Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі
№1 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі.
№2 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары.
№3 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің ведомстволық бағыныштылығы
№4 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің соттылығы
№5 семинар тақырыбы. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастары және олардың субъектілері
№6 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізудегі тараптар
№7 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізудегі үшінші жақтар
№8 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы
№9 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізуге басқа тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғаушы мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін.өзі басқару органдарының, ұйымдардың және жекелеген азаматтардың қатысуы
№10 семинар тақырыбы: Сотта өкілдік ету
№11 семинар тақырыбы: Іс жүргізу мерзімдері
№12 семинар тақырыбы: Сот шығындары. Сот айыппұлы
№13 семинар тақырыбы: Талап
№14 семинар тақырыбы: Дәлелдеу және дәлелдемелер
№15 семинар тақырыбы: Сотта азаматтық істі қозғау
№ 16 семинар тақырыбы: Азаматтық істі сотта қарауға дайындау
№17 семинар тақырыбы: Сотта іс қарау
№18 семинар тақырыбы:Бірінші сатыдағы соттың қаулылары
№19 семинар тақырыбы: Сот бұйрығы (бұйрықтық іс жүргізу)
№20 семинар тақырыбы: Сырттай іс жүргізу
№ 21 семинар тақырыбы: Ерекше талаптық іс жүргізу.
Сайлауға,референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
№22 семинар тақырыбы: Ерекше сипаттағы іс жүргізу
№23 семинар тақырыбы: Сот қаулыларына апелляциялық шағымдану мен наразылық келтіру.
№24 семинар тақырыбы: Апелляциялық шағым,наразылық бойынша істі қарау.
№25 семинар тақырыбы: Қадағалау тәртібіне іс жүргізу
№26 семинар тақырыбы: Жаңадан ашылған мән.жайлар бойынша заңды күшіне енген,шешімдерді,ұйғарымдарды және қаулыларды қайта қарау бойынша іс жүргізу.
№27 семинар тақырыбы Атқарушылық іс жүргізу
№2 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары.
№3 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің ведомстволық бағыныштылығы
№4 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің соттылығы
№5 семинар тақырыбы. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастары және олардың субъектілері
№6 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізудегі тараптар
№7 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізудегі үшінші жақтар
№8 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы
№9 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізуге басқа тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғаушы мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін.өзі басқару органдарының, ұйымдардың және жекелеген азаматтардың қатысуы
№10 семинар тақырыбы: Сотта өкілдік ету
№11 семинар тақырыбы: Іс жүргізу мерзімдері
№12 семинар тақырыбы: Сот шығындары. Сот айыппұлы
№13 семинар тақырыбы: Талап
№14 семинар тақырыбы: Дәлелдеу және дәлелдемелер
№15 семинар тақырыбы: Сотта азаматтық істі қозғау
№ 16 семинар тақырыбы: Азаматтық істі сотта қарауға дайындау
№17 семинар тақырыбы: Сотта іс қарау
№18 семинар тақырыбы:Бірінші сатыдағы соттың қаулылары
№19 семинар тақырыбы: Сот бұйрығы (бұйрықтық іс жүргізу)
№20 семинар тақырыбы: Сырттай іс жүргізу
№ 21 семинар тақырыбы: Ерекше талаптық іс жүргізу.
Сайлауға,референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
№22 семинар тақырыбы: Ерекше сипаттағы іс жүргізу
№23 семинар тақырыбы: Сот қаулыларына апелляциялық шағымдану мен наразылық келтіру.
№24 семинар тақырыбы: Апелляциялық шағым,наразылық бойынша істі қарау.
№25 семинар тақырыбы: Қадағалау тәртібіне іс жүргізу
№26 семинар тақырыбы: Жаңадан ашылған мән.жайлар бойынша заңды күшіне енген,шешімдерді,ұйғарымдарды және қаулыларды қайта қарау бойынша іс жүргізу.
№27 семинар тақырыбы Атқарушылық іс жүргізу
Азаматтар немесе ұйымдардың құқығын басқа басқа түлғалар тарапынан бұзған жағдайда,сондай-ақ қүқықтың алдағы уақытта бұзылу қаупі болғанда қорғаудың белгілі бір шараларын объективті қолдану қажеттігі пайда болады. Ол міндетті тарапқа қатысы бойынша құқықтың қорғалу тәсілі.
Қүқықтың қорғалу төсілі-материалдық қүқық категориясы болып табылады. Қүқықты қорғау тәсілі Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне берілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 -бабының 2-тармағына сәйкес єркім өз қүқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға қүқылы, ал Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар "Қазақстан Республикасындағы соттар жөне судьялар мәртебесі туралы" жарлығы 5-бабының 1 және 2 тармақтары єр азаматқа мемлекеттік органдардың, үйымдардың, лауазымды жөне басқа түлғалардың Қ.Р.Конституциясында және зандарында көзделген қүқықтарына, бостандықтарына жөне занды мүдделеріне нүќсан келтіретін заңсыз шешімдері мен әрекеттерінен сот арқылы қорғалуына кепілдік береді.
Қ±қықтың қорғау формасы- процессуалдық сипаттағы категория. Қ±қықты қорғау формасы деп қ±қықты қорғау бойынша тиісті органдардың қызметінің заң жүзінде анықталуы: ол- қ±қық нормаларының қолданылуы іс жүзіндегі жағдайды анықтау бойынша қ±қықты қорғау тәсілін жєне шешім шығаруды анықтау. Заң жүзіндегі қ±қықты қорғау төсілін қолдану бір ғана емес, қ±қықты қорғаудың бірнеше нысандарымен жүзеге асырылады.
Қ±қықты қорғау нысандарының кµп түрлілігі бірқатар факторлардың әрекетімен түсіндіріледі.
Қ±қықтың б±зылуы немесе дау тудырған азаматтық қ±қықтардың қорғаудың жүзеге асырылуы іс жүргізу зандылықтарында бекітілген сот, тµрелік сот, аралыќ сотта қаралады.
Әкімшілік тєртіппен азаматтық қ±қықтарды қорғау занда кµзделген жағдайларда жүзеге асырылады. Әкімшілік тєртіппен қабылданған ќаулыларѓа сотқа арыздануға болады.
Даусыз қ±қықтармен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау бойынша функцияларды нотариустермен басқа да лауазымды түлғалар орындай алады. Нотариустер мәмілелерде куәландырады, м±рагерлік мүлікті сақтауға шара қолданады, м±рагерлік қ±қығы туралы куєлік береді, ерлі-зайыптылар мүлікке үлес меншігіне ие қ±қығы туралы куєлік береді.
Бірақта еңбек даулары тікелей дау жанжал пайда болған жерде еңбек даулары бойынша комиссия қарайды, ал ±жымдық еңбек дауларын-жарастырушы комиссиялар қарайды.
Түрлі қ±қықты қорғау нысандары арасында сот жетекші рольді атқарады, оның қызметі азаматтық іс жүргізу қ±қығының нормаларымен белгіленген. Адамдардың б±зылған қ±қықтарының сотпен қорѓалуы тиімді болып келеді.
Сот арқылы қорғалу қ±қығы- конституциялық қ±қық болып табылады. Әркімнің қ±қығы мен бостандығы сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі. Азаматтардың қ±қығын қорғау кезіндегі сот билігі азаматтық сот µндірісі араласуымен жүзеге асырылады.
Азаматтық сот өндірісі деп- азаматтық іс жүргізу қ±қығы мен нормаларымен анықталған азаматтық іс бойынша төртібі айќындалады.
Азаматтық істер деп- қ±қық қатынастарының кең спектірінен -Конституциялық, әкімшілік, қаржы, жер, азаматтық, еңбек, т±рғын үй жөне тағы басқа келіп шығатын істер айтылады.
Азаматтық сот өндірісінің міндеттеріне азаматтарды ±йымдардың жєне олардың бірлестіктерінің мүдделерін заңмен қорғауын және олардың қ±қықтары мен бостандықтарын заңмен қорғау жатады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен роль атќарады, қ±қық б±зушылық пен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекетпен азаматтардың мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, жандарды б±лжытпай сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдары қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге қоғамдық және мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жеке меншік жүйесін, саяси, еңбек, баспана жене азаматтардың басқа да жеке өрі мүліктік мүдделерін қорғау мақсатындағы , сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындарының, мекемелерінің, кооперативтерінің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, д±рыс қарап шешу жатады.
Азаматтық сот төрелігі сот можілістерінде азаматтардың, мемелекеттік көсіпорындарының, мекемелердің, кооперативтермен басқа да қоғамдық ±йымдардың қ±қықтары мен мүдделерін қорғайтын даулар бойынша азаматтық істерді қарап, шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот арқылы қорғалуы, заңдьлықтың тек сот арқыльт іске асуы, азаматтардың заң жєне сот алдындағы теңдігі, істі қараудағы алқалық, соттардың тєуелсіздігі жөне олардың тек заңға ғана бағынуы ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы тәрізді конституциялық негіздерге сүйенеді.
Сот арқылы қорғануға азаматтардың қ±қығының мөні кез-келген адам жөне үйьтм занды тәртібімен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып немесе н±ќсан келтірген жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш береді. Ол өтініште талап арызда µзінің талабын негіздеп көрсетеді.
Алайда сот арқылы қорғалу қ±қығын тиімді пайдалану үшін қай сотқа шағымдану қажет, сотқа жазған арыздың нысаны мен мазм±ны сай болуы керек. Азаматтық іс сот ісін жүргізудің қай түрі бойынша қаралуға жататынын, іске қатысуға кім тартылатынын даулы қ±қықтық қатынастар материалдық қ±ќыќтыњ қай нормасымен реттелетінін, сондай-ақ талабын растайтын қандай дөлелдер ±сынылуы керек екендігін білу қажет.
Қүқықтың қорғалу төсілі-материалдық қүқық категориясы болып табылады. Қүқықты қорғау тәсілі Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне берілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 -бабының 2-тармағына сәйкес єркім өз қүқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға қүқылы, ал Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар "Қазақстан Республикасындағы соттар жөне судьялар мәртебесі туралы" жарлығы 5-бабының 1 және 2 тармақтары єр азаматқа мемлекеттік органдардың, үйымдардың, лауазымды жөне басқа түлғалардың Қ.Р.Конституциясында және зандарында көзделген қүқықтарына, бостандықтарына жөне занды мүдделеріне нүќсан келтіретін заңсыз шешімдері мен әрекеттерінен сот арқылы қорғалуына кепілдік береді.
Қ±қықтың қорғау формасы- процессуалдық сипаттағы категория. Қ±қықты қорғау формасы деп қ±қықты қорғау бойынша тиісті органдардың қызметінің заң жүзінде анықталуы: ол- қ±қық нормаларының қолданылуы іс жүзіндегі жағдайды анықтау бойынша қ±қықты қорғау тәсілін жєне шешім шығаруды анықтау. Заң жүзіндегі қ±қықты қорғау төсілін қолдану бір ғана емес, қ±қықты қорғаудың бірнеше нысандарымен жүзеге асырылады.
Қ±қықты қорғау нысандарының кµп түрлілігі бірқатар факторлардың әрекетімен түсіндіріледі.
Қ±қықтың б±зылуы немесе дау тудырған азаматтық қ±қықтардың қорғаудың жүзеге асырылуы іс жүргізу зандылықтарында бекітілген сот, тµрелік сот, аралыќ сотта қаралады.
Әкімшілік тєртіппен азаматтық қ±қықтарды қорғау занда кµзделген жағдайларда жүзеге асырылады. Әкімшілік тєртіппен қабылданған ќаулыларѓа сотқа арыздануға болады.
Даусыз қ±қықтармен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау бойынша функцияларды нотариустермен басқа да лауазымды түлғалар орындай алады. Нотариустер мәмілелерде куәландырады, м±рагерлік мүлікті сақтауға шара қолданады, м±рагерлік қ±қығы туралы куєлік береді, ерлі-зайыптылар мүлікке үлес меншігіне ие қ±қығы туралы куєлік береді.
Бірақта еңбек даулары тікелей дау жанжал пайда болған жерде еңбек даулары бойынша комиссия қарайды, ал ±жымдық еңбек дауларын-жарастырушы комиссиялар қарайды.
Түрлі қ±қықты қорғау нысандары арасында сот жетекші рольді атқарады, оның қызметі азаматтық іс жүргізу қ±қығының нормаларымен белгіленген. Адамдардың б±зылған қ±қықтарының сотпен қорѓалуы тиімді болып келеді.
Сот арқылы қорғалу қ±қығы- конституциялық қ±қық болып табылады. Әркімнің қ±қығы мен бостандығы сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі. Азаматтардың қ±қығын қорғау кезіндегі сот билігі азаматтық сот µндірісі араласуымен жүзеге асырылады.
Азаматтық сот өндірісі деп- азаматтық іс жүргізу қ±қығы мен нормаларымен анықталған азаматтық іс бойынша төртібі айќындалады.
Азаматтық істер деп- қ±қық қатынастарының кең спектірінен -Конституциялық, әкімшілік, қаржы, жер, азаматтық, еңбек, т±рғын үй жөне тағы басқа келіп шығатын істер айтылады.
Азаматтық сот өндірісінің міндеттеріне азаматтарды ±йымдардың жєне олардың бірлестіктерінің мүдделерін заңмен қорғауын және олардың қ±қықтары мен бостандықтарын заңмен қорғау жатады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен роль атќарады, қ±қық б±зушылық пен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекетпен азаматтардың мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, жандарды б±лжытпай сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдары қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге қоғамдық және мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жеке меншік жүйесін, саяси, еңбек, баспана жене азаматтардың басқа да жеке өрі мүліктік мүдделерін қорғау мақсатындағы , сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындарының, мекемелерінің, кооперативтерінің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, д±рыс қарап шешу жатады.
Азаматтық сот төрелігі сот можілістерінде азаматтардың, мемелекеттік көсіпорындарының, мекемелердің, кооперативтермен басқа да қоғамдық ±йымдардың қ±қықтары мен мүдделерін қорғайтын даулар бойынша азаматтық істерді қарап, шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот арқылы қорғалуы, заңдьлықтың тек сот арқыльт іске асуы, азаматтардың заң жєне сот алдындағы теңдігі, істі қараудағы алқалық, соттардың тєуелсіздігі жөне олардың тек заңға ғана бағынуы ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы тәрізді конституциялық негіздерге сүйенеді.
Сот арқылы қорғануға азаматтардың қ±қығының мөні кез-келген адам жөне үйьтм занды тәртібімен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып немесе н±ќсан келтірген жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш береді. Ол өтініште талап арызда µзінің талабын негіздеп көрсетеді.
Алайда сот арқылы қорғалу қ±қығын тиімді пайдалану үшін қай сотқа шағымдану қажет, сотқа жазған арыздың нысаны мен мазм±ны сай болуы керек. Азаматтық іс сот ісін жүргізудің қай түрі бойынша қаралуға жататынын, іске қатысуға кім тартылатынын даулы қ±қықтық қатынастар материалдық қ±ќыќтыњ қай нормасымен реттелетінін, сондай-ақ талабын растайтын қандай дөлелдер ±сынылуы керек екендігін білу қажет.
№1 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен
жүйесі.
1. Сабақ жоспары:
1.Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
бойынша азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының міндеттері.
2.Сот билігі және сотта қорғануға құқық туралы Қазақстан Республикасының
Конституциясы.
3.Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың
нысандары.
4.Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі.Азаматтық іс жүргізу құқығының
пәні,әдісі,жүйесі және дерек көздері.
5.Азаматтық сот ісін жүргізудің түсінігі;оның түрлері және сатылары.
6.Азаматтық іс жүргізу нысаны (түсінігі,мәні,негізгі белгілері және
азаматтық істі қарау мен шешу үшін маңызды).
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтар немесе ұйымдардың құқығын басқа басқа түлғалар
тарапынан бұзған жағдайда,сондай-ақ қүқықтың алдағы уақытта бұзылу қаупі
болғанда қорғаудың белгілі бір шараларын объективті қолдану қажеттігі пайда
болады. Ол міндетті тарапқа қатысы бойынша құқықтың қорғалу тәсілі.
Қүқықтың қорғалу төсілі-материалдық қүқық категориясы болып табылады.
Қүқықты қорғау тәсілі Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне
берілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 -бабының 2-тармағына сәйкес
єркім өз қүқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға қүқылы, ал
Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар "Қазақстан
Республикасындағы соттар жөне судьялар мәртебесі туралы" жарлығы 5-бабының
1 және 2 тармақтары єр азаматқа мемлекеттік органдардың, үйымдардың,
лауазымды жөне басқа түлғалардың Қ.Р.Конституциясында және зандарында
көзделген қүқықтарына, бостандықтарына жөне занды мүдделеріне нүќсан
келтіретін заңсыз шешімдері мен әрекеттерінен сот арқылы қорғалуына
кепілдік береді.
Қ±қықтың қорғау формасы- процессуалдық сипаттағы категория. Қ±қықты
қорғау формасы деп қ±қықты қорғау бойынша тиісті органдардың қызметінің заң
жүзінде анықталуы: ол- қ±қық нормаларының қолданылуы іс жүзіндегі жағдайды
анықтау бойынша қ±қықты қорғау тәсілін жєне шешім шығаруды анықтау. Заң
жүзіндегі қ±қықты қорғау төсілін қолдану бір ғана емес, қ±қықты қорғаудың
бірнеше нысандарымен жүзеге асырылады.
Қ±қықты қорғау нысандарының кµп түрлілігі бірқатар факторлардың
әрекетімен түсіндіріледі.
Қ±қықтың б±зылуы немесе дау тудырған азаматтық қ±қықтардың қорғаудың
жүзеге асырылуы іс жүргізу зандылықтарында бекітілген сот, тµрелік сот,
аралыќ сотта қаралады.
Әкімшілік тєртіппен азаматтық қ±қықтарды қорғау занда кµзделген
жағдайларда жүзеге асырылады. Әкімшілік тєртіппен қабылданған ќаулыларѓа
сотқа арыздануға болады.
Даусыз қ±қықтармен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау бойынша
функцияларды нотариустермен басқа да лауазымды түлғалар орындай алады.
Нотариустер мәмілелерде куәландырады, м±рагерлік мүлікті сақтауға шара
қолданады, м±рагерлік қ±қығы туралы куєлік береді, ерлі-зайыптылар мүлікке
үлес меншігіне ие қ±қығы туралы куєлік береді.
Бірақта еңбек даулары тікелей дау жанжал пайда болған жерде еңбек
даулары бойынша комиссия қарайды, ал ±жымдық еңбек дауларын-жарастырушы
комиссиялар қарайды.
Түрлі қ±қықты қорғау нысандары арасында сот жетекші рольді атқарады,
оның қызметі азаматтық іс жүргізу қ±қығының нормаларымен белгіленген.
Адамдардың б±зылған қ±қықтарының сотпен қорѓалуы тиімді болып келеді.
Сот арқылы қорғалу қ±қығы- конституциялық қ±қық болып табылады.
Әркімнің қ±қығы мен бостандығы сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі.
Азаматтардың қ±қығын қорғау кезіндегі сот билігі азаматтық сот µндірісі
араласуымен жүзеге асырылады.
Азаматтық сот өндірісі деп- азаматтық іс жүргізу қ±қығы мен
нормаларымен анықталған азаматтық іс бойынша төртібі айќындалады.
Азаматтық істер деп- қ±қық қатынастарының кең спектірінен -Конституциялық,
әкімшілік, қаржы, жер, азаматтық, еңбек, т±рғын үй жөне тағы басқа келіп
шығатын істер айтылады.
Азаматтық сот өндірісінің міндеттеріне азаматтарды ±йымдардың жєне
олардың бірлестіктерінің мүдделерін заңмен қорғауын және олардың қ±қықтары
мен бостандықтарын заңмен қорғау жатады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен роль атќарады, қ±қық
б±зушылық пен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекетпен азаматтардың
мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, жандарды б±лжытпай
сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдары қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге
қоғамдық және мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жеке меншік
жүйесін, саяси, еңбек, баспана жене азаматтардың басқа да жеке өрі мүліктік
мүдделерін қорғау мақсатындағы , сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындарының,
мекемелерінің, кооперативтерінің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, д±рыс қарап шешу
жатады.
Азаматтық сот төрелігі сот можілістерінде азаматтардың, мемелекеттік
көсіпорындарының, мекемелердің, кооперативтермен басқа да қоғамдық
±йымдардың қ±қықтары мен мүдделерін қорғайтын даулар бойынша азаматтық
істерді қарап, шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот
арқылы қорғалуы, заңдьлықтың тек сот арқыльт іске асуы, азаматтардың заң
жєне сот алдындағы теңдігі, істі қараудағы алқалық, соттардың тєуелсіздігі
жөне олардың тек заңға ғана бағынуы ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы
тәрізді конституциялық негіздерге сүйенеді.
Сот арқылы қорғануға азаматтардың қ±қығының мөні кез-келген адам жөне
үйьтм занды тәртібімен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып
немесе н±ќсан келтірген жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш береді. Ол
өтініште талап арызда µзінің талабын негіздеп көрсетеді.
Алайда сот арқылы қорғалу қ±қығын тиімді пайдалану үшін қай сотқа
шағымдану қажет, сотқа жазған арыздың нысаны мен мазм±ны сай болуы керек.
Азаматтық іс сот ісін жүргізудің қай түрі бойынша қаралуға жататынын, іске
қатысуға кім тартылатынын даулы қ±қықтық қатынастар материалдық қ±ќыќтыњ
қай нормасымен реттелетінін, сондай-ақ талабын растайтын қандай дөлелдер
±сынылуы керек екендігін білу қажет.
Жеке жөне занды түлғалардың, прокурорлардың сондай-ақ мемлекеттік
басқару органдарының қоғамдық бірлестіктердің жєне µзге адамдардың
қ±қықтары мен мүддесін заң бойынша қорғай алатын жағдайларда басқа
±йымдардан жазбаша арыздары сотта азаматтық іс қорғауға негіз болады.
Сотқа талап өндірісінің істері бойынша талап арыздары, ал ерекше
талап іс ж‰ргізу (өкімшілік-қ±қықтық қатынастарынан туындайтын) істер
бойынша жєне ерекше іс ж‰ргізу істер бойынша-арыздармен µтініштер беріледі.
Берілген арызды сот қарап шығып, оның іс жүргізуге қатысы барма жөне пайда
болған қ±қықтық қатынастарды шешеді. Егерде талап арызда көрсетілген жайлар
сот арқылы қорғауын қ±қылы деп таныса, онда сот ол арызды µз өндірісіне
қабылдау туралы шешім шығарады. Сол уақыттан бастап азаматтық іс пайда
болады жєне сот µндірісі пайда болады.
Сот, мүдделі түлғалар, басқа да сот ісіне қатысушылар іс қараған кезде
бірқатар әрекеттер жасайды. Сот мәжілісіне қатысады, түсініктеме береді
т.б. соттың бүкіл өрекеті іске қатысушылар, іске қатысуы бар басқа да
қатысушылар єрекеттеріне шешім шығару, оған шағымдалу, орындалу, кәзіргі
кездегі заң күші бар нормалар шегінде өрекет ететіндіктен процессуалдық
әрекет болып табылады, осыдан келіп азаматтық сот өндірісі келіп шығады.
Азаматтық іс жүргізу соттың тараптардың, іс жүргізуге қатысушы басқада
қатысушылардың, олардың процессуалдық қ±қықтары мен міндеттерін қамтиды.
Процессуалдық қ±қықтық пен міндеттемелер іс жүргізу барысында жүзеге
асырылады.
Сонымен, азаматтық іс жүргізу деп бірінші сатылы соттың азаматтық
істерді қорғауы бойынша, сот актілеріне қарсылық білдіру, жоғары т±рған
соттардың кассациялық жөне қорғалу тәртібімен азаматтық іс жүргізу
қ±қығының іс жүргізу қ±қығының нормаларымен реттеліп отыратын сот өрекеті.
Сонымен, соттың бүкіл өрекеті және іс жүргізуге қатысушы т±лғалардың
єрекетінің ерекше формада жүріп отыруы процессуалдық, яғни іс жүргізу деп
аталады.
Азаматтық іс жүргізу формасының сипатты белгілеріне мыналар жатады: а
алдын-ала бекітілген процессуалдық қ±қық нормаларымен сот істерін қарау
жөне шешу тәртібі; б істің шешімін табуына мүдделі т±лғалардың істі қарау
кезіндегі сот мєжілісіне қатысуы және өздерінің қ±қықтары мен мүдделерін
қорғауы; в азаматтық іс бойынша сот шешімі дәлелдемелердің көмегімен сот
мєжілісінде бекітілген фактілерге негізделеді.
Азаматтық іс жүргізу нысаны істің шешімін табуына мүдделі тараптардың
қ±қығының қорғалуын қамтамассыз етеді, даудың д±рыс шешілуіне қ±қықтық
кепілдік беріледі, іс жүргізу қ±қығы мен міндеттемелерінің тендігін
қамтамассыз етеді. Ол соттың қ±қығы туралы даудың дүрыс шешуін материалдық
жєне іс жүргізу қ±қығының нормаларының қатаң сақтауын міндеттейді, сондай-
ақ заң жүзінде бекітілген және басқа да нормативтік актілерден іс жүргізу
кепілдігін де сақтауын да міндеттейді.
№2 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары.
1. Сабақ жоспары:
1.Соттың әділдігінің Қазақстан Республикасы Конституциясындағы
демократиялық негіздері.
2.Азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаларының түсінігі,олардың маңызы жане
жүйесі.Азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаларын сыныптаудың мәселесі.
3.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде бекітілген
азаматтық сот ісін жүргізу қағидалары.
4.Заңдылық,объективтік шындық,диспозитивтік,сай іскерлік,сотпен
қорғанудағы тараптардың процессуалдық құқықтылығы,тікелейлік және үзілістік
қағидалары.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтық іс жүргізу қ±қығының көздері шеңберінің аясы өте кең. "Азаматтық
іс жүргізу қ±қығының басты көзі- Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады.Конституция баптарында азаматтық іс жүргізу бойынша сот
өндірісінің маңызды принциптері көрсетіледі. Азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидалары (ЌР АІЖК 6-23 баптары)1.Заңдылық.
Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде
Қазақстан Республикасы Конституциясының, осы Кодекстің, басқа да
нормативтік қ±ќықтық актілердің талаптарын дөлме-дөл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың Конституцияға баянды етілген қ±қықтарына
жөне бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік қ±қықтық
актілерді қолдану қ±қығы жоқ. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе өзге де
нормативтік қ±қықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген
қ±ќықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата т±руға және Конституциялық кеңеске осы актіні
Конституциялық емес деп тану жµнінде ±сыныс жасауға міндетті. Сот
Конституциялық Кеңестің шешімін алған соң іс бойынша іс жүргізу қайта
басталады.
Істерді шешу кезінде соттың заңды б±зуына болмайды және ол заңсыз сот
актілерінің күшін жоюға өкеліп соғады. Заңның б±зылуына кінєлі судья занда
белгіленгендей жауапты болады.
Сот істі шешу кезінде мемлекеттік немесе өзге органның актісі заңға
сөйкес келмейді немесе ол өкілеттілікті асыра пайдаланып шығарылған деп
тапқан жағдайда, одан артық заң күші бар құқықтық актілерді қодданады.
Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық норамалары болмаған
жағдайда сот ұқсас қатынастарды реттейтін қ±қық нормаларын қолданады, ал
мұндай нормалар болмаған жағдайда дауды заңдардың жалпы негзідері мен
мағынасын негізге ала отырып шешеді.
Егер заң актілерінде немесе дауласушы тараптардың келісімінде тиісті
мәселелерді соттың шешуі көзделсе, сот б±л мөселелерді әділдік пен
парасаттылық өлшемдерін негізге ала отырып шешуге міндетті.2.Сот төрелігін
тек қана соттық жүзеге асыруы
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу зањдарында
белгіленген ережелер бойынша тек қана сот жүзеге асырады. Соттың биліктік
өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі занда кµзделген жауаптылыққа өкеліп
соғады.
Төтенше, сондай-ақ µзге де заңсыз қ±ралған соттар шешімінің заң күші
болмайды және орындалуға тиісті емес.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырған, ез өкілеттігін асыра пайдаланған немесе осы Кодексте көзделген
азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі б±зған соттың
шешімдері заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс.
Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін осы Кодексте көзделген төртіппен,
тек тиісті соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.3.Адамның қ±қықтарын,
бостандықтары мен зањды мүдделерін сотта қорғауӘрбір адам б±зылған немесе
даулы конституциялық қ±қықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау үшін осы Кодексте белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге
қ±қылы. Мемлекеттік органдар, занды т±лѓалар немесе азаматтар занда
көзделген жағдайларда өзге адамдардың немесе адамдардың белгісіз бір
тобының қ±қықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа
арыз беріп жүгінуге қ±қылы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
мақсатында және азаматтардың, занды т±лѓалардың қ±қықтарын, қоғамдық
жөне мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап қойып ( арыз беріп) сотқа
жүгінуге қ±қылы.
Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін занда белгіленген соттылығын
өзгертуге болмайды. Жоғарғы тү±ған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін
ісін тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны µзінің іс жүргізуіне
қабылдауға қ±қығы жоқ.
Егер заңға қайшы келсе немесе өлдекімнің қ±қығын жөне заңмен
қорғалатын мүдделерін б±зса, сотқа жүгіну қ±қығынан бас тарту жарамсыз
болады4.Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін қүрметтеуАзаматтық іс
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-ожданын
қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-өрекеттерге тиым
салынады. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың заңсыз өрекеттерінен адамға келтірілген моральдық зиян
занда белгіленген тәртіппен өтелуге тиісті.Азаматтардың жеке өмірі жөне
жеке отбасылық құпиясы заңның қорғауында болады. Әркімнің жеке салымдар мен
жинақтар, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф өзге де
хабарлар құпиясына қ±қығы бар. Азаматтық процесс барысында бүл қ±қықтарды
шектеуге зањда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол
беріледі 6.Меншікке сол с±ғылмаушылықМеншікке заңмен кепілдік беріледі.
Соттың шешімінсіз ешкімді µз мүлкінен айыруға болмайды. Азаматтық сот ісін
жүргізу барысында адамдардың банктегі салымдары жєне басқа мүлікті
пайдалануға тиым салу, сондай-ақ оны алып қою осы кодексте кµзделген
жағдайлар мен төртіп бойынша жүргізілуі мүмкін. 7.Судьялардың тәуелсіздігі
Судья сот тµрелігін атқару кезінде тәуелсіз болады жөне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен Заңға ғана бағынады. Судьялар мен соттар
азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету болмайтын жағдайларды шешеді.
Соттың сот төрелігін атқару жөніндегі қызметіне қандай да болсын араласуға
жол берілмейді жөне ол заң бойынша жауаптылыққа өкеліп соғады. Нақты істер
бойынша судьялар есеп бермейді. Судьялар тєуелсіздігінің кепілдігі
Қазақстан Республикасыньтң Конституциясымен жєне Заңмен белгіленген.
Барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі
Азаматтық істер бойынша сот тµрелігі заң мен сот алдындағы теңдік негізінде
жүзеге асырылады. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында: азаматтардың
ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі,
єлеуметтік, лауазымдық жөне мүліктік жағдайы, жынысы, нөсілі, үлты, тілі,
дінге козқарасы, сенімдері, түрғылықты жері жµніндегі себептермен немесе
µзге де кез-келген мєн-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс; зањды т±лғалардың
ешқайсысына артықшылық берілмейді жєне олардың ешқайсысы да орналасқан
жеріне, ±йымдық-қ±қықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік нысанына және
басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс; азаматтық қ±қықтық
жауапкершіліктен имммунитеті бар адамдарға қатысты азаматтық сот ісін
жүргізуге талаптары Қазақстан Республикасының Конституцияда, осы Кодексте,
осы зандарда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда
белгіленеді.
1. Сот ісін жүргізу тілі.Азаматтық істер бойынша сот ісі мемлекеттік тілде
жүргізіледі,ал қажет болған жағдайда сот ісін жүргізуде мемлекеттік тіл
мен орыс тілі немесе басқа тілдер бірдей қолданылады
Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берілген тілге қарай сот ±йғарымымен
белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу бастапқы
белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.
Іс жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қатысушы
адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру, шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу осы Кодексте белгіленген тәртіппен
аудармашының қызметін тегін пайдалану қүқығы түсіндіріледі және қамтамсыз
етіледі.
Азаматтық сот ісін жүргізуде қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған істің
заң бойынша қажетті іс материалдарын сот ісін жүргізу тіліне сот
тегін аударып беруді қамтамасыз етеді. Сот процесіне қатысушы адамдарға
сотта сөйленген сөздің басқа тілде айтылған бµлігін сот ісін жүргізу тіліне
тегін
аударып беруді қамтамасыз етіледі.
5.Сот қ±жаттары іске қатысушы адамдарға олардың ана тіліне немесе олар
білетін басқа тілге аударып беріледі.
Тараптардың айтысуы мен тең ќ±ќықтылығы
1.Азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың айтысуы мен тең қ±қықтылығы
негізінде жүзеге асырылады. Тараптар бірдей іс жүргізу
қ±қықтарын пайдаланады жөне бірдей іс жүргізу міндеттерін көтереді.
2.Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында µз айқындамасын
тандап алады, оны қорғау єдісі мен амалдарын дербес жөне соттан, басқа
органдар мен адамдардан тәуелсіз түрде тањдап алады. Сот істің нақты мөн-
жайын анықтау мақсатында µз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған,
алайда тараптың дөлелді өтініші бойынша оған осы Кодексте көзделген төртіп
пен қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
3.Істі қараушы сот обьективтілікті жөне әділдікті сақтай отырып
істің мән-жайын толық және обьективті зерттеуге тараптардың қ±қықтарын іске
асыруы үшін қажетті жағдайлар жасайды, іске қатысушы адамдарға олардыњ
қ±қықтары мен міндеттерін түсіндіреді, іс жүргізу әрекеттерін жасаудың
немесе жасамаудың салдары туралы ескерт еді жоне осы Кодексте көзделген
жағдайларда
олардың оз қүқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Сот іс жүргізу шешімін
зерттеуге қатысу тараптардың әрқайсысына бірдей негізде қамтамасыз етілген
дәлелдемелерге ғана негіздейді.
4.Сот тараптарға бірдей және құрметпен қарайды.
11.Куәлік жауап беру міндетінен босатуЕшкім өзіне, ж±байына (зайыбына)
және ауқымы заңмен айқындалған жақын туыстарына қарсы куәлік беруге
міндетті емес.
Діни қызметшілер тәубаға келіп, өздеріне сенім білдірген адамға қарсы
куәлік беруге міндетті емес. Осы баптың бірінші жөне екінші
бөліктерінде көзделген жағдайларда аталған адамдар жауаптар беруден бас
тартуға қ±қылы және б±л үшін қандай да болсын жауапқа тартылмайды.12.Сотта
істі қараудың жариялылығыБарлық соттар мен барлық сот сатыларында сотта
істі қарау ашық жүргізіледі. Мемлекеттік қ±пиялар болып табылатын
мәліметтері бар шешімдерді хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу
қ±пиясын жеке отбасылық, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын
қ±пияларды азаматтар өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді
сақтауды қамтамасыз ету қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі
келтіретін өзге де мән-жайларды негізге алған іске қатысушы адамның
өтінішін сот қанағаттандырѓан кезде, сондай-ақ осы Кодекстің 178-бабының
алтыншы бөлігінде көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық сот
отырысында жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Б±лай болмаған жағдайда б±л
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото жөне кино қ±жаттарын, дыбыс
жөне бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық қ±ралдардың көмегімен алынған
жеке сипаттағы мєліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар, олардың
µкілдері, ал қажет болған жағдайларды куәлар, сарапшылар, мамандар,
аудармашылар да қатысады.
Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы дәлелді ±йғарым
шығарады. Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын адамдар немесе
куөлер болмаса 16 жасқа толмаған азаматтар жіберілмейді.
Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің барлық
ережелері сақталып отырады.Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына
қатысушы азаматтардың сотта істі қарау барысын залда отырған орындарына
жазып алуға немесе дыбыс жазуды пайдаланып, жазып алуға қ±қығы бар. Сотта
істі қарау барысында киноға жене суретке түсіру, бейнетаспаға жазу, тікелей
радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере
отырып берген р±қсат бойынша ғана мүмкін болады. Б±л іс-әрекетті сот
отырысының қалыпты жүруге бµгет жасамауға тиіс жөне оның уақытын сот шешуі
мүмкін13.Сотта істі қарау барысыныда қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Сотта істі қарау соттың қалыпты жүмысын және процеске қатысушылардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жағдайда жүргізіледі. Судьялар мен сот
отырысы залында отырған азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында тµрағалық етуші істі қарау кезінде қатысқысы келетін адамдарға
тексеру жүргізу, оның ішінде олардың жеке басын куәландыратын құжаттарды
тексеру, жеке өздерін тексеру және олар алып келген заттарды тексеру туралы
өкім бере алады.14.Сот актілерінің мівдеттілігі. Сот азаматтық істер
бойынша сот актілерін шешімдер, ұйғарымдар қаулылар мен бү±рықтар нысанында
қабылдайды.Зањды күшіне енген сот шешімдер, ±йғарымдары, қаулылары мен
б±йрықтары сондай-ақ, соттар мен судьялардың заңды өкімдері, талаптары
тапсырмалар, шақырулар мен басқа да жолданыстары барлық мемлекеттік органда
жергілікті өзін-өзі басқару органдары қоғамдық бірлестіктер, басқа да зањды
түлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін міндетті және Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында мүлтіксіз орындалуға тиіс. Сот актісінің
міндеттілігі іске қатыспаған мүдделі адамдардың б±зылған немесе дауалы
қ±қықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
сотқа жүгіну мүмкіндігінен айырмайды. Сот актілерін орындамау, сол сияқты
сотты сыйламаудың өзге де көрініс занда көзделген жауаптылыққа әкеп
соғады.15.Іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы.
Соттың өрекеттері мен шешімдеріне осы Кодексте белгіленген төртіппен шағым
жасалуы мүмкін. Іске қатысушы адамдардың осы Кодексте белгіленген төртіп
пен шешімді жоғары т±рған сотта қайта қаратуға қ±қығы бар.
Қазақстан Республикасының Конституциясы - Азаматтық іс жүргізу
зандылықтарының дамуының қ±қықтыќ базасы болып табылады. Конституцияда
өділеттілік принциптері мен қатар азаматтардың сот арқылы қорғану қ±қығын
бекітеді.
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін
жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, ҚР Конституциясына мына
халықаралық қ±қықтың жалпы ж±рт таныған принциптері мен нормаларына
негізделген ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексімен айқындалады, сондай-ақ ҚР
халықаралық шарттық жєне өзге де міндеттемелері, сондай-ақ ҚР
Конституциясының Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық
іс жүргізу қ±қығының қ±рамдас бөлігі болып табылады.
Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу қ±қығының көздеріне ҚР басқа да зандары:
"ҚР Прокуратурасы туралы", "Конституциялық кеңесі", "Сот және сот төрелігі"
жєне Қазақстан Республикасында шығатын барлық зандар, нормативтік
актілермен зандарда азаматтық іс жүргізу қ±қығының көздері болып табылады.
1. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1.Граждански процесс . М. 1993 г. Под ред. Шакарян С.Ш
2.Тараненко В. Ф Принципы диспозитивности и состязательности в
современном гражданском процессе. М., 1990
3.Семенов В.М. Конституционные принципы судопроизводства. М. 1982
4.Шакарян М.С. Субъекты Гражданского процессуального права М. 1970
5.Ошбалин Ю.А. Средства и способы обеспечения индивидуальной свободы
личности в гражданском материальном и процессуальном праве. Тверь-
1991.
№3 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің ведомстволық бағыныштылығы
1. Сабақ жоспары:
1.Ведомстволық бағыныштылықтың түсінігі және түрлері.
Азаматтар мен ұйымдардың субъективтік құқықтары мен мүдделерін қорғауды
жүзеге асыратын органдар.
2. Азаматтық істердің соттарға ведомстволық бағыныштылығы
(түсінігі,маңызы). Азаматтық істердің сотқа ведомстволық бағыныстылығының
жалпы ережелері.
3. Даулардың аралық соттың шешуіне беру.
4. Сот ведомстволық бағыныстылығының басымдылығы.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттері, азаматтардың, мемлекеттің және
±йымдардың б±зылған немесе даулы қ±қықтарын, бостандықтарын жөне заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау зандылықпен қ±қық төртібін нығайту, қ±қық
б±зушылыќтыњ алдын алу болып табылады.
Сот істерді азаматтық сот істерін жүргізу тәртібімен шешу кезінде ҚР
Конституциясын, Азаматтық іс жүргізу Кодексінің, басқа да нормативтік
қ±қықтық актілер ќолданылады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен ықпал атқарады, қ±қық
б±зушылықпен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекет пен азаматтардың
мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, заңдарды б±лжытпай
сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдар қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге
қоғамдық жөне мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жекеменшік
жүйесін, саяси, еңбек, баспана және азаматтардың басқа да жеке әрі мүліктік
мүдделерін қорғау мақсатындағы, сондай-ақ мемлекеттік көсіпорындардың,
мекемелердің, кооперативтердің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, дүрыс шешеді.
Азаматтық сот төрелігі сот мәжілістерінде азаматтардың, мемлекеттік
кәсіпорындардың, мекемелердің, кооперативтер мен басқа да қоғамдық
ұйымдардың қ±қықтармен мүдделерін қарайтын даулар бойынша азаматтық істерді
қарап шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот арқылы
қорғануы, заңдылықтың тек сот арқылы іске асуы, азаматтардың заң жөне сот
алдында тендігі, сот істі қараудағы алқалық, соттардың төуелсіздігі жөне
олардың тек заңға ғана бағынуы, ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы
төрізді конституциялық негіздерге сүйену басты орында болады.
Сот арқылы қорғануға аазаматтардың қ±қығының мәні кез-келген адам және
±йым занды тәртіппен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып немесе
аяққа тапталған жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш беруіне болады. Тек қана
сот қамтамасыз ететін сот төрелігі принципі дегеніміз: сот төрелігі соттың
ерекше компетенциясы екендігі білдіреді. Б±л принциптің заңдылығын
нығайтуға нақтылы фактының барлық жағдаяттарын д±рыс анықтауға сµйтіп
дөлелді шешім шығаруға зор маңызы бар. Конституцияның 75-бабында былай
айтылған: ҚР- да сот төрелігін тек сот жүргізе алады. Б±л айтылған ерекше
заңдыльтқты нығайтуда, нақты деректі барлық жағдайда объективті түсіндіруді
қамтамассыз етуді, ол жөнінде негізделген шешім шығаруда маңызды орынға ие.
Заңмен сот алдындағы азаматтардың теңдігі азаматтық істер бойынша сот
төрелігін іске асыруда ешкімге де артықшылық берілмейтінін білдіреді. Шығу
тегіне, өлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нөсілдік ерекшелігі және
±лтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, кәсібінің тендігі мен
сипатына, т±рған орнына және басқа жағдайларға қарамастан, заңмен сот
аддында барлық азаматтар тең. Б±л өрбір азамат заңмен бірдей қорғалады,
оның алдындағы жауапкершілігі де бірдей, өз мүдделерін қорғауда бірдей
процессуалдық өкілдіктерді пайдаланады дегенді білдіреді. Б±л принцип
азаматтардың қ±қықтарын толық қамтамассыз ету үшін маңызды болып табылады.
Соттардың теуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуын олардың сот
төрелігін жүзеге асыруында көлденең адамадардың ықпалын, єсерін жоққа
шығару деген сөз емес. Азаматтық істер заң негізінде ғана, істің барлық
жағдаяттарын толық және объективті зерттей отырып, жан-жақты негізделген
судьялар ішкі сезімінің негізінде шешіледі. Б±л принцип зањдылықты қатаң
бақылауда үлкен маңызға ие.
Сот ісін жүргізудін ±лттық тіліне қатысты азаматтық процессуалдық
кодекстің 8-бабы азаматтық істер бойынша сот істері Қазақстанда қазақ
тілінде, ал орыс жөне өзбек, ±йғыр ±лттары басым жерде орыс және өзбек,
±йғыр тілдерінде жүргізіледі деп белгіленген. Сот ісі жүргізілетін тілде
берілмейтін адамға ана тілінде мәлімдеме жасау, түсініктемелер жөне
айғақтар беру, сотта ана тілінде сөйлеп арыз жасау, сондай-ақ аудармашы
қызметін пайдалану қ±қығы қамтамасыз етіледі.
Сот ісін жүргізудегі жариялық істі ашық қарау, яғни азаматтардың
жалпы б±қарасының алдында қарау құқық б±зушылармен күресте азаматтардың
белсенділігіне ықпал жасап, тәрбиелік т±рғыдан әсер етіп қана қоймайды,
сонымен бірге қабылданған шешім үшін сот қ±рамның жауапкершілігінің күшейту
сөйтіп сотты қоғамдық бақылауға ықпалын тигізеді.
Жабық сотта жүргізу іске қатысушы адамдардың жеке басына тән қ±пия
сыры жария болуының аддын алу мақсатында, соттың себепті түрде анықтауы
бойынша р±қсат етіледі.
Сот төрелігі -ҚР Конституциясына сөйкес Жоғарғы Соттың, облыстық,
ќалалық соттардың аудандық халық соттарында ж‰ргізіледі. ЌР Жоғарғы соты
Республиканың Жоғарғы сот органдары болып табылады және жергілікті
соттардың қызметіне бақылау жасайды. Ол өз ісін сот төрелігін іске асыруда
зандарды д±рыс жөне біріңғай қолдануды қамтамассыз етуді, азаматтарға
төрбиелік мєндегі ықпал жасауға ж±мылдырады.
ЌР Жоғарғы сот Жоғарғы сот Пленумі қ±рамында әрекет жасайды. Ол сот
қадағалау төртібінде іс қарау бойынша ең жоғарғы сот бастамашылыѓы сондай-
ақ жаңадан жасалған жағдаяттар бойынша соттарға басшылық түсініктемелер
беруге қ±қылы.
Сот төрелігін д±рыс жүзеге асыру үшін сот істеуіне жататын азаматтық
істердің санаттарын, сондай-ақ олардың соттылығын айқын белгілеудің маңызы
зор.
Азаматтық қ±қықтарды қорғау және сот шаруашылық істер жөнінідегі алқа
жөне аралық соттар және басқа да қоғамдық органдар арқылы іске асырылады.
Бұл органдар арасындағы қүзіреттерді шектеу азаматтық істерді
шешудегі ведомстволық баѓыныстылыќ деп аталады.
Азаматтық іс ж‰ргізу кодексінде 24-бабында белгіленгендей, егер
б±зылѓан немесе даулы ќ±ќыќтарды, бостандыќтарды жєне зањмен ќорѓалатын
м‰дделерді ќорѓау туралы істерді соттар азаматтыќ сот ісін ж‰ргізу
тєртібімен ќарайды. Соттар азаматтыќ, отбасылыќ, ењбек, т±рѓын ‰й,
єкімшілік, ќаржы, шаруашылыќ, жер ќатынастарынан, табиѓи ресурстарды
пайдалану мен ќоршаѓан ортаны ќорѓау жµніндегі ќатынастар мен басќа да
ќ±ќыќтыќ ќатынастардан, оныњ ішінде бір тараптыњ екінші тарапты билікпен
баѓындыруына негізделген ќатынастардан туындайтын даулар жµніндегі талап
ќоюды ќарайды.
Соттылық дегеніміз - сот қорғайтын істердің мәселесін шешуді ескере
отырып, өрбір наќты азаматтық істегі занды белгілердің жиынтығы. Істің
заңдық қасиеттеріне байланысты азаматтық істерді шешуде соттардың өз
арасындағы сот жүйесі қ±қықтылығының көлемін, қ±зіретін шектейді. Істі
неғ±рлым өділ шешу мақсатында талап-арызды жауапкердің т±ратын жері бойынша
сотқа ±сынып, қарау қабылданған.
Заң негізіне тиісті қ±қықтары мен міндеттері бар адамдардың қатысуы
мен азаматтық сот жүргізу ісі жүзеге асырылады. Азаматтық процеске
қатысушылар мемлекеттік басқару органдары, көсіподақтары, мемлекеттік
мекемелер кәсіпорындары, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар немесе өзінің
құқықтары мен басқа адамдардың заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа талап-
арыз берген жекелеген азаматтар бола алады.
Іске қатысушы куә, сарапшы, аудармашылар процестегі ролі – сотқа
жағдаятты түсіну барысында жене дұрыс шешім шығару үшін көмек көрсету.
Азаматтық процессте тараптар ретінде талапкер жөне жауапкер шығады.
Талапкер дегеніміз - өзінің азаматтық қ±қығын қорғауға байланысты сотқа
жүгінген адам. Жауапкер - өзіне арналған талап арызға байланысты сотқа
тартылушы адам.
АПК-нің 22-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар, кооперативтік және
занды т±лға қ±қығына ие қоғамдық ±йымдар талапкер және жауапкер бола алады.
Тараптар процесте қ±қықтық үлкен ауқымына ие. Талапкер, жаупкерде
бірдей процестік қ±қықты пайдаланады. Олар істің материалдары мен танысуға,
сот қ±рамы туралы арыз беруге, прокурорға, сарапшыға, аудармашыға жүгінуте,
сотқа дәлелдемелер беруге, процессінің кез келгкн уақытында іске қатысушыға
басқа адамдарға, куәлерге, сарапшыларға сауалдар беруге қ±қылы. Мөлімдеме
жасауға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, сот
талқылауындағы мөселелер бойынша өзінің дәлелдері мен болжамдарын
келтіруге, соттың шешімі мен анықтамасына шағым беруге және заңда көзделген
басқа да процестік ерекеттерге қ±қылы.
Заң тараптарды өздеріне тиесілі процессуалдық қ±қықтарды адал
пайдалануға міндеттейді. Үшінші жақтағы адамдар сот процессіне даулы
мәселеге дербес талап қойған өз өтініштері бойынша қатысады. Б±л жағдайда
олар іске сот шешімінің қаулысына дейін кірісіп, барлық қ±қықтарды
пайдаланады жоне талапкердің барлық міндеттерін мойнына алады.
' Сот шешіп шығарғанша тараптардың, прокурордың немесе соттың ±сыныс
жасап, бастама білдіруімен талапкер жағында іске үшінші адам араласуы
мүмкін. Сот өз бастамасы бойынша ж±мысқа қайта орналастыру жөніндегі іс
бойынша, атап айтқанда, өз µкімімен ж±мыстан босату немесе басқа ж±мысқа
ауыстыру қ±былысы жүргізілген лауазым иесінің жағында, яғни жауапкер
жағында үшінші адамды іске тарта алады. Процесске қатысушының процессуалды
қ±қықтары мен міндеттері берілген лауазым иесін былайша тарту ж±мысшылармен
қызметшілердің б±зылған қ±қықтарын қалпына келтіру туралы мєселені соттың
толық, объективті шешуіне өсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге лауазым
иесінің өзіне занды қалай б±зғанын түсіндіруге ықпал жасайды. Түптеп
келгенше, мұның бөрі сондай қ±қық б±зушылықтың алдын алу үшін маңызды.
Республиканың бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар занды барлық
органдар мен азаматтардың дөл және біркелкі орындауын қадагалайды: талап
қайтып, процесстің кез-келген сатысында іске араласып кетуге қ±қылы. Заң
прокурорлардың қатысуын міндеттейтін іс шеңберлерінің белгіленген.
№4 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің соттылығы
1. Сабақ жоспары:
1. Соттылықтың түсінігі және түрлері. Тектік соттылық.
Аудандық (қалалық) соттың және оған теңестірілген соттың соттауына жататын
азаматтық істер. Облыстық және оған теңестірілген соттың соттауына жататын
азаматтық істер.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының соттауына жататын азаматтық
істер. Аумақтық соттылық және оның түрлері.
2. Істің бір соттың жүргізуінен алып басқа сотқа берудің тәртібі.
Соттылық ережелердің сақтамаудың салдары.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттері, азаматтардың, мемлекеттің және
±йымдардың б±зылған немесе даулы қ±қықтарын, бостандықтарын жөне заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау зандылықпен қ±қық төртібін нығайту, қ±қық
б±зушылыќтыњ алдын алу болып табылады.
Сот істерді азаматтық сот істерін жүргізу тәртібімен шешу кезінде ҚР
Конституциясын, Азаматтық іс жүргізу Кодексінің, басқа да нормативтік
қ±қықтық актілер ќолданылады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен ықпал атқарады, қ±қық
б±зушылықпен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекет пен азаматтардың
мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, заңдарды б±лжытпай
сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдар қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге
қоғамдық жөне мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жекеменшік
жүйесін, саяси, еңбек, баспана және азаматтардың басқа да жеке әрі мүліктік
мүдделерін қорғау мақсатындағы, сондай-ақ мемлекеттік көсіпорындардың,
мекемелердің, кооперативтердің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, дүрыс шешеді.
Азаматтық сот төрелігі сот мәжілістерінде азаматтардың, мемлекеттік
кәсіпорындардың, мекемелердің, кооперативтер мен басқа да қоғамдық
ұйымдардың қ±қықтармен мүдделерін қарайтын даулар бойынша азаматтық істерді
қарап шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот арқылы
қорғануы, заңдылықтың тек сот арқылы іске асуы, азаматтардың заң жөне сот
алдында тендігі, сот істі қараудағы алқалық, соттардың төуелсіздігі жөне
олардың тек заңға ғана бағынуы, ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы
төрізді конституциялық негіздерге сүйену басты орында болады.
Сот арқылы қорғануға аазаматтардың қ±қығының мәні кез-келген адам және
±йым занды тәртіппен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып немесе
аяққа тапталған жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш беруіне болады. Тек қана
сот қамтамасыз ететін сот төрелігі принципі дегеніміз: сот төрелігі соттың
ерекше компетенциясы екендігі білдіреді. Б±л принциптің заңдылығын
нығайтуға нақтылы фактының барлық жағдаяттарын д±рыс анықтауға сµйтіп
дөлелді шешім шығаруға зор маңызы бар. Конституцияның 75-бабында былай
айтылған: ҚР- да сот төрелігін тек сот жүргізе алады. Б±л айтылған ерекше
заңдыльтқты нығайтуда, нақты деректі барлық жағдайда объективті түсіндіруді
қамтамассыз етуді, ол жөнінде негізделген шешім шығаруда маңызды орынға ие.
Заңмен сот алдындағы азаматтардың теңдігі азаматтық істер бойынша сот
төрелігін іске асыруда ешкімге де артықшылық берілмейтінін білдіреді. Шығу
тегіне, өлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нөсілдік ерекшелігі және
±лтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, кәсібінің тендігі мен
сипатына, т±рған орнына және басқа жағдайларға қарамастан, заңмен сот
аддында барлық азаматтар тең. Б±л өрбір азамат заңмен бірдей қорғалады,
оның алдындағы жауапкершілігі де бірдей, өз мүдделерін қорғауда бірдей
процессуалдық өкілдіктерді пайдаланады дегенді білдіреді. Б±л принцип
азаматтардың қ±қықтарын толық қамтамассыз ету үшін маңызды болып табылады.
Соттардың теуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуын олардың сот
төрелігін жүзеге асыруында көлденең адамадардың ықпалын, єсерін жоққа
шығару деген сөз емес. Азаматтық істер заң негізінде ғана, істің барлық
жағдаяттарын толық және объективті зерттей отырып, жан-жақты негізделген
судьялар ішкі сезімінің негізінде шешіледі. Б±л принцип зањдылықты қатаң
бақылауда үлкен маңызға ие.
Сот ісін жүргізудін ±лттық тіліне қатысты азаматтық процессуалдық
кодекстің 8-бабы азаматтық істер бойынша сот істері Қазақстанда қазақ
тілінде, ал орыс жөне өзбек, ±йғыр ±лттары басым жерде орыс және өзбек,
±йғыр тілдерінде жүргізіледі деп белгіленген. Сот ісі жүргізілетін тілде
берілмейтін адамға ана тілінде мәлімдеме жасау, түсініктемелер жөне
айғақтар беру, сотта ана тілінде сөйлеп арыз жасау, сондай-ақ аудармашы
қызметін пайдалану қ±қығы қамтамасыз етіледі.
Сот ісін жүргізудегі жариялық істі ашық қарау, яғни азаматтардың
жалпы б±қарасының алдында қарау құқық б±зушылармен күресте азаматтардың
белсенділігіне ықпал жасап, тәрбиелік т±рғыдан әсер етіп қана қоймайды,
сонымен бірге қабылданған шешім үшін сот қ±рамның жауапкершілігінің күшейту
сөйтіп сотты қоғамдық бақылауға ықпалын тигізеді.
Жабық сотта жүргізу іске қатысушы адамдардың жеке басына тән қ±пия
сыры жария болуының аддын алу мақсатында, соттың себепті түрде анықтауы
бойынша р±қсат етіледі.
Сот төрелігі -ҚР Конституциясына сөйкес Жоғарғы Соттың, облыстық,
ќалалық соттардың аудандық халық соттарында ж‰ргізіледі. ЌР Жоғарғы соты
Республиканың Жоғарғы сот органдары болып табылады және жергілікті
соттардың қызметіне бақылау жасайды. Ол өз ісін сот төрелігін іске асыруда
зандарды д±рыс жөне біріңғай қолдануды қамтамассыз етуді, азаматтарға
төрбиелік мєндегі ықпал жасауға ж±мылдырады.
ЌР Жоғарғы сот Жоғарғы сот Пленумі қ±рамында әрекет жасайды. Ол сот
қадағалау төртібінде іс қарау бойынша ең жоғарғы сот бастамашылыѓы сондай-
ақ жаңадан жасалған жағдаяттар бойынша соттарға басшылық түсініктемелер
беруге қ±қылы.
Сот төрелігін д±рыс жүзеге асыру үшін сот істеуіне жататын азаматтық
істердің санаттарын, сондай-ақ олардың соттылығын айқын белгілеудің маңызы
зор.
Азаматтық қ±қықтарды қорғау және сот шаруашылық істер жөнінідегі алқа
жөне аралық соттар және басқа да қоғамдық органдар арқылы іске асырылады.
Бұл органдар арасындағы қүзіреттерді шектеу азаматтық істерді
шешудегі ведомстволық баѓыныстылыќ деп аталады.
Азаматтық іс ж‰ргізу кодексінде 24-бабында белгіленгендей, егер
б±зылѓан немесе даулы ќ±ќыќтарды, бостандыќтарды жєне зањмен ќорѓалатын
м‰дделерді ќорѓау туралы істерді соттар азаматтыќ сот ісін ж‰ргізу
тєртібімен ќарайды. Соттар азаматтыќ, отбасылыќ, ењбек, т±рѓын ‰й,
єкімшілік, ќаржы, шаруашылыќ, жер ќатынастарынан, табиѓи ресурстарды
пайдалану мен ќоршаѓан ортаны ќорѓау жµніндегі ќатынастар мен басќа да
ќ±ќыќтыќ ќатынастардан, оныњ ішінде бір тараптыњ екінші тарапты билікпен
баѓындыруына негізделген ќатынастардан туындайтын даулар жµніндегі талап
ќоюды ќарайды.
Соттылық дегеніміз - сот қорғайтын істердің мәселесін шешуді ескере
отырып, өрбір наќты азаматтық істегі занды белгілердің жиынтығы. Істің
заңдық қасиеттеріне байланысты азаматтық істерді шешуде соттардың өз
арасындағы сот жүйесі қ±қықтылығының көлемін, қ±зіретін шектейді. Істі
неғ±рлым өділ шешу мақсатында талап-арызды жауапкердің т±ратын жері бойынша
сотқа ±сынып, қарау қабылданған.
Заң негізіне тиісті қ±қықтары мен міндеттері бар адамдардың қатысуы
мен азаматтық сот жүргізу ісі жүзеге асырылады. Азаматтық процеске
қатысушылар мемлекеттік басқару органдары, көсіподақтары, мемлекеттік
мекемелер кәсіпорындары, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар немесе өзінің
құқықтары мен басқа адамдардың заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа талап-
арыз берген жекелеген азаматтар бола алады.
Іске қатысушы куә, сарапшы, аудармашылар процестегі ролі – сотқа
жағдаятты түсіну барысында жене дұрыс шешім шығару үшін көмек көрсету.
Азаматтық процессте тараптар ретінде талапкер жөне жауапкер шығады.
Талапкер дегеніміз - өзінің азаматтық қ±қығын қорғауға байланысты сотқа
жүгінген адам. Жауапкер - өзіне арналған талап арызға байланысты сотқа
тартылушы адам.
АПК-нің 22-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар, кооперативтік және
занды т±лға қ±қығына ие қоғамдық ±йымдар талапкер және жауапкер бола алады.
Тараптар процесте қ±қықтық үлкен ауқымына ие. Талапкер, жаупкерде
бірдей процестік қ±қықты пайдаланады. Олар істің материалдары мен танысуға,
сот қ±рамы туралы арыз беруге, прокурорға, сарапшыға, аудармашыға жүгінуте,
сотқа дәлелдемелер беруге, процессінің кез келгкн уақытында іске қатысушыға
басқа адамдарға, куәлерге, сарапшыларға сауалдар беруге қ±қылы. Мөлімдеме
жасауға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, сот
талқылауындағы мөселелер бойынша өзінің дәлелдері мен болжамдарын
келтіруге, соттың шешімі мен анықтамасына шағым беруге және заңда көзделген
басқа да процестік ерекеттерге қ±қылы.
Заң тараптарды өздеріне тиесілі процессуалдық қ±қықтарды адал
пайдалануға міндеттейді. Үшінші жақтағы адамдар сот процессіне даулы
мәселеге дербес талап қойған өз өтініштері бойынша қатысады. Б±л жағдайда
олар іске сот шешімінің қаулысына дейін кірісіп, барлық қ±қықтарды
пайдаланады жоне талапкердің барлық міндеттерін мойнына алады.
' Сот шешіп шығарғанша тараптардың, прокурордың немесе соттың ±сыныс
жасап, бастама білдіруімен талапкер жағында іске үшінші адам араласуы
мүмкін. Сот өз бастамасы бойынша ж±мысқа қайта орналастыру жөніндегі іс
бойынша, атап айтқанда, өз µкімімен ж±мыстан босату немесе басқа ж±мысқа
ауыстыру қ±былысы жүргізілген лауазым иесінің жағында, яғни жауапкер
жағында үшінші адамды іске тарта алады. Процесске қатысушының процессуалды
қ±қықтары мен міндеттері берілген лауазым иесін былайша тарту ж±мысшылармен
қызметшілердің б±зылған қ±қықтарын қалпына келтіру туралы мєселені соттың
толық, объективті шешуіне өсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге лауазым
иесінің өзіне занды қалай б±зғанын түсіндіруге ықпал жасайды. Түптеп
келгенше, мұның бөрі сондай қ±қық б±зушылықтың алдын алу үшін маңызды.
Республиканың бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар занды барлық
органдар мен азаматтардың дөл және біркелкі орындауын қадагалайды: талап
қайтып, процесстің кез-келген сатысында іске араласып кетуге қ±қылы. Заң
прокурорлардың қатысуын міндеттейтін іс шеңберлерінің белгіленген.
№5 семинар тақырыбы. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастары
және олардың субъектілері
1. Сабақ жоспары:
1. Азаттық іс жүргізу құқықтық қатынастарының түсінігі және олардың
ерекшелігі. Пайда болудың негіздері және олардың мазмұны.
2. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектілері
және оларды сыныптау.
3. Сот азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының міндетті
субъектісі ретінде.
4. Іске қатысушы тұлғалар және іс жүргізуге басқа да қатысушылар
азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі ретінде. Іске
қатысушы тұлғалардың түсінігі және құрамы. Іске қатысушы тұлғалардың
құқықтары мен міндеттері.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Негізгі мәселелердің біріне іске қатысушы тараптарды анықтап алу
жатады. Олардың іске қатыстылығы даулы материалдық қ±қықтық қарым-
қатынастың маңыздылығымен, оның мазм±нымен субьектісінің іске деген
мүдделілігімен шешіледі. Сол үшін судья тараптардың тиісті тиісті
еместігін, талапты тиісті талапкер қойғандығын, талапты тиісті жауапкерге
қойғандығын жоне субьектілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйесі.
1. Сабақ жоспары:
1.Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
бойынша азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының міндеттері.
2.Сот билігі және сотта қорғануға құқық туралы Қазақстан Республикасының
Конституциясы.
3.Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың
нысандары.
4.Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі.Азаматтық іс жүргізу құқығының
пәні,әдісі,жүйесі және дерек көздері.
5.Азаматтық сот ісін жүргізудің түсінігі;оның түрлері және сатылары.
6.Азаматтық іс жүргізу нысаны (түсінігі,мәні,негізгі белгілері және
азаматтық істі қарау мен шешу үшін маңызды).
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтар немесе ұйымдардың құқығын басқа басқа түлғалар
тарапынан бұзған жағдайда,сондай-ақ қүқықтың алдағы уақытта бұзылу қаупі
болғанда қорғаудың белгілі бір шараларын объективті қолдану қажеттігі пайда
болады. Ол міндетті тарапқа қатысы бойынша құқықтың қорғалу тәсілі.
Қүқықтың қорғалу төсілі-материалдық қүқық категориясы болып табылады.
Қүқықты қорғау тәсілі Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне
берілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 -бабының 2-тармағына сәйкес
єркім өз қүқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға қүқылы, ал
Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар "Қазақстан
Республикасындағы соттар жөне судьялар мәртебесі туралы" жарлығы 5-бабының
1 және 2 тармақтары єр азаматқа мемлекеттік органдардың, үйымдардың,
лауазымды жөне басқа түлғалардың Қ.Р.Конституциясында және зандарында
көзделген қүқықтарына, бостандықтарына жөне занды мүдделеріне нүќсан
келтіретін заңсыз шешімдері мен әрекеттерінен сот арқылы қорғалуына
кепілдік береді.
Қ±қықтың қорғау формасы- процессуалдық сипаттағы категория. Қ±қықты
қорғау формасы деп қ±қықты қорғау бойынша тиісті органдардың қызметінің заң
жүзінде анықталуы: ол- қ±қық нормаларының қолданылуы іс жүзіндегі жағдайды
анықтау бойынша қ±қықты қорғау тәсілін жєне шешім шығаруды анықтау. Заң
жүзіндегі қ±қықты қорғау төсілін қолдану бір ғана емес, қ±қықты қорғаудың
бірнеше нысандарымен жүзеге асырылады.
Қ±қықты қорғау нысандарының кµп түрлілігі бірқатар факторлардың
әрекетімен түсіндіріледі.
Қ±қықтың б±зылуы немесе дау тудырған азаматтық қ±қықтардың қорғаудың
жүзеге асырылуы іс жүргізу зандылықтарында бекітілген сот, тµрелік сот,
аралыќ сотта қаралады.
Әкімшілік тєртіппен азаматтық қ±қықтарды қорғау занда кµзделген
жағдайларда жүзеге асырылады. Әкімшілік тєртіппен қабылданған ќаулыларѓа
сотқа арыздануға болады.
Даусыз қ±қықтармен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау бойынша
функцияларды нотариустермен басқа да лауазымды түлғалар орындай алады.
Нотариустер мәмілелерде куәландырады, м±рагерлік мүлікті сақтауға шара
қолданады, м±рагерлік қ±қығы туралы куєлік береді, ерлі-зайыптылар мүлікке
үлес меншігіне ие қ±қығы туралы куєлік береді.
Бірақта еңбек даулары тікелей дау жанжал пайда болған жерде еңбек
даулары бойынша комиссия қарайды, ал ±жымдық еңбек дауларын-жарастырушы
комиссиялар қарайды.
Түрлі қ±қықты қорғау нысандары арасында сот жетекші рольді атқарады,
оның қызметі азаматтық іс жүргізу қ±қығының нормаларымен белгіленген.
Адамдардың б±зылған қ±қықтарының сотпен қорѓалуы тиімді болып келеді.
Сот арқылы қорғалу қ±қығы- конституциялық қ±қық болып табылады.
Әркімнің қ±қығы мен бостандығы сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі.
Азаматтардың қ±қығын қорғау кезіндегі сот билігі азаматтық сот µндірісі
араласуымен жүзеге асырылады.
Азаматтық сот өндірісі деп- азаматтық іс жүргізу қ±қығы мен
нормаларымен анықталған азаматтық іс бойынша төртібі айќындалады.
Азаматтық істер деп- қ±қық қатынастарының кең спектірінен -Конституциялық,
әкімшілік, қаржы, жер, азаматтық, еңбек, т±рғын үй жөне тағы басқа келіп
шығатын істер айтылады.
Азаматтық сот өндірісінің міндеттеріне азаматтарды ±йымдардың жєне
олардың бірлестіктерінің мүдделерін заңмен қорғауын және олардың қ±қықтары
мен бостандықтарын заңмен қорғау жатады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен роль атќарады, қ±қық
б±зушылық пен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекетпен азаматтардың
мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, жандарды б±лжытпай
сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдары қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге
қоғамдық және мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жеке меншік
жүйесін, саяси, еңбек, баспана жене азаматтардың басқа да жеке өрі мүліктік
мүдделерін қорғау мақсатындағы , сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындарының,
мекемелерінің, кооперативтерінің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, д±рыс қарап шешу
жатады.
Азаматтық сот төрелігі сот можілістерінде азаматтардың, мемелекеттік
көсіпорындарының, мекемелердің, кооперативтермен басқа да қоғамдық
±йымдардың қ±қықтары мен мүдделерін қорғайтын даулар бойынша азаматтық
істерді қарап, шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот
арқылы қорғалуы, заңдьлықтың тек сот арқыльт іске асуы, азаматтардың заң
жєне сот алдындағы теңдігі, істі қараудағы алқалық, соттардың тєуелсіздігі
жөне олардың тек заңға ғана бағынуы ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы
тәрізді конституциялық негіздерге сүйенеді.
Сот арқылы қорғануға азаматтардың қ±қығының мөні кез-келген адам жөне
үйьтм занды тәртібімен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып
немесе н±ќсан келтірген жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш береді. Ол
өтініште талап арызда µзінің талабын негіздеп көрсетеді.
Алайда сот арқылы қорғалу қ±қығын тиімді пайдалану үшін қай сотқа
шағымдану қажет, сотқа жазған арыздың нысаны мен мазм±ны сай болуы керек.
Азаматтық іс сот ісін жүргізудің қай түрі бойынша қаралуға жататынын, іске
қатысуға кім тартылатынын даулы қ±қықтық қатынастар материалдық қ±ќыќтыњ
қай нормасымен реттелетінін, сондай-ақ талабын растайтын қандай дөлелдер
±сынылуы керек екендігін білу қажет.
Жеке жөне занды түлғалардың, прокурорлардың сондай-ақ мемлекеттік
басқару органдарының қоғамдық бірлестіктердің жєне µзге адамдардың
қ±қықтары мен мүддесін заң бойынша қорғай алатын жағдайларда басқа
±йымдардан жазбаша арыздары сотта азаматтық іс қорғауға негіз болады.
Сотқа талап өндірісінің істері бойынша талап арыздары, ал ерекше
талап іс ж‰ргізу (өкімшілік-қ±қықтық қатынастарынан туындайтын) істер
бойынша жєне ерекше іс ж‰ргізу істер бойынша-арыздармен µтініштер беріледі.
Берілген арызды сот қарап шығып, оның іс жүргізуге қатысы барма жөне пайда
болған қ±қықтық қатынастарды шешеді. Егерде талап арызда көрсетілген жайлар
сот арқылы қорғауын қ±қылы деп таныса, онда сот ол арызды µз өндірісіне
қабылдау туралы шешім шығарады. Сол уақыттан бастап азаматтық іс пайда
болады жєне сот µндірісі пайда болады.
Сот, мүдделі түлғалар, басқа да сот ісіне қатысушылар іс қараған кезде
бірқатар әрекеттер жасайды. Сот мәжілісіне қатысады, түсініктеме береді
т.б. соттың бүкіл өрекеті іске қатысушылар, іске қатысуы бар басқа да
қатысушылар єрекеттеріне шешім шығару, оған шағымдалу, орындалу, кәзіргі
кездегі заң күші бар нормалар шегінде өрекет ететіндіктен процессуалдық
әрекет болып табылады, осыдан келіп азаматтық сот өндірісі келіп шығады.
Азаматтық іс жүргізу соттың тараптардың, іс жүргізуге қатысушы басқада
қатысушылардың, олардың процессуалдық қ±қықтары мен міндеттерін қамтиды.
Процессуалдық қ±қықтық пен міндеттемелер іс жүргізу барысында жүзеге
асырылады.
Сонымен, азаматтық іс жүргізу деп бірінші сатылы соттың азаматтық
істерді қорғауы бойынша, сот актілеріне қарсылық білдіру, жоғары т±рған
соттардың кассациялық жөне қорғалу тәртібімен азаматтық іс жүргізу
қ±қығының іс жүргізу қ±қығының нормаларымен реттеліп отыратын сот өрекеті.
Сонымен, соттың бүкіл өрекеті және іс жүргізуге қатысушы т±лғалардың
єрекетінің ерекше формада жүріп отыруы процессуалдық, яғни іс жүргізу деп
аталады.
Азаматтық іс жүргізу формасының сипатты белгілеріне мыналар жатады: а
алдын-ала бекітілген процессуалдық қ±қық нормаларымен сот істерін қарау
жөне шешу тәртібі; б істің шешімін табуына мүдделі т±лғалардың істі қарау
кезіндегі сот мєжілісіне қатысуы және өздерінің қ±қықтары мен мүдделерін
қорғауы; в азаматтық іс бойынша сот шешімі дәлелдемелердің көмегімен сот
мєжілісінде бекітілген фактілерге негізделеді.
Азаматтық іс жүргізу нысаны істің шешімін табуына мүдделі тараптардың
қ±қығының қорғалуын қамтамассыз етеді, даудың д±рыс шешілуіне қ±қықтық
кепілдік беріледі, іс жүргізу қ±қығы мен міндеттемелерінің тендігін
қамтамассыз етеді. Ол соттың қ±қығы туралы даудың дүрыс шешуін материалдық
жєне іс жүргізу қ±қығының нормаларының қатаң сақтауын міндеттейді, сондай-
ақ заң жүзінде бекітілген және басқа да нормативтік актілерден іс жүргізу
кепілдігін де сақтауын да міндеттейді.
№2 семинар тақырыбы: Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары.
1. Сабақ жоспары:
1.Соттың әділдігінің Қазақстан Республикасы Конституциясындағы
демократиялық негіздері.
2.Азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаларының түсінігі,олардың маңызы жане
жүйесі.Азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаларын сыныптаудың мәселесі.
3.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде бекітілген
азаматтық сот ісін жүргізу қағидалары.
4.Заңдылық,объективтік шындық,диспозитивтік,сай іскерлік,сотпен
қорғанудағы тараптардың процессуалдық құқықтылығы,тікелейлік және үзілістік
қағидалары.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтық іс жүргізу қ±қығының көздері шеңберінің аясы өте кең. "Азаматтық
іс жүргізу қ±қығының басты көзі- Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады.Конституция баптарында азаматтық іс жүргізу бойынша сот
өндірісінің маңызды принциптері көрсетіледі. Азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидалары (ЌР АІЖК 6-23 баптары)1.Заңдылық.
Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде
Қазақстан Республикасы Конституциясының, осы Кодекстің, басқа да
нормативтік қ±ќықтық актілердің талаптарын дөлме-дөл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың Конституцияға баянды етілген қ±қықтарына
жөне бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік қ±қықтық
актілерді қолдану қ±қығы жоқ. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе өзге де
нормативтік қ±қықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген
қ±ќықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата т±руға және Конституциялық кеңеске осы актіні
Конституциялық емес деп тану жµнінде ±сыныс жасауға міндетті. Сот
Конституциялық Кеңестің шешімін алған соң іс бойынша іс жүргізу қайта
басталады.
Істерді шешу кезінде соттың заңды б±зуына болмайды және ол заңсыз сот
актілерінің күшін жоюға өкеліп соғады. Заңның б±зылуына кінєлі судья занда
белгіленгендей жауапты болады.
Сот істі шешу кезінде мемлекеттік немесе өзге органның актісі заңға
сөйкес келмейді немесе ол өкілеттілікті асыра пайдаланып шығарылған деп
тапқан жағдайда, одан артық заң күші бар құқықтық актілерді қодданады.
Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық норамалары болмаған
жағдайда сот ұқсас қатынастарды реттейтін қ±қық нормаларын қолданады, ал
мұндай нормалар болмаған жағдайда дауды заңдардың жалпы негзідері мен
мағынасын негізге ала отырып шешеді.
Егер заң актілерінде немесе дауласушы тараптардың келісімінде тиісті
мәселелерді соттың шешуі көзделсе, сот б±л мөселелерді әділдік пен
парасаттылық өлшемдерін негізге ала отырып шешуге міндетті.2.Сот төрелігін
тек қана соттық жүзеге асыруы
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу зањдарында
белгіленген ережелер бойынша тек қана сот жүзеге асырады. Соттың биліктік
өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі занда кµзделген жауаптылыққа өкеліп
соғады.
Төтенше, сондай-ақ µзге де заңсыз қ±ралған соттар шешімінің заң күші
болмайды және орындалуға тиісті емес.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырған, ез өкілеттігін асыра пайдаланған немесе осы Кодексте көзделген
азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі б±зған соттың
шешімдері заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс.
Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін осы Кодексте көзделген төртіппен,
тек тиісті соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.3.Адамның қ±қықтарын,
бостандықтары мен зањды мүдделерін сотта қорғауӘрбір адам б±зылған немесе
даулы конституциялық қ±қықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау үшін осы Кодексте белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге
қ±қылы. Мемлекеттік органдар, занды т±лѓалар немесе азаматтар занда
көзделген жағдайларда өзге адамдардың немесе адамдардың белгісіз бір
тобының қ±қықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа
арыз беріп жүгінуге қ±қылы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
мақсатында және азаматтардың, занды т±лѓалардың қ±қықтарын, қоғамдық
жөне мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап қойып ( арыз беріп) сотқа
жүгінуге қ±қылы.
Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін занда белгіленген соттылығын
өзгертуге болмайды. Жоғарғы тү±ған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін
ісін тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны µзінің іс жүргізуіне
қабылдауға қ±қығы жоқ.
Егер заңға қайшы келсе немесе өлдекімнің қ±қығын жөне заңмен
қорғалатын мүдделерін б±зса, сотқа жүгіну қ±қығынан бас тарту жарамсыз
болады4.Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін қүрметтеуАзаматтық іс
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-ожданын
қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-өрекеттерге тиым
салынады. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың заңсыз өрекеттерінен адамға келтірілген моральдық зиян
занда белгіленген тәртіппен өтелуге тиісті.Азаматтардың жеке өмірі жөне
жеке отбасылық құпиясы заңның қорғауында болады. Әркімнің жеке салымдар мен
жинақтар, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф өзге де
хабарлар құпиясына қ±қығы бар. Азаматтық процесс барысында бүл қ±қықтарды
шектеуге зањда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол
беріледі 6.Меншікке сол с±ғылмаушылықМеншікке заңмен кепілдік беріледі.
Соттың шешімінсіз ешкімді µз мүлкінен айыруға болмайды. Азаматтық сот ісін
жүргізу барысында адамдардың банктегі салымдары жєне басқа мүлікті
пайдалануға тиым салу, сондай-ақ оны алып қою осы кодексте кµзделген
жағдайлар мен төртіп бойынша жүргізілуі мүмкін. 7.Судьялардың тәуелсіздігі
Судья сот тµрелігін атқару кезінде тәуелсіз болады жөне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен Заңға ғана бағынады. Судьялар мен соттар
азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету болмайтын жағдайларды шешеді.
Соттың сот төрелігін атқару жөніндегі қызметіне қандай да болсын араласуға
жол берілмейді жөне ол заң бойынша жауаптылыққа өкеліп соғады. Нақты істер
бойынша судьялар есеп бермейді. Судьялар тєуелсіздігінің кепілдігі
Қазақстан Республикасыньтң Конституциясымен жєне Заңмен белгіленген.
Барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі
Азаматтық істер бойынша сот тµрелігі заң мен сот алдындағы теңдік негізінде
жүзеге асырылады. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында: азаматтардың
ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі,
єлеуметтік, лауазымдық жөне мүліктік жағдайы, жынысы, нөсілі, үлты, тілі,
дінге козқарасы, сенімдері, түрғылықты жері жµніндегі себептермен немесе
µзге де кез-келген мєн-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс; зањды т±лғалардың
ешқайсысына артықшылық берілмейді жєне олардың ешқайсысы да орналасқан
жеріне, ±йымдық-қ±қықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік нысанына және
басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс; азаматтық қ±қықтық
жауапкершіліктен имммунитеті бар адамдарға қатысты азаматтық сот ісін
жүргізуге талаптары Қазақстан Республикасының Конституцияда, осы Кодексте,
осы зандарда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда
белгіленеді.
1. Сот ісін жүргізу тілі.Азаматтық істер бойынша сот ісі мемлекеттік тілде
жүргізіледі,ал қажет болған жағдайда сот ісін жүргізуде мемлекеттік тіл
мен орыс тілі немесе басқа тілдер бірдей қолданылады
Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берілген тілге қарай сот ±йғарымымен
белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу бастапқы
белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.
Іс жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қатысушы
адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру, шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу осы Кодексте белгіленген тәртіппен
аудармашының қызметін тегін пайдалану қүқығы түсіндіріледі және қамтамсыз
етіледі.
Азаматтық сот ісін жүргізуде қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған істің
заң бойынша қажетті іс материалдарын сот ісін жүргізу тіліне сот
тегін аударып беруді қамтамасыз етеді. Сот процесіне қатысушы адамдарға
сотта сөйленген сөздің басқа тілде айтылған бµлігін сот ісін жүргізу тіліне
тегін
аударып беруді қамтамасыз етіледі.
5.Сот қ±жаттары іске қатысушы адамдарға олардың ана тіліне немесе олар
білетін басқа тілге аударып беріледі.
Тараптардың айтысуы мен тең ќ±ќықтылығы
1.Азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың айтысуы мен тең қ±қықтылығы
негізінде жүзеге асырылады. Тараптар бірдей іс жүргізу
қ±қықтарын пайдаланады жөне бірдей іс жүргізу міндеттерін көтереді.
2.Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында µз айқындамасын
тандап алады, оны қорғау єдісі мен амалдарын дербес жөне соттан, басқа
органдар мен адамдардан тәуелсіз түрде тањдап алады. Сот істің нақты мөн-
жайын анықтау мақсатында µз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған,
алайда тараптың дөлелді өтініші бойынша оған осы Кодексте көзделген төртіп
пен қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
3.Істі қараушы сот обьективтілікті жөне әділдікті сақтай отырып
істің мән-жайын толық және обьективті зерттеуге тараптардың қ±қықтарын іске
асыруы үшін қажетті жағдайлар жасайды, іске қатысушы адамдарға олардыњ
қ±қықтары мен міндеттерін түсіндіреді, іс жүргізу әрекеттерін жасаудың
немесе жасамаудың салдары туралы ескерт еді жоне осы Кодексте көзделген
жағдайларда
олардың оз қүқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Сот іс жүргізу шешімін
зерттеуге қатысу тараптардың әрқайсысына бірдей негізде қамтамасыз етілген
дәлелдемелерге ғана негіздейді.
4.Сот тараптарға бірдей және құрметпен қарайды.
11.Куәлік жауап беру міндетінен босатуЕшкім өзіне, ж±байына (зайыбына)
және ауқымы заңмен айқындалған жақын туыстарына қарсы куәлік беруге
міндетті емес.
Діни қызметшілер тәубаға келіп, өздеріне сенім білдірген адамға қарсы
куәлік беруге міндетті емес. Осы баптың бірінші жөне екінші
бөліктерінде көзделген жағдайларда аталған адамдар жауаптар беруден бас
тартуға қ±қылы және б±л үшін қандай да болсын жауапқа тартылмайды.12.Сотта
істі қараудың жариялылығыБарлық соттар мен барлық сот сатыларында сотта
істі қарау ашық жүргізіледі. Мемлекеттік қ±пиялар болып табылатын
мәліметтері бар шешімдерді хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу
қ±пиясын жеке отбасылық, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын
қ±пияларды азаматтар өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді
сақтауды қамтамасыз ету қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі
келтіретін өзге де мән-жайларды негізге алған іске қатысушы адамның
өтінішін сот қанағаттандырѓан кезде, сондай-ақ осы Кодекстің 178-бабының
алтыншы бөлігінде көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық сот
отырысында жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Б±лай болмаған жағдайда б±л
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото жөне кино қ±жаттарын, дыбыс
жөне бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық қ±ралдардың көмегімен алынған
жеке сипаттағы мєліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар, олардың
µкілдері, ал қажет болған жағдайларды куәлар, сарапшылар, мамандар,
аудармашылар да қатысады.
Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы дәлелді ±йғарым
шығарады. Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын адамдар немесе
куөлер болмаса 16 жасқа толмаған азаматтар жіберілмейді.
Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің барлық
ережелері сақталып отырады.Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына
қатысушы азаматтардың сотта істі қарау барысын залда отырған орындарына
жазып алуға немесе дыбыс жазуды пайдаланып, жазып алуға қ±қығы бар. Сотта
істі қарау барысында киноға жене суретке түсіру, бейнетаспаға жазу, тікелей
радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере
отырып берген р±қсат бойынша ғана мүмкін болады. Б±л іс-әрекетті сот
отырысының қалыпты жүруге бµгет жасамауға тиіс жөне оның уақытын сот шешуі
мүмкін13.Сотта істі қарау барысыныда қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Сотта істі қарау соттың қалыпты жүмысын және процеске қатысушылардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жағдайда жүргізіледі. Судьялар мен сот
отырысы залында отырған азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында тµрағалық етуші істі қарау кезінде қатысқысы келетін адамдарға
тексеру жүргізу, оның ішінде олардың жеке басын куәландыратын құжаттарды
тексеру, жеке өздерін тексеру және олар алып келген заттарды тексеру туралы
өкім бере алады.14.Сот актілерінің мівдеттілігі. Сот азаматтық істер
бойынша сот актілерін шешімдер, ұйғарымдар қаулылар мен бү±рықтар нысанында
қабылдайды.Зањды күшіне енген сот шешімдер, ±йғарымдары, қаулылары мен
б±йрықтары сондай-ақ, соттар мен судьялардың заңды өкімдері, талаптары
тапсырмалар, шақырулар мен басқа да жолданыстары барлық мемлекеттік органда
жергілікті өзін-өзі басқару органдары қоғамдық бірлестіктер, басқа да зањды
түлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін міндетті және Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында мүлтіксіз орындалуға тиіс. Сот актісінің
міндеттілігі іске қатыспаған мүдделі адамдардың б±зылған немесе дауалы
қ±қықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
сотқа жүгіну мүмкіндігінен айырмайды. Сот актілерін орындамау, сол сияқты
сотты сыйламаудың өзге де көрініс занда көзделген жауаптылыққа әкеп
соғады.15.Іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы.
Соттың өрекеттері мен шешімдеріне осы Кодексте белгіленген төртіппен шағым
жасалуы мүмкін. Іске қатысушы адамдардың осы Кодексте белгіленген төртіп
пен шешімді жоғары т±рған сотта қайта қаратуға қ±қығы бар.
Қазақстан Республикасының Конституциясы - Азаматтық іс жүргізу
зандылықтарының дамуының қ±қықтыќ базасы болып табылады. Конституцияда
өділеттілік принциптері мен қатар азаматтардың сот арқылы қорғану қ±қығын
бекітеді.
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін
жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, ҚР Конституциясына мына
халықаралық қ±қықтың жалпы ж±рт таныған принциптері мен нормаларына
негізделген ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексімен айқындалады, сондай-ақ ҚР
халықаралық шарттық жєне өзге де міндеттемелері, сондай-ақ ҚР
Конституциясының Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық
іс жүргізу қ±қығының қ±рамдас бөлігі болып табылады.
Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу қ±қығының көздеріне ҚР басқа да зандары:
"ҚР Прокуратурасы туралы", "Конституциялық кеңесі", "Сот және сот төрелігі"
жєне Қазақстан Республикасында шығатын барлық зандар, нормативтік
актілермен зандарда азаматтық іс жүргізу қ±қығының көздері болып табылады.
1. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1.Граждански процесс . М. 1993 г. Под ред. Шакарян С.Ш
2.Тараненко В. Ф Принципы диспозитивности и состязательности в
современном гражданском процессе. М., 1990
3.Семенов В.М. Конституционные принципы судопроизводства. М. 1982
4.Шакарян М.С. Субъекты Гражданского процессуального права М. 1970
5.Ошбалин Ю.А. Средства и способы обеспечения индивидуальной свободы
личности в гражданском материальном и процессуальном праве. Тверь-
1991.
№3 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің ведомстволық бағыныштылығы
1. Сабақ жоспары:
1.Ведомстволық бағыныштылықтың түсінігі және түрлері.
Азаматтар мен ұйымдардың субъективтік құқықтары мен мүдделерін қорғауды
жүзеге асыратын органдар.
2. Азаматтық істердің соттарға ведомстволық бағыныштылығы
(түсінігі,маңызы). Азаматтық істердің сотқа ведомстволық бағыныстылығының
жалпы ережелері.
3. Даулардың аралық соттың шешуіне беру.
4. Сот ведомстволық бағыныстылығының басымдылығы.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттері, азаматтардың, мемлекеттің және
±йымдардың б±зылған немесе даулы қ±қықтарын, бостандықтарын жөне заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау зандылықпен қ±қық төртібін нығайту, қ±қық
б±зушылыќтыњ алдын алу болып табылады.
Сот істерді азаматтық сот істерін жүргізу тәртібімен шешу кезінде ҚР
Конституциясын, Азаматтық іс жүргізу Кодексінің, басқа да нормативтік
қ±қықтық актілер ќолданылады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен ықпал атқарады, қ±қық
б±зушылықпен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекет пен азаматтардың
мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, заңдарды б±лжытпай
сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдар қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге
қоғамдық жөне мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жекеменшік
жүйесін, саяси, еңбек, баспана және азаматтардың басқа да жеке әрі мүліктік
мүдделерін қорғау мақсатындағы, сондай-ақ мемлекеттік көсіпорындардың,
мекемелердің, кооперативтердің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, дүрыс шешеді.
Азаматтық сот төрелігі сот мәжілістерінде азаматтардың, мемлекеттік
кәсіпорындардың, мекемелердің, кооперативтер мен басқа да қоғамдық
ұйымдардың қ±қықтармен мүдделерін қарайтын даулар бойынша азаматтық істерді
қарап шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот арқылы
қорғануы, заңдылықтың тек сот арқылы іске асуы, азаматтардың заң жөне сот
алдында тендігі, сот істі қараудағы алқалық, соттардың төуелсіздігі жөне
олардың тек заңға ғана бағынуы, ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы
төрізді конституциялық негіздерге сүйену басты орында болады.
Сот арқылы қорғануға аазаматтардың қ±қығының мәні кез-келген адам және
±йым занды тәртіппен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып немесе
аяққа тапталған жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш беруіне болады. Тек қана
сот қамтамасыз ететін сот төрелігі принципі дегеніміз: сот төрелігі соттың
ерекше компетенциясы екендігі білдіреді. Б±л принциптің заңдылығын
нығайтуға нақтылы фактының барлық жағдаяттарын д±рыс анықтауға сµйтіп
дөлелді шешім шығаруға зор маңызы бар. Конституцияның 75-бабында былай
айтылған: ҚР- да сот төрелігін тек сот жүргізе алады. Б±л айтылған ерекше
заңдыльтқты нығайтуда, нақты деректі барлық жағдайда объективті түсіндіруді
қамтамассыз етуді, ол жөнінде негізделген шешім шығаруда маңызды орынға ие.
Заңмен сот алдындағы азаматтардың теңдігі азаматтық істер бойынша сот
төрелігін іске асыруда ешкімге де артықшылық берілмейтінін білдіреді. Шығу
тегіне, өлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нөсілдік ерекшелігі және
±лтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, кәсібінің тендігі мен
сипатына, т±рған орнына және басқа жағдайларға қарамастан, заңмен сот
аддында барлық азаматтар тең. Б±л өрбір азамат заңмен бірдей қорғалады,
оның алдындағы жауапкершілігі де бірдей, өз мүдделерін қорғауда бірдей
процессуалдық өкілдіктерді пайдаланады дегенді білдіреді. Б±л принцип
азаматтардың қ±қықтарын толық қамтамассыз ету үшін маңызды болып табылады.
Соттардың теуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуын олардың сот
төрелігін жүзеге асыруында көлденең адамадардың ықпалын, єсерін жоққа
шығару деген сөз емес. Азаматтық істер заң негізінде ғана, істің барлық
жағдаяттарын толық және объективті зерттей отырып, жан-жақты негізделген
судьялар ішкі сезімінің негізінде шешіледі. Б±л принцип зањдылықты қатаң
бақылауда үлкен маңызға ие.
Сот ісін жүргізудін ±лттық тіліне қатысты азаматтық процессуалдық
кодекстің 8-бабы азаматтық істер бойынша сот істері Қазақстанда қазақ
тілінде, ал орыс жөне өзбек, ±йғыр ±лттары басым жерде орыс және өзбек,
±йғыр тілдерінде жүргізіледі деп белгіленген. Сот ісі жүргізілетін тілде
берілмейтін адамға ана тілінде мәлімдеме жасау, түсініктемелер жөне
айғақтар беру, сотта ана тілінде сөйлеп арыз жасау, сондай-ақ аудармашы
қызметін пайдалану қ±қығы қамтамасыз етіледі.
Сот ісін жүргізудегі жариялық істі ашық қарау, яғни азаматтардың
жалпы б±қарасының алдында қарау құқық б±зушылармен күресте азаматтардың
белсенділігіне ықпал жасап, тәрбиелік т±рғыдан әсер етіп қана қоймайды,
сонымен бірге қабылданған шешім үшін сот қ±рамның жауапкершілігінің күшейту
сөйтіп сотты қоғамдық бақылауға ықпалын тигізеді.
Жабық сотта жүргізу іске қатысушы адамдардың жеке басына тән қ±пия
сыры жария болуының аддын алу мақсатында, соттың себепті түрде анықтауы
бойынша р±қсат етіледі.
Сот төрелігі -ҚР Конституциясына сөйкес Жоғарғы Соттың, облыстық,
ќалалық соттардың аудандық халық соттарында ж‰ргізіледі. ЌР Жоғарғы соты
Республиканың Жоғарғы сот органдары болып табылады және жергілікті
соттардың қызметіне бақылау жасайды. Ол өз ісін сот төрелігін іске асыруда
зандарды д±рыс жөне біріңғай қолдануды қамтамассыз етуді, азаматтарға
төрбиелік мєндегі ықпал жасауға ж±мылдырады.
ЌР Жоғарғы сот Жоғарғы сот Пленумі қ±рамында әрекет жасайды. Ол сот
қадағалау төртібінде іс қарау бойынша ең жоғарғы сот бастамашылыѓы сондай-
ақ жаңадан жасалған жағдаяттар бойынша соттарға басшылық түсініктемелер
беруге қ±қылы.
Сот төрелігін д±рыс жүзеге асыру үшін сот істеуіне жататын азаматтық
істердің санаттарын, сондай-ақ олардың соттылығын айқын белгілеудің маңызы
зор.
Азаматтық қ±қықтарды қорғау және сот шаруашылық істер жөнінідегі алқа
жөне аралық соттар және басқа да қоғамдық органдар арқылы іске асырылады.
Бұл органдар арасындағы қүзіреттерді шектеу азаматтық істерді
шешудегі ведомстволық баѓыныстылыќ деп аталады.
Азаматтық іс ж‰ргізу кодексінде 24-бабында белгіленгендей, егер
б±зылѓан немесе даулы ќ±ќыќтарды, бостандыќтарды жєне зањмен ќорѓалатын
м‰дделерді ќорѓау туралы істерді соттар азаматтыќ сот ісін ж‰ргізу
тєртібімен ќарайды. Соттар азаматтыќ, отбасылыќ, ењбек, т±рѓын ‰й,
єкімшілік, ќаржы, шаруашылыќ, жер ќатынастарынан, табиѓи ресурстарды
пайдалану мен ќоршаѓан ортаны ќорѓау жµніндегі ќатынастар мен басќа да
ќ±ќыќтыќ ќатынастардан, оныњ ішінде бір тараптыњ екінші тарапты билікпен
баѓындыруына негізделген ќатынастардан туындайтын даулар жµніндегі талап
ќоюды ќарайды.
Соттылық дегеніміз - сот қорғайтын істердің мәселесін шешуді ескере
отырып, өрбір наќты азаматтық істегі занды белгілердің жиынтығы. Істің
заңдық қасиеттеріне байланысты азаматтық істерді шешуде соттардың өз
арасындағы сот жүйесі қ±қықтылығының көлемін, қ±зіретін шектейді. Істі
неғ±рлым өділ шешу мақсатында талап-арызды жауапкердің т±ратын жері бойынша
сотқа ±сынып, қарау қабылданған.
Заң негізіне тиісті қ±қықтары мен міндеттері бар адамдардың қатысуы
мен азаматтық сот жүргізу ісі жүзеге асырылады. Азаматтық процеске
қатысушылар мемлекеттік басқару органдары, көсіподақтары, мемлекеттік
мекемелер кәсіпорындары, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар немесе өзінің
құқықтары мен басқа адамдардың заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа талап-
арыз берген жекелеген азаматтар бола алады.
Іске қатысушы куә, сарапшы, аудармашылар процестегі ролі – сотқа
жағдаятты түсіну барысында жене дұрыс шешім шығару үшін көмек көрсету.
Азаматтық процессте тараптар ретінде талапкер жөне жауапкер шығады.
Талапкер дегеніміз - өзінің азаматтық қ±қығын қорғауға байланысты сотқа
жүгінген адам. Жауапкер - өзіне арналған талап арызға байланысты сотқа
тартылушы адам.
АПК-нің 22-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар, кооперативтік және
занды т±лға қ±қығына ие қоғамдық ±йымдар талапкер және жауапкер бола алады.
Тараптар процесте қ±қықтық үлкен ауқымына ие. Талапкер, жаупкерде
бірдей процестік қ±қықты пайдаланады. Олар істің материалдары мен танысуға,
сот қ±рамы туралы арыз беруге, прокурорға, сарапшыға, аудармашыға жүгінуте,
сотқа дәлелдемелер беруге, процессінің кез келгкн уақытында іске қатысушыға
басқа адамдарға, куәлерге, сарапшыларға сауалдар беруге қ±қылы. Мөлімдеме
жасауға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, сот
талқылауындағы мөселелер бойынша өзінің дәлелдері мен болжамдарын
келтіруге, соттың шешімі мен анықтамасына шағым беруге және заңда көзделген
басқа да процестік ерекеттерге қ±қылы.
Заң тараптарды өздеріне тиесілі процессуалдық қ±қықтарды адал
пайдалануға міндеттейді. Үшінші жақтағы адамдар сот процессіне даулы
мәселеге дербес талап қойған өз өтініштері бойынша қатысады. Б±л жағдайда
олар іске сот шешімінің қаулысына дейін кірісіп, барлық қ±қықтарды
пайдаланады жоне талапкердің барлық міндеттерін мойнына алады.
' Сот шешіп шығарғанша тараптардың, прокурордың немесе соттың ±сыныс
жасап, бастама білдіруімен талапкер жағында іске үшінші адам араласуы
мүмкін. Сот өз бастамасы бойынша ж±мысқа қайта орналастыру жөніндегі іс
бойынша, атап айтқанда, өз µкімімен ж±мыстан босату немесе басқа ж±мысқа
ауыстыру қ±былысы жүргізілген лауазым иесінің жағында, яғни жауапкер
жағында үшінші адамды іске тарта алады. Процесске қатысушының процессуалды
қ±қықтары мен міндеттері берілген лауазым иесін былайша тарту ж±мысшылармен
қызметшілердің б±зылған қ±қықтарын қалпына келтіру туралы мєселені соттың
толық, объективті шешуіне өсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге лауазым
иесінің өзіне занды қалай б±зғанын түсіндіруге ықпал жасайды. Түптеп
келгенше, мұның бөрі сондай қ±қық б±зушылықтың алдын алу үшін маңызды.
Республиканың бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар занды барлық
органдар мен азаматтардың дөл және біркелкі орындауын қадагалайды: талап
қайтып, процесстің кез-келген сатысында іске араласып кетуге қ±қылы. Заң
прокурорлардың қатысуын міндеттейтін іс шеңберлерінің белгіленген.
№4 семинар тақырыбы: Азаматтық істердің соттылығы
1. Сабақ жоспары:
1. Соттылықтың түсінігі және түрлері. Тектік соттылық.
Аудандық (қалалық) соттың және оған теңестірілген соттың соттауына жататын
азаматтық істер. Облыстық және оған теңестірілген соттың соттауына жататын
азаматтық істер.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының соттауына жататын азаматтық
істер. Аумақтық соттылық және оның түрлері.
2. Істің бір соттың жүргізуінен алып басқа сотқа берудің тәртібі.
Соттылық ережелердің сақтамаудың салдары.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттері, азаматтардың, мемлекеттің және
±йымдардың б±зылған немесе даулы қ±қықтарын, бостандықтарын жөне заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау зандылықпен қ±қық төртібін нығайту, қ±қық
б±зушылыќтыњ алдын алу болып табылады.
Сот істерді азаматтық сот істерін жүргізу тәртібімен шешу кезінде ҚР
Конституциясын, Азаматтық іс жүргізу Кодексінің, басқа да нормативтік
қ±қықтық актілер ќолданылады.
Сот органдары қ±қық төртібін нығайтуда үлкен ықпал атқарады, қ±қық
б±зушылықпен белсенді түрде күрес жүргізіп, мемлекет пен азаматтардың
мүддесін қорғайды. Өзінің барлық қызметінде адамдарды, заңдарды б±лжытпай
сақтауға тєрбиелейді.
Сот органдар қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
орындайтын азаматтық сот жүргізу ісі болып табылады. Ол міндеттерге
қоғамдық жөне мемлекеттік қ±рылысты қорғау, шаруашылық пен жекеменшік
жүйесін, саяси, еңбек, баспана және азаматтардың басқа да жеке әрі мүліктік
мүдделерін қорғау мақсатындағы, сондай-ақ мемлекеттік көсіпорындардың,
мекемелердің, кооперативтердің, қоғамдық ±йымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау мақсатындағы азаматтық істерді шапшаң, дүрыс шешеді.
Азаматтық сот төрелігі сот мәжілістерінде азаматтардың, мемлекеттік
кәсіпорындардың, мекемелердің, кооперативтер мен басқа да қоғамдық
ұйымдардың қ±қықтармен мүдделерін қарайтын даулар бойынша азаматтық істерді
қарап шешім шығаруды жүзеге асырады.
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтық сот арқылы
қорғануы, заңдылықтың тек сот арқылы іске асуы, азаматтардың заң жөне сот
алдында тендігі, сот істі қараудағы алқалық, соттардың төуелсіздігі жөне
олардың тек заңға ғана бағынуы, ±лттық тіл, сот жүргізудің жариялығы
төрізді конституциялық негіздерге сүйену басты орында болады.
Сот арқылы қорғануға аазаматтардың қ±қығының мәні кез-келген адам және
±йым занды тәртіппен белгіленген субъективті қ±қығы, мүддесі б±зылып немесе
аяққа тапталған жағдайда қорғану үшін сотқа өтініш беруіне болады. Тек қана
сот қамтамасыз ететін сот төрелігі принципі дегеніміз: сот төрелігі соттың
ерекше компетенциясы екендігі білдіреді. Б±л принциптің заңдылығын
нығайтуға нақтылы фактының барлық жағдаяттарын д±рыс анықтауға сµйтіп
дөлелді шешім шығаруға зор маңызы бар. Конституцияның 75-бабында былай
айтылған: ҚР- да сот төрелігін тек сот жүргізе алады. Б±л айтылған ерекше
заңдыльтқты нығайтуда, нақты деректі барлық жағдайда объективті түсіндіруді
қамтамассыз етуді, ол жөнінде негізделген шешім шығаруда маңызды орынға ие.
Заңмен сот алдындағы азаматтардың теңдігі азаматтық істер бойынша сот
төрелігін іске асыруда ешкімге де артықшылық берілмейтінін білдіреді. Шығу
тегіне, өлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нөсілдік ерекшелігі және
±лтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, кәсібінің тендігі мен
сипатына, т±рған орнына және басқа жағдайларға қарамастан, заңмен сот
аддында барлық азаматтар тең. Б±л өрбір азамат заңмен бірдей қорғалады,
оның алдындағы жауапкершілігі де бірдей, өз мүдделерін қорғауда бірдей
процессуалдық өкілдіктерді пайдаланады дегенді білдіреді. Б±л принцип
азаматтардың қ±қықтарын толық қамтамассыз ету үшін маңызды болып табылады.
Соттардың теуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуын олардың сот
төрелігін жүзеге асыруында көлденең адамадардың ықпалын, єсерін жоққа
шығару деген сөз емес. Азаматтық істер заң негізінде ғана, істің барлық
жағдаяттарын толық және объективті зерттей отырып, жан-жақты негізделген
судьялар ішкі сезімінің негізінде шешіледі. Б±л принцип зањдылықты қатаң
бақылауда үлкен маңызға ие.
Сот ісін жүргізудін ±лттық тіліне қатысты азаматтық процессуалдық
кодекстің 8-бабы азаматтық істер бойынша сот істері Қазақстанда қазақ
тілінде, ал орыс жөне өзбек, ±йғыр ±лттары басым жерде орыс және өзбек,
±йғыр тілдерінде жүргізіледі деп белгіленген. Сот ісі жүргізілетін тілде
берілмейтін адамға ана тілінде мәлімдеме жасау, түсініктемелер жөне
айғақтар беру, сотта ана тілінде сөйлеп арыз жасау, сондай-ақ аудармашы
қызметін пайдалану қ±қығы қамтамасыз етіледі.
Сот ісін жүргізудегі жариялық істі ашық қарау, яғни азаматтардың
жалпы б±қарасының алдында қарау құқық б±зушылармен күресте азаматтардың
белсенділігіне ықпал жасап, тәрбиелік т±рғыдан әсер етіп қана қоймайды,
сонымен бірге қабылданған шешім үшін сот қ±рамның жауапкершілігінің күшейту
сөйтіп сотты қоғамдық бақылауға ықпалын тигізеді.
Жабық сотта жүргізу іске қатысушы адамдардың жеке басына тән қ±пия
сыры жария болуының аддын алу мақсатында, соттың себепті түрде анықтауы
бойынша р±қсат етіледі.
Сот төрелігі -ҚР Конституциясына сөйкес Жоғарғы Соттың, облыстық,
ќалалық соттардың аудандық халық соттарында ж‰ргізіледі. ЌР Жоғарғы соты
Республиканың Жоғарғы сот органдары болып табылады және жергілікті
соттардың қызметіне бақылау жасайды. Ол өз ісін сот төрелігін іске асыруда
зандарды д±рыс жөне біріңғай қолдануды қамтамассыз етуді, азаматтарға
төрбиелік мєндегі ықпал жасауға ж±мылдырады.
ЌР Жоғарғы сот Жоғарғы сот Пленумі қ±рамында әрекет жасайды. Ол сот
қадағалау төртібінде іс қарау бойынша ең жоғарғы сот бастамашылыѓы сондай-
ақ жаңадан жасалған жағдаяттар бойынша соттарға басшылық түсініктемелер
беруге қ±қылы.
Сот төрелігін д±рыс жүзеге асыру үшін сот істеуіне жататын азаматтық
істердің санаттарын, сондай-ақ олардың соттылығын айқын белгілеудің маңызы
зор.
Азаматтық қ±қықтарды қорғау және сот шаруашылық істер жөнінідегі алқа
жөне аралық соттар және басқа да қоғамдық органдар арқылы іске асырылады.
Бұл органдар арасындағы қүзіреттерді шектеу азаматтық істерді
шешудегі ведомстволық баѓыныстылыќ деп аталады.
Азаматтық іс ж‰ргізу кодексінде 24-бабында белгіленгендей, егер
б±зылѓан немесе даулы ќ±ќыќтарды, бостандыќтарды жєне зањмен ќорѓалатын
м‰дделерді ќорѓау туралы істерді соттар азаматтыќ сот ісін ж‰ргізу
тєртібімен ќарайды. Соттар азаматтыќ, отбасылыќ, ењбек, т±рѓын ‰й,
єкімшілік, ќаржы, шаруашылыќ, жер ќатынастарынан, табиѓи ресурстарды
пайдалану мен ќоршаѓан ортаны ќорѓау жµніндегі ќатынастар мен басќа да
ќ±ќыќтыќ ќатынастардан, оныњ ішінде бір тараптыњ екінші тарапты билікпен
баѓындыруына негізделген ќатынастардан туындайтын даулар жµніндегі талап
ќоюды ќарайды.
Соттылық дегеніміз - сот қорғайтын істердің мәселесін шешуді ескере
отырып, өрбір наќты азаматтық істегі занды белгілердің жиынтығы. Істің
заңдық қасиеттеріне байланысты азаматтық істерді шешуде соттардың өз
арасындағы сот жүйесі қ±қықтылығының көлемін, қ±зіретін шектейді. Істі
неғ±рлым өділ шешу мақсатында талап-арызды жауапкердің т±ратын жері бойынша
сотқа ±сынып, қарау қабылданған.
Заң негізіне тиісті қ±қықтары мен міндеттері бар адамдардың қатысуы
мен азаматтық сот жүргізу ісі жүзеге асырылады. Азаматтық процеске
қатысушылар мемлекеттік басқару органдары, көсіподақтары, мемлекеттік
мекемелер кәсіпорындары, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар немесе өзінің
құқықтары мен басқа адамдардың заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа талап-
арыз берген жекелеген азаматтар бола алады.
Іске қатысушы куә, сарапшы, аудармашылар процестегі ролі – сотқа
жағдаятты түсіну барысында жене дұрыс шешім шығару үшін көмек көрсету.
Азаматтық процессте тараптар ретінде талапкер жөне жауапкер шығады.
Талапкер дегеніміз - өзінің азаматтық қ±қығын қорғауға байланысты сотқа
жүгінген адам. Жауапкер - өзіне арналған талап арызға байланысты сотқа
тартылушы адам.
АПК-нің 22-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар, кооперативтік және
занды т±лға қ±қығына ие қоғамдық ±йымдар талапкер және жауапкер бола алады.
Тараптар процесте қ±қықтық үлкен ауқымына ие. Талапкер, жаупкерде
бірдей процестік қ±қықты пайдаланады. Олар істің материалдары мен танысуға,
сот қ±рамы туралы арыз беруге, прокурорға, сарапшыға, аудармашыға жүгінуте,
сотқа дәлелдемелер беруге, процессінің кез келгкн уақытында іске қатысушыға
басқа адамдарға, куәлерге, сарапшыларға сауалдар беруге қ±қылы. Мөлімдеме
жасауға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, сот
талқылауындағы мөселелер бойынша өзінің дәлелдері мен болжамдарын
келтіруге, соттың шешімі мен анықтамасына шағым беруге және заңда көзделген
басқа да процестік ерекеттерге қ±қылы.
Заң тараптарды өздеріне тиесілі процессуалдық қ±қықтарды адал
пайдалануға міндеттейді. Үшінші жақтағы адамдар сот процессіне даулы
мәселеге дербес талап қойған өз өтініштері бойынша қатысады. Б±л жағдайда
олар іске сот шешімінің қаулысына дейін кірісіп, барлық қ±қықтарды
пайдаланады жоне талапкердің барлық міндеттерін мойнына алады.
' Сот шешіп шығарғанша тараптардың, прокурордың немесе соттың ±сыныс
жасап, бастама білдіруімен талапкер жағында іске үшінші адам араласуы
мүмкін. Сот өз бастамасы бойынша ж±мысқа қайта орналастыру жөніндегі іс
бойынша, атап айтқанда, өз µкімімен ж±мыстан босату немесе басқа ж±мысқа
ауыстыру қ±былысы жүргізілген лауазым иесінің жағында, яғни жауапкер
жағында үшінші адамды іске тарта алады. Процесске қатысушының процессуалды
қ±қықтары мен міндеттері берілген лауазым иесін былайша тарту ж±мысшылармен
қызметшілердің б±зылған қ±қықтарын қалпына келтіру туралы мєселені соттың
толық, объективті шешуіне өсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге лауазым
иесінің өзіне занды қалай б±зғанын түсіндіруге ықпал жасайды. Түптеп
келгенше, мұның бөрі сондай қ±қық б±зушылықтың алдын алу үшін маңызды.
Республиканың бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар занды барлық
органдар мен азаматтардың дөл және біркелкі орындауын қадагалайды: талап
қайтып, процесстің кез-келген сатысында іске араласып кетуге қ±қылы. Заң
прокурорлардың қатысуын міндеттейтін іс шеңберлерінің белгіленген.
№5 семинар тақырыбы. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастары
және олардың субъектілері
1. Сабақ жоспары:
1. Азаттық іс жүргізу құқықтық қатынастарының түсінігі және олардың
ерекшелігі. Пайда болудың негіздері және олардың мазмұны.
2. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектілері
және оларды сыныптау.
3. Сот азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының міндетті
субъектісі ретінде.
4. Іске қатысушы тұлғалар және іс жүргізуге басқа да қатысушылар
азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі ретінде. Іске
қатысушы тұлғалардың түсінігі және құрамы. Іске қатысушы тұлғалардың
құқықтары мен міндеттері.
2. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Негізгі мәселелердің біріне іске қатысушы тараптарды анықтап алу
жатады. Олардың іске қатыстылығы даулы материалдық қ±қықтық қарым-
қатынастың маңыздылығымен, оның мазм±нымен субьектісінің іске деген
мүдделілігімен шешіледі. Сол үшін судья тараптардың тиісті тиісті
еместігін, талапты тиісті талапкер қойғандығын, талапты тиісті жауапкерге
қойғандығын жоне субьектілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz