табылады, және фактіні дәлелдейтін эмоция туралы барлық
әдебиеттердегі кеңінен тараған дәлел осы. Егер американдықтар,
аргентиналықтар және чилиліктер арасындағы бақыт көрінісінің мимкалық
білдірілуінің ортақтығы жүргізілген есептеулер бойынша 97%-ға жуық
болатындай өте жоғары болса, бет әлпетіндегі қорқыныштың көрінісі бойынша
сәйкессіздіктер тіптен жоғары және ол 30%-ға дейін жетеді. Эмоция
көрінісінің ортақ принциптерін іздеген және жануарлар мен адамдар бет
әлпетіндегі мимика сезімдерін салыстырған Ч.Дарвинге керісінше У.Джейсмті
адамның эмоциональдық қалпының каузациясы процесінің табиғаты қатты
қызықтырған (жолдары, факторлары, механизмдері, құралдары және т.б.).
1907 жылы Францияға қоныс аударған Ресейлік эммигрант, кейіннен бүкіл
әлемге танымал физиолог пен дәрігерге айналған И.Вэйнбаум У.Джеймстің
каузальды теориясын және бет әлпеті сезімді әкеледі және оны тудырады деген
негізгі қағидасын негіздеуге және қорғауға тырысқан кітабын жарыққа
шығарады. Осы уақытта И.Вэйнбаум адамның бетіндегі жүйке талшықтары бастың
қан-тамырлық жүйесі үшін регулятивті және ресторативті, немесе қалпына
келтіруші қызмет атқарған деп есептеді.
Көрініп тұрғандай, ол адам әлпеті мен мойнының қан-тамырлық
құрылысындағы қызықты морфологиялық және функциональды ерекшеліктерге назар
аударған бірінші ғалым болды. Оған дейін де бұл аймақтағы негізгі артерия
ұйқы немесе каротидті екендігі белгілі болатын, ол мойын аймағында екі
желіге бөлінеді. Олардың біреуі ішкі, миды қанмен жабдықтайды, ал екіншісі,
сыртқы, қанды бетке жеткізеді.
И.Вэйнбаум бұл конфигурациялар және қан-тамыр функцияларының бөлінісі
адам ағзасына беттің қалыпты әрекетін қамтамасыз ету үшін керек деп
есептеді, ал каротидті артерия өзінің екі желісімен, ғалымдар көрсеткендей,
вентиль ретінде қызмет етеді. Бет бұлшықеттерін оның қайта толығуы
жағдайында мидан қанды әкеліп, артерия қыса алады, немесе керісінше, мидағы
қанның жетіспеушілігі жағдайында оның барынша тез ағуына ықпал ете отырып,
артерияның кернеуін әлсірете де алады. Басқаша айтқанда, ғалымдардың
ұйғарымдарына сәйкес, бет бұлшықеттері – бұл өз тегінде негізгі функциясы
қан айналымының жылдамдығы мен көлемін және оның басқа да параметрлерін
реттеуден тұратын биологиялық турникеттер. Бұл бұлшықеттердің әрекеттерін
тек мидан бетке және кері келетін қалыпты ток қана емес, сонымен бірге
беттің мимикалық әрекеті де қамтамасыз етеді.
Ч.Дарвин адам қан бетке тепкесін ғана қызарады деп жазады (бұдан
шығатыны, орыстың қызару деген етістігін бір мәнінде көптеген түсіндірме
сөздіктерде жазылатындайбеттегі тері қызыл болады деп емес, беттегі тері
қанның бетке тебуінің нәтижесінде қызыл болады деп түсіну қажет), ал бет
жоғарғы дәрежеде басқа адамдардың бақылауында қалады. Сондықтан басқалардың
бақылауында және назарында жиі қалатын адамдардың бет-жүздері қызаруы да
жиі болады. Мәселен, балалар мен әйелдер орташа алғанда, еркектерге
қарағанда, көбірек қызарады, сал. бұл байланыста қалыпты орыс сөз тіркесі
қыздай қызарды және жат, таптаурын жігіттей қызарды сөз тіркесі бұған
келмейді.
И.Вэйнбаум Ч.Дарвинмен келіспей, беттің қызару этиологиясы мүлдем
басқаша деп есептеді. Ол бет миға қан толған кезде қызарады; бұл жағдайда
ми беттің бұлшықеті жұмысының есебінен, немесе бет бұлшықеті есебінен
қанның артық көлемінен құтылады деп есептеді. Бұл жағдайда тілдік
контуализация көрініс табады: қан, біздің айтқанымыздай, ағады немесе бетке
ағады. Ағза гиперемиядан, яғни миға қанның толуынан қашады, осының
салдарынан, онда тұнба құбылыстар жүзеге асырылады.
Қазіргі физиологтар мен кинесика бет бұлшықеттерінің ролі жөніндегі
И.Вэйнбаумның теріс бағасын жоққа шығарды. Қазіргі кезде қанның артериальды
тасқыны бет бұлшықеттерімен емес, қантамыр кеңейткіш және қантамыр
жандандырғыш жүйке талшықтарымен басқарылатыны жөнінде түсінік нығайған деп
есептеуге болады: күшті қан тасқынына күшті басқару әсері және беттің
барынша әлсіз бұлшықеттері әсер етеді деген түсініктің сенімділігі аз. Оның
үстіне бір, өте маңызды қағидасы бойынша И.Вэйнбаумның сөзі дұрысқа шықты.
Беттің бұлшықеттері қанның ағысына қалайда да әсер етеді, және ол қандай
қатынаста: бет миға келіп түскен қанның температурасын өзгерте отырып мидың
салқындауы процесіне белсенді түрде араласады, ол өз кезегінде, мидың
нейрохимиялық белсенділіктерін өзгеріске ұшыратады (мәселен, оның кейбір
бөлімдері бет бұлшықетінің қызметімен әрекетті белсенді етеді және
аминоқышқылдарды, жекелей алғанда, серотонинді босатады, ол белгілі
болғандай, айқын білдірілген антидепрессивті әрекетке ие: адамның миында
серотониннің жеткілікті көлемінің болмауы, белгілі болғандай, оның
агрессивті күйімен тығыз байланысты). Бет бұлшықеттерінің көмегімен мидың
салқындатылуы маңызды физиологиялық процесс болып табылады, оның бүгінде
барынша дәлелденген факт деп есептеуге болады.
Ми – бұл басқа органдарда жеңілдікпен жүзеге асырылатын температура
ауысымын оңай жүзеге асыра алмайтын мүше. Оның салқындатылуы веноз қанының
тұрақты ауымен байланысты болады, яғни ми үздіксіз жылу алмасу процесінде
ғана суиды. Бұл жылуалмасудың қандай дәлдікпен өтіп жатқандығының кілтін
ғылым әлі күнге дейін таба алмай келеді, бірақ төмендегілер егжей-тегжейлі
белгілі:
(а) мидың сууы процесі өтіп жатқан орын, - бұл кавернозды жолақ,
немесе синус аймағы деп аталады, өйткені вена конфигурациясы мидың бұл
жолағына артерия оған кіргенге дейін артерияны қоршап жатады;
(б) мұндай жылуалмастырғыш арқылы өтуге дейінгі қан температурасы
одан шыққанға қарағанда, шамамен алғанда, үш градусқа жоғары. Синус
аймағындағы салқындатушы функция жануарларға жасалған көп жылдық және
көптеген тәжірибелердің барысында ғана емес, сонымен қатар адам миында
орындалған операциялар процесі кезінде де дәлелденген.
(в) осылайша, артериальды қан өз жылуының бөлігін береді, бұдан бөлек,
мидың салқындатылуы түрақты түрде ағып өтетін булану процесінде де жүзеге
асырылады;
(г) синус аймағындағы салқындатқыш әрекет адамның субьективті
түйсігіне айтарлықтай әсер етеді. Осылайша, Мен өзімді жақсы (нашар)
сезінемін сөзімен берілген субьективті түйсік физиологиялық тұрғыдан мидың
нейрохимиялық белсенділігінің нәтижесі болып табылады. Өз кезегінде,
эмоциялармен байланысты нейрохимиялық белсенділік мидың температурасын
шектен тыс өткір жүзеге асырады.
Біз үшін маңызды болып отырған соңғы ережені егжей-тегжейлі
сипаттайық. Мәселен, біздің барлығымыз да адам егер онда жеткілікті ұзақ
уақыт бойы мұрны бітелсе, өзін жаман сезінетінін білеміз. Бірақ – ауызбен
де дем алуға болады емес пе? Танымал американдық психолог және физиолог
Р.Зайонц мұрынмен тыныс алу тек ауаны ғана жеңіл өткізбейді, ол сонымен
қатар миды да жақсы салқындатады деп дәлелдеді. Мұрын бітелген жағдайда
тыныс алу қиындайды (сонымен бірге оның көмегімен жүзеге асырылатын мидың
салқындауы да). Сонымен бірге мидың тұрақты белсенділігі температураның
көтерілуіне және жылудың үлкен мөлшерде бөлінуіне әкеледі, соның салдарынан
ми тұрақты салқындатуды қажетсінеді, ал мұның әрқашан болмауы адамның өзін
қолайсыз сезінуіне әкеледі, сал. салқынқандылық қасиетін немесе Бас салқын
болу керек деген пікір бар. Керісінше, мидың салқындатылуы әдетте ыңғайлы
және қолайлы болып, адамға жағымды әсер етеді.
Р.Зайонцтың шынайы зерттеулері мен эксперименттері және басқа да
ғалымдардың бұл саладағы тәжірибелері сөйлеу, таза сөз шығару әрекеттері,
мәселен, ағылшын тіліндегі cheese жақсы іс, нәрсе немесе fine керемет,
тамаша сияқты жағымды эмоциональдық сөздер барынша созылмалы оқылған кезде
мидың температурасының төмендеуіне әкеледі және осымен бірге оқушыға
жағымды әсер тудырады. Сол уақытта неміс тіліндегі Ungluck бақытсыздық
немесе орыс тіліндегі тьфу сөзін, сонымен қатар осылармен байланысты
беттің қисаюы сияқты жағымсыз мағынадағы сөздер мидың температурасының
жоғарылауына және соның салдарынан физикалық және психологиялық тұрғыдан
жағымсыз түйсіктерге әкеледі.
Бұл нәтиже шынайы тәжірибелердің сериялары арқылы дәлелденген. Бір
сынақта отырғандар – неміс оқушылары – аудитория ішінде дауыстап әңгіме
оқыған. Бұл әңгімелер беттің күлімсіреуін болдырмауды есептеген үлкен
мөлшердегі умлауттарды құраған. Мұндай әңгімелерді дауыстап оқыған кезде
балалардың денелеріндегі температура жоғарылаған, және олардың субьективті
түйсіктері шектен тыс қолайсыз болған. Келесі бір сыныпта неміс оқушылары
умлаутсыз әңгімелер оқыған және балалардың жалпы жағдайлары қалыпты болған.
Тағы да бір тәжірибеде маңдайларына арнайы датчиктер бекітілген
адамдарға танауларына ауаны тереңірек тартып, әртүрлі нәрселерді иіскеп
және оның қайсысы жақсы немесе жаман екенін әрқашан айтып отыру сұралған.
Шынайы іс жүзінде ауа әр ретте жеңіл қыздырылған және салқындатылған.
Барынша салқындатылған ауа берілген кезде маңдайда бекітілген датчик
төмендеген, ол кезде адамдар иістен жақсы жағымды әсер алған, ал құрғақ
ауаны жіберген кезде маңдай температурасы жоғарылаған және олардың
түйсіктері жағымды бола қоймаған.
Тәжірибелердің бірінші түрінен көрінгендей, күлімсіреу, мәселен,
түшкіру және сіңбіру сияқты реттеуші процесті жүзеге асырады және
күлімсіреушінің ішкі күйінен бізді хабардар етіп отырады. Күлімсіреу,
сіңбіру мен түшкіру – бұлардың барлығы әртүрлі ұлттар мен мәдениет өкілдері
жүзеге асыратын әрекеттер, алайда түшкіру мен сіңбіру, қарапайым
күлімсіреуден өзгешелігі, - бұл ишаралар емес, физиологиялық қозғалыс.
Ишараларды ишара болып табылмайтын адам денесінің физиологиялық, таза
утилитарлық қозғалыстарынан бөлудің негізгі өлшемі, - бұл ишараның таңбалық
сипаты.
Ишара, барлық таңба сияқты бір нәрсені білдіреді, синтактика мен
прагматиканы көрсетеді, білдіруші мен білдірілушінің арасындағы байланыс
көпшілік жағдайларда конвенциональды сипатқа ие. Сондықтан мәселен, жағаны
қайырған кезде басты жан-жаққа бұру, аяқ ұзақ отырудан ұйып қалған кезде
оны ауыстыру, бас қышыған кезде қасу, көзді саналы түрде емес, керек болған
кезде еріксіз (мәселен, күшті жел, күн немесе көзге шөп-шалам тап болған
кезде) жыпылықтату, өзінен масаларды, ауру гримастарын қуған кездегі қимыл,
үстелден қиқымдарды сүртіп алу, бұлшықеттердің еріксіз қысқарып қалуымен
болған әртүрлі қозғалыстар, ұйықтап жатқан адамның тік қалпы және мыңдаған
басқа нәрселер ишаралар емес, қозғалыстар болып табылады. Ишаралар кейбір,
әдетте конвенциональды, лексикографияға жатқызылатын нәрселерді білдіру
үшін қызмет етеді.
Ал түшкіру болса, мәселен, сіңбіру немесе жалпы айтқанда, таңбалық
немесе семиотикалық функцияларға ие емес. Адам қандай да бір мәнді біреуге
жеткізу үшін немесе білдіру үшін түшкірмейді; мәселен, ол бұны аяқ астынан
жасайды, сұхбаттасына өзінің тыныс алуындағы тәртіпсіздік жөнінде ақпар
беру үшін етпейді. Адамның әрбір дене қимылы бақылаушыға оның субьектісі
туралы немесе тұтасымен алғанда, жағдай туралы бір нәрсені айтуы мүмкін
болғанымен, бұл оны таңбалық деп есептеу қажеттігін білдірмейді.
О.Уайльдтың айтқанындай, It is not wise to find symbols in everything that
one sees (Көріп тұрғанының бәрінен таңба іздейтін адамның ісі ақылдының
ісі емес).
Бірақ мұндай ишаралар арасында ортақ сөздер бар, мәселен, күлімсіреу
(қатаң айтқанда, күлімсіреу – бұл ишара емес, ишаралар тобының атауы; бұл
туралы Крейдлин, Чувилиннің 2001, б еңбектерінен қара), басын тасу, қолды
сүрту, сақалын сипалау, бір жағынан, бір жағынан, сағызды шайнау немесе
тырнағын тістелеу, сіріңкені, қарындаш пен қаламсапты кеміру, жастықтарды
ауыстыру және түшкіру, екінші жағынан? Біз Кіріспеде қойған Р.Зайонцтың бұл
сұрағына жауап беру И.Вэйнбаум мен Р.Зайонцтың ашқан жаңалықтарынан кейін
қарапайым және табиғи болып қалды: бұл ишаралар мен қозғалыстардың барлығы
салқындатылған қанды кавернозды жолаққы (синусқа) барынша қуатты жеткізе
отырып және ол жақтан барынша жылы қанды әкетіп, миды салқындатады. Бірнеше
рет қалжыңды және сықақпен Р.Зайонцтың бірде айтып өткеніндей, З.Фрейд ауыз
айқын эрогенді аймақ болғандықтан ғана сүйісу жағымды емес, адамды мұрнымен
демалып, өзінің миын салқындатуға мүмкіндік беретіні үшін жағымды.
Ернінен сүю ишара болып табыла отырып, көптеген ишарасыз физиологиялық
әрекеттерге ұқсас болып келеді, жекелей алғанда, айқайлау немесе жылаудың
паралингвистикалық сигналдарына ұқсайды, ол қан айналымына тығыз әсер
етеді, ол мидың температурасын өзгертеді. Ұқсастығы, сәбилердің саусақтарын
соруы – бұл балаға ешкім үйретпейтін физиологиялық әрекет және оны зиянды
әрекет деп есептейді, өйткені одан құтылу қиын болады. Шындығында, алайда
саусақты сору абсолютті табиғи физиологиялық қозғалыс болып табылады,
өйткені онда миды салқындататын терең мұрын тыныс алуы жүзеге асырылады.
Баланың миы денеге барлық жылудың 80%-ын береді және баланың саусақты
соруының физиологиялық тұрғыдан өте маңызды бір емес, екі себебі бар.
Біріншіден (және бұл ең табиғи белгілі себеп болып табылады), саусақты сору
анасының омырауынан сүт сорудан кейін пайда болған сәбилік кезден
сақталынып қалған дағды болып табылады. Бұл рефлекс, қазіргі физиология
дәлелдегендей, шартсыз және табиғи физикалық кернеулердің салдары болып
табылады. Екіншіден, сору миды салқындатуға әкеледі, ал бұл біздің
білгеніміздей, шаттыққа және рахат сезімге жетелейді.
15.2. Физиологиялық процестердің тілдік тұжырымдалуы
Енді орыс тіліндегі жоғарыда сипатталған бөліктердің тілдік
тұжырымдалуы қалай жүзеге асатынын барынша егжей-тегжейлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ишаралардың мәдениетаралық сәйкестігі, немесе оны бейвербальды
семиотикада атайтындай, әмбабаптылық мәселесі бір мәдениеттің бейвербальды
мәтінінің екінші мәдениет өкілімен түсіндірілуімен және аудармалылық
мәселесімен тығыз байланысты. Әртүрлі мәдениеттердегі адам
коммуникациясының бейвербальды компоненттерінде ұқсастықтар көп бола тұра,
соңғысы бәрібір де орын алады. Бір мәдениеттен екіншісіне өтудегі
кинетикалық мәтінде дұрыс түсінуге кедергілердің үш түрін бөліп көрсетуге
болады:
(1) бұрыс түсіндіру, (2) толық емес түсіндіру және (3) артық
түсіндіру.
Бірінші категория, бұрыс (немесе: жаңсақ) түсіндіру, түсініспеушілік
туралы айтылған кезде бірден ойға келеді: әдетте әртүрлі мәдениеттердің
ишаралары мен ишаралық коомуникацияларына салғастырмалы талдау жасалған
кезде жұмыста болады, мұнда жаңсақ түсіндіру туралы әңгіме қозғалып жатыр.
Әрбір халықтың және әр мәдениеттің өзінің мылқау киносы болады.
Ч.Чаплин бірде былай деген: Маған қалай қимылдайтындарыңызды және қалай
ишаралайтындарыңызды көрсетіңіздер, мен бірден сіздердің қайда
туғандарыңызды айтып беремін деген. Бір мәдениет өкілінің бейвербальды
әрекетін екінші мәдениеттің өкілі дұрыс түсіндірмесе, оның арты күтпеген
қақтығыстарға және қатерлі салдарға апарып ұрындыруы мүмкін. Британдық әуе
компаниясы British Airways жолаушыларға: Be careful. Your gesticulation
may bring you into unpleasant and ambiguous situations Сақ болыңыздар.
Сіздердің ишараларыңыз өздеріңізді қолайсыз және екіұшты жағдайда қалдыруы
мүмкін деп жиі-жиі ескертіп отырады. А. Дж. Миллер (Миллер 1994, 660 б.):
Бейвербальды мінез-құлықты бұрыс түсіну – адамдар арасындағы алауыздықтың
ең бір қасіретті көздерінің бірі, одан айналып өту мүмкін емес. Мәселен,
бірқатар американдықтар қытайлықтардың өздеріне тиіскендерді, түрткендерді,
иығынан қаққандарды, тіпті қолын қысқандарды ұнатпайтындарын біледі. Егер
бұл ишараларды жақындық пен достық белгісі деп санайтын американдықтар
қытайлықтарға деген өз қатынастарын өзгертпесе, онда жеңіл қашып құтыла
алмайтын қаншама өкпе-реніштерге қалар еді!
Алынған бейвербальды хабар мәнін дәл түсінудің маңыздылығы мынада,
әртүрлі мәдениеттерде кездесетін жекелеген ишаралық пішіндер, мәні бойынша
теңдес емес бола тұрса да, онда семантикалық ұқсас түсіндірулер болуы
мүмкін. Мәселен, иықтан қағу ишаралық пішіні дененің әртүрлі тілдерін
қолданыстағы сипаттама бойынша талдауға болатындықтан, немқұрайдылық,
салғырттық, сенімсіздік, бойын аулақ салу, менсінбеу, білмеу,
және мүмкін, тағы да басқа көптеген нәрселерді білдіреді (Дживенс 1977),
бірақ бұл пішінге ешқашан да қанағаттанушылық, шаттық, қуаныш,
шатыттанушылық сияқты жағымды мәндер үйлеспейді – аталған пішіннің
әртүрлі семантикалық түсіндірілу ауқымы барынша шектеулі. Сонымен бірге
мұрнын тыржиту пішіні де тек қана жағымсыз түйсіктер сасып тұр, жаман иісі
шығып тұр (және осыған ұқсас жағдайда) білдіреді, ал құрмет сезімі,
көрініп тұрғандай, мәдениеттің басым бөлігінде басты ию, тағзым ету арқылы
білдіріледі. Алайда бұл мысалдардан сыртқы ұқсас пішіндердің тығыз мәндік
жақындығын білу мүмкін емес, тіпті кейбір кездерде ишаралық белгілердің
теңдестірілген пішіндері мәндік түсіндірілу жағынан бір-бірінен мүлдем
алысқа кететін жақтары да болады.
Адамдардың бейвербальды мінез-құлқы пішініндегі ұқсас (және вербальды)
және сырттай сәйкес кинемалардың тіптен антитетикалық, немесе
энантиосемикалық болуы қызықты, олар әртүрлі мәдениеттерде тура қарама-
қарсы нәрселерді білдіреді. Мәселен, қытықтау махаббат ойынындағы компонент
және агрессия; түкірік жаратпаушылықты, сонымен бірге махаббатты да
білдіруі мүмкін. Адамдардың мінез-құлықтарындағы бейвербальды
қатынастардағы оппозиция мен антитезалар туралы айта келіп, Ч.Дарвин (қара.
Дарвин 1872 1965, б. 28, 50 және келесі) басқаша тұрғыда Дж.Рэйнодстың
сөзін келтіреді: Қарама-қарсы құмарлықтардың жоғарғы нүктелерінің бір-
бірінен ерекшелігі өте аз екенін бақылау қызықты, олардың бір әрекетті
білдіретіні шүбәсіз.
Оқу-ағарту саласында жұмыс істейтін канадалық психолог А.Вольфганг
айтарлықтай ұзақ уақыт көлемінде Торонто, Монреаль және Ванкувер
қалаларындағы басқа мемлекеттерден келген эммигранттар оқитын мектептердегі
оқушылар мен мұғалімдердің бейвербальды мінез-құлықтарын бақылауға алған
(мәселен, Торонто қаласындағы сыныптарда орташа алғанда, не ағылшын, немесе
француз тілі ана тілдері болып саналмайтын оқушылардың 50%-ға жуығы), және
сонымен бірге мұндай сыныптарды мәдениетаралық вербальды және бейвербальды
өзара байланыс ерекшеліктерін зерттеу үшін қолайлы сынақ алаңы ретінде
қарастыруға болады. А.Вольфгангты бәрінен бұрын қызықтырғаны канадалық
мұғалімдердің өз жұмыстарында оқушылардың мінез-құлықтарындағы ишаралық
және паратілдік қасиеттерді қалай ескеретіні болған. Өзінің қызықты және,
шүбәсіз түрде алғанда, және білім беру саласы қызметкерлері үшін маңызды
болып табылатын мақаласында (Вольфганг 1979) ол мұғалімдердің әрекетіндегі
бұл аспектілерді елемеудің ақыры қандай қолайсыз жағдайларға соқтыратынын
көрсетті.
Батыс Үндістаннан, Оңтүстік Италия, Африка немесе Гонконгтан келген
оқушылар Канадаға қарағанда, өздеріне мұғалімдердің қарым-қатынасына
үйреніп кеткен.
Бұл мемлекеттердегі мектептерде сабақтарда еркіндік аз және тәртіп
жоғарғы орынға ие. Мұнда оқушылардың оларға мұғалім үн қатпағанша, сабақта
тыныш отыруы қажет, оқушылар мұғалімдермен өздерінің ойларын бөліскенше,
олардың әңгімелеріне көп құлақ салады, сұрақты да аз қояды. А.Вольфганг
жазғандай, мұндағы мұғалімге деген құрмет мұнда алдымен пайда болады
(Вольфганг 1979, 164 б.). Сондықтан канадалық мұғалімдерден төзім мен сабыр
сақтай отырып, сыныпта еркіндік және жат мәдениетке құрмет сақтау ортасын
қалыптастыру қасиеті күтіледі және олар бірінші кезден бастап, оқушылар
осыған дейін өздерін қалай ұстаса, солай жүріп-тұруға мұрсат береді,
жекелей алғанда, вербальды және бейвербальды мәдени және коммуникативтік
қызығушылығын емін-еркін білдіруге жол ашылған.
Канадалық мектептердегі жалпы және жартылай ресми жағдай, бір жағынан,
және көрсетілген мемлекеттердегі мектептердегі авторитарлық және ресми
жағдай, мақала авторының пікірінше, мұғалімдерге де сәйкес. Осылай,
көптеген канадалық мұғалімдер мына жағдайға жандары ауыратындықтарын
жеткізген, олармен сөйлескен кезде Ямайкадан келген иммигрант-оқушылар
адамның көзіне тіке қарап тұрып тілдеспейді, бұл осы мұғалімдердің
пікірінше, ол мұғалімге деген құрметтің болмауына әкеледі. Оның арасында
ямайкалық мәдениетте оқушы тарапынан мұғалімге құрметтің белгісі Канадада
қабылданған ережеден мүлдем бөлек, мұғалімнің алдында тұрғанда, оқушы одан
өзін төмен санап, көзін төмен салып тұруы қажет. Үлкен әлеуметтік
мәртебеге ие адамның көзіне тура қараудан қашқақтау көптеген мәдениет
өкілдеріне бар, мәселен, Американың негритяндық тұрғындарында осындай
сақталған (қара. Джонсон 1971).
Бастапқыда бірдей ишаралардың биологиялық табиғатына қатысты нақты
ишараны түсіндіруге тырысушы адамға беруге болатын жалпы кеңестер біз үшін
абсолютті артық сөз болмайды: ишаралаушы адамның қандай мәдениетке
жататындығын ол алдын-ала білуі қажет. Және басынан бастап сырттай сәйкес
немесе сәйкес ишаралық белгілерге әртүрлі мағыналарға ие таңбалар ретінде
қараған дұрыс.
Ишаралық белгілердің сәйкессіздігі олардың тілдік белгілерін бір
табиғи тілден екіншісіне аударуда ықтимал қиындықтарды тудырады. Ишаралық
сөздіктер мен грамматиканың болуы, бір тілде болса да, барлық шүбәден тыс,
әртүрлі аудармалық тәсілдерді қолдануды жүйелеуге және типтеуге мүмкіндік
береді, олардың арасынан мен тек барынша жиілерін атаймын: теңдестірілген
белгілерді іздеу, қолданылуының жақын аясы бар, бірақ ишара үшін тілдік
белгіні қолданылуын – түпнұсқадан және пішіні бойынша ерекше, алайда
аудармашыға қажетті мәнді, мәдени, идеологиялық және басқа коннотациядағы
сол семантикалық өріс белгі-аналогы ретінде пайдаланылған таңба бар болып
табылатын аударма эквивалентін изосемантикалық белгілерді тарту.
Түсіндіру мен аударма қиындықтарымен байланысты ишараларды адресатқа
қатысы бойынша бөлуді еске алуды орынды деп санаймын. Волоцкая мен
басқаларының 1962 жылы жарық көрген жұмысында көптеген шартсыз ишаралар
бөлініп алынған, яғни мәдени тәуелсіз ишаралар көрсетілген, олардың
қабылдануы арнайы дайындықсыз көптеген адамдарға ұғынықты және шартты
ишаралар - әртүрлі қарым-қатынас жағдайында аталған халықтан қабылданып
алынған. Шартты эмблематикалық ишаралардың болуы және олардың мәдени
сәйкессіздігінің мүмкін деңгейі ретінде мен келесідегідей түрде
топтастырылған мысалдарды иллюятрациялаймын: алдымен мәдениетаралық
омонимия құбылысы көрсетіледі, одан кейін мәдениетаралық синонимдер туралы
әңгіме өрбиді, құбылыстардың үшінші шеңбері сәйкес немесе ұқсас кинетикалық
пішіндердің әрқалай түсіндірілуімен байланысты болады, және ақыр аяғында
сырттай ұқсас пішіндердің әртүрлі мәдениеттерде мәні бойынша әртүрлі тілдік
және паратілдік бірліктермен сүйемелденетіні туралы айтылады. Келесідегідей
төменде сипатталған мәндердің сипатын аяқталған түсіндірме ретінде емес,
қажетті иллюятративтік түсіндіру ретінде қабылдау керектігін атап өтемін.
14. 1 Мәдениетаралық омонимия
(бірдей немесе бір-біріне өте ұқсас пішіндер әртүрлі мәдениетті
әртүрлі мәндерге ие болады)
14.1.А. Шеңбер кинемасы (OK, ring, zero)
Орыс мәдениетінде шеңбер белгісіндегі ишаралық пішін (сұқ және бас
бармақ біріккен кезде шеңбер бейнесіне ие болады, ол адресат жағына
қарайды, ал қалған саусақтар біршама босаңсыған және иілген кейіпте болады)
салыстырмалы түрде азғана уақыт бұрын енді, және оны қолданудың негізгі
ортасы орыс жастық ортасы мен бизнес аймағы болып саналады. Шеңбер ишарасы
бәрі дұрыс, барлығы жақсы дегенді білдіретін американдық кинетикалық
жүйеден кірме әрекет ретінде енген. Сонымен бірге Жапонияда бұл пішін
ақша дегенді білдіреді, бірақ аталған ишара жайында бұрыс ойға жетелейтін
кез келген жағдайдағы ақша емес, тек сату-алу жағдайымен байланысты ақшаны
ғана білдіреді. Венесуэлада бұл ишаралық пішін көріністік категорияға
қатысты: оның айқын қолайсыз-сексуальдық мәні бар, ал Тунисте сәл басқаша –
бас бармақ пен сұқ саусақтан басқа барлық саусақтар жоғары қарай тігінен
тартылса, мүлдем басқа мәнге мен сені өлтіремін деген мәнге ие болады.
Грекияда және Италиядағы Сардиния аралдарында ишара пішіні АҚШ-тағы
ишара сияқты болады, ал ишара мәнін қол бұлғау деп түсінуге болады.
Мальтада осы тәсілмен ер адамды астарлы түрде бейнелеуге болады.
14. 1. Б. Самайға саусақ тигізу кинемасы
Неміс ұлтының өкілі біреу туралы айтып жатқан кезде саусағын самайына
тигізсе, бұл әңгіме болып отырған адамның ақыл-есі орнында емес дегенді
білдіреді. Сонымен бірге африкандық мәдениеттің тұтас қатарында осыған
ұқсас ишаралық пішін оны істеген адамның қалың ойға батқанын білдіреді.
Францияда бұл ишара әңгіме болып отырған адамның ақымақ екендігін білдірсе,
Голландияда осыған ұқсас пішін адамның ақылды екендігін білдіреді (= асқан
қабілетке ие).
Полиэтникалық ұйымдардағы бейвербальдық жағдайлар айрықша қызығушылық
тудырады. Мәдениеттердің қақтығысуы мұнда мәдениетаралық кинетикалық
омонимдердің пайда болуына әкеледі және оның нәтижесі ретінде ишаралардың
ықтимал түрде дұрыс түсіндірілмеуіне соқтырады. Әр елдің салты басқа,
иттері қара қасқа деген сөздің шындығына осы арқылы көз жеткізуге болады.
Бұл тұрғыда көпұлтты Израиль еліндегі қазіргі ишарамен сөйлесу жағдайы
барынша қызықты бола түседі.
Келесі мысалдарды келтірген кезде мен өзімнің жекеше визуальдық және
фотобақылауларыма және Шнеллердің 1992 жылы жарық көрген Израильдегі
ишарамен сөйлеу жағдайына арналған еңбегіне сүйенетін боламын, мен өз
бақылауымды осы елдегі сапарым барысында жүзеге асырған болатынмын.
Бір жағынан, Израильде ұлтаралық қарым-қатынастың стандартты
бейвербальды коды жүзеге асырылған немесе дәлірек айтқанда, мемлекеттік
ишара тілі қолданысқа енген. Екінші жағынан, елдегі орналасқан әрбір халық
өзінің ишара тілін де жоғалтпай сақтап қалған, оның қызмет ету ауқымы қарым-
қатынас барысында адамдарға мемлекеттік ишара тілін пайдалануға тыйым
салынбаса да, сол халықтың және сол мәдениеттің ішінде шектелген. Соңғы
жағдай диалогтың өтуіне қатты қиындық тудырады және әдетте ишаралық
қақтығыстарға соқтырады. Бәрінен бұрын ол коммуникацияда жалпыұлттық немесе
этникалық кодтардың қайсысы қолданылатыны түсініксіз болған кезде
туындайды. Осылайша, қазіргі Израиль мемлекетінің мемлекеттік ишара тілінде
адам бас бармағын самайына тіресе, ол бұл арқылы сен ақылдысың немесе
сен өте тапқыр нәрсе айттың дегенді білдіреді, ал Израильде тұрмыс кешіп
жатқан марокколық еврейлердің тілінде (әлбетте, ишара аталған орыннан сәл
оңға қарай орындалады) аталмыш ишара қарама-қарсы – сен ақымақсың немее
сен жаңа ғана ақымақтың сөзін сөйледің дегенді аңғартады. Израильде өмір
сүріп жатқан американдық еврейлер осы тәріздес тәсілмен сен ақылыңнан
адастың дегенді, ал румын еврейлері мен ойлаймын немесе ойлан дегенді
көрсетеді.
14.1.В. сұқ саусақ қабақ астында кинемасы
(адамдар қабағын жеңіл төмен қарай тартқан кезде бұл ишараның басқа да
нұсқалары бар)
Австрияда сұқ саусақ қабақ астында пішіні адресатты жаратпау
дегенді, ал Флоренцияда қайырымдылық, ал Испанияда – сенімсіздік (бұдан
бөлек, испан ишара тілінде бұл кинеманың басқа да мұқият және сақ болыңыз
деген мәндері бар болып табылады). Францияда қабақ астына тірелген сұқ
саусақ – бұл жалғандық ишарасы, яғни дәлірек айтқанда, мені жалғаншы деп
санайды дегенді көрсетеді, ал Ресейде мұндай ишара кірме түрінде де болса
жоқ.
14.1.Г. үшіншісін іздеймін ишарасы (үшеу болып ішу)
Бұл орыс тұрмыстық ишарасының пішіні – сұқ және ортаңғы саусақтар
қайшы кейпінде қозғалады; қалған саусақтар иілген және денеге жанасқан
қалыпта болады. Функциональды түрде бұл ишара сөйлеу әрекетіне – спиртті
ішімдікті үшеу болып ішуге ұсыныс білдірумен сәйкес келеді. Ишараның
символикалық мәні мынадай: екі саусақ спирттік ішімідікті ішуге әзір болып
отырған екі еркекті білдіреді, олар өздерімен серіктес болғысы келетін
үшіншісін іздеп отыр. (Бұдан бөлек, аталған ишараны басқаша түсіндіру де
орын алған: араққа сусап отырған біреу екі серік іздеп отыр). Үшінші адам
бөтелкенің шамамен алғанда, үш стаканға тең келетіндігі үшін қажет. Оны,
ереже бойынша, үш адамға қылдай бөліп құяды, және ішкіштердің әрбірі,
осылайша стакандарын түгеседі. Оның үстінде бір кездері бөтелкенің пұлы да
үшеуіне теңдей бөлінетін және екі адамның үшіншісін шақыру әрекеті орыс
ауызекі тілінде рубль болса, бас қосамыз деген атқа ие болған.
Үш адам болып ішуге ұсыныс әрқашан құпия жасалады: ишараны орындау
кезінде қол киімнің ішіне сұғылады, сырттай тек сұқ саусақ пен ортаңғы
саусақ қана көрінеді, өйткені ишара міндетті түрде сәйкес келетін келісім
мимикасымен қосарланып жасалады. Ишараның жасырын сипатының себебі
түсінікті: спирттік ішімдікте үшке бөліп ішу әдетте үйден тыс жерде болады,
шатырда, подъезде немесе қандай да бір басқа қараңғы, спирттік
ішімдіктерді ішуге арналмаған жерде, тұрып ішеді. Және спирттік
ішімдіктерді ішудің осындай тәсілін қоғам айыптайды.
Үшіншісін іздеймін ишарасы – еркектерге тән: әйелдер ішу үшін бас қоса
алатын болса да, бұл ишараны пайдалану оларға тән емес.
Егер орыс мәдениетінде үшіншісін іздеймін ишарасы символикалық мәнге
толы коммуникативтік эмблемалық белгі болып табылатын болса, онда Англияда
сырттай сәйкес пішін Буйвол орденінен шыққан масондарды сипаттайтын белгі
ретіндегі этикет ишарасының пішіні болып саналады (The Order of Buffaloes):
аталған ишараны жүзеге асырып, адам тобыр арасындағы өз жақынын іздейді.
14.1.Д. қол бұлғап өзіне шақыру ишарасы
Қол бұлғап өзіне шақыратын орыс ишарасы (оңқайлар үшін – оң қолмен)
көкірек не иық тұсына дейін көтерілген қолмен жоғары қарай жеңіл иіліп және
бағытталып жасалады, бұл кезде алақан ишаралаушы адамның өз жағына қарай
қозғалады. Ишара келуін өтінуді білдіреді: осылай бір адам екінші адамды
өзіне шақыра алады. Арабтар осыған ұқсас ишаралық форманы қарама-қарсы
мәнінде түсінеді, яғни әрекеттегі қолдың саусақтары мен алақандары төмен
қарай түсіріліп қозғалады – ол кетуді талап етуді білдіреді.
14.1.Е. тілін көрсету ишарасы
Орыс тілінде тілін көрсету дене ишарасы (немесе тілін шығару), біз
байқағанымыздай, жас балалардың мазақтау ишарасы болып табылады, Қытайдың
оңтүстігінде тілдің сыртқа ытқып шығуы және оның сыртының тартылуы
күйінішті білдіреді, Тибетте тілдің шығуы – бұл рәсімдік құрметті
сәлемдесу ишарасының пішіні, ал Маркиз аралдарында осы пішін жоққа шығаруды
білдіреді.
Тілді көрсету ишарасына Смит, Чейз & Либлихтің 1974 жылғы жекелеген
мақаласы арналған. Балалар мен ересектерге бақылау жүргізе отырып, авторлар
басқа мәдениеттердің ішінде бұл ишара басқа адамдармен байланысуға
құлықсыздықты білдіретінін анықтаған. Бұл әсіресе ишаралаушы адам өзі үшін
маңызды кейбір іспен айналысып жатқан кезде басқа нәрсеге алаңдатпауын
білдірген кезде қолданылады.
14.1.Ж. мүйіз ишарасы
Салыстырмалы аз ғана уақыт бұрын б.э.д. VI – IV ғғ. өмір сүрген
этрускілер қыстағының шегінде, қазіргі Италия аймағында археологтар
мүйіздер бейнеленген суреттерді тауып алды. Этнографтар бұл бейнелер
этрускілерде қаһармандық символын білдірген және жауыз рухтарды қуалаған
деген тұжырымға келді. Қазіргі Италияда сұқ саусақ пен бір қолдың шынашағы
жоғары қайшы пішінінде созылып, ортаңғы және аты жоқ саусақ иіліп және
алақанға тигізіліп, үлкен саусақ онда жатса, қолдың өзі алақанға иіліп және
бастың тұсына дейін көтерілсе бұл пішін мүйіз ишарасы және, жекелей
алғанда, көрсетілген ишара адресатқа көз тигенін, оның көздің сұғына
ұшырағандығын аңғартады.
Францияда осыған сырттай ұқсас пішін адресаттың жұлдызнамасының
тауешкі екендігін білдіреді. Ресейде алға қарай созылған саусақтар пішіні
балалардың ойын ишарасы ешкіге жатады, алайда ишараны орындау барысындағы
қол Италиядағы және Франциядағы сияқты қозғалыста емес, ол тек анықталған
кейіпте ғана қозғалады (солға – оңға және баланың бағытына қарай – ишара
адресатына дейін; бұдан бөлек, ешкіні, яғни алға қарай созылған саусақты
сұқ және ортаңғы саусақтар да бере алады).
Израиль және Америкаға қарағанда көпұлттылығы және көпмәдениеттілігі
төмен деңгейдегі елдерде маған әртүрлі мәдениетті көрсететін адамдардың
бейвербальды коммуникациясы кезіндегі коммуникативтік сәтсіздік жағдайларын
бірнеше рет бақылаудың сәті түсті. Осылайша, бірде мен Колумбиядан келген
қара нәсілді студентті Мичиган университетінің кампусынан кезіктірдім, сол
уақытта маған нақты белгілі болғандай, польша тілі бойынша сынақ жұмысын
жазу үшін славистика факультетіне бара жатқан ақ американ-англосаксон
қыздарын жолықтырып ол оң қолын жоғары көтерді және оны қыздар жаққа қарай
алға созды. Сұқ саусақ пен қолдың шынашақтары да алға қарай созылып, қалған
саусақтар жұдырықта бүгіліп қалды; үлкен саусақ ортаңғы және аты жоқ
саусақта жатты. (Біз бұл пішіннің мүйіз ишарасы екендігін білеміз). Сол
уақытта жас жігіт қолымен жан-жағына бірнеше рет айналдырып бұлғады.
Студент қыздардың жүздерінен және олардың жүрістерінен олардың бұл
оқиғаға барынша қорланғандығын және ренжігендігін аңғардым. Қыздар сол
сәтте-ақ тез теріс бұрылды және басқа жолмен жөндеріне жүре берді. Бірақ
бұл ыңғайсыз жағдайдағы ең таңғаларлық нәрсе мен үшін қыздардың қылықтары
емес, колумбиялықтың жүзіне шыға келген таңданыс пен аңырап қалушылық
сезімі болды. Мен Америкада мүйіз ишарасының, әсіресе қарсы жыныстағы адам
үшін өте қолайсыз болып саналатындығын білетінмін. Ишара тауешкіні
білдіреді, оның сексуальды коннотациясы бар және адресат үшін шектен тыс
қорлаушылықты көрсетеді. Бірақ мына жігіт ол үшін неге аңырып қалды –
қыздардың осы реакциялары ол үшін қалайша күтпеген жағдай болуы мүмкін?
Өкінішке орай, Мичиган университеті орналасқан Энн Арбор қаласында сол
жерде өзара түсініспеушілік орын алғанын білсем де, негізінде не болғанын
ешкім де түсіндіре алмады. Жұмбақтың шешімін мен кейінірек Америкадан кетер
кезде бар екенін айтқан, сол себептен сол кезде мен қолыма түсіріп, оқи
алмаған кітаптың ішінен таптым. Бұл жерде Сэйтс, Червенктің 1972 жылы жарық
көрген американдық және колумбиялық ишараларға арналған практикалық жетекші
құралы туралы әңгіме болып отыр.
Колумбияда, жігіт орындаған ишара қыздар ауыр алып қалғандай ешқандай
да қорлық пен мазақ мәніне ие емес. Барлық жағынан көрініп тұрғандай,
қыздарды ренжіткісі келмеген студенттің АҚШ-қа келгеніне көп уақыт бола
қоймаған, және оның басына ишараның басқаша түсіндірілуі келе , қоймаған.
Оның туған колумбиялық мәдениетінде аталған пішіннің екі мүлдем басқа
мәндері бар. Ол, біріншіден, адамға ишаралап, адресатты ықтимал сәтсіздік
пен оған тап болуы мүмкін жамандықтан сақтануды көрсетеді және, екіншіден,
адресатқа кейбір іс бойынша сәттілік, табыс тілеуді көздейді және осымен
адресатпен ілтипатты сездіреді.
Мәдениетаралық омонимия адапторлы-обьектілі ишаралар үшін де, дене
адапторлы ишаралары үшін де, жекелей алғанда, өзіндік адапторлармен де
ықтимал. Мәселен, стаканды төңкеру және алақан қырымен алқымын сызу
ишараларын қарастырайық. Орыс тілінде біріншісінде дене сөйлеушінің не
спирттік ішімдіктерден тыйылғанын білдіреді – былайша айтқанда, матап
тастады, немесе қазірден бастап спирттік ішімдікте ішуден бой тартқанын
көретеді (бұл әрекет әдетте күшпен жүзеге асырылады: төңкерілген стаканды
үстелге ұрып қояды).
Англияда болса, қоғамдық көпшілік орындарда, мәселен, сыраханада
стаканды төңкеру міне-міне төбелес шығады, яғни төбелеске шақыру белгісі
болып табылады. Біздің бейвербальды тілде екінші ишара ишаралаушы алақан
қырымен алқымын солдан оңға сызып өтуі уа, уа қайда, уа қалай және т.б.
сөздермен сүйемелденеді. Ишара Х мәнін береді, яғни әбден титығыма жетті,
тамағыма дейін тойдым деген мағыналарға ие. Жапонияда болса, осыған ұқсас
пішіннің екі мәні бар: икондық мені бұл үшін құртады (немесе, басын кесу)
және – метафоралық ауыстыру нәтижесі ретінде – мен қуылдым дегенді
білдіреді. Біздің мәдениетімізде мені бұл үшін құртады мәнін ишарамен
білдіруді қалап, адамдар кесу әрекетін еске салатын алқымын сызу ишарасын
қолданады, бірақ бұл жағдайда дыбыстық сүйемел сөздік емес: онда тек гкх-ға
ұқсас үн ғана шығады, яғни дыбыстық еліктеуіш сөз естіледі.
15.1. Эмоциялар, физиология және бет әлпеті
Адамдардың бет әлпеттерінен де олардың сөздерінен аңғаратындай өзекті
психологиялық, жекелей алғанда, эмоциональды қалып-күйлері туралы білуге
болатынымыз айқын, мәселен, олардың күйгелектеніп тұрғанын, не бір нәрсеге
таңданып тұрғанын, ашуланып немесе қуанып тұрғанын тап басып айтуға болады.
Эмоцияның денелік көрінісін біз ең басты адамның жекелеген бөліктерінің
бұлшықеттік белсенділіктерінен бақылаймыз, олардың қолдары, аяқтары мен
бастары, қалып-күйлері, дауыс өзгерісі мен тон өзгерісінде, айрықша дем
алысында ерекшеліктер байқалады. Тілде эмоциональды етістіктермен
білдірілетін эмоциялар коммуникация әрекетінде, сонымен қатар сырттай
бақылауға болатын ишараларда көрініс таба алады. Адам тынышсызданып,
шарасынан шыққан кезде ол әдетте ұрыс-керіс шығарады, басын жан-жаққа
бұрады, жүгіреді, жұдырығын түйеді, олармен соққылайды, ал қуанған кезде
мәз-мәйрам болып жүреді. А.Вежбицкая көрсеткендей, орыстар белсенді және
барынша түйсікке ие сезім арпалысының билігіне тез беріледі (Вежбицкая
1996, 43 б.). Эмоциональдық көріністердің белсенділігі идеясы мен оның
вербальды және бейвербальды түрде шығуы алайда әмбебап болып табылмайды:
эмоциялардың буырқанып шығуы тұтасымен алғанда, англосаксон мәдениетіне тән
емес; олар жапондық мәдениетке де жат.
Сезімдер арақатынасы мен олардың бейвербальды көріністеріне қатысты
дәстүрлі көзқарас жалпыға белгілі: сезім көрінісі адамның сыртқы күйінің
келбеті деген түсініктен аулақ кетпейді. Бұл жағдайда, психологтардың
пікірлері бойынша, сезімдердің экстериоризациясы жүреді. Көрініп тұрғандай,
басылымда осы тұрғыдан пікір айтқан Ч.Дарвинге тән. Ол Ч.Дарвиннің атақты
кітабы Адамдағы және жануардағы эмоция көрінісі еңбегінде мазмұндалған.
Кітап 1872 жылы жарыққа шықты (басында айтып өткеніміздей, біз әрі қарай
осы кітаптың 1965 жылғы шыққан қайта басылымына сүйенетін боламыз; қара.
Дарвин 18721965). Алайда жуықтап алғанда, уақыттың сол кезеңінде басқа бір
ғалым, атақты американ философы және психологы У.Джеймс эмоциональды
көріністер туралы сұраққа өзінің толығымен шынайы көзқарасын білдірді, ол
бойынша сезім мен сезім күйі арасындағы қатынасты керісінше сипаттады. Ол
адамның ішкі эмоциональды тәжірибесі оның сыртқы әрекеттерінің
алуандығынан, оның ішінде физиологиялық қозудың ашық денедегі көрінісінен
және экспрессивті дене құлқынан туады деп есептеді. Біз қайғыны сеземіз,
сондықтан жылаймыз; біз ашуланамыз, сондықтан жұдырығымызды сығымдаймыз
немесе ызадан дірілдейміз, бұл керісінше емес, - деп жазды ол (Джеймс 1890
1984).
Қазіргі физиология мен кинесикада осы немесе басқаша көзқарас
тұрғысының жақтастары бар. Шындығында, бет-жүз, көрініп тұрғандай, ішкі
күйді көрсетеді және біздің сезімдерімізде өзгеріс тудырады. Алайда біз
үшін барынша қызықтысы Ч.Дарвин мен У.Джеймстің тәсілдері арасындағы
айырмашылықтардың себептері болып табылады.
Біріншіден, Ч.Дарвиннің тәсілі, егер осылай айтуға тура келетін болса,
монологиялық, олай болса, У.Джеймстің тәсілі – диалогиялық болып табылады.
Ч.Дарвин эмоциялар фактор-стимулдар арқылы туындайды, оны адам сырттан
қабылдайды, оны өңдеп, сұрыптап және бағалайды, ал адамның бет-жүзіндегі
эмоция көрінісі қарама-қайшы бағытқа қарай жүріп бара жатқан процесс болып
табылады, ол адамның ішінен шығады, және бұл процесс өзінің биологиялық
табиғатында таза бейімділік сипатқа ие, және басқа жаққа қарай
бағытталмаған. У.Джеймс керісінше, сырттың әсері адамдағы денелік
өзгерістерге әкеледі деп есептеді (Джеймс 1890 1984). Оған У.Джеймс
ишаралар мен тер, бозару, қызару, терінің көгеруі және одан жастың төгілуі
сияқты таза физиологиялық реакцияларды жатқызды. Және тек олар, ереже
бойынша, бәрінен бұрын қан-тамырлық жүйелерде және сезімдерде ішкі
физиологиялық өзгерістерге әкеледі.
Адам денесінің сыртқы күйі, ғалымның пікірінше, ішкі психологиялық
қалып-сезімдердің нәтижесі емес, оның шынайы қайнаркөзі болып табылады,
тек солардың ықпалымен ғана адамда ішкі субьективті қатынастар пайда
болады (Джеймс 1890 1984). Мұнымен қатар әртүрлі жағдайлардағы адамның
сыртқы реакциясын және басқа адамдардың мінез-құлықтарын зерттеп, адамның
қандай сезімдерді бастан кешіретіні туралы, оның басқаларға қалай
байланысатыны және айналада не болып жатқаны туралы дұрыс қорытынды жасауға
болады.
Эмоцияның қазіргі зерттеушілері У.Джеймс Ц.Дарвиннің адам айтып
жеткізгісіз ақиқатына дау тудырып, бір уақытта дұрыс көзқараста болған,
және дененің кез келген сыртқы өзгерістерінен ішкі сезімдердің бастапқы
себептерін және стимулын көріп, бұрыс та көзқарас ұстанған.
Екіншіден, бұл зерттеушілердің мақсаттары мен зерттеу міндеттері
мүлдем әртүрлі болған. Ч.Дарвинді тек эмоцияның биологиялық алғашқы
себептері туралы, экспрессивтік қозғалыстардың шығу тектері және олардың
жоғарғы және төменгі ағзаларда салыстырмалы бөлінуі туралы мәселелер ғана
емес, сонымен қатар эмоциональдық көріністердің әмбебаптылығы туралы
мәселелер де айтарлықтай қызықтырған. Ол эмоциялардың берілу тәсілдерінің
әмбебаптылығын дәлелдеуге тырысқан және оларды барлық жоғарғы жануарларға
тән жабайы биологиялық әрекеттерге жатқызды. Ч.Дарвин мәселен, төзімі
таусылған адамның жылауы, жануардағы агрессия әрекетінен шыққан деп
есептейді, ол да ашуланған кезде тұяқтарын көрсетеді және тістерін
ақситады, сөйтіп, өзінің жауын тістеп алуға дайындалады, әртүрлі күлімсіреу
белгілері жануарлардағы белгілі қорғаныс реакцияларының эволюциялық
дамуының – қорқыныштың гримастәріздес көрінісі, сонымен қатар
жайбарақаттылық пен момақандықтың нәтижесі болып табылады. Егер Ч.Дарвинге
барлық халықтардың эмоция көрінісінің бірдей екендігін дәлелдеудің сәті
түссе, онда оның эмоцияның биологиялық-адаптивті теориясының ақиқаттылығы
дәлелденген болар еді. Оның ішінде эмоциональдық көрініс жалпы жағдайда
әмбебап емес болып табылады, және фактіні дәлелдейтін эмоция туралы барлық
әдебиеттердегі кеңінен тараған дәлел осы. Егер американдықтар,
аргентиналықтар және чилиліктер арасындағы бақыт көрінісінің мимкалық
білдірілуінің ортақтығы жүргізілген есептеулер бойынша 97%-ға жуық
болатындай өте жоғары болса, бет әлпетіндегі қорқыныштың көрінісі бойынша
сәйкессіздіктер тіптен жоғары және ол 30%-ға дейін жетеді. Эмоция
көрінісінің ортақ принциптерін іздеген және жануарлар мен адамдар бет
әлпетіндегі мимика сезімдерін салыстырған Ч.Дарвинге керісінше У.Джейсмті
адамның эмоциональдық қалпының каузациясы процесінің табиғаты қатты
қызықтырған (жолдары, факторлары, механизмдері, құралдары және т.б.).
1907 жылы Францияға қоныс аударған Ресейлік эммигрант, кейіннен бүкіл
әлемге танымал физиолог пен дәрігерге айналған И.Вэйнбаум У.Джеймстің
каузальды теориясын және бет әлпеті сезімді әкеледі және оны тудырады деген
негізгі қағидасын негіздеуге және қорғауға тырысқан кітабын жарыққа
шығарады. Осы уақытта И.Вэйнбаум адамның бетіндегі жүйке талшықтары бастың
қан-тамырлық жүйесі үшін регулятивті және ресторативті, немесе қалпына
келтіруші қызмет атқарған деп есептеді.
Көрініп тұрғандай, ол адам әлпеті мен мойнының қан-тамырлық
құрылысындағы қызықты морфологиялық және функциональды ерекшеліктерге назар
аударған бірінші ғалым болды. Оған дейін де бұл аймақтағы негізгі артерия
ұйқы немесе каротидті екендігі белгілі болатын, ол мойын аймағында екі
желіге бөлінеді. Олардың біреуі ішкі, миды қанмен жабдықтайды, ал екіншісі,
сыртқы, қанды бетке жеткізеді.
И.Вэйнбаум бұл конфигурациялар және қан-тамыр функцияларының бөлінісі
адам ағзасына беттің қалыпты әрекетін қамтамасыз ету үшін керек деп
есептеді, ал каротидті артерия өзінің екі желісімен, ғалымдар көрсеткендей,
вентиль ретінде қызмет етеді. Бет бұлшықеттерін оның қайта толығуы
жағдайында мидан қанды әкеліп, артерия қыса алады, немесе керісінше, мидағы
қанның жетіспеушілігі жағдайында оның барынша тез ағуына ықпал ете отырып,
артерияның кернеуін әлсірете де алады. Басқаша айтқанда, ғалымдардың
ұйғарымдарына сәйкес, бет бұлшықеттері – бұл өз тегінде негізгі функциясы
қан айналымының жылдамдығы мен көлемін және оның басқа да параметрлерін
реттеуден тұратын биологиялық турникеттер. Бұл бұлшықеттердің әрекеттерін
тек мидан бетке және кері келетін қалыпты ток қана емес, сонымен бірге
беттің мимикалық әрекеті де қамтамасыз етеді.
Ч.Дарвин адам қан бетке тепкесін ғана қызарады деп жазады (бұдан
шығатыны, орыстың қызару деген етістігін бір мәнінде көптеген түсіндірме
сөздіктерде жазылатындайбеттегі тері қызыл болады деп емес, беттегі тері
қанның бетке тебуінің нәтижесінде қызыл болады деп түсіну қажет), ал бет
жоғарғы дәрежеде басқа адамдардың бақылауында қалады. Сондықтан басқалардың
бақылауында және назарында жиі қалатын адамдардың бет-жүздері қызаруы да
жиі болады. Мәселен, балалар мен әйелдер орташа алғанда, еркектерге
қарағанда, көбірек қызарады, сал. бұл байланыста қалыпты орыс сөз тіркесі
қыздай қызарды және жат, таптаурын жігіттей қызарды сөз тіркесі бұған
келмейді.
И.Вэйнбаум Ч.Дарвинмен келіспей, беттің қызару этиологиясы мүлдем
басқаша деп есептеді. Ол бет миға қан толған кезде қызарады; бұл жағдайда
ми беттің бұлшықеті жұмысының есебінен, немесе бет бұлшықеті есебінен
қанның артық көлемінен құтылады деп есептеді. Бұл жағдайда тілдік
контуализация көрініс табады: қан, біздің айтқанымыздай, ағады немесе бетке
ағады. Ағза гиперемиядан, яғни миға қанның толуынан қашады, осының
салдарынан, онда тұнба құбылыстар жүзеге асырылады.
Қазіргі физиологтар мен кинесика бет бұлшықеттерінің ролі жөніндегі
И.Вэйнбаумның теріс бағасын жоққа шығарды. Қазіргі кезде қанның артериальды
тасқыны бет бұлшықеттерімен емес, қантамыр кеңейткіш және қантамыр
жандандырғыш жүйке талшықтарымен басқарылатыны жөнінде түсінік нығайған деп
есептеуге болады: күшті қан тасқынына күшті басқару әсері және беттің
барынша әлсіз бұлшықеттері әсер етеді деген түсініктің сенімділігі аз. Оның
үстіне бір, өте маңызды қағидасы бойынша И.Вэйнбаумның сөзі дұрысқа шықты.
Беттің бұлшықеттері қанның ағысына қалайда да әсер етеді, және ол қандай
қатынаста: бет миға келіп түскен қанның температурасын өзгерте отырып мидың
салқындауы процесіне белсенді түрде араласады, ол өз кезегінде, мидың
нейрохимиялық белсенділіктерін өзгеріске ұшыратады (мәселен, оның кейбір
бөлімдері бет бұлшықетінің қызметімен әрекетті белсенді етеді және
аминоқышқылдарды, жекелей алғанда, серотонинді босатады, ол белгілі
болғандай, айқын білдірілген антидепрессивті әрекетке ие: адамның миында
серотониннің жеткілікті көлемінің болмауы, белгілі болғандай, оның
агрессивті күйімен тығыз байланысты). Бет бұлшықеттерінің көмегімен мидың
салқындатылуы маңызды физиологиялық процесс болып табылады, оның бүгінде
барынша дәлелденген факт деп есептеуге болады.
Ми – бұл басқа органдарда жеңілдікпен жүзеге асырылатын температура
ауысымын оңай жүзеге асыра алмайтын мүше. Оның салқындатылуы веноз қанының
тұрақты ауымен байланысты болады, яғни ми үздіксіз жылу алмасу процесінде
ғана суиды. Бұл жылуалмасудың қандай дәлдікпен өтіп жатқандығының кілтін
ғылым әлі күнге дейін таба алмай келеді, бірақ төмендегілер егжей-тегжейлі
белгілі:
(а) мидың сууы процесі өтіп жатқан орын, - бұл кавернозды жолақ,
немесе синус аймағы деп аталады, өйткені вена конфигурациясы мидың бұл
жолағына артерия оған кіргенге дейін артерияны қоршап жатады;
(б) мұндай жылуалмастырғыш арқылы өтуге дейінгі қан температурасы
одан шыққанға қарағанда, шамамен алғанда, үш градусқа жоғары. Синус
аймағындағы салқындатушы функция жануарларға жасалған көп жылдық және
көптеген тәжірибелердің барысында ғана емес, сонымен қатар адам миында
орындалған операциялар процесі кезінде де дәлелденген.
(в) осылайша, артериальды қан өз жылуының бөлігін береді, бұдан бөлек,
мидың салқындатылуы түрақты түрде ағып өтетін булану процесінде де жүзеге
асырылады;
(г) синус аймағындағы салқындатқыш әрекет адамның субьективті
түйсігіне айтарлықтай әсер етеді. Осылайша, Мен өзімді жақсы (нашар)
сезінемін сөзімен берілген субьективті түйсік физиологиялық тұрғыдан мидың
нейрохимиялық белсенділігінің нәтижесі болып табылады. Өз кезегінде,
эмоциялармен байланысты нейрохимиялық белсенділік мидың температурасын
шектен тыс өткір жүзеге асырады.
Біз үшін маңызды болып отырған соңғы ережені егжей-тегжейлі
сипаттайық. Мәселен, біздің барлығымыз да адам егер онда жеткілікті ұзақ
уақыт бойы мұрны бітелсе, өзін жаман сезінетінін білеміз. Бірақ – ауызбен
де дем алуға болады емес пе? Танымал американдық психолог және физиолог
Р.Зайонц мұрынмен тыныс алу тек ауаны ғана жеңіл өткізбейді, ол сонымен
қатар миды да жақсы салқындатады деп дәлелдеді. Мұрын бітелген жағдайда
тыныс алу қиындайды (сонымен бірге оның көмегімен жүзеге асырылатын мидың
салқындауы да). Сонымен бірге мидың тұрақты белсенділігі температураның
көтерілуіне және жылудың үлкен мөлшерде бөлінуіне әкеледі, соның салдарынан
ми тұрақты салқындатуды қажетсінеді, ал мұның әрқашан болмауы адамның өзін
қолайсыз сезінуіне әкеледі, сал. салқынқандылық қасиетін немесе Бас салқын
болу керек деген пікір бар. Керісінше, мидың салқындатылуы әдетте ыңғайлы
және қолайлы болып, адамға жағымды әсер етеді.
Р.Зайонцтың шынайы зерттеулері мен эксперименттері және басқа да
ғалымдардың бұл саладағы тәжірибелері сөйлеу, таза сөз шығару әрекеттері,
мәселен, ағылшын тіліндегі cheese жақсы іс, нәрсе немесе fine керемет,
тамаша сияқты жағымды эмоциональдық сөздер барынша созылмалы оқылған кезде
мидың температурасының төмендеуіне әкеледі және осымен бірге оқушыға
жағымды әсер тудырады. Сол уақытта неміс тіліндегі Ungluck бақытсыздық
немесе орыс тіліндегі тьфу сөзін, сонымен қатар осылармен байланысты
беттің қисаюы сияқты жағымсыз мағынадағы сөздер мидың температурасының
жоғарылауына және соның салдарынан физикалық және психологиялық тұрғыдан
жағымсыз түйсіктерге әкеледі.
Бұл нәтиже шынайы тәжірибелердің сериялары арқылы дәлелденген. Бір
сынақта отырғандар – неміс оқушылары – аудитория ішінде дауыстап әңгіме
оқыған. Бұл әңгімелер беттің күлімсіреуін болдырмауды есептеген үлкен
мөлшердегі умлауттарды құраған. Мұндай әңгімелерді дауыстап оқыған кезде
балалардың денелеріндегі температура жоғарылаған, және олардың субьективті
түйсіктері шектен тыс қолайсыз болған. Келесі бір сыныпта неміс оқушылары
умлаутсыз әңгімелер оқыған және балалардың жалпы жағдайлары қалыпты болған.
Тағы да бір тәжірибеде маңдайларына арнайы датчиктер бекітілген
адамдарға танауларына ауаны тереңірек тартып, әртүрлі нәрселерді иіскеп
және оның қайсысы жақсы немесе жаман екенін әрқашан айтып отыру сұралған.
Шынайы іс жүзінде ауа әр ретте жеңіл қыздырылған және салқындатылған.
Барынша салқындатылған ауа берілген кезде маңдайда бекітілген датчик
төмендеген, ол кезде адамдар иістен жақсы жағымды әсер алған, ал құрғақ
ауаны жіберген кезде маңдай температурасы жоғарылаған және олардың
түйсіктері жағымды бола қоймаған.
Тәжірибелердің бірінші түрінен көрінгендей, күлімсіреу, мәселен,
түшкіру және сіңбіру сияқты реттеуші процесті жүзеге асырады және
күлімсіреушінің ішкі күйінен бізді хабардар етіп отырады. Күлімсіреу,
сіңбіру мен түшкіру – бұлардың барлығы әртүрлі ұлттар мен мәдениет өкілдері
жүзеге асыратын әрекеттер, алайда түшкіру мен сіңбіру, қарапайым
күлімсіреуден өзгешелігі, - бұл ишаралар емес, физиологиялық қозғалыс.
Ишараларды ишара болып табылмайтын адам денесінің физиологиялық, таза
утилитарлық қозғалыстарынан бөлудің негізгі өлшемі, - бұл ишараның таңбалық
сипаты.
Ишара, барлық таңба сияқты бір нәрсені білдіреді, синтактика мен
прагматиканы көрсетеді, білдіруші мен білдірілушінің арасындағы байланыс
көпшілік жағдайларда конвенциональды сипатқа ие. Сондықтан мәселен, жағаны
қайырған кезде басты жан-жаққа бұру, аяқ ұзақ отырудан ұйып қалған кезде
оны ауыстыру, бас қышыған кезде қасу, көзді саналы түрде емес, керек болған
кезде еріксіз (мәселен, күшті жел, күн немесе көзге шөп-шалам тап болған
кезде) жыпылықтату, өзінен масаларды, ауру гримастарын қуған кездегі қимыл,
үстелден қиқымдарды сүртіп алу, бұлшықеттердің еріксіз қысқарып қалуымен
болған әртүрлі қозғалыстар, ұйықтап жатқан адамның тік қалпы және мыңдаған
басқа нәрселер ишаралар емес, қозғалыстар болып табылады. Ишаралар кейбір,
әдетте конвенциональды, лексикографияға жатқызылатын нәрселерді білдіру
үшін қызмет етеді.
Ал түшкіру болса, мәселен, сіңбіру немесе жалпы айтқанда, таңбалық
немесе семиотикалық функцияларға ие емес. Адам қандай да бір мәнді біреуге
жеткізу үшін немесе білдіру үшін түшкірмейді; мәселен, ол бұны аяқ астынан
жасайды, сұхбаттасына өзінің тыныс алуындағы тәртіпсіздік жөнінде ақпар
беру үшін етпейді. Адамның әрбір дене қимылы бақылаушыға оның субьектісі
туралы немесе тұтасымен алғанда, жағдай туралы бір нәрсені айтуы мүмкін
болғанымен, бұл оны таңбалық деп есептеу қажеттігін білдірмейді.
О.Уайльдтың айтқанындай, It is not wise to find symbols in everything that
one sees (Көріп тұрғанының бәрінен таңба іздейтін адамның ісі ақылдының
ісі емес).
Бірақ мұндай ишаралар арасында ортақ сөздер бар, мәселен, күлімсіреу
(қатаң айтқанда, күлімсіреу – бұл ишара емес, ишаралар тобының атауы; бұл
туралы Крейдлин, Чувилиннің 2001, б еңбектерінен қара), басын тасу, қолды
сүрту, сақалын сипалау, бір жағынан, бір жағынан, сағызды шайнау немесе
тырнағын тістелеу, сіріңкені, қарындаш пен қаламсапты кеміру, жастықтарды
ауыстыру және түшкіру, екінші жағынан? Біз Кіріспеде қойған Р.Зайонцтың бұл
сұрағына жауап беру И.Вэйнбаум мен Р.Зайонцтың ашқан жаңалықтарынан кейін
қарапайым және табиғи болып қалды: бұл ишаралар мен қозғалыстардың барлығы
салқындатылған қанды кавернозды жолаққы (синусқа) барынша қуатты жеткізе
отырып және ол жақтан барынша жылы қанды әкетіп, миды салқындатады. Бірнеше
рет қалжыңды және сықақпен Р.Зайонцтың бірде айтып өткеніндей, З.Фрейд ауыз
айқын эрогенді аймақ болғандықтан ғана сүйісу жағымды емес, адамды мұрнымен
демалып, өзінің миын салқындатуға мүмкіндік беретіні үшін жағымды.
Ернінен сүю ишара болып табыла отырып, көптеген ишарасыз физиологиялық
әрекеттерге ұқсас болып келеді, жекелей алғанда, айқайлау немесе жылаудың
паралингвистикалық сигналдарына ұқсайды, ол қан айналымына тығыз әсер
етеді, ол мидың температурасын өзгертеді. Ұқсастығы, сәбилердің саусақтарын
соруы – бұл балаға ешкім үйретпейтін физиологиялық әрекет және оны зиянды
әрекет деп есептейді, өйткені одан құтылу қиын болады. Шындығында, алайда
саусақты сору абсолютті табиғи физиологиялық қозғалыс болып табылады,
өйткені онда миды салқындататын терең мұрын тыныс алуы жүзеге асырылады.
Баланың миы денеге барлық жылудың 80%-ын береді және баланың саусақты
соруының физиологиялық тұрғыдан өте маңызды бір емес, екі себебі бар.
Біріншіден (және бұл ең табиғи белгілі себеп болып табылады), саусақты сору
анасының омырауынан сүт сорудан кейін пайда болған сәбилік кезден
сақталынып қалған дағды болып табылады. Бұл рефлекс, қазіргі физиология
дәлелдегендей, шартсыз және табиғи физикалық кернеулердің салдары болып
табылады. Екіншіден, сору миды салқындатуға әкеледі, ал бұл біздің
білгеніміздей, шаттыққа және рахат сезімге жетелейді.
15.2. Физиологиялық процестердің тілдік тұжырымдалуы
Енді орыс тіліндегі жоғарыда сипатталған бөліктердің тілдік
тұжырымдалуы қалай жүзеге асатынын барынша егжей-тегжейлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz