Педагогиканың жалпы негіздері
Лекция тақырыбы: Педагогика . адам туралы ғылымдар жүйесінде.
Лекция тақырыбы: Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Лекцияның тақырыбы: Педагогиканың аксиологиялық негіздері.
Лекцияның тақырыбы: Педагогикада мақсатты анықтау.
Лекция тақырыбы: Дамудың жас және дербес ерекшеліктері.
1. Лекция тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесі.
Лекция тақырыбы: Білім беруді жақандандыру.
Лекция тақырыбы: Педагогикалық кәсіп және оның қазіргі қоғамдағы рөлі.
1. Лекция тақырыбы: Педагогтың кәсіби сапалары.
5. Лекция мазмұны. 1. Дүниетаным және оның құрамды бөліктері
Лекция тақырыбы: Тәрбиенің заңдылықтары мен принциптері.
Лекция тақырыбы: Тәрбие үдерісінде тұлғаның қалыптасуы.
Лекция тақырыбы: Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Лекцияның тақырыбы: Педагогиканың аксиологиялық негіздері.
Лекцияның тақырыбы: Педагогикада мақсатты анықтау.
Лекция тақырыбы: Дамудың жас және дербес ерекшеліктері.
1. Лекция тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесі.
Лекция тақырыбы: Білім беруді жақандандыру.
Лекция тақырыбы: Педагогикалық кәсіп және оның қазіргі қоғамдағы рөлі.
1. Лекция тақырыбы: Педагогтың кәсіби сапалары.
5. Лекция мазмұны. 1. Дүниетаным және оның құрамды бөліктері
Лекция тақырыбы: Тәрбиенің заңдылықтары мен принциптері.
Лекция тақырыбы: Тәрбие үдерісінде тұлғаның қалыптасуы.
Педагогиканың ғылым ретінде өз пәні, яғни ғылыми таным білімнің белгілі бір саласы бар.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы – тәрбие беру саласы болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жинақталған біліммен қоғамдық – тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпақтарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын меңгеруге, қоғамдық мінез – құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз қарастарды белгілі жүйесін қалптастыруға тиіс. Әр бір ұрпақтың алдында көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан жас адамдардың бойында оларды жаңа міндеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге потенциялды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы тиіс.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К. Маркс пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап, тәрбие мен өндіргіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатын анықтады. Олар «Адамның тұрмыс жағдайларының олардың қоғамдық қатынастарының, олардың қоғамдық болмысының өзгеруімен бірге олардың түсініктері, көз қарастарымен ұғымдары да өзгеретінін» дәлелдеп берді.
Социализм тұсындағы өндіріс пен өндірістік қатынастар дамуының жаңа сипаты жаңа типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген қажеттікті туғызды. Оларды даярлау үшін оқу, тәрбие мекемелерінің өзгеше жүйесі, тәрбие берудің жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамның барлық мүшелерінің жалпы, содан кейін кәсіптік немесе арнаулы білім алуын қамтамасыз ететін халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптаса бастады.
Біздің қоғамымыз кемелденген социализм кезегіне аяқ басқанда жаппай орта білім беруді еңгізу, адамды жан-жақты дамытуды және оның коммунистік көз құарасын қалыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру міндетті қойылды.
Педагогика – тәрбие туралы ғылым. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде тарихи белгілі бір дәуірде ұсынылып дамытылатын педагогикалық идеялардың ықпалы арқылы нақтылы формалар қбылдайды.
Педагогиканың шығуы жеткіншек ұрпақтарды неғұрлым тиімді қажеттігінен туды.
Педагогикалық ой - пікір бастапқыда тәрбиенің мазмұны мен міндеттері туралы шәкіртердің ұстазбен қарым-қытынастары және мінез - құлық нормалары туралы жекелеген ойларымен пікірлер жинақтау сипатына ие бола бастады. Педагогикалық теория және прктикалық оқыту мен тәрбие беруді ұйымдастыру мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалардың балаларына арнап мектеп ашты, мектеп оқытуы үшін өзі бір неше оқулықтар, соның ішінде – жаңа әліппе мен арифметика оқулығын жазды. Өзінің педагогикалық ізденістерінде Л. Н. Толстой патша мектебінің формализмі мен жауапсыздығына қарсы наразылық білдірді, балалардың творчествалық қабілеттерін дамытуға, әр баланың жеке басын құрметтеуге шақырды.
Тәрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің мақсаты туралы, оның мазмұны мен әдістері туралы, ұйымдастыру формалары жөніндегі (оқыту мен тәрбие беруді қайда және қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру керек, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың қандай формаларын пайдалану керек) жалпы сұрақтарға жауап береді.
Педагогикалық негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, оқыту, білім беру болып табылады. Қазіргі замаңғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада қолданылыды.
Әлеметтік кең мағынада, оқу – тәрбие мекемесінде жүзеге асырылатын және бүкіл оқу - тәрбие процесін қамтитын мақсатты тәрбие туралы сөз, сөз болғанда, педагогикалық кең мағынада, оқу-тәрбие мекемесінде жүзеге асырылады.
Білім беру қоғамдық қажеттің, білімнің іскерлікпен дағдының белгілі бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Адам алған білім оқу орны жүргізетін оқу сабақтарымен сабақ түс уақытта жүргізілетін алуан түрлі тәрбиенің жұмысының барысында да, сондай ақ мектептен тыс өз бетімен білім алуда қалыптасқан білімді іскерлікпен дағдыларды да қамтиды.
Оқыту деген де оқушыларды білім мен іскерлікпен, дағдылармен сондай ақ оқу сабақтарының барысында оқытушының басшылығымен жүзеге асырылатын таным қызметін тәсілдерімен қаруландыру деп түсіндіреміз.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы – тәрбие беру саласы болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жинақталған біліммен қоғамдық – тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпақтарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын меңгеруге, қоғамдық мінез – құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз қарастарды белгілі жүйесін қалптастыруға тиіс. Әр бір ұрпақтың алдында көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан жас адамдардың бойында оларды жаңа міндеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге потенциялды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы тиіс.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К. Маркс пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап, тәрбие мен өндіргіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатын анықтады. Олар «Адамның тұрмыс жағдайларының олардың қоғамдық қатынастарының, олардың қоғамдық болмысының өзгеруімен бірге олардың түсініктері, көз қарастарымен ұғымдары да өзгеретінін» дәлелдеп берді.
Социализм тұсындағы өндіріс пен өндірістік қатынастар дамуының жаңа сипаты жаңа типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген қажеттікті туғызды. Оларды даярлау үшін оқу, тәрбие мекемелерінің өзгеше жүйесі, тәрбие берудің жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамның барлық мүшелерінің жалпы, содан кейін кәсіптік немесе арнаулы білім алуын қамтамасыз ететін халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптаса бастады.
Біздің қоғамымыз кемелденген социализм кезегіне аяқ басқанда жаппай орта білім беруді еңгізу, адамды жан-жақты дамытуды және оның коммунистік көз құарасын қалыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру міндетті қойылды.
Педагогика – тәрбие туралы ғылым. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде тарихи белгілі бір дәуірде ұсынылып дамытылатын педагогикалық идеялардың ықпалы арқылы нақтылы формалар қбылдайды.
Педагогиканың шығуы жеткіншек ұрпақтарды неғұрлым тиімді қажеттігінен туды.
Педагогикалық ой - пікір бастапқыда тәрбиенің мазмұны мен міндеттері туралы шәкіртердің ұстазбен қарым-қытынастары және мінез - құлық нормалары туралы жекелеген ойларымен пікірлер жинақтау сипатына ие бола бастады. Педагогикалық теория және прктикалық оқыту мен тәрбие беруді ұйымдастыру мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалардың балаларына арнап мектеп ашты, мектеп оқытуы үшін өзі бір неше оқулықтар, соның ішінде – жаңа әліппе мен арифметика оқулығын жазды. Өзінің педагогикалық ізденістерінде Л. Н. Толстой патша мектебінің формализмі мен жауапсыздығына қарсы наразылық білдірді, балалардың творчествалық қабілеттерін дамытуға, әр баланың жеке басын құрметтеуге шақырды.
Тәрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің мақсаты туралы, оның мазмұны мен әдістері туралы, ұйымдастыру формалары жөніндегі (оқыту мен тәрбие беруді қайда және қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру керек, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың қандай формаларын пайдалану керек) жалпы сұрақтарға жауап береді.
Педагогикалық негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, оқыту, білім беру болып табылады. Қазіргі замаңғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада қолданылыды.
Әлеметтік кең мағынада, оқу – тәрбие мекемесінде жүзеге асырылатын және бүкіл оқу - тәрбие процесін қамтитын мақсатты тәрбие туралы сөз, сөз болғанда, педагогикалық кең мағынада, оқу-тәрбие мекемесінде жүзеге асырылады.
Білім беру қоғамдық қажеттің, білімнің іскерлікпен дағдының белгілі бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Адам алған білім оқу орны жүргізетін оқу сабақтарымен сабақ түс уақытта жүргізілетін алуан түрлі тәрбиенің жұмысының барысында да, сондай ақ мектептен тыс өз бетімен білім алуда қалыптасқан білімді іскерлікпен дағдыларды да қамтиды.
Оқыту деген де оқушыларды білім мен іскерлікпен, дағдылармен сондай ақ оқу сабақтарының барысында оқытушының басшылығымен жүзеге асырылатын таным қызметін тәсілдерімен қаруландыру деп түсіндіреміз.
1. Әбиев Ж. т.б. Педагогика. А., 2004.
2. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. А., 2000.
3. Подласый М.П. Педагогика. М., 2003. Книга 1,2.
4. Әбиев Ж. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. А., 2005
1. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі біртұтас педагогикалық процесс. А., “Ғылым” 2002
2. Афонина Г.П. Педагогика. (курс лекций) Феникс, Р/Д,2002.
3. Подласый М.П. Педагогика. М., 2003. Книга 1,2.
4. Лихачев Б.Т. Педагогика. (курс лекций) М., 1993.
2. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. А., 2000.
3. Подласый М.П. Педагогика. М., 2003. Книга 1,2.
4. Әбиев Ж. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. А., 2005
1. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі біртұтас педагогикалық процесс. А., “Ғылым” 2002
2. Афонина Г.П. Педагогика. (курс лекций) Феникс, Р/Д,2002.
3. Подласый М.П. Педагогика. М., 2003. Книга 1,2.
4. Лихачев Б.Т. Педагогика. (курс лекций) М., 1993.
Лекция тақырыбы: Педагогика – адам туралы ғылымдар жүйесінде.
Лекция жоспары:
1. Педагогиканың жалпы негіздері.
2. Педагогика-адам туралы ғылымдар жүйесінде.
3.Педагогика ғылымы жөнінде жалпы түсінік.
4.Педагогиканың объекті, пәні және қызметтері.
5.Білім беру-әлеуметтік феномен. Білім беру-педагогикалық процес.
6.Педагогиканың категориялық аппараты.
7.Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы және оның құрылымы.
Педагогиканың ғылым ретінде өз пәні, яғни ғылыми таным білімнің
белгілі бір саласы бар.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы –
тәрбие беру саласы болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жинақталған
біліммен қоғамдық – тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпақтарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын
меңгеруге, қоғамдық мінез – құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз
қарастарды белгілі жүйесін қалптастыруға тиіс. Әр бір ұрпақтың алдында
көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан жас
адамдардың бойында оларды жаңа міндеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге
потенциялды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы
тиіс.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К.
Маркс пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап,
тәрбие мен өндіргіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатын
анықтады. Олар Адамның тұрмыс жағдайларының олардың қоғамдық
қатынастарының, олардың қоғамдық болмысының өзгеруімен бірге олардың
түсініктері, көз қарастарымен ұғымдары да өзгеретінін дәлелдеп берді.
Социализм тұсындағы өндіріс пен өндірістік қатынастар дамуының жаңа
сипаты жаңа типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген қажеттікті
туғызды. Оларды даярлау үшін оқу, тәрбие мекемелерінің өзгеше жүйесі,
тәрбие берудің жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамның барлық
мүшелерінің жалпы, содан кейін кәсіптік немесе арнаулы білім алуын
қамтамасыз ететін халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптаса бастады.
Біздің қоғамымыз кемелденген социализм кезегіне аяқ басқанда жаппай
орта білім беруді еңгізу, адамды жан-жақты дамытуды және оның коммунистік
көз құарасын қалыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру міндетті қойылды.
Педагогика – тәрбие туралы ғылым. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде
тарихи белгілі бір дәуірде ұсынылып дамытылатын педагогикалық идеялардың
ықпалы арқылы нақтылы формалар қбылдайды.
Педагогиканың шығуы жеткіншек ұрпақтарды неғұрлым тиімді
қажеттігінен туды.
Педагогикалық ой - пікір бастапқыда тәрбиенің мазмұны мен міндеттері
туралы шәкіртердің ұстазбен қарым-қытынастары және мінез - құлық нормалары
туралы жекелеген ойларымен пікірлер жинақтау сипатына ие бола бастады.
Педагогикалық теория және прктикалық оқыту мен тәрбие беруді ұйымдастыру
мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалардың балаларына арнап
мектеп ашты, мектеп оқытуы үшін өзі бір неше оқулықтар, соның ішінде – жаңа
әліппе мен арифметика оқулығын жазды. Өзінің педагогикалық ізденістерінде
Л. Н. Толстой патша мектебінің формализмі мен жауапсыздығына қарсы
наразылық білдірді, балалардың творчествалық қабілеттерін дамытуға, әр
баланың жеке басын құрметтеуге шақырды.
Тәрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің мақсаты туралы,
оның мазмұны мен әдістері туралы, ұйымдастыру формалары жөніндегі (оқыту
мен тәрбие беруді қайда және қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру
керек, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың қандай формаларын пайдалану
керек) жалпы сұрақтарға жауап береді.
Педагогикалық негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, оқыту, білім беру болып
табылады. Қазіргі замаңғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада
қолданылыды.
Әлеметтік кең мағынада, оқу – тәрбие мекемесінде жүзеге асырылатын
және бүкіл оқу - тәрбие процесін қамтитын мақсатты тәрбие туралы сөз, сөз
болғанда, педагогикалық кең мағынада, оқу-тәрбие мекемесінде жүзеге
асырылады.
Білім беру қоғамдық қажеттің, білімнің іскерлікпен дағдының белгілі
бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Адам алған білім оқу орны жүргізетін оқу
сабақтарымен сабақ түс уақытта жүргізілетін алуан түрлі тәрбиенің жұмысының
барысында да, сондай ақ мектептен тыс өз бетімен білім алуда қалыптасқан
білімді іскерлікпен дағдыларды да қамтиды.
Оқыту деген де оқушыларды білім мен іскерлікпен, дағдылармен сондай
ақ оқу сабақтарының барысында оқытушының басшылығымен жүзеге асырылатын
таным қызметін тәсілдерімен қаруландыру деп түсіндіреміз.
Оқыту – білім беруге қарағанда анағұрлым тар ұғым. Оқыту біржүйеге
келтірілген білімді, іскерлікті дағдыларды меңгеруді қамтамасыз ететін
негізгі тәсіл болып табылады.
Оқытуға байланысты педагогикалық құбылыстарды қарағанда білім
іскерлік дағды деген ұғымдар қолданылады.
Іскерлік – бұл алынған білімнің негізінде белгілі әрекеттер жасауға
оқышулардың бойында қалыптасқан қабілеттік. Іскерлік іс әректеттен
көрінеді.
Дағды – алған білімнің негізінде тез және қатесіз әрекет жасау
арқылы көрінетін автоматтандырылған іскерлік. Дағды белгілі әрекеттерді
әлде неше рет орындауды негізінде қалыптасады.
Лекция тақырыбы: Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
1.Педагогика ғылымының әдіснамасы жөнінде түсінік.
2 Педагогиканың философиялық негіздемесі.
3 Педагогика әдіснамасының жалпы ғылыми деңгейі.
4 Педагогикалық зерттеулердің әдіснамалық принциптері.
5.Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері.
6.Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің құрылымы және логикасы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998.
2. Лихачев Б.Л. Педагогика. Курс лекций.М., 1992.
3. Харламов И.Л. Педагргика. М., 1998.
4. Подласый И.П. Педагогика. Книга 1-2. М., 2000.
5. Әбиев С., Бабаев С., Құдиярова Педагогика. А., 2004
6. Қалиев С Майғаранова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық негіздері. А., Білім, 2001.
7. Педагогическая энциклопедия. М., 1969. Том 1,2,3,4.
8. Қалыбекова Ә.А., Ысқаков Ж.Ы., Әлсатов Т.М. Мұғалімдердің
педагогикалық сөздігі мен аныктамалары. А., 2002.
2. Жеке түлғанын қалыптасуы, тәрбиесі, дамуы ұғымдарына
сипаттама.
Даму ұғымы: Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу
процесі болып табылады да туа біткен және бәрін қамтиды. Дене дамуы
бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артыумен, сезім
органдарының жетілуімен, қимылдардаң үйлесімділігімен және т.б.
байланысты. Психикалық даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық
процестерде, жеке адамның психикалық сипаттарымен белгілерінің
қалыптасуында елеулі өзгерістер болады.
Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке
адам ретінде-адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады.
Адамның дамуы дегеніміз-оның тегінде бар және туа біткен белгілердің
жай ғана сандық өзгерісі емес. Даму - бұл ең алдымен айналадағы болмыстың
ықпал жасаумен организм мен психикада болып жататын сапалық өзгерістер.
Дамуда басты, жетекші күш ретінде не әрекет етеді: баланың бойына
табиғаттан дарыған мұра болып қалған қабілет-қасиеттер ме, әлде белгілі
бір әлеуметтік ортаның әсерімен, оны қоршаған адамдардың ықпал жасаумен
байланысты нәрселер ме?
Адамның дамуында биологиялық негіздің басымдығын жақтаушылар
адамының белгілі бір тектің өкілі ретіндегі жалпы ерекшеліктері мен оны
индивид ретінде сипаттайтын жеке-дара ерекшеліктері оның табиғатымен алдын-
ала белгіленген деп пайымдайды. Биологияландыру теориясы-тәрбиешіден
баланың табиғи дамуына араласпауды талап ететін еркін тәрбие
падагогикасының басты ғылыми негізі.
Өзге бір сыңар езу көзқарастың өкілдері адамның дамуында ең маңызды
және анықтаушы оның тұрмыс жағдайы, үйі мен қоршаған әлеуметтік ортаның
ерекшеліктері деп санайды. Мұның өзінде олардың кейбіреулері барлық
баларардың туа біткен мүмкіндіктері тең-не болса соны жазуға болатын таза
тақта (tabula rasa) болып табылады деп пайымдайды. Ал адам өзін қоршаған
ортаға икемделуге тиіс және сол ортаның өнімі болғандықтан, түрлі
жағдайларда өмір сүретін адамдардың арасында елеулі айырмашылықтар пайда
болады. Түрлі жағдайларда өскен балалардың ақыл-ой қабілеттері мен даму
дәрежесіндегі айырмашылық та сондықтан.
Ғылым мен техниканың қаулап дамуы маман қызметкерлер даярлауды талап
етуіне байланысты буржуазия, бұқаралық мектепте білім беру дәрежесін
көтеруге мәжбүр болып отырған қазіргі кезде орта мен тұқым қуалаушылық
ықпалының арақатынасы және тәрбиенің шегі мен мүмкіндіктерін айқындатын
мәселелер бұрынғыдан да қауырт қойылып отыр.
Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
Қазіргі психология мен педагогика тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын
мойындай отырып, баланың дамуына қалай және қай бағытта мақсатты ықпал
жасау керек, оған тәрбие беруді қалай жүзеге асыру керек екенін білу үшін
бұл әсердің сипатымен механизмін жан-жақты зерттейді.
Тұқым қуалаушы- Ұрпақтарда ата-аналарға биологиялық ұқсастықтың
лықтың адам жаңғыртылуы тұқым қуалаушылық деп түсініледі.
дамуындағы ролі. Осы заманғы генетиканың табыстары адамның тұқым
қуалаушылық қасиеттерімен ерекшеліктерін беру механизмін жаңа тұрғыдан
анықтауға мүмкіндік беруде. Молекулярлы генетикалық деректері гендердің
химиялық табиғаты туралы дәлелдейді, ал мұның өзі организмнің қасиеттері
туралы информацияны сақтайтын және мұра етіп беретін өзгеше генетикалық
кодта шифрленеді деп тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Адамның мінез-құлқының тұқым қуалаушылық программасы адамзат тұқымын
жалғастыра түсу, организмге оның өмір сүру жағдайларының өзгеруіне
икемделуге көмектесетін реттеу жүйесін қамтамасыз ету мақсатын көздейді.
Адам организмнің анатомиялық-физиологиялық құрылымы, оның жетілу сатылары,
нерв жүйесі құрылысының ерекшеліктері, адамның жеке-дара ерекшеліктері
тұқым қуалаушылық қасиеттерге жатады. Мұра етілетін анатомиялы-
физиологиялық ерекшеліктерге терінің, көздің, шаштың түсі, сондай-ақ
адамның адамзат тұқымының өкілі ретіндегі ерекшеліктері, яғни жоғары
қабілетті ми, сөйлеу, тік жүру, ойлау нышандары мен еңбек ету қабілеті
жатады.
Адамның өз табиғатынан дарыған, нышан түрінде ал кейіннен қабілет
түрінде ашылатын тіршілік күштері деп жекелеген салаларда ойдағыдай қызмет
ету мүмкіндігін түсіну керек. Бұл мүмкіндіктерді іске асыру көбінесе тұрмыс
және тәрбие жағдайына байланысты болады. К.Маркс пен Р.Энгельс былай деп
атап көрсетті: “Рафаель тәрізді индивид өз талантын дамыта ала ма, - бұл
тұтасынан сұранысқа байланысты, ал ол өз кезегінде, еңбек бөлінісіне және
адамдарды ағартудан туған жағдайларға байланысты”.
Жекелеген семьяларда қабілет тұқым қууы, бір қатар ұрпақтарда дарынды
адамдардың шығуы көбінесе белгілі нышандардың тұқым қуалап берілуінен ғана
емес, сонымен бірге балаларды іс-әрекеттің сол түріне деген мүдделік
ахуалында тәрбиелеуден және оларды қызметтің осы түріне едәуір ерте
араластырудан да деп түсініледі.
Физиологиялық тұрғыдан алғанда адамның дамуы өте күрделі процесс. Жас
жағынан кемелденудің түрлі кезеңдерінде оның органдары түрліше дамиды.
Мұның өзінде адамның өсуі мен есеюінің жеке кезеңдерінде бұлардың бір
қалыпты дамымайтыны байқалды. Бұл, өз кезегінде, жасы әр түрлі топтардағы
балалардың психикалық дамуының кейбір ортақ ерекшеліктерінен көрінеді.
Мысалы: жас өспірімдердің анатомиялық-физиологиялық дамуының толып жатқан
ерекшеліктері бұл жас туралы қиын жас деп айтуға негіз беретін олардың
мінез-құлқының кейбір ерекше белгілерінен байқалды. Алайда жеке адамның
әлеуметтік қырлары, яғни адамның қоғамдағы мінез-құлқының және оның
адамдармен қарым-қатынасының ерекшеліктерін сипаттайтын қасиеттер тек
қана нақтылы әлеуметтік жағдайларда қалыптасады және адамның биологиялық
касиеттері оны алдын-ала айқындай алмайды.
Адам биологиялық түр ретінде өзінің біршама ұзақ дамуының барысында
тым шамалы өзгерді, өйткені ол жөнінде жануарлар дүниесінің белгілі бір
түрінің табиғи құрып кетуінен немесе тірі қалуынан байқалатын табиғи
сұрыпталу заңы жүрмейді; оның үстінде адамның өзі табиғи ортаны, өзі өмір
сүретін ортаны белсенді түрде қайта құрушы болып табылады.
Ортаның жеке “Жеке адам” деген ұғымды адамның қоғамдық мәні
адамды қалып- мәні айқара ашылады. ...Адамның мәні,- деп жазды
тастырудағы ролі К.Маркс, жеке индивидке тән абстракт емес. Шын-
дығында ол – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Сондықтан ортаның
адамның дамуына тигізетін әсерін қарағанда , біз жеке адамның қалыптасуы
туралы сөз етеміз. Ал “жеке адам” деген ұғымға келсек, ол әлеуметтік
ортамен барынша алуан түрлі өзара әрекеттердің әсерімен адам бойында
қалыптасатын қасиеттерді қамтиды.
Маркстік-лениндік педагогика ортаның адам дамуына жасайтын ықпалын
қарастыра отырып, қоғамның және жеке адам қалыптасуындағы, әсіресе таза
адамдық нышандар дамуындағы қоғамның және адамдармен араластықтың ролін
атап көрсетеді, бұлардың негізінде сөйлеу, ойлау, жүре білу қалыптасады.
Мәселен, нәресте шағынан жануарлардың ортасына тап болған балалардың
бойында бұл нышандар дамымады және олардың даму қабілетінің тежелгендігі
соншалықты, адамдар мына қайта тап болған мұндай балалар адамдар мен
араласу формаларын үлкен қиындықпен үйренеді немесе тіпті ақыр аяғына
дейін адамның өмір салтына үйренісе алмайды.
Адамның жеке басын қалыптастыруға әсерін тигізетін негізгі
әлеуметтік институттардың қатарына мыналар жатады: халыққа білім беру
жуйесінің барлық буындарын қамтитын оқу-тәрбие мекемелері, мектептен тыс,
мәдени-ағарту мекемелері, қоғамдық ұйымдар, информация таратудың бұқаралық
құралдары мен қоғамның негізгі ұясы ретіндегі семья.
Адам әлеуметтік ортаның жемісі болып табылады. Ол әлеуметтік
жағдайлардың өзгеруіне байланысты бірқатар өзгерістерге душар болады.
адамның жеке басы оның өмірінің әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктерін де,
оның қай топқа жататынын да, оның тобының қоғамдық құрылымындағы
жағдайында бейнелейді. Әлеуметтік жағдайлар түбегейлі өзгергенде, адамның
бүкіл рухани бейнесі де өзгереді.
Адамды әлеуметтандыру процесі, яғни оның қоғамға енуі, әлеуметтік
қатынастар орнатуы семьядан басталады.
Адамның жеке басының даму және қалыптасу процесіндегі семьяның ролі
ерекше үлкен. Семья тұрмыстық белгілі жағдайларын жасайды, мәдени орта
құрады, эмоциялық сфераның дамуына, алғашқы әлеуметтік адамгершілік
түсініктердің қалыптасуына, адам мінезінің орнағуына әсерін тигізеді.
Баланың семьядағы жағдайы көбінесе басқа балалардың болу не болмауына
байланысты. Семья мүшелері мен баланың жастайынан жанында жүрген ересек
адамдар оның өмірін қорғауға, денсаулығын нығайтуға қоршаған болмыспен
араласуына, оны ұнамсыз ықпалдардан сақтауға қамқорлық жасайды.
Бала мектепке барғаннан кейін де семьяның әсері елеулі болып қала
береді. Негізгі мектепте қаланатын оқушылардың көзқарасы мен дүниетанымын
қалыптастыруда семьядағы жалпы адамгершілік қарым-қатынас, ата-ананың
идеялық сенімділігі мен қоғамдық белсенділігі, олардың өз еңбегіне деген
мүдделігі, көз қарасы көмектеседі. Жеке жағдайларда, адамгершілік
салауаттылық жоқ семьдан тарайтын әсер балаларға мектепте үйрететінмен
қайшы келуі мүмкін. Міне, мұндайда мектептің жетекшілік ролі, семьяға
оқушының өз санасына ықпал жасаудың түрлі құралдарын пайдалану, оған
өмірлік позициясын айқындауына көмектесу өте маңызды.
Адам жеке адам ретінде табиғаттан дарыған, тәрбие мен әлеуметтік
қалыптасу жағдайларына байланысты белгілі бір түрде дамыған нышандардың
және айналадығы болмыспен өзара әрекет жасаудың әсерінен алынған, бүкіл
өмір бойына қалыптасатын сипаттар мен қасиеттердің қорытпасы болып
табылатыны айдан анық. Осының нәтижесінде әр адамның жеке басынан оған
белгілі бір қоғамның өкілі, оның әлеуметтік тобына тән, әлеуметтік
типтелген жеке психологиялық дараланған,яғни индивидиум ретінде оған тән,
барлық сыртқы әсерлерді дербес түсінудің нәтижесі болған және оның дара
мінез-құлқынан байқалатын сипаттарды айыруға болады.
Тәрбиенің адам Тәрбие мақсаты процесс ретінде адамның мінез
дамуындағы және құлқының нақ сол қоғамда қабылданған норма-
оның жеке басын лар мен ережелерге сәйкес болуын қамтамасыз
қалыптастырудағы етуге және сонымен бірге, жеке адамның дара
ролі сипаттары мен қасиеттерін
қалыптастыруға
үлкен әсерін тигізеді. Алайда ол тигізетін ықпал күші толып жатқан
жағдайларға және алдымен ортадан таралған әсердің сипатына , сондай-ақ
тұқым қуалаушылыққа байланысты болады.
Адамның дамуында және оның жобасын қалыптастыруда тәрбие мен
микроортаның- семья мен маңындағылардың тигізетін әсерінің өзара әрекет
жасауды ерекше роль атқарады. Бұл әсерлерді зерттеу және есепке алу әрбір
баланың мінез-құлық ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Үйдегі
қолайсыз жағдай баланың дамуына, үлгерімі мен мінез-құлқына әсерін
тигізетіні байқалатын болса, тәрбиеші семья тәрбиесіне араласуы мүмкін және
тиіс; ата-аналарға ықпал жасауы, олар жұмыс істейтін орындардағы қоғамдық
ұйымдарға баруы және т.с.с сонымен бірге ол баланың тілін табу жөніндегі
жеке-дара жұмысты күшейтіп, сабақ оқуы үшін қажетті көмек ұйымдастырады
және т.б.
Тәрбие екі жақты процесс. Ол тәрбиеленуші тәрбиеші қоятын талаптарды
түсініп, қабылдағанда, оларды орындауға құлшына ұмытылғанда ғана тиімді
болады. Мұндай қатынасты қалыптастырудың негізінде баланың өзіне қойылып
отырған талаптардың орынды, олардың әділ, дәлелді екенін түсінуі жатыр.
Тәрбиенің нәтижелерін сипаттайтын ең басты нәрсе бұл жалпы дамуын
қамтамасыз ету, оның жеке басының бағытын қалыптастыру, оның бойында рухани
қажеттер мен мүдделерді дамыту. Социалистік қоғамда тәрбие әлеуметтік
қолайлы ортаның ықпалын күшейте түсуге және адамның жеке басын
қалыптастыруды мақсатты, коммунистік құрылыстың міндеттеріне бағынышты
етуге тиіс.
Тәрбие және адам Тәрбие жұмысы әрдайым белгілі бір жас мөлшерін-
дамуының жас дегі топқа бағдарланады. Жас мүмкіндіктері мен
ерекшеліктері ерекшеліктеріне сәйкес тәрбиелік міндеттер қойы-
лып педагогикалық ықпал жасау құралдары мен әдістері таңдап алынады.
Түрлі оқу-тәрбие мекемелерінде әр бір жас мөлшеріндегі жекелеген
топтармен сара жұмыс жүргізіледі.
Адамның өмірінде мектеп жасына дейінгі, мектеп жасы кезеңдері және
әлеуметтік кемелденген, есейген кезең деп бөліп қарау қабылданған. Бұл
кезеңдердің әрқайсысының ішінде адам дамуының белгілі өзгешелігімен
сипатталатын жас шамасының анағұрлым қысқа белестері болады.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мына кезеңдерге: Сәбилік шаққа – екі
жасқа дейін, нағыз мектепке дейінгі шаққа - екіден жеті жасқа дейін болып
бөлінеді. Мектеп жасындағы балалар оқыту мен тәрбиелеудің негізгі
кезеңдеріне сәйкес кішкентай шәкірттік шақтағы балалар 7-9 жастағылар (І-
ІІ сыныптар), естияр және есейген шақтағы жеткіншектер 10-12 жастағылар (ІV-
VІсыныптар), ересек (ержеткен) шақтағы жеткіншектер 13-15 жастағылар (VІІ-
VІІІ сыныптар) және жас өспірімдер 16-17 жастағылар (ІХ-Х сыныптар)болып
бөлінеді.
Мектепке дейінгі шақ – бұл балалардың өміріндегі елеулі кезең,
өйткені олар туғаннан мектепке барғанға дейін дамудың үлкен жолынан өтеді.
Бұл дене шапшаң өсіп, организм жалпы нығаятын, ми мен организмнің барлық
негізгі функцияларының дамитын кезеңі. Бұл кезеңде жас шамасының
ерекшеліктері ғана емес, сонымен бірге дара типологиялық сипаттар да
барынша көзге түсерліктей байқалады.
Типологиялық сипаттар ең алдымен баланың бойында белгілі бір типті
нерв жүйесінің болуымен байланысты. И.П.Павловтың іліміне сәйкес, мұндай
негізгі төрт типтің: сангвиниктік (күшті, байсалды, ширақ); холериктік
(күшті, қызбалау, ширақ); флегматиктік (күшті, байсалды,енжар) және
меланхоликтік (жігерсіз)болуы мүмкін. Алайда іс жүзінде нерв жүйесінің бұл
типтері таза күйінде сирек кездеседі. Баланы көбінесе негізгі типтердің
біріне басымырақ бой ұратын (жақындайтын) аралық типке жатқызуға болады.
Мектепке дейінгі балалық шақта іс-әрекеттің белгілі түрлеріне (сурет
салуға, ән айтуға және басқалары) бейімділік, балалардың арасында болуға
немесе жеке әрекет жасауға талаптану, қойылатын талаптарға бағына білуі
немесе олармен санасқысы келмеуі және т.б. жеке-дара ерекшеліктер ббіліне
бастайды.
Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында баланың бойында оның мектепке
баруға әзірлігін айқындайтын біршама әлеуметтік тәжірибе мен білім
жинақталады.
Ғалымдардың зерттеулері мен мектепке дейін әр түрлі жағдайларда
тәрбиеленген балаларға жасалған байқау мектеп, жасына дейін дұрыс
жүргізілген тәрбие баланы бұдан былайғы бүкіл дене және рухани дамуы үшін
шешуші маңызы бар екенін көрсететінін атап айтқан жөн.
Кішкентай шәкірттік шақ – бұл да баланың өмірі мен дамуындағы елеулі
кезең. Бастауыш мектеп оқушысы мектеп табалдырығын енді ғана аттап, бірінші
сыныпқа келген оқушыдан мектеп өмірінің режимімен ритмін жақсы игерген,
едәуір білімге ие болған, мектептің қоғамдық өміріне белсене қатысқан
оқушыға дейінгі күрделі жолдан өтеді. Бұл кезде ақыл-ой күші тез дамып,
дене, адамгершілік және эстетикалық даму одан әрі жалғаса түседі.
Осы жастағы балалардың үлкен иланғыштығы себепті ата-аналардың беделі
бұрынғысынша болып қала береді. Ал мұғалімнің беделі болса іс жүзінде
қашанда талассыз, сондықтанда оның бастауыш мектеп оқушысының жеке басына
тигізетін ықпалының күші ерекше үлкен.
Жеткіншектік шақтың - басталуы оқушының ІV-сыныпқа көшумен, ал соңы-
тоғыз жылдық мектепті бітірумен тұтас келеді.Жеткіншектік шақ – осы тәрбие
ықпалы үшін тым күрделі кезең. Қиыншылықтардың негізінде жеткіншектің
организімінде болатын физиологиялық процестердің ерекшеліктері және олардың
жалпы дамуда бейнелеуі жатады, ал мұның өзі оның мінез-құлқының
ұшқалақтығына, нерв жүйесінің оп-оңай қозуына, тіпті жекелеген
абайсыздықтарға соқтырады.
Осы жастағы балалардың жілік сүйектері тез өссе де бұлшықеттерінің
өсуі біршама артта қалады, бұл қимылдардың белгілі қолайсыздығы мен
ебедейсіздігіне соқтырады. Мидағы қан айналымының ретсізденуі байқалып,
мұның өзі ашуланшақ болуды және тез қажуды тудырады.
Лекцияның тақырыбы: Педагогиканың аксиологиялық негіздері.
1.Педагогиканың гуманистік әдіснамасының негіздемесі.
2.Педагогикалық құбылыстарды оқып үйренуде аксиологиялық тұрғыдан қарау.
3.Педагогикалық құндылықтар туралы түсінік.
4.Педагогикалық құндылықтарды топтап бөлу (классификациялау).
5.Білім беру-жалпы адамзаттық құндылық.
1. .
4. Лекция мазмұны:
1. Дидактика пәні және категориялары
Дидактика – бұл ежелгі грек сөзі, яғни didaktikos – үйретуші,
didaskalos – мұғалім деген ұғымды білдіреді. Дидактика – білім беру
мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін
педагогика ғылымының саласы.
Дидактика білім беру мен оқытудың мазмұны, оқу принциптерін,
оқытуды ұйымдастыру әдістерін және формаларын қарастырады.
Дидактиканың негізінде жеке пәндерді оқыту ерекшеліктері де
зерттеледі.
Дидактиканың ғылыми негізін салған чех педагогы Ян Амос
Коменский. Оның Великая дидактика кітабында оқытудың мақсаты,
әдістері мен принциптері және сынып – сабақ жүйесі баяндалған.
Дидактиканың негізгі категориялары: білім беру, оқыту, сабақ беру,
оқу, оқыту принциптері, оқуту процесі және оның компоненттері,
міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері, құралдары, оқытудың
нәтижесі.
Дидактиканың дамуы білім беру мен оқыту проблемаларын терең
зерттеуге, педагогикалық озат тәжірибені зерттеп, жинақтауға және оны
оқыту мен тәрбие пройесіне енгізуге байланысты.
Дидактика көптеген проблемаларды зерттейді. Солардың ішінде жалпы
және орта білім беру тұжырымдамасы, үздіксіз халыққа білім беру
жүйесі. Бұл жерде оқыту тұжырымдамасына сәйкес кейбір көкейтесті
мәселелер қарастырылады.
1. Жалпы және кәсіптік білім беру мазмұнының, оқу жоспарын,
бағдарламаларды, оқу құралдарын жетілдіру, жаңарту.
2. Әрбір пән бойынша сабақ берудің сапасын арттыру.
3. Политехникалық білім, еңбек тәрбиесі мен оқыту, кәсіптік бағдар
беру.
4. Жалпы білім беру мазмұнын ізгілендіру және гуманиталандыру.
Жалпы және кәсіптік білім берудің мақсаты – жастарды жан – жақты
дамытып, өмірге, іс-әрекетіне және кәсіптік орта, доғары оқу
орындарына түсуге даярлау.
Білім берудің мазмұны қазіргі кездегі жоғары талаптарға сай
жазылған оқу бағдарламалары мен оқулықтарға байланысты. Жалпы білім
беру мазмұнына оқылатын пәндердің үш негізгі циклдері кіреді: ғылыми
жаратылыс, гуманитарлық циклдер, еңбек және дене шынықтыру
дайындығы.
Білім беруді жетілдірудің негізгі талаптарының бірі – оқу пәндері
бойынша сабақ беру деңгейін арттыруғ оқу пәндерін негізгі ұғымдары
мен жетекші идеялары барынша айқын баяндалатын болсын, оларда
ғылым мен практиканың жаңа жетістіктерінің қажетті түрде көрініс
табуы қамтамасыз етілсін,- деп мектеп реформасында жазылған.
Кез келген адамның, оның ішінде оқушының әрекетінде білімнің ғана
емес, сонымен бірге іскерлік пен дағдылардың да зор маңызы бар.
Оқушылардың ережені біле тұра, сауатсыз жазатынын , есеп шығара және
ойлай білмейтін мұғалімдер жиі атап көрсетеді.
Іскерлік- адамның бұрындар алған тәжірибесі негізінде қандай да бір
іс-әрекетті орындай білуге деген қабілеттілігі.
Іскерлікдағдылармен тығыз байланысты. Дағды-меңгерудің ең жоғары
өлшемімен сипатталатын әрекет. Белгілі дағдыны меңгерген адам
жұмысы жеде-ғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-әрекеттің орындалу
барысында оның сана-езімін бақылап байқауда аса қиынға түседі.
Сондықтан дағды мен іскерліктің адам өмірінде зор маңызы бар.
Бастауыш мектептің мұғалімі жүгірте оқу сауатты жазу және есептей
білу дағдыларын қалыптастырады. Бұл дағдыларды тиянақты түрде
меңгермейінше оқушы оқи да алмақ емес. Сондай-ақ оқушыларды еңбек
дағдыларымен қаруландырған да маңызды.
Білім беру мазмұнын өзгертулермен байланысты оқушылар әрекетіндегі
әр алуан іскерліктерді қалыптастыруға барған сайын зор маңызы
беріліп отыр. Психологтар мен педагогтардың соңғы зерттеулерінде
іскерліктегі универсальдық, ширақтық, жинақылық сияқты қасиеттерді
атап көрсетеді. Бұл қасиеттер әрекетке творчествалық сипат береді.
Оқушыларды оқыту әрекеті үстінде іскерлікпен қаруландырмайынша,
олардың бойында білімге деген творчестволық қарым-қатынасты
қалыптастыруға болмайды. Қазіргі дидактика мен психология оқытудағы
міндет тек білім меңгеру және оны қолдану ғана емес, сонымен бірге,
білімді тауып ала білуде деп есептеп отыр. Осы міндетке орай
интеллектуальдық іскерліктің тұтас тізбегі: өз назарын басты нәрсеге
шоғырландыра білу, құбылыстарды салыстыра және соларды талдай білу
мәселелері зор маңызға ие болып отыр. Осы іскерлікті меңгермейінше
оқушылар білімді меңгеру жолында алға баса алмайды.
Стихиялы түрде қалыптасқан дағдылар мен іскерлік, әдетте, өзінің
тұрақсыздығымен сипатталады. Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырудың
сенімді жолы- басқарылатын оқыту. Осындай жолмен алынған дағдылар мен
іскерлік зор саналылығымен, орамдылығымен, нәтижелерінің
сенімділігімен, өзгермелі жағдайларда іс-әрекетті орындауға деген
мүмкіндігімен сипатталады.
Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастыру жаттығу процесінде жүзеге
асырылады. Жаттығу-іс-әрекетті меңгеру немесе оның сапасын арттыру
мақсатында сол әрекеттің жоспарлы түрде ұйымдастырылып, қайталай
орындалуы деген сөз. Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырудағы
жаттығулар тиімділігі көп жағдайда соларды ұйымдастыру методикасына
байланысты.
Оқушылардың осы іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру оқу-тәрбие
жұмысын жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Ғылым мен білім жүйесінің хабарлау процесінде оқушылар бірқатар
практикалық іскерліктер мен дағдыларды меңгереді, өйткені оқу
еңбегінің іскерлігі мен дағдылар жүйесін меңгермейінше, таным
процесі ойдағыдай болмайды. Мектеп оқушыларының түрлі хабарларды өңдей
білуі, олардың жақсы оқуы осындай іскерлік пен дағдылардың қалыптасу
дәрежесіне байланысты. Білімді игеру процесі интеллектуалдық
іскерлікті және практикалық сипаттағы іскерлікті меңгеруді қажет
етеді. Сондықтан қазіргі кезде мектеп оқушыларының оқу іскерлігімен
дағдыларын қалыптастыру мектегі оқу-тәрбие процесін жетілдірудің
түйінді буыны болып табылады. Осыған орай пәнді оқыту барысында
оқушыларда оқу –іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру биологияның
жетілдерілген программасының маңызды талптарының бірі болғандығы да
кездейсоқ жағдай емес. Оқушылардың оқу жұмыстарының тиімділігі мен
нәтижелілігін арттырушы бірқатар әдістемелік шарттар орындалуы керек.
Біріншіден, оқу қолдан келетіндей оңай, бірақ жеткілікті деңгейде
қиындықпен игерілетіндей болуы тиіс. Оқытуды оқушылар үшін түсінікті,
әрі сол процестің қызықты етіп жүргізу тиімді. Қолдан келердей оқу
міндеттері тапсырманы орындауға ынталандырып, оқушының білімге деген
ықыласын оятады. Керісінше, өте қиын немесе өте оңай тапсырмалар
қызығушылықты төмендетеді. Екіншіден, оқытудың тиіимділігі оқышылардың
деректік материалды игерумен бірге теориялық қорытындылар мен
жинақтаулар жасай алуы да ескеріледі. Сабақ материалы мүмкіндік берсе,
қорытындыны дайын күйінде ұсынуға болмайды. Деректерді жинақтау
негізінде оқушыларды дербес, өздігінше қорытынды жасауға бағыттау
керек. Үшіншіден, оқыту тиімділігі мен оның қарқыны арасында өзара
байланысы бар. Қарқынның жылдам болуы оқушылардың материал мазмұнын
игеруін өте аз уақыт қалдырса, қарқынның тым төмен болуы олардың
ойлауының дамуын тежейді.
Оқу материалын саналы түрде илгеру үшін оқушылардың дербес жұмыс
істеу іскерлігі мен дағдыларын қалыптастырудың маңызы ерекше. Оқу
дағдылары мен ептіліктерінің болмауы оқушылардың өз еңбегін дұрыс
ұйымдастыра алмауынан тым жұмыс батылдыққа апарып соғады.
Әдіскерлер мен дидактиктер арасында іскерлік пен дағды туралы
түрлі көзқарастар орын алған. Олар мыналар: іскерлік – қандай да
болмасын қызметтің тәсілін саналы түрде игеру. Автоматты деңгейге
дейін жеткізілген іскерлік – дағды болып есептеледі. Демек, іскерлік
бірте-бірте дағдыға ұласады. Мысалы, әуелі мәтінді оқу іскерлігі
пайда болады, ол кейін жылдам оқу дағдысына айналады. Іскерлікті меңгеру
үшін әрекеттің тәсілін біліп, үнемі жаттығу қажет болады.
Ендігі бер авторлар іскерлікті әрекеттің тәсілі туралы білім, дағды
қалыптастырудың сатысы деп есептейді. Іскерлікті саналы, тиянақты
әрекетке дайындық немесе өзгермелі жағдайда мақсатқа саналы түрде
жетуге қажеттілік дейтіндер де бар. Осылайша ғалымдардың іскерлік пен
дағды, олардың оқушылардың дамуындағы орнын бағалаудағы пікірлері әр
алуан.
Жалпы дағдыларды төрт топқа бөлуге болады.
- оқу ұйыдастыру дағдысы
- сөздік дағдылар
- оқу-ақпарттық дағдылар
- оқу, ақыл-ой дағдылары.
Жас адамды әлеуметтендіру жеке басының жан-жақты дамуын
қалыптастыруды, оның санасында мақсат-мұраттардың орындалуын,
азаматтық кемелденуді, қоғамдық белсенділікті және жоғары адамгершілікті
тәрбиелеуді талап ететін борыш пен ізгілік, тілек пен мүмкіндік,
мүдде мен қажеттілік сияқты қайшылықтар күресінің барысында жүзеге
асырылатын күрделі де қиын процес.
Сондықтан жан-жақты әлеуметтендірілген адамға қажетті ең негізгі
жұғымды адамдық қасиеттерді түгелдей қарастырып анықтаудың қажеті жоқ.
Керісінше, ең бастысы, осы қалыптастырылғалы отырған әлеуметтік
тұлғаға қажетті элементерді құратын заңды құрылыс байланысын құру
керек. Мысалы, білім беру ақыл-ойдың дамуына тікелей әсер ете отырып,
адамның дүниеге жүйелі көзқарасының қалыптасуына ғылыми негіз болады.
Ал дүниеге көз қарас адамның жан-жақты қалыптасуының ең негізгі заңды
арқауы. Осы тұрғыдан қарастырғанда, жас ұрпақты әлеуметтендірудің
басты міндеті ретінде дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру қажет
екендігін атап көрсетуге болады. Өйткені, дүниеге мұндай көз қарасты
қалыптастыру, адамды жан-жақты жетілдірудің негізгі принциптерінің ең
бастысы әрі теориялық негізі болып табылады. Олай болса, мектептегі
оқытудың, тәрбиелеудің және жетілдіріп дамытудың, бүкіл сан-саналы
процесінің яғни жасөспірімдерді әлеуметтендірудің арқау жібі - әрбір
оқушының бойына дүниеге ғылыми көз қарасының негіздерін қалыптастыру
болып табылады. Дәлірек айтқанда, нарық жағдайында оқытудың,
тәрбиелеудің және жетілдіріп жамытудың басты міндеті – оқушыларға
білімдердің дайын жүйесін беру емес, алдағы бүкіл өмірі бойында
адамның өзін-өзі қалыптастыру үін қажетті білімдер негізімен және
дүниені танып білу мен өзгертудің ғылыми методымен қаруландыру болып
табылады.
Орта мектеп оқушыны – тәрбиелеудің пассивті обьектісінен өзін-өзі
жетілдіріп дамытудың белсенді субъектісіне, яғни өзін-өзі тәрбиелей
білетін жеке тұлғаға айналдыруға тиіс. Жеткіншек ұрпақты қоғам
өміріне даярлау, оның ертең қандай болатындығ қаншалықты оған тек
белгілі бір жалпы мәдени және кәсіптік білім беруге ғана байланысты
емес. Бастысы бұл іске – нарықтық экономика жағдайында өмір сүруге,
қызмет істеуге қабілетті іскер де ойшыл жеке тұлғаны қалыптастыру.
Дүниені танып білу мен өзгертудің жанды өзегі болып табылатын
дүниеге дәйекті көз қарастағы мұндай жеке адамды қалыптастыру үшін,
ең алдымен әрбір оқушының творчестволық ойлау қабілетінің жан-жақты
жетілуіне баса назар аударылуы керек. Творчестволық тұрғыдан ойлай
білудің өзі тек қабілеттілік түріндегі туа біткен қасиет болып
табылады. Бұл қабілеттілік, жетілдіруге тиіс. Өйткені егеменді жас
мемлекетіміздің жан-жақты гүлденуі мен өркендеуі үшін жасампаз іс-
әрекеттің қандай бір түрінде болмасын терең және жан-жақты ойлай
білуге қабілеттілік ой самғауының жаңаны тым бастам іздеуінің, сол
жаңаны қолдаудың барлық жерде және барлық істе соның ішінде
нарықтық экономика саласында да иннициятива көтерудің ұйытқысы болып
табылады.
Мектеп жасындағы шақ – ойлау қабілетінің дамуындағы ең бір маңызды
кезең. Көрнекті Швицарлық психолг Ж. Пиаженің зерттеулерінің
нәтижелеріне қарағанда, жас өспірімдердің творчествалық ойлау
қабілетінің негізі 12-16 жас шамасында қалыптаса бастайды. Демек,
ойлау қабілетінің жан-жақты дамуын оқыту процесінен бөліп қарауға
болмайды. Мұндай қорытындының дұрыстығын белгілі ғалымдар Л.
Божовичтің, И. Конның және басқалардың жүргізген зерттеулері де
көрсетіп отыр. Мысалы, психолг Н. Лейтес өзінің байқауларының,
оқушылармен әңгімелесуінің және олардың іс-қимылдарының нәтижелеріне,
сондай-ақ кәдімгі эксперименттік мәліметтерге сүйене отырып 2,4,9 класс
оқушыларының ойлау қабілеттерінің айырмашылықты ерекшеліктерін
салыстырған. Оның пікірінше, жасөспірімдердің теориялық ойлауға
қабілеттілігі бастауыш класс оқушыларының ісіне қарағанда анағұрлым
жоғары.
Рас, жоғары класс оқушыларының ойлау қабілеті өте белсенді және
біршама дербес өтетін процес. Олар мұғалімдердің айтқанын сын
көзімен қабылдайды. Өздерінің ішкі пайымдауларымен салыстырып көреді.
Сонан соң ғана барып жүйелі бір қорытындыға келуге талпынады.Мұндай
талаптылық олардың ойлау қабілетінің аса маңызды сапасы болып
табылады. Творчествалық ойлаудың арқасында олар бүгінгі таңдағыны
бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар өткендегіні танып біледі,
болашақты күн ілгері болжайды . Олар үшін ойлау қызметінің арқасында
бастауыш класстардағы сыртқы, жеке тікелей қабылданатын құбылыстарды
сезім арқылы танып білуден гөрі енді ішкі , жалпы тікелей
қабылданылмайтын заңдылықтарды логикалық тұжырымдау жолы мен
меңгеруге ұмтылушылық тән сипат.
Бірақ, олардың ақыл-ой қалауының тереңдігі көбінесе ойдың
бытыраңқылығымен , белгілі бір жүйеге келтірілмеуімен және әдістің
жоқтығымен байланысып жатады. Демек , белгілі бір жүйелі абстрактілі
ойлаудың дамыту, түрлі логикалық айла-тәсілдермен қаруландыру
қазақстандағы білім беру жүйесінің қандайының болмасын алдында
тұрған аса маңызды міндет.
Мұғалім өз жұмысында оқушы білімдеріне деген талаптарды жақсы
біліп, сақтаған жағдайда жетуге болады. Олардың ең маңыздысы:
Оқушы ғылым негіздерін оқып үйрене отырып фактілерді, құбылыстарды
білуге және оларға дұрыс, ғылыми анық түсінік бере алатындай
күйде болуға тиіс.
Оқушы ғылыми ұғымдарды, заңдарды, теоремаларды, ережелерді игеруге,
жаңа фактілерді түсіндіргенде, түрлі мәселелер мен практикалық
міндеттерді шешкенде оларды пайдалана білуге тиіс.
Өзінің жауптарында оқушы мейлінше айқындылықты, ойының дәлдігін, өз
көз қарастарын жақтап, оларды қорғай білуге тиіс.
Оқушы білімінің практикалық маңыздылығы болуға тиіс.
Оқушылардың ауызша және жазба сөздерге деген талаптары сақталуы
қажет.
Ауызша жауаптар толық, логикалы, дәлелденген болуға тиіс. Жазба
жұмыстар мұғалімнің нұсқауларымен дәл сақталып, мұқият толтырылуға
тиіс. Оқышылардың практикалық жұмыстарына да осындай талаптар
қойылады. Бұлар да нұсқаулар дәлме-дәл сақталып, мұқият та ұқыпты
орындалады. Жалпы талаптардың негізінде критерилер мен баға нормалар
қалыптасады. Бұлар әр пән бойынша әр түрлі.
Білімдерді бағалауда негізгі документ программа болып табылады.
Мұнда оқытудың әрбір жылы үшін білімдер, шеберліктер мен дағдылар
көлемі дәл белгіленген. Оқытудың белгілі бір кезеңінде программалық
материалдар оқушының қалай білетіндігіне қарай ол тиісінше бағасында
алады.
Дидактика - педагогиканың маңызды саласы. Дидактика (didaktikas
- оқытушы, di'dasko - оқушы) үғымы грек тілінен алынған, оқыту немесе
үйрету деген сөз.
Бүл ұғымды ғылыми айналымға алғаш енгізген неміс псдагогы Вольфганг
Ратке (1571-1635). Сол мағынада бүл үғымды чех педагогы Я. А. Коменский
пайдаланып, 1657 жылы өзінің "Үлы дидактика" еңбегін жарыққа шығарды. Оның
ойы бойынша, дидактика "нені оқыту" және "қалай оқыту керек" деген
сүрақтарға жауап береді. Заманауи ғалымдардың зертгейтін сүрақтары: кімді,
қашан, қайда, неге оқыту.
Қазіргі түсінік бойынша, дидактика - білім беру мен оқыту мәселелерін
зерттейтін гылым саласы) Ол оқыту теориясы-деп те, аталады. Дидактиканың
зерггеу пәні — оқыту мен оқудың себептері, барысы, нәтижелері.
Зерттеу пәні аясына байланысты жалпы және жеке дидактикалар
айқындалады. Жалпы дидактика оқытудың жалпы заңдылықтарын, принциптерін
қарастырады. Жскс дддактика жеке оку пәнінің мазмүнын, барысын, түрі мен
әдістерін зертгеуіне қарап оқыту әдістемесі деп аталады. Мысалы,
математиканы оқыту әдістемесі, тарихты оқыту әдістемесі.
(Дидактика әрі теориялық, әрі қолданбалы ғылым болғандықтан ғылыми-
теориялық және қолданбалы қызметгер орындайды. Дидактиканың гылыми-
теориялық қызметі: білім беру мен оқыту процестерінің мәні мен
заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін
зерттст} Дидактиканың қолдан-балы қызметі: білім мазмүнын оқыту мақсатына
сәйкес-тендіру, оқыту принциптерін белгілеу, оқытудың тиімді одістері мен
үйымдастыру формаларын анықтау, жаңа технологияларды жасап енгізу.
Дидактиканың өз категориялары да бар: білім беру, оқыту, оқу, оқыту
принциптері, оқыту процесі, мақсаты, міндетгері, мазмүны, түрлері,
өдістері, қүрал-дары, окытудъщ нәтижесі. Кейбір категорияларға анық-тама
берейік.
Оқьпу - оқушыны білімдендіру, торбиелеу, дамыту мақсатына бағытталған
алдын-ала жоспарланған іс -әрекет.
Оқыту мазмұны - өкімст арнайы тандап анықтаған белгілі салада жүмыс
істеу үшін қажетті адамзат тожірибесінің бөлшсгі. Ол - оқытудың нәтижесі
болатын білім, білік, дағды, тұлғалық қасисттер жиынтығы.
2. Оқыту процесінің мәні, оныц ерекшеліктері мен қызметі
Оқыту процесі - білімді, біліктілік пен дагдыны меңгертетін,
оқушылардың дүниетанымын, күш-қайратын, кабілеттерін тәрбиелел дамытатын іс-
әрекет барысы. Оқу барысында оқушының сана-сезімі, адамгер-шілік
қасиеттері, эстетикалық талғамы, тұлғалық қасисттері қалыптасып дамвды.
Оқытудың психологиялық, педагогикалық ерекше-ліктеріне назар аударайық.
Оқыту - мақсатты процесс. Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері
мазмүны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, үдайы өсіп, жаңарады.
Оқыту - таным'процесі. Танымның ерекшелігі окушыда білімгс деген
қызығушылығы үдайы осіп арта түседъ
Оқытудың міндеті -- оқушыны айнала ортамен (табиғат, қоғам) және адам
дамуының негізгі зандылық-тарымен қаруландыру. Оқушы дүние тануда бүрын
ғылымда белгілі болған, зерттеліп дәлелденген жаңалық-тарды, заңдылықтар
мен түжьірымдарды әрі қарай дамыта түседу
Оқытуда ғылым негіздерін оқып үйренудің өзі, ғылым тарихымен, оның
әдістерімен танысу, улы ғалымдардың өмірі мен қызметі жайлы ақпарат алады.
Оқыту - даму негізі. Педагогикалық процесс озіне тән негізгі екі
белгіні: организмнің озіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың
жан-жақты жетілуін түйістіреді.
Баланың өзіндік дамуына әсер ететін негізгі фактор-дың бірі - өзара
қарым-қатынас жасау іс-әрекеті. Сойтіп, оқыту процесі — мүғалімнің баламсн
үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын кажет етеді.
Оқыту процесінде бала тек мүғалімнің әсерін қабылдаушы ғана емес, оның оку
іс-қимылы мен өзінің психикалык процестерін басқару, үйымдастыра білуі (іс-
әрекетін білуі, бағалауы, озін-өзі басқаруы) оқытудағы субъекті екснін
айкындайды. Оқыту процесінде бала логикалық ойлау болмысының жалпы
тәсілдерін қолдануға және дербес шығармашылық әрекет жасауға дағдыланады.
Бүдан шығатьш қорытыңды: оқыту — баланың рухани жағынан жетілуін қамтамасыз
етеді; оқыту — бала дамуының алғы шарты. Демек, оқыту мен дамудың арасында
тығыз байланыс туындап отырады. Л. С. Выготскийдің баланын дамуынан ілгсрі
жүретін, оны жетекке алатьш оқытуды айтады. Ол баланың кешегі күнгі дамуына
емес, ертеңгі күнгі дамуына қарау ксрек деп ескертеді, осыған орай, бала
дамуының "екі зонасы" болатынын айтады. "Бірінші зона" — бала дамуының
қазіргі қол жеткен сатысы, осыған қанағаттанып қоймай, мүғалімнің
оқушыларды болашақтағы дамудың ең жақын сатысына ("екінші зонаға")
жеткізуге міндетті екендігін айтады.
Оқушының жалпы психикалық дамуы - мектептегі оқу мен оның өздігінсн
оқуына тығыз байланысты. Оқушының ойлау қабілетінің дамуына оқу процесінде
қолайлы жағдай туады. Білім мен ойлау арасында тығыз байланыс бар.
Оқьпу - сю жақты процесс. Оқьпу окушы мен мүғалім-нің озара бірлесіп
жасайтын әрскстінен түратын күрделі процесс. Өйткені, оқыту — мүғалімнің
білім берудегі негізгі іс-әрекеті болса, оқу -- баланың өзінің танымдық,
пракгикалық әрекеті. Сөйтіп, оқушының таным әрекеті мүғалімнің басшылығы
арқасында ғана жүзеге асады.
Оқыту — жоспарлы процесс. Мүғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын
жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту
процесін жоспарланған, үйымдастырылған түрде жүзеге асырады. Окушы
білімді қысқартылған, педагогикалық түрғыдан өзгертідген жолмен мүғалімнің
және арнайы жазылған оқу қүралдарының көмегіне сүйене отыра меңгереді.
Сейтіп, оқыту процесі оқушылардың жас ерекшелік-терінің сәйкестігін
ескере отырып, таным қызметінің формасы мен әдістерін соған орай өзгертіп
отырады.
Оқыту — бүл күрделі процесс. Ол түлғаға білім беру, төрбиелеу және ақыл-
оңы мен творчестволық қабілетін, демек білІктілігі мен дағдысын дамыту
негізінде жүзеге асырылады. Мүның мәнісі, жеке тулғаға біртүтас (комп-
лексті) ықпал жасауды кәздейду Осы негізде, оқыту процесінің бірінші
қызметі — оқушыларға білім беру.
Білім беру, біріншіден, ғылым негіздеріне сай окушыларды нақты
фактілсрмен, кағида және түсініктер-мен, зандылықтармен қаруландыруды
қамтамасыз етсе, скіншіден солардың негізіндс, айналасындағы әртүрлі
қүбылыстарға олардың ғылыми көзқарасын қалыптастыру. Екінші қызметі -
тәрбиелеу. Оқыту барысында оқушыларды теориялық білімдер жүйесімен қарулан-
дырып, жеке түлғалық қасиетгерін қалыптастырып дамьггу. Сонымен бІрге оқыту
барысында тәрбиенің мақсат, міндеттері және мазмүны мен тәсілдері
анықталады. Оқытуда тәрбие мен оқытудың байланысы біржақты қарастырылмайды,
керісінше біртүтастық принципке негізделіп, бірлікте қолданылады. Демек,
түлғаға білім бере отырьш, оны тәрбиелейміз, тәрбиелей отыра білім береміз.
Сөйтіп, тәрбие процесі дурыс үйымдастырылған жағдайда оқытудың барысына
қолайлы ықпал етеді, соның негізіңде түлғаның танымдық қызметі мен оқуға
деген қызығу-шылығы артады.
Үшінші қызметі — дамыту. Оқыту барысында оқушы-.парға білім беру,
оларды тәрбиелеу негізіңде түлгәның ақыл-ойы, сана-сезімі, шығармашылық
қабілеті т.б. көптеген түлғалық қасиеггерінің дамуына, біліктіліктері
шыңдалып,
қабілеггерінің артуына оң әсер етеді. Демек, түлға жан-жақты қалыптасып
дамиды (байқағыштығы, ойы, есі, қиялы секілді психикалық процестері де
қарастырылады).
Даму қызметінің ерекшелігі сол, ол өз алдына жеке өмір сүрмейді,
керісінше оқьпудың білім беру мен тәрбие-леу қызметінің жалғасы боп
есептеледі. Сондықтан, даму-дың қарқынды, жан-жақты әрі, терең болуы білім
беру мен тәрбиенің қандай дәрежеде іске асырылуына байланысты. Бүдан
шығатын қорытынды, оқытудың білім бсру мен тәрбиелеу қызметінің негізі
болып саналса, даму өз алдына олардың қызметінің нәтижелі болуына қолайлы
ықпал етеді.
Дидактикада "Жетілдіре оқыту" процесі 1960жылдар-дан басталды. Осы
негізде Л. В. Занков, Н. А. Мснчин-ская, Д. Б. Элъконин, В. В. Давыдрв, М.
А. Данилов, М. Н. Скаткин еңбектеріңде, оның жолдарын шешу үшін әртүрлі
принциптерді үсынды. Солардың ішінде Л. В. Занковтың оқу процесі арқылы
білім беруді қарқынды, үйымдастыру, оқушылардың оқуды саналы меңгеруін
қамтамасыз ету ережесін үсынылды.
Бүл, дамуда тек ойды қалыптастырумен ғана емес, ол түлғаның дамуынада
онтайлы әсер етсді.
3. Педагогикалық процестің қүрылымы
Педагогикалық процес - тәлім-тәрбиелік қарым-қатынастарды
үйымдастырудың тәсілі. Педагогикалық процесті үйымдастыратын педагог.
Педагогикалық процес - бірнеше элементген қүрылатын жүйе. Педагогикалық
процестің уш құрылымы болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық.
Педагогикалық процестің педагогикалық қүрылымы: мақсат - принциптер -
мазмүн - әдістер - қүралдар -түрлер.
Мақсат - үстаз бен шәкірт арасындағы педагоги-калық қатынастардың
нәтижесі. Принциптер мақсатқа жету жолдарын анықтайды. Мазмүн - мақсатқа
жету
жолында оқушыларға берілетін түлғалар тежірибесінің бөлігі. Әдістер -
мүғалім мен оқушының мазмүнды жетілдіру-қабыддауға арналған іс-әрекеттері.
Қүраддар -мазмүнмен жүмыс жасайтын материалдық тбблдср мен әдістер.
Педагогакалық процестің әдістемелік жүйесін жасау үшін мақсат бірнеше
міндеттерге бөлінеді. Әрбір міндет үстаз бен шәкірт іс -әрекеттерінің
кезендерін анықтайды. Мысалы, сабақтың әдістемелік қүрылымы: сабаққа
дайындалу, сабақты өткізу, сабақты талдау; экскурсияның әдістемелік
қүрылымы: дайындық, керекті жерге бару, бақылау, көргенді бекіту, нөтижені
талдау.
Педагогикалық процестің психологиялық қүрылымы: танымдық процестер
(қабылдау, ойлау, есте сақтау, акпарат сіңіру), оқуға қызыгушылық (оқуға
қызығуды, қабілетті, ынтаны айқындау), қуат (көтеріңкі не түсіңкі дене мсн
жан күш-қуаты, белсенділік, еңбекқорлық не шаршау динамикасы).
Оқыту адамның қызметінің бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция жоспары:
1. Педагогиканың жалпы негіздері.
2. Педагогика-адам туралы ғылымдар жүйесінде.
3.Педагогика ғылымы жөнінде жалпы түсінік.
4.Педагогиканың объекті, пәні және қызметтері.
5.Білім беру-әлеуметтік феномен. Білім беру-педагогикалық процес.
6.Педагогиканың категориялық аппараты.
7.Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы және оның құрылымы.
Педагогиканың ғылым ретінде өз пәні, яғни ғылыми таным білімнің
белгілі бір саласы бар.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы –
тәрбие беру саласы болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жинақталған
біліммен қоғамдық – тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпақтарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын
меңгеруге, қоғамдық мінез – құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз
қарастарды белгілі жүйесін қалптастыруға тиіс. Әр бір ұрпақтың алдында
көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан жас
адамдардың бойында оларды жаңа міндеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге
потенциялды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы
тиіс.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К.
Маркс пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап,
тәрбие мен өндіргіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатын
анықтады. Олар Адамның тұрмыс жағдайларының олардың қоғамдық
қатынастарының, олардың қоғамдық болмысының өзгеруімен бірге олардың
түсініктері, көз қарастарымен ұғымдары да өзгеретінін дәлелдеп берді.
Социализм тұсындағы өндіріс пен өндірістік қатынастар дамуының жаңа
сипаты жаңа типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген қажеттікті
туғызды. Оларды даярлау үшін оқу, тәрбие мекемелерінің өзгеше жүйесі,
тәрбие берудің жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамның барлық
мүшелерінің жалпы, содан кейін кәсіптік немесе арнаулы білім алуын
қамтамасыз ететін халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптаса бастады.
Біздің қоғамымыз кемелденген социализм кезегіне аяқ басқанда жаппай
орта білім беруді еңгізу, адамды жан-жақты дамытуды және оның коммунистік
көз құарасын қалыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру міндетті қойылды.
Педагогика – тәрбие туралы ғылым. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде
тарихи белгілі бір дәуірде ұсынылып дамытылатын педагогикалық идеялардың
ықпалы арқылы нақтылы формалар қбылдайды.
Педагогиканың шығуы жеткіншек ұрпақтарды неғұрлым тиімді
қажеттігінен туды.
Педагогикалық ой - пікір бастапқыда тәрбиенің мазмұны мен міндеттері
туралы шәкіртердің ұстазбен қарым-қытынастары және мінез - құлық нормалары
туралы жекелеген ойларымен пікірлер жинақтау сипатына ие бола бастады.
Педагогикалық теория және прктикалық оқыту мен тәрбие беруді ұйымдастыру
мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалардың балаларына арнап
мектеп ашты, мектеп оқытуы үшін өзі бір неше оқулықтар, соның ішінде – жаңа
әліппе мен арифметика оқулығын жазды. Өзінің педагогикалық ізденістерінде
Л. Н. Толстой патша мектебінің формализмі мен жауапсыздығына қарсы
наразылық білдірді, балалардың творчествалық қабілеттерін дамытуға, әр
баланың жеке басын құрметтеуге шақырды.
Тәрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің мақсаты туралы,
оның мазмұны мен әдістері туралы, ұйымдастыру формалары жөніндегі (оқыту
мен тәрбие беруді қайда және қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру
керек, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың қандай формаларын пайдалану
керек) жалпы сұрақтарға жауап береді.
Педагогикалық негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, оқыту, білім беру болып
табылады. Қазіргі замаңғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада
қолданылыды.
Әлеметтік кең мағынада, оқу – тәрбие мекемесінде жүзеге асырылатын
және бүкіл оқу - тәрбие процесін қамтитын мақсатты тәрбие туралы сөз, сөз
болғанда, педагогикалық кең мағынада, оқу-тәрбие мекемесінде жүзеге
асырылады.
Білім беру қоғамдық қажеттің, білімнің іскерлікпен дағдының белгілі
бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Адам алған білім оқу орны жүргізетін оқу
сабақтарымен сабақ түс уақытта жүргізілетін алуан түрлі тәрбиенің жұмысының
барысында да, сондай ақ мектептен тыс өз бетімен білім алуда қалыптасқан
білімді іскерлікпен дағдыларды да қамтиды.
Оқыту деген де оқушыларды білім мен іскерлікпен, дағдылармен сондай
ақ оқу сабақтарының барысында оқытушының басшылығымен жүзеге асырылатын
таным қызметін тәсілдерімен қаруландыру деп түсіндіреміз.
Оқыту – білім беруге қарағанда анағұрлым тар ұғым. Оқыту біржүйеге
келтірілген білімді, іскерлікті дағдыларды меңгеруді қамтамасыз ететін
негізгі тәсіл болып табылады.
Оқытуға байланысты педагогикалық құбылыстарды қарағанда білім
іскерлік дағды деген ұғымдар қолданылады.
Іскерлік – бұл алынған білімнің негізінде белгілі әрекеттер жасауға
оқышулардың бойында қалыптасқан қабілеттік. Іскерлік іс әректеттен
көрінеді.
Дағды – алған білімнің негізінде тез және қатесіз әрекет жасау
арқылы көрінетін автоматтандырылған іскерлік. Дағды белгілі әрекеттерді
әлде неше рет орындауды негізінде қалыптасады.
Лекция тақырыбы: Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
1.Педагогика ғылымының әдіснамасы жөнінде түсінік.
2 Педагогиканың философиялық негіздемесі.
3 Педагогика әдіснамасының жалпы ғылыми деңгейі.
4 Педагогикалық зерттеулердің әдіснамалық принциптері.
5.Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері.
6.Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің құрылымы және логикасы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998.
2. Лихачев Б.Л. Педагогика. Курс лекций.М., 1992.
3. Харламов И.Л. Педагргика. М., 1998.
4. Подласый И.П. Педагогика. Книга 1-2. М., 2000.
5. Әбиев С., Бабаев С., Құдиярова Педагогика. А., 2004
6. Қалиев С Майғаранова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық негіздері. А., Білім, 2001.
7. Педагогическая энциклопедия. М., 1969. Том 1,2,3,4.
8. Қалыбекова Ә.А., Ысқаков Ж.Ы., Әлсатов Т.М. Мұғалімдердің
педагогикалық сөздігі мен аныктамалары. А., 2002.
2. Жеке түлғанын қалыптасуы, тәрбиесі, дамуы ұғымдарына
сипаттама.
Даму ұғымы: Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу
процесі болып табылады да туа біткен және бәрін қамтиды. Дене дамуы
бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артыумен, сезім
органдарының жетілуімен, қимылдардаң үйлесімділігімен және т.б.
байланысты. Психикалық даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық
процестерде, жеке адамның психикалық сипаттарымен белгілерінің
қалыптасуында елеулі өзгерістер болады.
Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке
адам ретінде-адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады.
Адамның дамуы дегеніміз-оның тегінде бар және туа біткен белгілердің
жай ғана сандық өзгерісі емес. Даму - бұл ең алдымен айналадағы болмыстың
ықпал жасаумен организм мен психикада болып жататын сапалық өзгерістер.
Дамуда басты, жетекші күш ретінде не әрекет етеді: баланың бойына
табиғаттан дарыған мұра болып қалған қабілет-қасиеттер ме, әлде белгілі
бір әлеуметтік ортаның әсерімен, оны қоршаған адамдардың ықпал жасаумен
байланысты нәрселер ме?
Адамның дамуында биологиялық негіздің басымдығын жақтаушылар
адамының белгілі бір тектің өкілі ретіндегі жалпы ерекшеліктері мен оны
индивид ретінде сипаттайтын жеке-дара ерекшеліктері оның табиғатымен алдын-
ала белгіленген деп пайымдайды. Биологияландыру теориясы-тәрбиешіден
баланың табиғи дамуына араласпауды талап ететін еркін тәрбие
падагогикасының басты ғылыми негізі.
Өзге бір сыңар езу көзқарастың өкілдері адамның дамуында ең маңызды
және анықтаушы оның тұрмыс жағдайы, үйі мен қоршаған әлеуметтік ортаның
ерекшеліктері деп санайды. Мұның өзінде олардың кейбіреулері барлық
баларардың туа біткен мүмкіндіктері тең-не болса соны жазуға болатын таза
тақта (tabula rasa) болып табылады деп пайымдайды. Ал адам өзін қоршаған
ортаға икемделуге тиіс және сол ортаның өнімі болғандықтан, түрлі
жағдайларда өмір сүретін адамдардың арасында елеулі айырмашылықтар пайда
болады. Түрлі жағдайларда өскен балалардың ақыл-ой қабілеттері мен даму
дәрежесіндегі айырмашылық та сондықтан.
Ғылым мен техниканың қаулап дамуы маман қызметкерлер даярлауды талап
етуіне байланысты буржуазия, бұқаралық мектепте білім беру дәрежесін
көтеруге мәжбүр болып отырған қазіргі кезде орта мен тұқым қуалаушылық
ықпалының арақатынасы және тәрбиенің шегі мен мүмкіндіктерін айқындатын
мәселелер бұрынғыдан да қауырт қойылып отыр.
Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
Қазіргі психология мен педагогика тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын
мойындай отырып, баланың дамуына қалай және қай бағытта мақсатты ықпал
жасау керек, оған тәрбие беруді қалай жүзеге асыру керек екенін білу үшін
бұл әсердің сипатымен механизмін жан-жақты зерттейді.
Тұқым қуалаушы- Ұрпақтарда ата-аналарға биологиялық ұқсастықтың
лықтың адам жаңғыртылуы тұқым қуалаушылық деп түсініледі.
дамуындағы ролі. Осы заманғы генетиканың табыстары адамның тұқым
қуалаушылық қасиеттерімен ерекшеліктерін беру механизмін жаңа тұрғыдан
анықтауға мүмкіндік беруде. Молекулярлы генетикалық деректері гендердің
химиялық табиғаты туралы дәлелдейді, ал мұның өзі организмнің қасиеттері
туралы информацияны сақтайтын және мұра етіп беретін өзгеше генетикалық
кодта шифрленеді деп тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Адамның мінез-құлқының тұқым қуалаушылық программасы адамзат тұқымын
жалғастыра түсу, организмге оның өмір сүру жағдайларының өзгеруіне
икемделуге көмектесетін реттеу жүйесін қамтамасыз ету мақсатын көздейді.
Адам организмнің анатомиялық-физиологиялық құрылымы, оның жетілу сатылары,
нерв жүйесі құрылысының ерекшеліктері, адамның жеке-дара ерекшеліктері
тұқым қуалаушылық қасиеттерге жатады. Мұра етілетін анатомиялы-
физиологиялық ерекшеліктерге терінің, көздің, шаштың түсі, сондай-ақ
адамның адамзат тұқымының өкілі ретіндегі ерекшеліктері, яғни жоғары
қабілетті ми, сөйлеу, тік жүру, ойлау нышандары мен еңбек ету қабілеті
жатады.
Адамның өз табиғатынан дарыған, нышан түрінде ал кейіннен қабілет
түрінде ашылатын тіршілік күштері деп жекелеген салаларда ойдағыдай қызмет
ету мүмкіндігін түсіну керек. Бұл мүмкіндіктерді іске асыру көбінесе тұрмыс
және тәрбие жағдайына байланысты болады. К.Маркс пен Р.Энгельс былай деп
атап көрсетті: “Рафаель тәрізді индивид өз талантын дамыта ала ма, - бұл
тұтасынан сұранысқа байланысты, ал ол өз кезегінде, еңбек бөлінісіне және
адамдарды ағартудан туған жағдайларға байланысты”.
Жекелеген семьяларда қабілет тұқым қууы, бір қатар ұрпақтарда дарынды
адамдардың шығуы көбінесе белгілі нышандардың тұқым қуалап берілуінен ғана
емес, сонымен бірге балаларды іс-әрекеттің сол түріне деген мүдделік
ахуалында тәрбиелеуден және оларды қызметтің осы түріне едәуір ерте
араластырудан да деп түсініледі.
Физиологиялық тұрғыдан алғанда адамның дамуы өте күрделі процесс. Жас
жағынан кемелденудің түрлі кезеңдерінде оның органдары түрліше дамиды.
Мұның өзінде адамның өсуі мен есеюінің жеке кезеңдерінде бұлардың бір
қалыпты дамымайтыны байқалды. Бұл, өз кезегінде, жасы әр түрлі топтардағы
балалардың психикалық дамуының кейбір ортақ ерекшеліктерінен көрінеді.
Мысалы: жас өспірімдердің анатомиялық-физиологиялық дамуының толып жатқан
ерекшеліктері бұл жас туралы қиын жас деп айтуға негіз беретін олардың
мінез-құлқының кейбір ерекше белгілерінен байқалды. Алайда жеке адамның
әлеуметтік қырлары, яғни адамның қоғамдағы мінез-құлқының және оның
адамдармен қарым-қатынасының ерекшеліктерін сипаттайтын қасиеттер тек
қана нақтылы әлеуметтік жағдайларда қалыптасады және адамның биологиялық
касиеттері оны алдын-ала айқындай алмайды.
Адам биологиялық түр ретінде өзінің біршама ұзақ дамуының барысында
тым шамалы өзгерді, өйткені ол жөнінде жануарлар дүниесінің белгілі бір
түрінің табиғи құрып кетуінен немесе тірі қалуынан байқалатын табиғи
сұрыпталу заңы жүрмейді; оның үстінде адамның өзі табиғи ортаны, өзі өмір
сүретін ортаны белсенді түрде қайта құрушы болып табылады.
Ортаның жеке “Жеке адам” деген ұғымды адамның қоғамдық мәні
адамды қалып- мәні айқара ашылады. ...Адамның мәні,- деп жазды
тастырудағы ролі К.Маркс, жеке индивидке тән абстракт емес. Шын-
дығында ол – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Сондықтан ортаның
адамның дамуына тигізетін әсерін қарағанда , біз жеке адамның қалыптасуы
туралы сөз етеміз. Ал “жеке адам” деген ұғымға келсек, ол әлеуметтік
ортамен барынша алуан түрлі өзара әрекеттердің әсерімен адам бойында
қалыптасатын қасиеттерді қамтиды.
Маркстік-лениндік педагогика ортаның адам дамуына жасайтын ықпалын
қарастыра отырып, қоғамның және жеке адам қалыптасуындағы, әсіресе таза
адамдық нышандар дамуындағы қоғамның және адамдармен араластықтың ролін
атап көрсетеді, бұлардың негізінде сөйлеу, ойлау, жүре білу қалыптасады.
Мәселен, нәресте шағынан жануарлардың ортасына тап болған балалардың
бойында бұл нышандар дамымады және олардың даму қабілетінің тежелгендігі
соншалықты, адамдар мына қайта тап болған мұндай балалар адамдар мен
араласу формаларын үлкен қиындықпен үйренеді немесе тіпті ақыр аяғына
дейін адамның өмір салтына үйренісе алмайды.
Адамның жеке басын қалыптастыруға әсерін тигізетін негізгі
әлеуметтік институттардың қатарына мыналар жатады: халыққа білім беру
жуйесінің барлық буындарын қамтитын оқу-тәрбие мекемелері, мектептен тыс,
мәдени-ағарту мекемелері, қоғамдық ұйымдар, информация таратудың бұқаралық
құралдары мен қоғамның негізгі ұясы ретіндегі семья.
Адам әлеуметтік ортаның жемісі болып табылады. Ол әлеуметтік
жағдайлардың өзгеруіне байланысты бірқатар өзгерістерге душар болады.
адамның жеке басы оның өмірінің әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктерін де,
оның қай топқа жататынын да, оның тобының қоғамдық құрылымындағы
жағдайында бейнелейді. Әлеуметтік жағдайлар түбегейлі өзгергенде, адамның
бүкіл рухани бейнесі де өзгереді.
Адамды әлеуметтандыру процесі, яғни оның қоғамға енуі, әлеуметтік
қатынастар орнатуы семьядан басталады.
Адамның жеке басының даму және қалыптасу процесіндегі семьяның ролі
ерекше үлкен. Семья тұрмыстық белгілі жағдайларын жасайды, мәдени орта
құрады, эмоциялық сфераның дамуына, алғашқы әлеуметтік адамгершілік
түсініктердің қалыптасуына, адам мінезінің орнағуына әсерін тигізеді.
Баланың семьядағы жағдайы көбінесе басқа балалардың болу не болмауына
байланысты. Семья мүшелері мен баланың жастайынан жанында жүрген ересек
адамдар оның өмірін қорғауға, денсаулығын нығайтуға қоршаған болмыспен
араласуына, оны ұнамсыз ықпалдардан сақтауға қамқорлық жасайды.
Бала мектепке барғаннан кейін де семьяның әсері елеулі болып қала
береді. Негізгі мектепте қаланатын оқушылардың көзқарасы мен дүниетанымын
қалыптастыруда семьядағы жалпы адамгершілік қарым-қатынас, ата-ананың
идеялық сенімділігі мен қоғамдық белсенділігі, олардың өз еңбегіне деген
мүдделігі, көз қарасы көмектеседі. Жеке жағдайларда, адамгершілік
салауаттылық жоқ семьдан тарайтын әсер балаларға мектепте үйрететінмен
қайшы келуі мүмкін. Міне, мұндайда мектептің жетекшілік ролі, семьяға
оқушының өз санасына ықпал жасаудың түрлі құралдарын пайдалану, оған
өмірлік позициясын айқындауына көмектесу өте маңызды.
Адам жеке адам ретінде табиғаттан дарыған, тәрбие мен әлеуметтік
қалыптасу жағдайларына байланысты белгілі бір түрде дамыған нышандардың
және айналадығы болмыспен өзара әрекет жасаудың әсерінен алынған, бүкіл
өмір бойына қалыптасатын сипаттар мен қасиеттердің қорытпасы болып
табылатыны айдан анық. Осының нәтижесінде әр адамның жеке басынан оған
белгілі бір қоғамның өкілі, оның әлеуметтік тобына тән, әлеуметтік
типтелген жеке психологиялық дараланған,яғни индивидиум ретінде оған тән,
барлық сыртқы әсерлерді дербес түсінудің нәтижесі болған және оның дара
мінез-құлқынан байқалатын сипаттарды айыруға болады.
Тәрбиенің адам Тәрбие мақсаты процесс ретінде адамның мінез
дамуындағы және құлқының нақ сол қоғамда қабылданған норма-
оның жеке басын лар мен ережелерге сәйкес болуын қамтамасыз
қалыптастырудағы етуге және сонымен бірге, жеке адамның дара
ролі сипаттары мен қасиеттерін
қалыптастыруға
үлкен әсерін тигізеді. Алайда ол тигізетін ықпал күші толып жатқан
жағдайларға және алдымен ортадан таралған әсердің сипатына , сондай-ақ
тұқым қуалаушылыққа байланысты болады.
Адамның дамуында және оның жобасын қалыптастыруда тәрбие мен
микроортаның- семья мен маңындағылардың тигізетін әсерінің өзара әрекет
жасауды ерекше роль атқарады. Бұл әсерлерді зерттеу және есепке алу әрбір
баланың мінез-құлық ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Үйдегі
қолайсыз жағдай баланың дамуына, үлгерімі мен мінез-құлқына әсерін
тигізетіні байқалатын болса, тәрбиеші семья тәрбиесіне араласуы мүмкін және
тиіс; ата-аналарға ықпал жасауы, олар жұмыс істейтін орындардағы қоғамдық
ұйымдарға баруы және т.с.с сонымен бірге ол баланың тілін табу жөніндегі
жеке-дара жұмысты күшейтіп, сабақ оқуы үшін қажетті көмек ұйымдастырады
және т.б.
Тәрбие екі жақты процесс. Ол тәрбиеленуші тәрбиеші қоятын талаптарды
түсініп, қабылдағанда, оларды орындауға құлшына ұмытылғанда ғана тиімді
болады. Мұндай қатынасты қалыптастырудың негізінде баланың өзіне қойылып
отырған талаптардың орынды, олардың әділ, дәлелді екенін түсінуі жатыр.
Тәрбиенің нәтижелерін сипаттайтын ең басты нәрсе бұл жалпы дамуын
қамтамасыз ету, оның жеке басының бағытын қалыптастыру, оның бойында рухани
қажеттер мен мүдделерді дамыту. Социалистік қоғамда тәрбие әлеуметтік
қолайлы ортаның ықпалын күшейте түсуге және адамның жеке басын
қалыптастыруды мақсатты, коммунистік құрылыстың міндеттеріне бағынышты
етуге тиіс.
Тәрбие және адам Тәрбие жұмысы әрдайым белгілі бір жас мөлшерін-
дамуының жас дегі топқа бағдарланады. Жас мүмкіндіктері мен
ерекшеліктері ерекшеліктеріне сәйкес тәрбиелік міндеттер қойы-
лып педагогикалық ықпал жасау құралдары мен әдістері таңдап алынады.
Түрлі оқу-тәрбие мекемелерінде әр бір жас мөлшеріндегі жекелеген
топтармен сара жұмыс жүргізіледі.
Адамның өмірінде мектеп жасына дейінгі, мектеп жасы кезеңдері және
әлеуметтік кемелденген, есейген кезең деп бөліп қарау қабылданған. Бұл
кезеңдердің әрқайсысының ішінде адам дамуының белгілі өзгешелігімен
сипатталатын жас шамасының анағұрлым қысқа белестері болады.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мына кезеңдерге: Сәбилік шаққа – екі
жасқа дейін, нағыз мектепке дейінгі шаққа - екіден жеті жасқа дейін болып
бөлінеді. Мектеп жасындағы балалар оқыту мен тәрбиелеудің негізгі
кезеңдеріне сәйкес кішкентай шәкірттік шақтағы балалар 7-9 жастағылар (І-
ІІ сыныптар), естияр және есейген шақтағы жеткіншектер 10-12 жастағылар (ІV-
VІсыныптар), ересек (ержеткен) шақтағы жеткіншектер 13-15 жастағылар (VІІ-
VІІІ сыныптар) және жас өспірімдер 16-17 жастағылар (ІХ-Х сыныптар)болып
бөлінеді.
Мектепке дейінгі шақ – бұл балалардың өміріндегі елеулі кезең,
өйткені олар туғаннан мектепке барғанға дейін дамудың үлкен жолынан өтеді.
Бұл дене шапшаң өсіп, организм жалпы нығаятын, ми мен организмнің барлық
негізгі функцияларының дамитын кезеңі. Бұл кезеңде жас шамасының
ерекшеліктері ғана емес, сонымен бірге дара типологиялық сипаттар да
барынша көзге түсерліктей байқалады.
Типологиялық сипаттар ең алдымен баланың бойында белгілі бір типті
нерв жүйесінің болуымен байланысты. И.П.Павловтың іліміне сәйкес, мұндай
негізгі төрт типтің: сангвиниктік (күшті, байсалды, ширақ); холериктік
(күшті, қызбалау, ширақ); флегматиктік (күшті, байсалды,енжар) және
меланхоликтік (жігерсіз)болуы мүмкін. Алайда іс жүзінде нерв жүйесінің бұл
типтері таза күйінде сирек кездеседі. Баланы көбінесе негізгі типтердің
біріне басымырақ бой ұратын (жақындайтын) аралық типке жатқызуға болады.
Мектепке дейінгі балалық шақта іс-әрекеттің белгілі түрлеріне (сурет
салуға, ән айтуға және басқалары) бейімділік, балалардың арасында болуға
немесе жеке әрекет жасауға талаптану, қойылатын талаптарға бағына білуі
немесе олармен санасқысы келмеуі және т.б. жеке-дара ерекшеліктер ббіліне
бастайды.
Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында баланың бойында оның мектепке
баруға әзірлігін айқындайтын біршама әлеуметтік тәжірибе мен білім
жинақталады.
Ғалымдардың зерттеулері мен мектепке дейін әр түрлі жағдайларда
тәрбиеленген балаларға жасалған байқау мектеп, жасына дейін дұрыс
жүргізілген тәрбие баланы бұдан былайғы бүкіл дене және рухани дамуы үшін
шешуші маңызы бар екенін көрсететінін атап айтқан жөн.
Кішкентай шәкірттік шақ – бұл да баланың өмірі мен дамуындағы елеулі
кезең. Бастауыш мектеп оқушысы мектеп табалдырығын енді ғана аттап, бірінші
сыныпқа келген оқушыдан мектеп өмірінің режимімен ритмін жақсы игерген,
едәуір білімге ие болған, мектептің қоғамдық өміріне белсене қатысқан
оқушыға дейінгі күрделі жолдан өтеді. Бұл кезде ақыл-ой күші тез дамып,
дене, адамгершілік және эстетикалық даму одан әрі жалғаса түседі.
Осы жастағы балалардың үлкен иланғыштығы себепті ата-аналардың беделі
бұрынғысынша болып қала береді. Ал мұғалімнің беделі болса іс жүзінде
қашанда талассыз, сондықтанда оның бастауыш мектеп оқушысының жеке басына
тигізетін ықпалының күші ерекше үлкен.
Жеткіншектік шақтың - басталуы оқушының ІV-сыныпқа көшумен, ал соңы-
тоғыз жылдық мектепті бітірумен тұтас келеді.Жеткіншектік шақ – осы тәрбие
ықпалы үшін тым күрделі кезең. Қиыншылықтардың негізінде жеткіншектің
организімінде болатын физиологиялық процестердің ерекшеліктері және олардың
жалпы дамуда бейнелеуі жатады, ал мұның өзі оның мінез-құлқының
ұшқалақтығына, нерв жүйесінің оп-оңай қозуына, тіпті жекелеген
абайсыздықтарға соқтырады.
Осы жастағы балалардың жілік сүйектері тез өссе де бұлшықеттерінің
өсуі біршама артта қалады, бұл қимылдардың белгілі қолайсыздығы мен
ебедейсіздігіне соқтырады. Мидағы қан айналымының ретсізденуі байқалып,
мұның өзі ашуланшақ болуды және тез қажуды тудырады.
Лекцияның тақырыбы: Педагогиканың аксиологиялық негіздері.
1.Педагогиканың гуманистік әдіснамасының негіздемесі.
2.Педагогикалық құбылыстарды оқып үйренуде аксиологиялық тұрғыдан қарау.
3.Педагогикалық құндылықтар туралы түсінік.
4.Педагогикалық құндылықтарды топтап бөлу (классификациялау).
5.Білім беру-жалпы адамзаттық құндылық.
1. .
4. Лекция мазмұны:
1. Дидактика пәні және категориялары
Дидактика – бұл ежелгі грек сөзі, яғни didaktikos – үйретуші,
didaskalos – мұғалім деген ұғымды білдіреді. Дидактика – білім беру
мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін
педагогика ғылымының саласы.
Дидактика білім беру мен оқытудың мазмұны, оқу принциптерін,
оқытуды ұйымдастыру әдістерін және формаларын қарастырады.
Дидактиканың негізінде жеке пәндерді оқыту ерекшеліктері де
зерттеледі.
Дидактиканың ғылыми негізін салған чех педагогы Ян Амос
Коменский. Оның Великая дидактика кітабында оқытудың мақсаты,
әдістері мен принциптері және сынып – сабақ жүйесі баяндалған.
Дидактиканың негізгі категориялары: білім беру, оқыту, сабақ беру,
оқу, оқыту принциптері, оқуту процесі және оның компоненттері,
міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері, құралдары, оқытудың
нәтижесі.
Дидактиканың дамуы білім беру мен оқыту проблемаларын терең
зерттеуге, педагогикалық озат тәжірибені зерттеп, жинақтауға және оны
оқыту мен тәрбие пройесіне енгізуге байланысты.
Дидактика көптеген проблемаларды зерттейді. Солардың ішінде жалпы
және орта білім беру тұжырымдамасы, үздіксіз халыққа білім беру
жүйесі. Бұл жерде оқыту тұжырымдамасына сәйкес кейбір көкейтесті
мәселелер қарастырылады.
1. Жалпы және кәсіптік білім беру мазмұнының, оқу жоспарын,
бағдарламаларды, оқу құралдарын жетілдіру, жаңарту.
2. Әрбір пән бойынша сабақ берудің сапасын арттыру.
3. Политехникалық білім, еңбек тәрбиесі мен оқыту, кәсіптік бағдар
беру.
4. Жалпы білім беру мазмұнын ізгілендіру және гуманиталандыру.
Жалпы және кәсіптік білім берудің мақсаты – жастарды жан – жақты
дамытып, өмірге, іс-әрекетіне және кәсіптік орта, доғары оқу
орындарына түсуге даярлау.
Білім берудің мазмұны қазіргі кездегі жоғары талаптарға сай
жазылған оқу бағдарламалары мен оқулықтарға байланысты. Жалпы білім
беру мазмұнына оқылатын пәндердің үш негізгі циклдері кіреді: ғылыми
жаратылыс, гуманитарлық циклдер, еңбек және дене шынықтыру
дайындығы.
Білім беруді жетілдірудің негізгі талаптарының бірі – оқу пәндері
бойынша сабақ беру деңгейін арттыруғ оқу пәндерін негізгі ұғымдары
мен жетекші идеялары барынша айқын баяндалатын болсын, оларда
ғылым мен практиканың жаңа жетістіктерінің қажетті түрде көрініс
табуы қамтамасыз етілсін,- деп мектеп реформасында жазылған.
Кез келген адамның, оның ішінде оқушының әрекетінде білімнің ғана
емес, сонымен бірге іскерлік пен дағдылардың да зор маңызы бар.
Оқушылардың ережені біле тұра, сауатсыз жазатынын , есеп шығара және
ойлай білмейтін мұғалімдер жиі атап көрсетеді.
Іскерлік- адамның бұрындар алған тәжірибесі негізінде қандай да бір
іс-әрекетті орындай білуге деген қабілеттілігі.
Іскерлікдағдылармен тығыз байланысты. Дағды-меңгерудің ең жоғары
өлшемімен сипатталатын әрекет. Белгілі дағдыны меңгерген адам
жұмысы жеде-ғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-әрекеттің орындалу
барысында оның сана-езімін бақылап байқауда аса қиынға түседі.
Сондықтан дағды мен іскерліктің адам өмірінде зор маңызы бар.
Бастауыш мектептің мұғалімі жүгірте оқу сауатты жазу және есептей
білу дағдыларын қалыптастырады. Бұл дағдыларды тиянақты түрде
меңгермейінше оқушы оқи да алмақ емес. Сондай-ақ оқушыларды еңбек
дағдыларымен қаруландырған да маңызды.
Білім беру мазмұнын өзгертулермен байланысты оқушылар әрекетіндегі
әр алуан іскерліктерді қалыптастыруға барған сайын зор маңызы
беріліп отыр. Психологтар мен педагогтардың соңғы зерттеулерінде
іскерліктегі универсальдық, ширақтық, жинақылық сияқты қасиеттерді
атап көрсетеді. Бұл қасиеттер әрекетке творчествалық сипат береді.
Оқушыларды оқыту әрекеті үстінде іскерлікпен қаруландырмайынша,
олардың бойында білімге деген творчестволық қарым-қатынасты
қалыптастыруға болмайды. Қазіргі дидактика мен психология оқытудағы
міндет тек білім меңгеру және оны қолдану ғана емес, сонымен бірге,
білімді тауып ала білуде деп есептеп отыр. Осы міндетке орай
интеллектуальдық іскерліктің тұтас тізбегі: өз назарын басты нәрсеге
шоғырландыра білу, құбылыстарды салыстыра және соларды талдай білу
мәселелері зор маңызға ие болып отыр. Осы іскерлікті меңгермейінше
оқушылар білімді меңгеру жолында алға баса алмайды.
Стихиялы түрде қалыптасқан дағдылар мен іскерлік, әдетте, өзінің
тұрақсыздығымен сипатталады. Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырудың
сенімді жолы- басқарылатын оқыту. Осындай жолмен алынған дағдылар мен
іскерлік зор саналылығымен, орамдылығымен, нәтижелерінің
сенімділігімен, өзгермелі жағдайларда іс-әрекетті орындауға деген
мүмкіндігімен сипатталады.
Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастыру жаттығу процесінде жүзеге
асырылады. Жаттығу-іс-әрекетті меңгеру немесе оның сапасын арттыру
мақсатында сол әрекеттің жоспарлы түрде ұйымдастырылып, қайталай
орындалуы деген сөз. Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырудағы
жаттығулар тиімділігі көп жағдайда соларды ұйымдастыру методикасына
байланысты.
Оқушылардың осы іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру оқу-тәрбие
жұмысын жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Ғылым мен білім жүйесінің хабарлау процесінде оқушылар бірқатар
практикалық іскерліктер мен дағдыларды меңгереді, өйткені оқу
еңбегінің іскерлігі мен дағдылар жүйесін меңгермейінше, таным
процесі ойдағыдай болмайды. Мектеп оқушыларының түрлі хабарларды өңдей
білуі, олардың жақсы оқуы осындай іскерлік пен дағдылардың қалыптасу
дәрежесіне байланысты. Білімді игеру процесі интеллектуалдық
іскерлікті және практикалық сипаттағы іскерлікті меңгеруді қажет
етеді. Сондықтан қазіргі кезде мектеп оқушыларының оқу іскерлігімен
дағдыларын қалыптастыру мектегі оқу-тәрбие процесін жетілдірудің
түйінді буыны болып табылады. Осыған орай пәнді оқыту барысында
оқушыларда оқу –іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру биологияның
жетілдерілген программасының маңызды талптарының бірі болғандығы да
кездейсоқ жағдай емес. Оқушылардың оқу жұмыстарының тиімділігі мен
нәтижелілігін арттырушы бірқатар әдістемелік шарттар орындалуы керек.
Біріншіден, оқу қолдан келетіндей оңай, бірақ жеткілікті деңгейде
қиындықпен игерілетіндей болуы тиіс. Оқытуды оқушылар үшін түсінікті,
әрі сол процестің қызықты етіп жүргізу тиімді. Қолдан келердей оқу
міндеттері тапсырманы орындауға ынталандырып, оқушының білімге деген
ықыласын оятады. Керісінше, өте қиын немесе өте оңай тапсырмалар
қызығушылықты төмендетеді. Екіншіден, оқытудың тиіимділігі оқышылардың
деректік материалды игерумен бірге теориялық қорытындылар мен
жинақтаулар жасай алуы да ескеріледі. Сабақ материалы мүмкіндік берсе,
қорытындыны дайын күйінде ұсынуға болмайды. Деректерді жинақтау
негізінде оқушыларды дербес, өздігінше қорытынды жасауға бағыттау
керек. Үшіншіден, оқыту тиімділігі мен оның қарқыны арасында өзара
байланысы бар. Қарқынның жылдам болуы оқушылардың материал мазмұнын
игеруін өте аз уақыт қалдырса, қарқынның тым төмен болуы олардың
ойлауының дамуын тежейді.
Оқу материалын саналы түрде илгеру үшін оқушылардың дербес жұмыс
істеу іскерлігі мен дағдыларын қалыптастырудың маңызы ерекше. Оқу
дағдылары мен ептіліктерінің болмауы оқушылардың өз еңбегін дұрыс
ұйымдастыра алмауынан тым жұмыс батылдыққа апарып соғады.
Әдіскерлер мен дидактиктер арасында іскерлік пен дағды туралы
түрлі көзқарастар орын алған. Олар мыналар: іскерлік – қандай да
болмасын қызметтің тәсілін саналы түрде игеру. Автоматты деңгейге
дейін жеткізілген іскерлік – дағды болып есептеледі. Демек, іскерлік
бірте-бірте дағдыға ұласады. Мысалы, әуелі мәтінді оқу іскерлігі
пайда болады, ол кейін жылдам оқу дағдысына айналады. Іскерлікті меңгеру
үшін әрекеттің тәсілін біліп, үнемі жаттығу қажет болады.
Ендігі бер авторлар іскерлікті әрекеттің тәсілі туралы білім, дағды
қалыптастырудың сатысы деп есептейді. Іскерлікті саналы, тиянақты
әрекетке дайындық немесе өзгермелі жағдайда мақсатқа саналы түрде
жетуге қажеттілік дейтіндер де бар. Осылайша ғалымдардың іскерлік пен
дағды, олардың оқушылардың дамуындағы орнын бағалаудағы пікірлері әр
алуан.
Жалпы дағдыларды төрт топқа бөлуге болады.
- оқу ұйыдастыру дағдысы
- сөздік дағдылар
- оқу-ақпарттық дағдылар
- оқу, ақыл-ой дағдылары.
Жас адамды әлеуметтендіру жеке басының жан-жақты дамуын
қалыптастыруды, оның санасында мақсат-мұраттардың орындалуын,
азаматтық кемелденуді, қоғамдық белсенділікті және жоғары адамгершілікті
тәрбиелеуді талап ететін борыш пен ізгілік, тілек пен мүмкіндік,
мүдде мен қажеттілік сияқты қайшылықтар күресінің барысында жүзеге
асырылатын күрделі де қиын процес.
Сондықтан жан-жақты әлеуметтендірілген адамға қажетті ең негізгі
жұғымды адамдық қасиеттерді түгелдей қарастырып анықтаудың қажеті жоқ.
Керісінше, ең бастысы, осы қалыптастырылғалы отырған әлеуметтік
тұлғаға қажетті элементерді құратын заңды құрылыс байланысын құру
керек. Мысалы, білім беру ақыл-ойдың дамуына тікелей әсер ете отырып,
адамның дүниеге жүйелі көзқарасының қалыптасуына ғылыми негіз болады.
Ал дүниеге көз қарас адамның жан-жақты қалыптасуының ең негізгі заңды
арқауы. Осы тұрғыдан қарастырғанда, жас ұрпақты әлеуметтендірудің
басты міндеті ретінде дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру қажет
екендігін атап көрсетуге болады. Өйткені, дүниеге мұндай көз қарасты
қалыптастыру, адамды жан-жақты жетілдірудің негізгі принциптерінің ең
бастысы әрі теориялық негізі болып табылады. Олай болса, мектептегі
оқытудың, тәрбиелеудің және жетілдіріп дамытудың, бүкіл сан-саналы
процесінің яғни жасөспірімдерді әлеуметтендірудің арқау жібі - әрбір
оқушының бойына дүниеге ғылыми көз қарасының негіздерін қалыптастыру
болып табылады. Дәлірек айтқанда, нарық жағдайында оқытудың,
тәрбиелеудің және жетілдіріп жамытудың басты міндеті – оқушыларға
білімдердің дайын жүйесін беру емес, алдағы бүкіл өмірі бойында
адамның өзін-өзі қалыптастыру үін қажетті білімдер негізімен және
дүниені танып білу мен өзгертудің ғылыми методымен қаруландыру болып
табылады.
Орта мектеп оқушыны – тәрбиелеудің пассивті обьектісінен өзін-өзі
жетілдіріп дамытудың белсенді субъектісіне, яғни өзін-өзі тәрбиелей
білетін жеке тұлғаға айналдыруға тиіс. Жеткіншек ұрпақты қоғам
өміріне даярлау, оның ертең қандай болатындығ қаншалықты оған тек
белгілі бір жалпы мәдени және кәсіптік білім беруге ғана байланысты
емес. Бастысы бұл іске – нарықтық экономика жағдайында өмір сүруге,
қызмет істеуге қабілетті іскер де ойшыл жеке тұлғаны қалыптастыру.
Дүниені танып білу мен өзгертудің жанды өзегі болып табылатын
дүниеге дәйекті көз қарастағы мұндай жеке адамды қалыптастыру үшін,
ең алдымен әрбір оқушының творчестволық ойлау қабілетінің жан-жақты
жетілуіне баса назар аударылуы керек. Творчестволық тұрғыдан ойлай
білудің өзі тек қабілеттілік түріндегі туа біткен қасиет болып
табылады. Бұл қабілеттілік, жетілдіруге тиіс. Өйткені егеменді жас
мемлекетіміздің жан-жақты гүлденуі мен өркендеуі үшін жасампаз іс-
әрекеттің қандай бір түрінде болмасын терең және жан-жақты ойлай
білуге қабілеттілік ой самғауының жаңаны тым бастам іздеуінің, сол
жаңаны қолдаудың барлық жерде және барлық істе соның ішінде
нарықтық экономика саласында да иннициятива көтерудің ұйытқысы болып
табылады.
Мектеп жасындағы шақ – ойлау қабілетінің дамуындағы ең бір маңызды
кезең. Көрнекті Швицарлық психолг Ж. Пиаженің зерттеулерінің
нәтижелеріне қарағанда, жас өспірімдердің творчествалық ойлау
қабілетінің негізі 12-16 жас шамасында қалыптаса бастайды. Демек,
ойлау қабілетінің жан-жақты дамуын оқыту процесінен бөліп қарауға
болмайды. Мұндай қорытындының дұрыстығын белгілі ғалымдар Л.
Божовичтің, И. Конның және басқалардың жүргізген зерттеулері де
көрсетіп отыр. Мысалы, психолг Н. Лейтес өзінің байқауларының,
оқушылармен әңгімелесуінің және олардың іс-қимылдарының нәтижелеріне,
сондай-ақ кәдімгі эксперименттік мәліметтерге сүйене отырып 2,4,9 класс
оқушыларының ойлау қабілеттерінің айырмашылықты ерекшеліктерін
салыстырған. Оның пікірінше, жасөспірімдердің теориялық ойлауға
қабілеттілігі бастауыш класс оқушыларының ісіне қарағанда анағұрлым
жоғары.
Рас, жоғары класс оқушыларының ойлау қабілеті өте белсенді және
біршама дербес өтетін процес. Олар мұғалімдердің айтқанын сын
көзімен қабылдайды. Өздерінің ішкі пайымдауларымен салыстырып көреді.
Сонан соң ғана барып жүйелі бір қорытындыға келуге талпынады.Мұндай
талаптылық олардың ойлау қабілетінің аса маңызды сапасы болып
табылады. Творчествалық ойлаудың арқасында олар бүгінгі таңдағыны
бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар өткендегіні танып біледі,
болашақты күн ілгері болжайды . Олар үшін ойлау қызметінің арқасында
бастауыш класстардағы сыртқы, жеке тікелей қабылданатын құбылыстарды
сезім арқылы танып білуден гөрі енді ішкі , жалпы тікелей
қабылданылмайтын заңдылықтарды логикалық тұжырымдау жолы мен
меңгеруге ұмтылушылық тән сипат.
Бірақ, олардың ақыл-ой қалауының тереңдігі көбінесе ойдың
бытыраңқылығымен , белгілі бір жүйеге келтірілмеуімен және әдістің
жоқтығымен байланысып жатады. Демек , белгілі бір жүйелі абстрактілі
ойлаудың дамыту, түрлі логикалық айла-тәсілдермен қаруландыру
қазақстандағы білім беру жүйесінің қандайының болмасын алдында
тұрған аса маңызды міндет.
Мұғалім өз жұмысында оқушы білімдеріне деген талаптарды жақсы
біліп, сақтаған жағдайда жетуге болады. Олардың ең маңыздысы:
Оқушы ғылым негіздерін оқып үйрене отырып фактілерді, құбылыстарды
білуге және оларға дұрыс, ғылыми анық түсінік бере алатындай
күйде болуға тиіс.
Оқушы ғылыми ұғымдарды, заңдарды, теоремаларды, ережелерді игеруге,
жаңа фактілерді түсіндіргенде, түрлі мәселелер мен практикалық
міндеттерді шешкенде оларды пайдалана білуге тиіс.
Өзінің жауптарында оқушы мейлінше айқындылықты, ойының дәлдігін, өз
көз қарастарын жақтап, оларды қорғай білуге тиіс.
Оқушы білімінің практикалық маңыздылығы болуға тиіс.
Оқушылардың ауызша және жазба сөздерге деген талаптары сақталуы
қажет.
Ауызша жауаптар толық, логикалы, дәлелденген болуға тиіс. Жазба
жұмыстар мұғалімнің нұсқауларымен дәл сақталып, мұқият толтырылуға
тиіс. Оқышылардың практикалық жұмыстарына да осындай талаптар
қойылады. Бұлар да нұсқаулар дәлме-дәл сақталып, мұқият та ұқыпты
орындалады. Жалпы талаптардың негізінде критерилер мен баға нормалар
қалыптасады. Бұлар әр пән бойынша әр түрлі.
Білімдерді бағалауда негізгі документ программа болып табылады.
Мұнда оқытудың әрбір жылы үшін білімдер, шеберліктер мен дағдылар
көлемі дәл белгіленген. Оқытудың белгілі бір кезеңінде программалық
материалдар оқушының қалай білетіндігіне қарай ол тиісінше бағасында
алады.
Дидактика - педагогиканың маңызды саласы. Дидактика (didaktikas
- оқытушы, di'dasko - оқушы) үғымы грек тілінен алынған, оқыту немесе
үйрету деген сөз.
Бүл ұғымды ғылыми айналымға алғаш енгізген неміс псдагогы Вольфганг
Ратке (1571-1635). Сол мағынада бүл үғымды чех педагогы Я. А. Коменский
пайдаланып, 1657 жылы өзінің "Үлы дидактика" еңбегін жарыққа шығарды. Оның
ойы бойынша, дидактика "нені оқыту" және "қалай оқыту керек" деген
сүрақтарға жауап береді. Заманауи ғалымдардың зертгейтін сүрақтары: кімді,
қашан, қайда, неге оқыту.
Қазіргі түсінік бойынша, дидактика - білім беру мен оқыту мәселелерін
зерттейтін гылым саласы) Ол оқыту теориясы-деп те, аталады. Дидактиканың
зерггеу пәні — оқыту мен оқудың себептері, барысы, нәтижелері.
Зерттеу пәні аясына байланысты жалпы және жеке дидактикалар
айқындалады. Жалпы дидактика оқытудың жалпы заңдылықтарын, принциптерін
қарастырады. Жскс дддактика жеке оку пәнінің мазмүнын, барысын, түрі мен
әдістерін зертгеуіне қарап оқыту әдістемесі деп аталады. Мысалы,
математиканы оқыту әдістемесі, тарихты оқыту әдістемесі.
(Дидактика әрі теориялық, әрі қолданбалы ғылым болғандықтан ғылыми-
теориялық және қолданбалы қызметгер орындайды. Дидактиканың гылыми-
теориялық қызметі: білім беру мен оқыту процестерінің мәні мен
заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін
зерттст} Дидактиканың қолдан-балы қызметі: білім мазмүнын оқыту мақсатына
сәйкес-тендіру, оқыту принциптерін белгілеу, оқытудың тиімді одістері мен
үйымдастыру формаларын анықтау, жаңа технологияларды жасап енгізу.
Дидактиканың өз категориялары да бар: білім беру, оқыту, оқу, оқыту
принциптері, оқыту процесі, мақсаты, міндетгері, мазмүны, түрлері,
өдістері, қүрал-дары, окытудъщ нәтижесі. Кейбір категорияларға анық-тама
берейік.
Оқьпу - оқушыны білімдендіру, торбиелеу, дамыту мақсатына бағытталған
алдын-ала жоспарланған іс -әрекет.
Оқыту мазмұны - өкімст арнайы тандап анықтаған белгілі салада жүмыс
істеу үшін қажетті адамзат тожірибесінің бөлшсгі. Ол - оқытудың нәтижесі
болатын білім, білік, дағды, тұлғалық қасисттер жиынтығы.
2. Оқыту процесінің мәні, оныц ерекшеліктері мен қызметі
Оқыту процесі - білімді, біліктілік пен дагдыны меңгертетін,
оқушылардың дүниетанымын, күш-қайратын, кабілеттерін тәрбиелел дамытатын іс-
әрекет барысы. Оқу барысында оқушының сана-сезімі, адамгер-шілік
қасиеттері, эстетикалық талғамы, тұлғалық қасисттері қалыптасып дамвды.
Оқытудың психологиялық, педагогикалық ерекше-ліктеріне назар аударайық.
Оқыту - мақсатты процесс. Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері
мазмүны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, үдайы өсіп, жаңарады.
Оқыту - таным'процесі. Танымның ерекшелігі окушыда білімгс деген
қызығушылығы үдайы осіп арта түседъ
Оқытудың міндеті -- оқушыны айнала ортамен (табиғат, қоғам) және адам
дамуының негізгі зандылық-тарымен қаруландыру. Оқушы дүние тануда бүрын
ғылымда белгілі болған, зерттеліп дәлелденген жаңалық-тарды, заңдылықтар
мен түжьірымдарды әрі қарай дамыта түседу
Оқытуда ғылым негіздерін оқып үйренудің өзі, ғылым тарихымен, оның
әдістерімен танысу, улы ғалымдардың өмірі мен қызметі жайлы ақпарат алады.
Оқыту - даму негізі. Педагогикалық процесс озіне тән негізгі екі
белгіні: организмнің озіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың
жан-жақты жетілуін түйістіреді.
Баланың өзіндік дамуына әсер ететін негізгі фактор-дың бірі - өзара
қарым-қатынас жасау іс-әрекеті. Сойтіп, оқыту процесі — мүғалімнің баламсн
үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын кажет етеді.
Оқыту процесінде бала тек мүғалімнің әсерін қабылдаушы ғана емес, оның оку
іс-қимылы мен өзінің психикалык процестерін басқару, үйымдастыра білуі (іс-
әрекетін білуі, бағалауы, озін-өзі басқаруы) оқытудағы субъекті екснін
айкындайды. Оқыту процесінде бала логикалық ойлау болмысының жалпы
тәсілдерін қолдануға және дербес шығармашылық әрекет жасауға дағдыланады.
Бүдан шығатьш қорытыңды: оқыту — баланың рухани жағынан жетілуін қамтамасыз
етеді; оқыту — бала дамуының алғы шарты. Демек, оқыту мен дамудың арасында
тығыз байланыс туындап отырады. Л. С. Выготскийдің баланын дамуынан ілгсрі
жүретін, оны жетекке алатьш оқытуды айтады. Ол баланың кешегі күнгі дамуына
емес, ертеңгі күнгі дамуына қарау ксрек деп ескертеді, осыған орай, бала
дамуының "екі зонасы" болатынын айтады. "Бірінші зона" — бала дамуының
қазіргі қол жеткен сатысы, осыған қанағаттанып қоймай, мүғалімнің
оқушыларды болашақтағы дамудың ең жақын сатысына ("екінші зонаға")
жеткізуге міндетті екендігін айтады.
Оқушының жалпы психикалық дамуы - мектептегі оқу мен оның өздігінсн
оқуына тығыз байланысты. Оқушының ойлау қабілетінің дамуына оқу процесінде
қолайлы жағдай туады. Білім мен ойлау арасында тығыз байланыс бар.
Оқьпу - сю жақты процесс. Оқьпу окушы мен мүғалім-нің озара бірлесіп
жасайтын әрскстінен түратын күрделі процесс. Өйткені, оқыту — мүғалімнің
білім берудегі негізгі іс-әрекеті болса, оқу -- баланың өзінің танымдық,
пракгикалық әрекеті. Сөйтіп, оқушының таным әрекеті мүғалімнің басшылығы
арқасында ғана жүзеге асады.
Оқыту — жоспарлы процесс. Мүғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын
жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту
процесін жоспарланған, үйымдастырылған түрде жүзеге асырады. Окушы
білімді қысқартылған, педагогикалық түрғыдан өзгертідген жолмен мүғалімнің
және арнайы жазылған оқу қүралдарының көмегіне сүйене отыра меңгереді.
Сейтіп, оқыту процесі оқушылардың жас ерекшелік-терінің сәйкестігін
ескере отырып, таным қызметінің формасы мен әдістерін соған орай өзгертіп
отырады.
Оқыту — бүл күрделі процесс. Ол түлғаға білім беру, төрбиелеу және ақыл-
оңы мен творчестволық қабілетін, демек білІктілігі мен дағдысын дамыту
негізінде жүзеге асырылады. Мүның мәнісі, жеке тулғаға біртүтас (комп-
лексті) ықпал жасауды кәздейду Осы негізде, оқыту процесінің бірінші
қызметі — оқушыларға білім беру.
Білім беру, біріншіден, ғылым негіздеріне сай окушыларды нақты
фактілсрмен, кағида және түсініктер-мен, зандылықтармен қаруландыруды
қамтамасыз етсе, скіншіден солардың негізіндс, айналасындағы әртүрлі
қүбылыстарға олардың ғылыми көзқарасын қалыптастыру. Екінші қызметі -
тәрбиелеу. Оқыту барысында оқушыларды теориялық білімдер жүйесімен қарулан-
дырып, жеке түлғалық қасиетгерін қалыптастырып дамьггу. Сонымен бІрге оқыту
барысында тәрбиенің мақсат, міндеттері және мазмүны мен тәсілдері
анықталады. Оқытуда тәрбие мен оқытудың байланысы біржақты қарастырылмайды,
керісінше біртүтастық принципке негізделіп, бірлікте қолданылады. Демек,
түлғаға білім бере отырьш, оны тәрбиелейміз, тәрбиелей отыра білім береміз.
Сөйтіп, тәрбие процесі дурыс үйымдастырылған жағдайда оқытудың барысына
қолайлы ықпал етеді, соның негізіңде түлғаның танымдық қызметі мен оқуға
деген қызығу-шылығы артады.
Үшінші қызметі — дамыту. Оқыту барысында оқушы-.парға білім беру,
оларды тәрбиелеу негізіңде түлгәның ақыл-ойы, сана-сезімі, шығармашылық
қабілеті т.б. көптеген түлғалық қасиеггерінің дамуына, біліктіліктері
шыңдалып,
қабілеггерінің артуына оң әсер етеді. Демек, түлға жан-жақты қалыптасып
дамиды (байқағыштығы, ойы, есі, қиялы секілді психикалық процестері де
қарастырылады).
Даму қызметінің ерекшелігі сол, ол өз алдына жеке өмір сүрмейді,
керісінше оқьпудың білім беру мен тәрбие-леу қызметінің жалғасы боп
есептеледі. Сондықтан, даму-дың қарқынды, жан-жақты әрі, терең болуы білім
беру мен тәрбиенің қандай дәрежеде іске асырылуына байланысты. Бүдан
шығатын қорытынды, оқытудың білім бсру мен тәрбиелеу қызметінің негізі
болып саналса, даму өз алдына олардың қызметінің нәтижелі болуына қолайлы
ықпал етеді.
Дидактикада "Жетілдіре оқыту" процесі 1960жылдар-дан басталды. Осы
негізде Л. В. Занков, Н. А. Мснчин-ская, Д. Б. Элъконин, В. В. Давыдрв, М.
А. Данилов, М. Н. Скаткин еңбектеріңде, оның жолдарын шешу үшін әртүрлі
принциптерді үсынды. Солардың ішінде Л. В. Занковтың оқу процесі арқылы
білім беруді қарқынды, үйымдастыру, оқушылардың оқуды саналы меңгеруін
қамтамасыз ету ережесін үсынылды.
Бүл, дамуда тек ойды қалыптастырумен ғана емес, ол түлғаның дамуынада
онтайлы әсер етсді.
3. Педагогикалық процестің қүрылымы
Педагогикалық процес - тәлім-тәрбиелік қарым-қатынастарды
үйымдастырудың тәсілі. Педагогикалық процесті үйымдастыратын педагог.
Педагогикалық процес - бірнеше элементген қүрылатын жүйе. Педагогикалық
процестің уш құрылымы болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық.
Педагогикалық процестің педагогикалық қүрылымы: мақсат - принциптер -
мазмүн - әдістер - қүралдар -түрлер.
Мақсат - үстаз бен шәкірт арасындағы педагоги-калық қатынастардың
нәтижесі. Принциптер мақсатқа жету жолдарын анықтайды. Мазмүн - мақсатқа
жету
жолында оқушыларға берілетін түлғалар тежірибесінің бөлігі. Әдістер -
мүғалім мен оқушының мазмүнды жетілдіру-қабыддауға арналған іс-әрекеттері.
Қүраддар -мазмүнмен жүмыс жасайтын материалдық тбблдср мен әдістер.
Педагогакалық процестің әдістемелік жүйесін жасау үшін мақсат бірнеше
міндеттерге бөлінеді. Әрбір міндет үстаз бен шәкірт іс -әрекеттерінің
кезендерін анықтайды. Мысалы, сабақтың әдістемелік қүрылымы: сабаққа
дайындалу, сабақты өткізу, сабақты талдау; экскурсияның әдістемелік
қүрылымы: дайындық, керекті жерге бару, бақылау, көргенді бекіту, нөтижені
талдау.
Педагогикалық процестің психологиялық қүрылымы: танымдық процестер
(қабылдау, ойлау, есте сақтау, акпарат сіңіру), оқуға қызыгушылық (оқуға
қызығуды, қабілетті, ынтаны айқындау), қуат (көтеріңкі не түсіңкі дене мсн
жан күш-қуаты, белсенділік, еңбекқорлық не шаршау динамикасы).
Оқыту адамның қызметінің бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz