Геология –жер туралы ғылым
1. Геология пәні туралы түсінік
2. Геология пәнінің табиғи пәндермен салалық байланыстары
3. Геология пәнінің зерттеу әдістері
4. Геологяның шаруашылықтағы маңызы
2. Геология пәнінің табиғи пәндермен салалық байланыстары
3. Геология пәнінің зерттеу әдістері
4. Геологяның шаруашылықтағы маңызы
Геология— Жер туралы ғылым (грекше «гео» — жер, «логос» — ғылым). Жер планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік физикалық және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр уақытта дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия, физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оның даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің жаратылысын, құрылысын, құрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуан түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерін бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегендігін ескерсек, әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және математикаға) көбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік) іздедестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым— геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының құрамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия, петрография, литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде «минера»—руда) — минералдардың (химиялық табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), құрамы мен құрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше «петрос» жартас) — тау жыныстарының құрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше «литос» — тас) — шөгінді тау жыныстарының құралу және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс тұрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология) ажыратылады.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия, физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оның даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің жаратылысын, құрылысын, құрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуан түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерін бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегендігін ескерсек, әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және математикаға) көбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік) іздедестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым— геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының құрамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия, петрография, литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде «минера»—руда) — минералдардың (химиялық табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), құрамы мен құрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше «петрос» жартас) — тау жыныстарының құрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше «литос» — тас) — шөгінді тау жыныстарының құралу және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс тұрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология) ажыратылады.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
тақырыбы: Геология –Жер туралы ғылым
Сабақтың жоспары:
• Геология пәні туралы түсінік
• Геология пәнінің табиғи пәндермен салалық байланыстары
• Геология пәнінің зерттеу әдістері
• Геологяның шаруашылықтағы маңызы
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Геология— Жер туралы ғылым (грекше гео — жер, логос — ғылым). Жер
планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік физикалық
және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр уақытта
дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия,
физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да
жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми
мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің
өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оның
даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің
жаратылысын, құрылысын, құрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді.
Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуан түрлі пайдалы
қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ,
жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерін бүгінгі кун тұрғысынан
жеткіліксіздігінен жетілмегендігін ескерсек, әзірше геология жердің ең
жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп
келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және
математикаға) көбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады.
Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары
ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш
кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және
космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен
салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География
мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ
белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік)
іздедестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер
бетінің бедерін зерттейтін ғылым— геоморфология, геология мен
географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі.
Жер қыртысының құрамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия, петрография,
литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде минера—руда) — минералдардың (химиялық
табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), құрамы мен
құрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше петрос жартас) — тау жыныстарының
құрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше литос — тас) — шөгінді тау жыныстарының құралу
және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі
қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс
тұрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық
геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология)
ажыратылады.
Геотектоника (грекшіе тектоника — құрылымдық архитектура) —. жер
қыртысының құрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс
заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және
олардың жатыс пішіндері мен құрылымдық элементтерін зерттейтін
геотектониканын бір бөлімі — құрылымдық геология деп аталады.
Сейсмология (грекше сейсмос—сілкіну) — жер сілкінудің қандай себептерден
болатындығығ зерттейтін ғылым.
Вулканология — вулкандық құрылымдар мен вулкандардың нәтижесіндепайда
болған тау жыныстарың зерттеу арқылы магмалық әрекеттердің даму
заңдылықтарын анықтайтын ғылым.
Жердің даму тарихын тарихи геология және құрлықтағы теңіздің өзгеруін
палеогеография ғылымдары зерттейді.
Тарихи геология — жер қыртысының жалпы даму кезендерін зерттейтін ғылым.
Жер қыртсын қүрайтын тау жыныстарының қабат-қабат болып орналасу тәртібін
немесе реттілігін және олардың құралу уақытын анықтайтын тарихи геологияның
бір бөлімі — стратиграфия (лат. стратум — қабат) деп аталады.
Стратиграфиялық зергтеу жұмыстары палеонтологиямен (грекше палеос —
ескі, онтос — өмір, тіршілік) тығыз байланыса жүргізіледі. Палеонтология
— ескі органикалық қалдықтардың (фауна, флора) сақталған түрлерін зерттей
отырып, олардың өмір сүрген дәуілерін анықтайды. Соған сәйкес тау
жыныстарының салыстырмалы пайда болу уақыты айқындайды.
Палеогеография.— өткен геологиялық дәуірлерде болған жер бетінің
физикалық-географиялық өзгеру жағдайларын зерттейді.
Жердің жеке аймақтарының даму жолдарын және олардың геологиялық құрылым
ерекшеліктерін зерттейтін геологияның үлкен бір бөлімі — аймақтық геология
деп аталады.
Практикалық мақсатта қолданылатын ілімдердің ішінде пайдалы қазбалар
туралы ілімнің гидрогеология және инженерлік геология ғылымдарының маңызы
өте зор.
Пайдалы қазбалар туралы ілім әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен орындарының
жаратылысын (генезисін), орналасу заңдылықтарының өзіндік формаларын
өндірістік қажеттілігін зерттейді.
Гидрогеология жер асты суларының пайда болуын, химиялық құрамын және
олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология әр түрлі құрылыс
объектілерін салу барысында жер қыртысының жоғарғы қабаттарының құрылымдық
ерекшеліктерін (қатты- жұмсақтығын), сейсмикалық орнықтылығын зерттейтін
ғылым.
Методикалық және экономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық
картаға түсіру, барлық іздеу жүргізу, рудалық, шахталық және өндірістік
геология салаларын атап өтуге болады.
Геологиялық картаға түсіру бағыты- геологиялық карталар жасау әдістерін
жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын қарастырады. Атап
айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс
пішіндерін, геологиялық құрылысын құрамын және пайдалы қазбаларын жан -
жақты зерттеу арқылы көзделген масштаб бойынша геологиялық карта жасау
жұмыстарымен айналысады.
Барлық іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының
жаратылысын, геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар
пайдалы қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның
экономикалық тиімділігін арттырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат –
кен орнын пайдалануға (эксплуатация) беру болып саналады.
Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір,
мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары
ұйымдастырылады.
Ал, жалпы геология дегеніміз, ғылыми бағыт емес, оқулық курс болып
саналады. Жалпы геология курсының негізі – динамикалық геология болғанымен,
бұл курста геологияның басқа салаларынң да басты – басты ұғымдары мен
түсіңіктері қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер
қыртысы жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты түрде
қарастырылады.
Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан
бастап қалыптасады.
Жалпы геология курсында алғашқы қалыптасқан білім, студенттер үшін
кейінгі курстарда оқытылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің
негізі болып қаланады.
Астрономия.— жерді ғарыш кеңістігінде кездесетін планеталардың бірі
ретінде қарастыра отырып, оның жаратылысыін, құрылымын және козғалыс
зақдылықтарын зерттеиді.
Геохимия — жер қойнауында кездесетін әр түрлі химиялық элеменгтердің
орналасу немесе таралу (бір жерге жинақталып шоғырлануын немесе сейіліп
орын ауыстыруын) заңдылықтарын зерттейді
Геофизика— жерді құрайтын тау жыныстарының физикалық қасиеті және оның
терең ішкі қабаттарында тоқтаусыз жүріп жатқан физикалық процестердің
ерекшеліктерін
Геохимия — жер қыртысының құрамы мен құрылысын және оның терең
қойнауында жүріп жатқан эндогендік цроцестердің өзіндік ерекшеліктерін
зерттей отырып практикалық мақсатта қолданылатын ілімдердің ішінде
пайдалы қазбалар туралы ілімнің гидрогеология және инженерлік геология
ғылымдарының маңызы өте зор.
Пайдалы қазбалар туралі ілім — әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен орыңдарының
жаратылысын (генезис), орналасу зандылықтарын, өзіндік формаларын,
өндірістік қажеттілігін зерттейді.
Гидрогсология — жер асты суларының пайда болуын, химиялық құрамын және
олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология — әр түрлі құрылыс
объектілерін салу барысында жер қыртысыньң жоғарғы қабаттарының құрылымдық
ерекшеліктерін (қатты – жұмсақтығьн, сейсмикалық орнықтылығын) зерттейтін
ғылым.
Методикалық және экокономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық
картаға түсіру, барлау іздеу жұмыстары жүргізу, рудалық, шахталық жәке
өндірістік геалогия салаларының атап өтуге болады.
Геологиялық картаға түсіру бағыты — геологиялық карталар жасау әдістерін
жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын қарастырады. Атап
айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс
пішшдерін, геологиялық құрылысын, құрамын және пайдалы қазбаларын жан-жақты
зерттеу арқылы, көзделген масштаб бойынша геологиялық карта жасау
жұмыстарымен айналысады.
Барлау-іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының жаратылысын,
геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар пайдалы
қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның экономикалық
тиімділігін арттырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат— кен орнын
пайдалануға (эксплуатацияға) беру болып саналады.
Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір,
мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары
ұйымдастырылады.
Жалпы геология курсының негізі — динамикалық геология болғанымен, бұл
курста геологияның басқа салаларының да басты-басты ұғымдары мен
түсініктері қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер
қыртысы жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты тұрде
қарастырылады.
Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан
бастап қалыптасады.
Жалпы геология курсында алғашқы калыптасқан білім, студенттер үшін кейінгі
курстарда оқылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің негізі болып
табылады
тақырыбы: Геология ғылымының қысқаша даму тарихы
Сабақтың жоспары:
• Алғашқы қауым адамдарының тау жыныстарын пайдалануы
• Ежелгі Грецияда геологияның дамуы
• Орта ғасырлардағы геологияның дамуы
• Қазақстанда геологияның дамуы
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Геология (ежелгі гре сөзі гео-жер, логос- таным). Геологияның басқа
географиялық, геодезия, геофизика, және геохимия жер турасындағы
пәндерінен көптеген айырмашылықтарға ие. Геология жер құрамын жер
қыртысының құрылысын жер планетасының сыртқы қабығын және оларды пайда
еткші процестерді зерттейтің ғылым.
Геология өз негізінде
1. Динамикалық гелогия- жер планктасының ішкі және сыртқы
күштердіңәсерінде қалыптасатың құбылыстарды зерттейді.
2. Тарихи геология- жер қыртысының және ондағытіршіліктің тарихи
жаратылыс- ында тау жыныстарын пайда етуші процестерді үйренуші бөлім
болып есептеледі.
Өздерінізге белгілі жер қыртысы тау жыныстарын пайда етуші
минералдардан пайда болған. Бұл минералдардың құрлымы мен құрылысын
зерттейтің ғылым кристолографиямен минерология пәні болып есептеледі.
Минерология жер қыртысын құрайтың жыныстардың жарылуымен және олардың
өзгерістерің зерттейді.
Петрография - тау жыныстарының құрамы мен құрылысын немесе терең
қыртыстарында температура қысым және газдардың әсерінен пайда болған
жыныстарды зерттейді.
Қабаттардың реттік жайласуын, жасын және қалындығын
(шөгіндіжыныстарда қабаттарын ал магмалық жыныстардаатқылауларын)
зерттейтің геология ғылымының саласы стратиграфиялық болып есептеледі.
Минералдардың жайласуын геология ғылымының пайдалы қазылмалар саласы
зерттейді. Халықшаруашылығына мұқтаждығын, қазып алу әдістерін гоелогия
ғылымының іздеу және барлау саласы зерттейді.
Қазіргі заманғы барлық құрылыс саласындағы объектілер инженер
геологиясыз салынбайды. Әр дайым әуелі жердің құрылысы түзілісі үйреніледі.
Геология ғылымы геохимия және геофизикаға тығыз байланысы отырып
бүтін бір жер планетасының құрылысын, құрамын жайласу структуасын береді.
Геология ғылымының тарихи даму сатылары.
Геология басқада жер турасындағы ғылымдар сияқты адамзаттың
материалдық байлыққа деген мұқтаждығынан туындаған ғылым. Адамзат тас
жәуірінен бастап нуклеус қаау, пышақ және т.б. заттар істегенде кварц,
бурый железняк яшма, агат кейде вулкандық жыныстарды падаланып отырған. Ал
темір дәуіріне келіп алтын, темір, қалайы сяқты көптеген жыныстарды
балқытып қару істей бастады. Ең бірінші руда өндіруші кендер Синай мен
Египетте 5000 жыл алдын пайдалана бастаған. Бұл деректер мыс тамырларын
өндірудегі картасы бізге келіп жеткен.
Египттіктер питамидаларды құрғанда өте жеңіл әк тастардан, ал құрылыс
негізін гранит жыныстарын пайдаланғандығы сол уақыттың өзінде тастарды
тани білетіндігінде болып отыр. Жалпы темірді Египетте 4500 жыл алдын
Жерорта жағалауындағы Кавказ, Үнді халықтары 4000 жыл алдын пайдалана
бастаған.
Грек ғалымы Герадот (б.з.д 5 ғ) Нил өзенінің делтасындағы
жатқызықтардың пайда болу механизімің Аристотель (б.з.д 384-322) құрлық
пен судың алмасуы немесе бір уақыттарда қосылып тұрған Кипр түбегі бүгінгі
күнде бөлек аралға айналып отыр.Ал Пленги (б.д 23-79ж) Везувий
вулкандарын зерттей отырып магмалық жыныстарды зерттеген.
Б.з.д 3 Қытайда Үжан хан бірінші магнит өрістерінің қасиетің білген
бірінші компас пен сесмограф аспаптарын жасаған.
Орта Азия ғалымдарының орта ғасырдағығылымға қосқан үлестері өте
қыруар.
Ибн Сино (980-1037) минералдарды кластарға бөле отырып емдік қасиетін
ашқан.
Әл Беруни “Бағалы тастар танама” атты еңбегінде ана күкірт ата
темірден көрсеткен. Мысалы Масуди еңбегінде әскер тобы басшыларына бас киім
жаратқан циклонды измруд джаухар аралы деп атаған.
15-18 ғ. Қайта өркендеу заманыңда әйгілі суретші Леонардо Винши
гидродинамика атты еңбегінде өзендердің ағысында үгілу жеміру процестерін
айқын көрсеткен.
Дат ғалымы Никлаус Стено солтүстік Италтяны зерттей отырып бірінші
рет үйінділердің қабаттарға бөлінуіжәне олардың тектоникаліқ әрекеттер
нәтижесінде бұзылатындығы көрсетілген.
В:И Ломоносов бірінші рет дала зерттеулерінің маңызы және олардың
әдістерін көрсеткен. Кейін ала Джеймс Хеттон таулардың геологиялық жайласуы
және олардың заңдылықтарын ашқан.
Ж.Ковье жердегі тіршілік сонымен бірге әртүрлі факторларды (элюви,
алювий, деллюви) пайда болған үгінділер 300 мың жылда жоқ немесе араласып
кеін қайта пайда болу процестері болып отырған деп көрсетеді.
ЧЛаиель жер қыртысы ешбір өзгерусіз сол қалпында болып келген олардың
өзгерісі өте жай адамзат немесе үйінділер, таулар млрд жылдарды өз ішіне
қамтиды деп көрсеткен.
А.Гумбольд Оңтүстік Америка Анд таулар зерттей отырып критал тау
жыныстарың генозисін көрсетіп берді.
Г. Сорби бірінші рет микроскоптарды зерттеу арқылы тау жыныстарының
текстуралары мен структураларын тану мүмкіндігін көрсетіп берді.
Д: Прат геофизикалық мағлұмат арқылы тау жыныстарының қаттылығына
анықтау мүмкіндінін көрсетті.
Америкалық ғалым Дж Дэнаның пікірінше геосинклинал областарда
магмалық, жер сілкіністері көптеп болатынын сонымен бірге тау жыныстарының
көтерілуімен шөгінді жыныстардың тепе-теңдігі барлығын көрсетіп береді.
Лессинг (1861-1939) петрогафия саласының негізін сала отырып магмалық
жыныстарекіге бөлінетіндігі негізгі(базальт) және қышқылдардан (гранит)
тұратындығын көрсетіп берді.
Боэн магмалық жыныстардың бәрі дифференсациялану құблысынаие жердегі
барлық магмалық жыныстар базальттардың дифференсациялану процестерінің
нәтижесі деп есептелінеді.
Маглеал және Заверицкий пайдалы қазылмалар саласын дамытуға бүтін күш
жігерін сала отырып олардың пада болу заңдылықтарын жаңадан пайда болу
процестерін көрсетіп берді.
А.П Каринский (1847-1936) тау жыныстар геологиылық жасын, генезисін,
пйда болу заңдылықтарын және пайдалы қазбалардың жайласуын
палеогеографиялық ғылым арқылы анықтау мүмкіндіктерін көрсетіп берді.
А.Д Архангельский (1879-1940) және Н .С шатский (1895-1960) жердің
жасын географиясын ежелгі жануар, жәндік өсімдік арқылы анықтау мүмкіндігін
дәлелдеп көрсетіп берді.
Геологияның зерттеу әдістері.
Геологиядан бөлініп шыққан көптеген ғылым салалары минерология,
стратигафия, петрография, тектоника және пайдалы қазылмаларды зерттеу
әдәсітері әлбетте әр алуан. Олар өздері алдындағы химиялық, физикалық
географиялық және математикалық талабтарды орындай отырып геология өз
шешімінде қорытындысына қалады.
Геологияны екі мақсаты бар:
1 Өзара қатынастың құбылыстарын анықтау. Жер мен космостағы басқа
денелермен әсері
2 Тарихи құбылыстар жер құрамы, қыртысы және оларды пайда қылуышы
процестерді айқын көрсету.
Біріншісіне Атмосфера, Гидросфера, Биосфераның үйінді пайда етуші әсерін
көрсетсе ал екіншісінде геологиялық зерттеулердіңбасты әдісін құратын
карталастыру болып табылады. Әдетте геологиялық карталартопография
негізінде құрылады.
Стратиграфикалық зерттеулер жүргізу үшін сол аймақта
бірнешеколонкаларістеліп соң бәрін қосып шығады. Мұна өсімдік пен
жануарқалдықтарды бірге қаралады солай етіп бір-бірің салыстыра отырып
белгілі-бір ежелгі геоаймақтық жағдайы анықталады.
А.Жоғарыдағы көрсетілген аймақ шөгінді жыныстардан тұрса онда бұл картаны
литологиялық карта деп атайды. Солай етіп старатиграфиялық колонкалар
арқылы шөгінді жыныстардың көрнісін тапқан зерттеу әдісі литологиялық деп
аталады.
В Егер зерттеліп жатқан тау жыныстары магмалық, немесе жоғары
температурада қайта өңделген жыныстардың құрамдары, құрылыстары бірдей
жыныстардың көрнісін тапқан зертеу әдісі литологиялық әдіс деп аталады.
Г Егер зерттеліп жатқан тау жынысыстары жарықтар,қиылысу, ой шұқырлар
кетуі нәтижесінде угінділердің араласып кетуі құбылыстарын зерттеу
тектоникалық әдіс деп аталады.
Д Стратиграфиялық, литологиялық, тектоникалық және петрогафикалық
зерттеулер нәтижесінде карта геологиялық зерттеу әдісі деп аталады.
Қалаған маман осы карта арқылы пайдалы қазылмаларды пайдалану
мүмкіндіктеріне ие болады. Ал геолог мамандар пайдалы қазылмалардың
жайласуына қарай минералдар генезисінде заңдылықтарды және алдағы
болаақтыпайда болу мүмкін минералдарды болжайды.
Геологиялық зерттеу әдістері.
Жер қыртысының жоғарғы қабаттарын зерттеу жұмыстарынегізінен табиғи
ашылмалар мен( өзен аңғарында кездесетің құлама жер, жыра,тау беткейі,
жартас) жаснды ашылмаларды( ор,шурф, карьер, шахта) зерттеу арқалы
жүргізіледі.Ал жердің ішкі терең қабаттарын зерттеп білу үшін бұрғылау
скважиналары мен геофизикалық зерттеу әдістері қолданылады.
Геологиялық процестердіңорасан зор мөлшері мен өте ұзақтығы- жердің
даму тарихының ең басты ерекшеліктері болып саналады. Егер біз жер қыртысын
құраушыжәне оны өзгертушігеологиялық процестердің тек өте қысқа мерзім
аралығында ған байқаған болар едік. Ал көпшілік жағдайда жердің ұзақ дамы
тарихынескерсек геологиялықоқиғалардыгеологиялық масштабтаұзақ уақыт
бақылау мүмкін емес. Бұрын болған геологиялықоқиғалардың куәсі ретіндетау
жыныстарының немесе руданың құралуын сол секілдіәр түрлі
геологиялыққұрылымдардың пайда болуын айтуға болады. Бұл оқиғалардың
мазмұнын дұрыс түсіну үшін, болып өткен геологилық процестердіқайта реттеп
немесе реканструкция жасай білу керек. Жердің өткен тарихынареканструкция
жасауда “актуализм” принципінің маңызы өте зор. Бұл принцип алғаш рет 19
ғасырдың 30 жылдары ағылшын ғалымы Ч. Лайльдың еңбектерінде эвалюциялық
ғылыми – зерттеуәдісі ретінде ұсынылды. Актуализм принципі бойынша, дәл
қазіргі кезде, біздің заманымызда жүріп жатқан пеалогиялық процестер мен
табиғи құбылыстар бұрынғы кезде жердің көңе тарихында болып өткен Ч.
Лайельдіңсөзімен айтқанда: “ Бүгінгі өміріді зерттеу, өткен өмірдің тарихын
түсінудің кілті”.
Әрине қазіргі уақытта түсіріп жатқан геологиялық процестерді жердің
алғашқы тарихында болған оқиғалармен дәлме-дәлмағынада салыстырсақ, онда
қателескен болар едік. Өйткені жердің даму тарихыбір бағытта ғана жүріп
отырады және бұрынғы болған оқиғалар ешуақытта да қайталанбайды.
Сондықтанда актуализм принципін дәл Ч Лайель айтқандай мазмұнда түсінуге
болмайды. Геологтар бұл приципті жаңа мағынада толықтыра отырып, тарихи
салыстырмалызерттеу әдісі ретінде қолданады.
Геологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын атқару барысындагеологилық
байқауларжүргізе білудің маңызы өте зор. Тау жыныстарының құрамынанықтау,
олардықұраушы минералдардың өзара бір-бірімен қарым-қатынасы, сонымен қатар
олардың жатыс пішіндері және олардың құрамындакездесетін әр
түрліорганикалық қалдықтарын (фауна мен флора) түрлерін анықтау, соған қоса
эксперимент жүзінде зерттеу жұмыстарының нәтижесін пайдалану жер
қыртысының геологиялық дамуымен құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді. Геологиялық байқаулар кезіндежигалған алғашқы
деректерғылыми болжамның негзі болып қалыптпсады. Кейінірек қосымша
өткізілетін арнайы зерттеулердің (леохимиялық, геофизикалық және терең
скважиналарды бұрғылау жұмыстары) нәтижесінде алғашқыайтылған
болжамдардыкеңейтуге немесе дәлелдеуге, тіпті теорияғаайналдыруға, не
болмаса алғашқы болжамды жаққа шығарып, жаңа болжамның негізін қалауға
мүмкіндінік туады.
Жер қойнауын зерттеу әдістері: Жердің құрамы мен құрылысы әр түрлі
әдәстер арқылы зерттеледі.
Геологиялық әдістер. Геологилық әдістердін ішіндегеі ең негізгісі –
жер қыртысын құрайтың заттардытікелей бақылау жіне талдау арқылы жан-
жақтызерттеу болып табылады. Жер қыртысын құрайтың заттар, тау жыныстары
түрінде табиғи жағдайдажер бетіне шығып жатады. Ал жердің ішкі қабаттарының
геологиялық құрылысын жыры, ор немесе шурф, карьерлер мен шахталарды
зерттеп, тау жыныстарының жатыс элементтерін талдау арқылы анықтап білуге
болады. Қазіргі шахталардың ең терңі 4 километрге дейін жетеді. (Үнді және
Оңтүстік Африкаық Респубикаларда ) Жер қабаттарының терең қабаттарын
зерттеуде бұрғылау скважиналрының маңызы өте зор. Өте терең
қабаттардыбұрғылау жұмыстары Кола түбінде аса терең скважина рекордтық
(12 км) тереңдікке дейін жетіп, жердің терең қабаттарының құрылыс
ерекшеліктерін анықтады. Соңғы жылдары Орал тауларының орталық бөлігіндеаса
терең брғылау скважинасы бұрғылануда. Мұхит түбінен бұрғылау жұмыстары да
көптеген жаңалықтар ашып отыр.
1968-1983 ж.ж “Гламар Челенджер” атты Американдық кемеге орнатылған
бұрғылау қондырғысы арқалы көптеген (620 – дан астам) скважиналар
бұрғыланды. Олардың ішінде ең тереңі 2000 м-ге дейін жетті.
Жердің терең қабаттарының геологиялық құрылыс ерекшеліктерін табтғи
скважиналарды (атап айтқанда кимберлент түтіндерін) зерттеу арқылы білуге
болады. Олармен бірге кездесетін алмас кристалдары жердің ішкі – 200 км
тереңдігінде пайда болады.
тақырыбы: Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
Сабақтың жоспары:
• Жер қыртысының құрамы
• Литосфера
• Ішкі және сыртқы мантия
• Ядро түсінігі
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Көне геологиялық дәуірлерде Жердің магнит өрісінің күші көбейіп не
азайып, өзгеріп отырған: жоғарыда айтылғандай, тіпті магнит полюстері де
орындарынан алмасып отырған. Осы себептерден келіп, мысалы, динозаврлар
жойылып, адамзаттың тегі тез дамып отырды, Жер климатының өзгеруі де осы
геомагнит өрісіне байланысты.
Миллиардтаған жылдар бойы жердің ішкі құрылысы қалайша өзгеретінін білу
үшін әуелі оның қазіргі ішкі құрылысын анықтау керек. Бұл оңайға түсе
қоймайды, өйткені жер койнауын біз 12,5 км тереңдікке дейін ғана бұрғылай
аламыз. Одан әрі қарай тек жанама жолмен ғана бассұға аламыз.
Жер құрылысының басты өзгешелігі — оның физикалық қасиеттері бір текті
емес, радиусы бойындағы заттар әлденеше қабаттарға жіктеледі. Жердің ішкі
белдеулерінің құрамы мен физикалық күйін әр түрлі геофизикалық әдістер
арқылы білеміз. Олардың ішінде ең маңыздысы сейсмикалық әдіс (сейсма —
сілкіну) Жер сілкіну — толқынның тарауы емес пе? Маман геофизиктер осы жер
сілкінуінен немесе қолдан туғызған жарылудан тараған толқындарды
аспаптармен тыңдап, ұстай алады.
Жер сілкіну ошағынан екі түрлі толқындар тарайды. Қума толқын (Р) суға
лақтырған тас толқынындай қатты, сұйық, газ денелердің бәрінен тарайды.
Екіншісі — көлденең (5) толқын кесіп өткен ортаның көлемінің өзгеруіне
байланысты тарайтындықтан ол тек қатты денелерден өтеді. Екі толқында
жылдамдығы өздері шарның өтетін жыныстардың тығыздығына байланысты. Ендеше,
соларды байыптап өлшеп, жазып, тереңдегі жыныстардың физикалық күйін және
қай тұста (тереңдікте) жатканын білеміз.
Міне, осылайша зерттей келе, Жер шары негізінде ұшқабаттан тұратыны
анықталды.
1) Жер қабығы — Жердің үстіңгі қабаты. Ол қабыршақтай жұқа, шамамен жер
радиусының 0,6%-ін алады. Қалыңдығы мұхиттар астында 5—10 км, жазық
жерлерде 30—40 км, Памир, Гималай сияқты заңғар таулар астында 50—70 км.
Жердің мантиясы (грекше мантиум — сырт киім). Жер қабығынан кейін 2900 км
тереңдікке жетеді. Оны жоғарғы (900—1000 км-ге шейін) және төменгі мантия
деп бөледі, кейбір ғалымдар мантияны үш кабатқа бөледі.
Жер ядросы (езегі). Оны да сыртқы (5000 км шейін) және ішкі ядроға
жіктейді.
Сейсмикалық қума толқын жер қабығының төменгі тұсынан 6,5—7,0 кмс, ал
көлденең толқын 3,7—3,8 кме жылдамдықпен тарайды. Мантияда жер қабығының
кума толқыны кенет өсіп (8,0—8,3 кмс), көлденең толқын 4,5—4,7 кмс
жылдамдықпен өтетін айырық бетпен бөлінеді. Осы бетті алғаш рет 1911 жылы
югослав геофизигі А. Мохоровичич көрсеткен болатын, сол маманның атымен
ол шекті Мохорович беті немесе шегі (қысқаша Мохо, немесе М) деп атайды.
Мантияның жоғары жағында салыстырмалы тығыздығы кем, жыныстары жұмсақ
қабат бар. Оны а с т е н о с ф е р а (грекше астянос — әлсіз, жұмсақ) деп
атайды. Онда сейсмикалық толқындардың, әсіресе көлденең толқынның,
жылдамдығы баяулап, электр өткізгіш қабілеті есе туседі. Демек оның
тұтқырлығы шамалы, жапсарлары жіпсіген. Өйткені жердің ішкі қабатына
тереңдеген сайын жылудың өсуіне байланысты құрамындағы заттардың 1 —10
проценті балқып кетеді. Астеносфера қабаты құрлықтар астында 80— 120-км-ден
200—250 км-ге, мұхиттар астында 50—70-тен 300— 400 км-ге дейін терендікте
орналасады. Осы пәннін, соңғы бөлімдерінен тереңде жатқан зор геологиялық
процестер үшін астеносфераның маңызы күшті (әсіресе магмалық, қатпарлық
процестер үшін) екенін білеміз. Оны Жердің қазан-ошағы деп атасақ та
болады.
Жер қабығы мен мантияның астеносферадан жоғары бөлігін біріктіріп
литосфера (грекше литос — тас) деп атайды. Оның заты қатты кристалдық
күйде.
Астеносферадан төмен қарай сейсмикалық толқындар жылдамдығы өсе бастайды.
Қума толқынның жылдамдығы мантияның астыңғы жағында 13,6 кмс-ге, көлденең
толқынның жылдамдығы 7,2—7,3 кмс-ге жетеді. Мантия заты қатты. Ал ядро мен
мантия шөгінде біріншісінің жылдамдығы 13,6 кмс-ден қайтадан 8,1 кмс-ге
кемиді. Ендеше бұл тұста тағы бір сейсмикалық айырық бар екенін сеземіз.
Одан соң кума толқынның жылдамдығы біртіндеп артады да, сыртқы ядрода
10,5 кмс-ге,
сонғы Гондвана, яғни қазіргі оңтүстік жарты шарда- құрлықтарды жоғарғы
палеозой кезінде жайлаған өсімдіктердің бір-біріне ұқсастығы сол кезде
бүкіл оңтүстіктегі құрлықтарды сірескен мұарт басты, ал олар қазіргі
кезенде экватордың тұсында орналасқандықтан ешқандай ауқымды мұзарт болуы
ойға сыймайды. Ақыр соңында А. Вегенер қазірде інықталғандай, құрлық
табанында гранитті қабат, мұтиттар түбінде базальттар төселуін көрсете
келіп, мұхиттың гранитті төсеніштен жұрдай болуы үшін материктер балқып,
әуелгі орнынан жылжып көшуі тиіс деген қорытынды жасады.
А. Вегенер болжамы бойынша, материктерді базальт қыртысы бетімен
жылжытатын күш Жердің айналу күші. Сол күштің әсерінен қос Америка
батыс бағытта балқиды да, Тынық мұхит табанындағы базальттің теңеурінінен
Кордильер, Анды таулары бой түзейді. Керісінше, Азия-Австралия құрлықтары
батыс бағытқа қарай зытқан шағында көбісін жоғалтқандай, доғалы ралдар
тізбегі үзіліп, түсіп қалады. Вегенерді жақтаулылар Жердің полюстен тепкіш
күшін де іске қосты күш материктерді полюстен экваторға қарай ығысырып,
маңдай алдында ендік бағыттағы Альпі-Гималай тау сілемдері бой түзеуі тиіс.
Бірақ геофизиктер Жердің айналу күштерінің құрлықтарды сеңдей соқтықтырып,
ылжытуға шамасы келмейтінін дәлелдеді. Геологтар болса, геосинклиналды
белдеулердің, мантияға кірген ерен тамырлары кеме зәкіріндей
құрлықтарды олай-бұлай жылжытпайтынын айтып, А. Вегенер болжамына күмән
келтірді. А. Вегенер олармен айтысып үлгіре алмады, ол 1930 жылы
Гренландияда ғылыми сапарда жүріп қайтыс болды, оның өз кезіндегі аты шулы
түжырымдамасы біртіндеп ұмытылды.
Литосфералық плиталар тектоникасы. 1957 жылдан бастап мұхиттар түбін
геология-геофизикалық түрғыдан зерттеу жұмыстары жеделдете жүргізілді.
Соның арқасында бұрын ғылымға белгісіз болып келген бірталай жаңалықтар
анықталды. Олар: 1) астеносферанық ақиқаттығы, 2) мұхиттардың әлемдік
орталық жоталармен олардың төбе қырқасындағы рифтерді ашу, 3) құрлықтар
мен мұхиттар қабықтарының құрамының қалыңдығының да бір-бірінен өзгешелігі,
4) мұхит жоталарына жақындаған сайын мұхит шөгінділерінің жұқарып, жасынық
да жасаруы.
тақырыбы: Жер эволюциясы
Сабақтың жоспары:
• Жер эволюциясының дәуірлерге бөлінуі
• Тау жыныстарының жасын анықтау әдістері
• Геохронологиялық шкала
• Фанерозой және криптозой эондары
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Жердің және жер қыртысының жасын және оның даму тарихында болып өткен
ірі оқиғалардың болған уақытын анықтай білу мәселелері ғалымдардың
назарынан еш уақытта да тыс қалған емес. Өйткені бұл проблемаларды шешудің
теориялық және практикалық маңзы өте зор.
Қазіргі кезде Жердің даму тарихы геологиялық және оған дейінгі
планетарлық (немесе ғарыштық) кезеңдер болып екіге ажыратылады.
Геологиялық кезеңге дейінгі (планетарлық) уақыт Жердің алғашқы планета
болып қалыптасуынан бастап жер қыртыстарының құралуына дейінгі уақыт
аралығын қамтиды. Оның тарихын геологиялық әдістер арқылы зерттеп білу
мүмкін емес. Жердің (ғарыштық дене ретінде) пайда болуы туралы ғылыми
түсінік Күн жүйесіне кіретін басқа планеталардың жаратылысы жөніндегі жалпы
көзқарастар негізінде қалыптасады. Бұл кезеңнің негізгі мазмұны ең алғашқы
протопланеталық заттарының белгілі геосфераларға жіктеліп литосфера,
атмосфера және гидросфера қабаттарының құралуымен сипатталады.
Геологиялық кезең — Жер қыртысының алғашқы Қалыптасуынан басталып қазіргі
кезге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Экзогендік процестердің нәтижесінде
Жер бетіндегі жыныстар үгіліске үшырап, үгілу заттары тасымалданып жинала
келе (сулы ортада) щөгінді тау жыныстары құралады. Олар жаңа ортада
(эндогендік жағдайда) метаморфтық және магмалық әрекеттерге ұшырап, Жер
қыртысының алғашқы құрамы біртіндеп күрделене түседі. Бұл процесс тұрақты
түрде байқалады. Соның нәтижесінде, құрамы әр түрлі және өте күрделі Жер
қыртысының қазіргі кездегі бедер пішіндері қалыптасады.
Жер қыртысының даму заңдылықтарын осы уақытқа дейін сақталған геологиялық
документтерді (Жер қыртысын құрайтын заттарды, яғни минералдар мен тау
жыныстарын және органикалық қазбақалдықтарды) зерттеу арқылы анықтауға
болады.
Жердің жасын және оның даму тарихында болып өткен геологиялық ірі
оқиғалардың болған уақытын анықтау үшін салыстырмалы және абсолюттік жыл
есептеу (Геохронология) әдістерін пайдаланады.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасы олардың табиғи жағдайдағы бір-бірімен
қарым-қатынасына, белгілі бір геологиялық ортада (геологиялық қимада)
алатын орнына (немесе орналасу ретіне) қарай анықталады.
Көп жағдайда, жасырақ (жастау, ескірек (ескілеу) және бір мезгілде
(бір уақытта) немесе жасы бірдей деген ұғымдар жиі қолданылады. Бұл жерде
тау жыныстарының құрамы мсн құрылысы және олардың жатыс пішіндері мен
құрылымдық ерекшеліктері бірдей ескеріледі. Салыстырмалы жыл санау
әдістеріне стратиграфиялық, минералогия-петрографиялық, тектоникалық және
биостратиграфиялық-палеоатологиялық әдістерді жатқызады.
Стратиграфиялық тау жыныстарын құрайтын қабаттардың өзара орналасу
тәртібін (реттілігін_зерттеуге негізделген шөгінді қабат неғұрлым төмен
орналасса, оның жасы соғұрлым ескі, ал жоғарғы қабатты құрайтын тау
жыныстары төменгі қабаттармен салыстырғанда жасырақ деп саналады. Бұл
әдісті шөгінді қабаттардың алғашқы орналасу тәртібі бұзылмай сол күйінше
сақталған жағдайда ғана пайдалануға болады.
Егер белгілі бір ауданды алып жатқан (геологиялық қимада) магмалық
денелер горизонталь орналасқан шөгінді қабаттарды диагональ немесе көлбеу
бағытта кесіп етіп және өзара қиылысатын болса, ондай жағдайда қиюшы дене
қиылған денемен салыстырғанда жасырақ деп саналады.
Тау жыныстарының құрамының ұқсастығын (салыстыра отырып) зерттеуге
негізделген. Бұл әдіс, әсіресе кембрийге дейін түзілген жыныстарды
(магмалық және метаморфтық) зерттеуде кеңінен қолданылады. Кейде
тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде шөгінді қабаттардың алғашқы орналасу
тәртібі бұзылып тектоникалық жарықтар бойымен ауыса орналасады. Тау
жыныстарының жасын анықтау барысында осы жағдайлар ескеріледі.
Биостратиграфиялық – палеонтологиялық әдіс тау жыныстар ткіадготистырмалы
анықтаудағы ең негізгі әдіс болып саналады. Бұл әдіс ерте кезендерде өмір
сүрген жәндіктер мен өсімдіктер дүниесінің (сол кездегі тау жыныстарының
құрамында) сақталған қазба қалдықтарын (фауна, флора) зергтеуге
негізделген. Олар толығымен немесе жартылай болса да минералдық зяттармен
(кремний немесе кальцит) алмасқан жағдайларда жақсы сақталады. Ч. Дапвиннің
эволюцияльқ даму теориясы бойынша, органикалық өмір жердің даму тарихында
ең қарапайым түрлерден басталып, ең жоғарғы дәрежеге дейін дамып-жетілген.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасын анықтау мақсатында органикалық
түрлердің бәрі бірдей жарамайды, олардың ішінде тек жетекші түрлері ғана
пайдаланылады. Олар тез өзгергіш болып, сонымен қатар жер бетінде кең
тарлып, аз ғапа геологиялық кезеңді алып жатуы қажет. Жер қыртысын құрайтын
тау жыныстарының құрамы мен құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу негізінде
Жердің даму тарихын жеке кезеңдерге бөледі. Бүкіл жер шарын түгел қамтитын
стратиграфиялық және соған сәйкес геохронологиялық шкаланың негізін
қалайды. Стратиграфиялық және геохронологиялық атаулар (Халықаралық келісім
бойынша қабылданып) 1881 ж. және 1900 ж. болған Халықаральқ геологиялық
конгрестің екінші және үшінші сессияларында бекітілді. Стратиграфиялық және
геохронологиялық бөлімдер мен бөлімшелер мына төмендегідей болып
ажыратылады:
Кейде жеке бір аудандарда зерттелген қабаттар Халықаралық келісім бойынша
қабылданған шкаламен салыстыруға келмесе, онда олар үшін жергілікті атаулар
беріліп стратиграфиялық ұсақ бөлімдер мен бөлімшелерге (свита, подсвита,
серия) ажыратылады,
Стратиграфиялық шкала — белгілі бір уақьт аралығында рет-ретімен
қабатталып жиналған шөгінді жыныстар жиынтығын, ал оған сәйкес келетін
геохронологиялық шкала — уақыт мерзімін көрсетеді. Шартты түрде
стратиграфиялық атаулар стратондар, ал геохронологиялық ұғымдар геохрондар
деп аталады.
Пайдалануға ыңғайлы болу үшін екі шкаланың да бөлімдері мен бөлімшелері
бірдей атаулармен аталады, Стратиграфиялық бөлімдер төменгі, орта және
жоғарғы болып бөлінеді. Соған сәйкес геохронологиялық кезеңдер — алғашқы,
орта және соңғы болып ажыратылады. Эонотемалдр — бірнеше эраларды
(заманаларды) қамтитын ең ірі стратиграфиялық топтардан (эратемалардан)
тұрады.
Қазіргі кезде жердің тарихы екі эонотемаға ажыра-тылады:
1. Фанерозойлық (грекше фанерос—айқын, зоэ—мезозой және кайнозой
топтарын біріктіреді.
2. Криптозойлық (грекше криптос — жасырын, құпия, зоэ — өмір) —
протерозой және архей топтарын біріктіреді.
Топтар — бір эра (заман) бойы қабатталып жиналған шөгінді жыныстар
жиынтығын құрайтын стратиграфиялық үғым. Олар Жер қыртысының даму тарихында
өте ұзақ кезеңдерді қамтиды. Топтардың шекарасы органикалық дүниенің күрт
өзгеріп, жаңа түрлердің пайда болуымен анықталады. Топтардың және эралардың
атаулары (грек сөздерінен құралады) алғашқы қарапайым өмірдің пайда болу
және олардың даму сатыларымен байланысты.
Ең алғашқы тіршіліктің бастамасы — Жердің көне тарихымен байлантысы. Бұл
уақыт архей (грекше археос — көне, ескі деген мағынада) деп аталады. Одан
кейінгі уақыттар протерозой (грекше “протерос” — бірінші,
алғашқы деген мағынада); палеозой (грекше палеос — ескі); мезозой
(грекше мезос — орта), кайнозой (грекше кайнос — жаңа) болып
бөлінеді.
Жүйелер белгілі бір периодта (дәуірде) жиналған шөгінді
қабаттарынан құралады. Олардың атаулары, әдетте, шөгінді жыныстардың
алғашқы табылған орындарына қарай, жергілікті (кембрий, девон, пермь, юра)
атаулармен аталады. Мысалы, девондық жүйе Англиядағы Девоншир атты
граф жерінің; пермьдік жүйе Пермь облысының атымен аталады. Сол
сияқты жергілікті халықтардың атымен (ордовик, силур) немесе
шөгінді жыныстардың құрамына (таскөмір, бор) байланысты аталады. Ал кейде
олардың ішкі бөлімшелерінің санына қарай (мысалы, триас — үштік) да
аталады.
Жүйелер белдеулерге ажыратылады. Оған сәйкес келетін уақыт аралығы
эпохалар (кезеңдер) деп аталады.
Бөлімдер — қабаттарға (ярустарға), соған сәйкес эпохалар (кезеңдер)
ғасырларға ажыратылады. Ең соңында қабаттар зоналарға, ал ғасырлар жылдарға
бөлінеді.
Стратиграфиялық бөлімшелерді ажырата білу үшін шартты белгілер
қабылданған.
тақырыбы: Магматизмнің геологиялық қызметі.
Сабақтың жоспары:
• Магматизм туралы түсінік
• Магматизмнің интрузив жыныстары
• Магматизмнің эффузиф жыныстары
• Магмалық тау жыныстары
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Магматизм — жер қыртысының құралуында атқаратын ролі зор, ең маңызды
эндогендік геологиялық процестердің бірі болып саналады. Жер қыртысын
құрайтын тау жыныстарының 95%-і магмалық процестердің нәтижесінде пайда
болады.
Бұл процесс магманың жер қыртысында (немесе одан да терең қабаттарда)
пайда болып, кейінірек жоғары қабаттарға немесе жер бетіке көтеріліп
(біртіндеп суына келе), кристалдық денелер түрінде магмалық тау
жыныстарының түзілуімен аяқталады.
Сонымен магма (грек тілінде магма — кою май, қамыр деген сөз) дегеніміз
еріген газдармен қаныққан, негізгі құрамы силикаттық балқыған қою заттар.
Магманың құрамында жер қыртысын құрайтын химиялық элементтердің (оттегі,
кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығы да
кездеседі. Әсіресе, ұшпалы (жеңіл) компоненттердің (су буы, күкіртті
қосындылар, көмірқышқыл газы, хлорлы және фторлы сутегі хлорлы аммоний,
сутегі, азот және т. б.) көптігімен сипатталады. Олар жердің ішкі терең
қойнауында байқалатын өте жоғары қысым күштеріне байланысты ерен күйде
кездеседі. Бұл жағдай магманың қоюлығын азайтып, оның қозғалу немесе жылжу
жылдамдығының (химиялық активтігі) өсуіне әсерін тигізеді. Эксперименттік
зерттеулер бойынша, магманың құрамындағы ұшпалы компоненттердің мөлшері 12%-
ке дейін жетеді.
Магмалық ошақтар және олардың пайда болу жолдары. Қазіргі кездегі
көзқарас бойынша, жер қыртысын немесе мантия қабатын құрайтын заттар
термодинамикалық жағдайлардың (қысым және температура) өзгерістері
нәтижесінде белгілі бір аймақтарда периодты түрде әлсін-әлсін балқу
әрекеттеріне ұшырап отырады, Жер қойнауына тереңдеген сайын температура
белгілі бір заңдылық бойынша, біртіндеп артып отыратындығы белгілі.
Мысалы, 100 км-лік тереңдікте температура 1300—1500°С шамасына дейін
көтеріледі. Осы жағдайда, егер қысымның шамасы атмосфералық қысымға тең
келетін болса, тау жыныстары балқыған күйде болар еді. Бірақ, мұндай
тереңдікте байқалатын қысымның шамасы тау жыныстарының балқу
температурасынан әлдеқайда жоғары болғандықтан (мыңдаған мегапаскаль),
олар балқыған күйге ауыса алмайды. Белгілі бір аудандарда тектоникалық
ірі жарықтардың пайда болуына байланысты қысымның кенеттен күрт төмендеуі
немесе басқа себептермен температураның жоғарылауы заттардың сүйық күйге
ауысып, магмалық ошақтардың ңайда болуына әкеледі. Әдетте, алғашқы (түпкі)
магмалық ошақтар жер қыртысының төменгі қабаттарында немесе жоғарғы
мантияның астеносфера қабатында астенолиттер түрінде құралады. Олар
жер қыртысының жоғарғы қабаттарына қарай көтеріліп, қайта қалыптасқан
жағдайда аралық магмалық ошақтар пайда болады. Сонымен, магматизм
әрекеттері тектоникалық қозғалыстармен тікелей байланыста болып,
геосинклиналдық аймақтарда жиі байқалады.
Жер қойнауында температураның жоғарылауы әр түрлі физикалық-химиялық
әрекеттермен байланысты түсіндіріледі: 1) радиоактивті элементтердің
ыдырауы нәтижесінде бөлінетін жылу мөлшеріне; 2) гравитациялық жіктелу
кезінде және т. б. химиялық реакциялар кезінде бөлінетін жылуға байланысты.
Магманың жоғарғы қабаттарға көтерілуі, гидростатикалық қысым
күштерімен және тау жыныстарының қатты күйден балқыған күйге ауысқан
жағдайда жалпы көлемінің ұлғаюынан байланысты деп саналады.
Магманың түрлері. Магмалық ошақтар әр турлі термодинамикалық жағдайда
және әр түрлі тереңдікте әр түрлі заттар негізінде құралады. Соған
байланысты жер қыртысында кездесетін магмалық тау жыныстарының алуан түрлі
болатындығы ең алғашқы магмалық ошақтардың түрлері меп құрамы қандай
болған? — деген заңды сұрақ тұғызады.
Бұл сұраққа тікелей жауап беретін ортақ пікір геология ғылымында әлі
қалыптаса қойған жоқ. Кейбір ғалымдар (В. Н. Лодочников) химиялық құрамы әр
түрлі магмалық жыныстардың жеке топтарына сәйкес кенлетін алғашқы магманың
өзіндік жеке түрлері болады деп санаса, басқа бір ғалымдар тобы (Нгйпуэн,
А. Н. Заварицкий) табиғатта тау жыныстарының барлық түрлері алғашқы құрамы
негізді (базальттық) ортақ магмадан құралады деп санайды.
Жер бетінде көптеп кездесетін эффузивтік базальтты) жыныстар алғашқы
базальттық магманың өзгермеген түрі деп саналса, ал интрузивтік граниттер
алғашқы базальттық магманың біртіңдеп өзгеруіне, жіктелуіне
байланысты түзіледі деп түсіндіріледі.
Қазіргі кездегі зерттеушілердің көпшілігі ғалым Ф. Ю. Левинсон —
Лессингтің (1920) пікіріне сәйкес, алғашқы магма құрамына қарай екі түрлі
болып (базальттық және граниттік) кездеседі. Олар бір-бірінен химиялық
құрамына және физикалық қасиеттерінің, ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.
Қышқыл (граниттік) магма негіздік (базальттық) магмаға қарағанда,
жеңілірек, қоюырақ және ұшпалы компоненттерге (газдарға) бай болып келеді.
Базальттық магма ошақтары жоғарғы мантия қабатында, ал граниттік магмалар
жер қыртысында түзіледі деп санайды. Американ ғалымы А. Холмстың пікірі
бойынша, алғашқы магма құрамына карай базальттық, граниттік және
перидотиттік болып үш түрге бөлінеді.
Перидотиттік магманың болу мүмкіндігі жер қыртысының жеке аудандарында
кездесетін ультра негізді белдеулерді зерттеу негізінде дәлелденеді.
Олардың химиялық құрамы базальттық мима негізінде құралған ультра негізді
жыныстармен салыстырғанда, өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылады.
Магмалық тау жыныстарының әр түрлі болу себептері. Қазіргі кезде магмалық
жыныстардың жалпы жер бетінде таралу мөлшерін көрсететін деректер (бүкіл
жер шарын түгел қамтитын) әлі де толық емес.
Ең ірі екі мемлекетте (АҚШ, ТМД) жүргізілген есептеулер бойынша,
магмалық жыныстардың таралуы.
Магмалық жыныстардың басты түрлерінің АҚШ және ТМД территориясында таралу
(%) көрсеткіші (А. Н. Заварицкий) В.Ю.Роновтың есептеулері бойынша жер
қыртысының көлемінің 10,4%—граниттер; 11,2% ~ гранодиориттер мен диориттер;
42,2% — габбро, базальттар және т. б. құрамы негіздік жыныстар;
0,4%—сиениттер мен нефелинді сиениттер; 0,2%—дуниттер мен перидотиттер
құрайды. Бұл деректерге қарағанда құрамы қышқыл және негіздік жыныстардың
жер қыртысында ең көп таралғандығын көруге болады. Олардың ішінде қышқыл
жыныстардың арасында интрузивтік жыныстар (граниттер мен гранодиоркттер),
ал негіздік жыныстардың арасында эффузивтер (базальттар) жиірек кездеседі.
Қазіргі уақытта тау жыныстарының алуан түрлілігі алғашқы магманың
дифференциялық (жіктелу), сонымен қатар ассимуляциялық және гибридизациялық
процестерімен тікелей байланысты деп түсіндіріледі.
Магманың дифференциациялық жіктелуі деп, біртекті алғашқы балқыманың
химиялық құрамы әр түрлі фракцияларға бөлініп, соған сәйкес олардан
минералдық құрамы өзгеше әр түрлі тау жыныстарының түзілуін айтайды.
Магманың жіктелуі алғашқы кристалдардың түзілуіне дейін де (ликвация)
және кристалдардың түзілу барысында да (кристаллизациялық жіктелу)
жүріп жатады.
Ликвациялық процесс кезінде магма құрамына және меншікті салмағына қарай
өзара араласпайтын екі түрге қатты күйден балқыған күйге ауысқан жағдайда)
жалпы көлемінің ұлғаюынен байланысты деп саналады.
Магмалық тау жыныстарының әр түрлі болу себептері. Қазіргі кезде магмалық
жыныстардың жалпы жер бетінде таралу мөлшерін көрсететін деректер (бүкіл
жер шарын түгел қамтитын) әлі де толық емес.
Кристаллизациялық дифференциация магманың кристалдарға жіктелуімен
аяқталады. Магманың салқындап суыну барысында, оның жоғарғы бөліктерінде ең
алдымен балқуы қиын, температурасы жоғары салмағы ауыр силикаттар (темірлі-
магнийлі силикаттар жоне негіздік плагиоклаздар) кристалдар түрінде
түзіледі. Кейінірек, оңай балқитын жеңіл салмақты силикаттар (калийлі дала
шпаттары және кварц) кристалданады. Кристалдану барысында ауыр салмақты
минералдар балқыманың төменгі қабаттарына ауысады, ал қалдық магманың
құрамында темірлі-магнийлі қосындылар азайып, кремнийлі қосындылар
көбейеді. Сонымен, гра-витациялық жіктелуге байланысты, негізді магманың
кристалдануы нәтижесінде, теменгі қабаттарда ультранегізді жыныстар, ал
жоғарғы қабаттарда диорит, сиенит, кейде граниттер де түзіледі.
Дифференциациялық процестер терең қабаттарда (магмалық ошақтарда) және
жер қыртысының жоғарғы бөліктерінде де жүріп жатады.
Магмалық ошақтарда байқалатын дифферсацциялық жіктелу нәтижесінде алғашқы
магмадан бөлініп шыққан заттар құрамы әр түрлі жыныстар түрінде
кристалданып өзіндік пішіні бар ірілі-ұсақ дәғелер құрайды.
Ал жер қыртысының жоғарғы бөліктерінде, магмалық камерада байқалатын
дифференциациялық жіктелу кезінде, тау жыныстарының кат-қабат массивтері
құралады. Мұндай қабатталған массивтерді құрайтын тау жыныстарының
негізділігі төменнен жоғары қарай бағытта біртіндеп азайып отырады.
Магмамен жапсарлас және кездейсоқ жыныстардың (ксенолит) магма қызуына
үшырап, соның нәтижесінде балқып қатая келе қайтадан кристалдануы ассимиля-
ция деп аталады. Бұл процестердің нәтижесінде алғашқы магма өзінің бастапқы
құрамын өзгертіп, тау жыныстарының жаңа түрлері пайда болады.
Гибридизация деп, магмамен жапсарлас жыныстардың ыстық магма әсерін?
байланысты жартылай балқын әр түрлі өзгерістерге ұшырауын айтады. Бұл
процестердің барысында будандастырылған жыныстар түзіледі. Олардың құрамы
таза магмалық жыныстармен салыстырғанда өзгеше болып келеді. Көпшілік
жағдайда жапсарлас жыныстардың кесск бөлшектері ерімеген күйінде қалдық
жыныстар (ксенолиттер) түрінде бірге кездеседі.
Магмалық денелердің сырт көрінісі әр түрлі болып келеді. Әсіресе,
интрузивтік денелер алуан түрлі пішінде кездеседі. Тау жыныстарының
кеңістікте орналасу жағдайына қарай олардың қандай генетикалық топқа
жататындығын анықтауға болады.
Эффузивтік жыныстар жер бетінде лава тасқындары мен лавалық жамылғылар
түрінде түзіледі немесе лавалық күмбездер мен конус пішінді шыңдар құрайды.
тақырыбы: Жанартаулардың жаратылысы
Сабақтың жоспары:
• Жанартау туралы түсінік
• Жанартау өнімдері
• Жанартаулардың құрлымдары
• Жанартаулардың түрлері
• Сөнген және актив жанртаулар
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Эффузивтік (латын тілінде эффузио — тасып төгілу деген мағынада)
магматизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сабақтың жоспары:
• Геология пәні туралы түсінік
• Геология пәнінің табиғи пәндермен салалық байланыстары
• Геология пәнінің зерттеу әдістері
• Геологяның шаруашылықтағы маңызы
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Геология— Жер туралы ғылым (грекше гео — жер, логос — ғылым). Жер
планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік физикалық
және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр уақытта
дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия,
физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да
жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми
мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің
өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оның
даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің
жаратылысын, құрылысын, құрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді.
Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуан түрлі пайдалы
қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ,
жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерін бүгінгі кун тұрғысынан
жеткіліксіздігінен жетілмегендігін ескерсек, әзірше геология жердің ең
жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп
келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және
математикаға) көбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады.
Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары
ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш
кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және
космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен
салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География
мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ
белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік)
іздедестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер
бетінің бедерін зерттейтін ғылым— геоморфология, геология мен
географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі.
Жер қыртысының құрамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия, петрография,
литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде минера—руда) — минералдардың (химиялық
табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), құрамы мен
құрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше петрос жартас) — тау жыныстарының
құрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше литос — тас) — шөгінді тау жыныстарының құралу
және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі
қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс
тұрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық
геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология)
ажыратылады.
Геотектоника (грекшіе тектоника — құрылымдық архитектура) —. жер
қыртысының құрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс
заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және
олардың жатыс пішіндері мен құрылымдық элементтерін зерттейтін
геотектониканын бір бөлімі — құрылымдық геология деп аталады.
Сейсмология (грекше сейсмос—сілкіну) — жер сілкінудің қандай себептерден
болатындығығ зерттейтін ғылым.
Вулканология — вулкандық құрылымдар мен вулкандардың нәтижесіндепайда
болған тау жыныстарың зерттеу арқылы магмалық әрекеттердің даму
заңдылықтарын анықтайтын ғылым.
Жердің даму тарихын тарихи геология және құрлықтағы теңіздің өзгеруін
палеогеография ғылымдары зерттейді.
Тарихи геология — жер қыртысының жалпы даму кезендерін зерттейтін ғылым.
Жер қыртсын қүрайтын тау жыныстарының қабат-қабат болып орналасу тәртібін
немесе реттілігін және олардың құралу уақытын анықтайтын тарихи геологияның
бір бөлімі — стратиграфия (лат. стратум — қабат) деп аталады.
Стратиграфиялық зергтеу жұмыстары палеонтологиямен (грекше палеос —
ескі, онтос — өмір, тіршілік) тығыз байланыса жүргізіледі. Палеонтология
— ескі органикалық қалдықтардың (фауна, флора) сақталған түрлерін зерттей
отырып, олардың өмір сүрген дәуілерін анықтайды. Соған сәйкес тау
жыныстарының салыстырмалы пайда болу уақыты айқындайды.
Палеогеография.— өткен геологиялық дәуірлерде болған жер бетінің
физикалық-географиялық өзгеру жағдайларын зерттейді.
Жердің жеке аймақтарының даму жолдарын және олардың геологиялық құрылым
ерекшеліктерін зерттейтін геологияның үлкен бір бөлімі — аймақтық геология
деп аталады.
Практикалық мақсатта қолданылатын ілімдердің ішінде пайдалы қазбалар
туралы ілімнің гидрогеология және инженерлік геология ғылымдарының маңызы
өте зор.
Пайдалы қазбалар туралы ілім әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен орындарының
жаратылысын (генезисін), орналасу заңдылықтарының өзіндік формаларын
өндірістік қажеттілігін зерттейді.
Гидрогеология жер асты суларының пайда болуын, химиялық құрамын және
олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология әр түрлі құрылыс
объектілерін салу барысында жер қыртысының жоғарғы қабаттарының құрылымдық
ерекшеліктерін (қатты- жұмсақтығын), сейсмикалық орнықтылығын зерттейтін
ғылым.
Методикалық және экономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық
картаға түсіру, барлық іздеу жүргізу, рудалық, шахталық және өндірістік
геология салаларын атап өтуге болады.
Геологиялық картаға түсіру бағыты- геологиялық карталар жасау әдістерін
жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын қарастырады. Атап
айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс
пішіндерін, геологиялық құрылысын құрамын және пайдалы қазбаларын жан -
жақты зерттеу арқылы көзделген масштаб бойынша геологиялық карта жасау
жұмыстарымен айналысады.
Барлық іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының
жаратылысын, геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар
пайдалы қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның
экономикалық тиімділігін арттырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат –
кен орнын пайдалануға (эксплуатация) беру болып саналады.
Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір,
мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары
ұйымдастырылады.
Ал, жалпы геология дегеніміз, ғылыми бағыт емес, оқулық курс болып
саналады. Жалпы геология курсының негізі – динамикалық геология болғанымен,
бұл курста геологияның басқа салаларынң да басты – басты ұғымдары мен
түсіңіктері қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер
қыртысы жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты түрде
қарастырылады.
Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан
бастап қалыптасады.
Жалпы геология курсында алғашқы қалыптасқан білім, студенттер үшін
кейінгі курстарда оқытылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің
негізі болып қаланады.
Астрономия.— жерді ғарыш кеңістігінде кездесетін планеталардың бірі
ретінде қарастыра отырып, оның жаратылысыін, құрылымын және козғалыс
зақдылықтарын зерттеиді.
Геохимия — жер қойнауында кездесетін әр түрлі химиялық элеменгтердің
орналасу немесе таралу (бір жерге жинақталып шоғырлануын немесе сейіліп
орын ауыстыруын) заңдылықтарын зерттейді
Геофизика— жерді құрайтын тау жыныстарының физикалық қасиеті және оның
терең ішкі қабаттарында тоқтаусыз жүріп жатқан физикалық процестердің
ерекшеліктерін
Геохимия — жер қыртысының құрамы мен құрылысын және оның терең
қойнауында жүріп жатқан эндогендік цроцестердің өзіндік ерекшеліктерін
зерттей отырып практикалық мақсатта қолданылатын ілімдердің ішінде
пайдалы қазбалар туралы ілімнің гидрогеология және инженерлік геология
ғылымдарының маңызы өте зор.
Пайдалы қазбалар туралі ілім — әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен орыңдарының
жаратылысын (генезис), орналасу зандылықтарын, өзіндік формаларын,
өндірістік қажеттілігін зерттейді.
Гидрогсология — жер асты суларының пайда болуын, химиялық құрамын және
олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология — әр түрлі құрылыс
объектілерін салу барысында жер қыртысыньң жоғарғы қабаттарының құрылымдық
ерекшеліктерін (қатты – жұмсақтығьн, сейсмикалық орнықтылығын) зерттейтін
ғылым.
Методикалық және экокономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық
картаға түсіру, барлау іздеу жұмыстары жүргізу, рудалық, шахталық жәке
өндірістік геалогия салаларының атап өтуге болады.
Геологиялық картаға түсіру бағыты — геологиялық карталар жасау әдістерін
жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын қарастырады. Атап
айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс
пішшдерін, геологиялық құрылысын, құрамын және пайдалы қазбаларын жан-жақты
зерттеу арқылы, көзделген масштаб бойынша геологиялық карта жасау
жұмыстарымен айналысады.
Барлау-іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының жаратылысын,
геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар пайдалы
қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның экономикалық
тиімділігін арттырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат— кен орнын
пайдалануға (эксплуатацияға) беру болып саналады.
Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір,
мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары
ұйымдастырылады.
Жалпы геология курсының негізі — динамикалық геология болғанымен, бұл
курста геологияның басқа салаларының да басты-басты ұғымдары мен
түсініктері қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер
қыртысы жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты тұрде
қарастырылады.
Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан
бастап қалыптасады.
Жалпы геология курсында алғашқы калыптасқан білім, студенттер үшін кейінгі
курстарда оқылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің негізі болып
табылады
тақырыбы: Геология ғылымының қысқаша даму тарихы
Сабақтың жоспары:
• Алғашқы қауым адамдарының тау жыныстарын пайдалануы
• Ежелгі Грецияда геологияның дамуы
• Орта ғасырлардағы геологияның дамуы
• Қазақстанда геологияның дамуы
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Геология (ежелгі гре сөзі гео-жер, логос- таным). Геологияның басқа
географиялық, геодезия, геофизика, және геохимия жер турасындағы
пәндерінен көптеген айырмашылықтарға ие. Геология жер құрамын жер
қыртысының құрылысын жер планетасының сыртқы қабығын және оларды пайда
еткші процестерді зерттейтің ғылым.
Геология өз негізінде
1. Динамикалық гелогия- жер планктасының ішкі және сыртқы
күштердіңәсерінде қалыптасатың құбылыстарды зерттейді.
2. Тарихи геология- жер қыртысының және ондағытіршіліктің тарихи
жаратылыс- ында тау жыныстарын пайда етуші процестерді үйренуші бөлім
болып есептеледі.
Өздерінізге белгілі жер қыртысы тау жыныстарын пайда етуші
минералдардан пайда болған. Бұл минералдардың құрлымы мен құрылысын
зерттейтің ғылым кристолографиямен минерология пәні болып есептеледі.
Минерология жер қыртысын құрайтың жыныстардың жарылуымен және олардың
өзгерістерің зерттейді.
Петрография - тау жыныстарының құрамы мен құрылысын немесе терең
қыртыстарында температура қысым және газдардың әсерінен пайда болған
жыныстарды зерттейді.
Қабаттардың реттік жайласуын, жасын және қалындығын
(шөгіндіжыныстарда қабаттарын ал магмалық жыныстардаатқылауларын)
зерттейтің геология ғылымының саласы стратиграфиялық болып есептеледі.
Минералдардың жайласуын геология ғылымының пайдалы қазылмалар саласы
зерттейді. Халықшаруашылығына мұқтаждығын, қазып алу әдістерін гоелогия
ғылымының іздеу және барлау саласы зерттейді.
Қазіргі заманғы барлық құрылыс саласындағы объектілер инженер
геологиясыз салынбайды. Әр дайым әуелі жердің құрылысы түзілісі үйреніледі.
Геология ғылымы геохимия және геофизикаға тығыз байланысы отырып
бүтін бір жер планетасының құрылысын, құрамын жайласу структуасын береді.
Геология ғылымының тарихи даму сатылары.
Геология басқада жер турасындағы ғылымдар сияқты адамзаттың
материалдық байлыққа деген мұқтаждығынан туындаған ғылым. Адамзат тас
жәуірінен бастап нуклеус қаау, пышақ және т.б. заттар істегенде кварц,
бурый железняк яшма, агат кейде вулкандық жыныстарды падаланып отырған. Ал
темір дәуіріне келіп алтын, темір, қалайы сяқты көптеген жыныстарды
балқытып қару істей бастады. Ең бірінші руда өндіруші кендер Синай мен
Египетте 5000 жыл алдын пайдалана бастаған. Бұл деректер мыс тамырларын
өндірудегі картасы бізге келіп жеткен.
Египттіктер питамидаларды құрғанда өте жеңіл әк тастардан, ал құрылыс
негізін гранит жыныстарын пайдаланғандығы сол уақыттың өзінде тастарды
тани білетіндігінде болып отыр. Жалпы темірді Египетте 4500 жыл алдын
Жерорта жағалауындағы Кавказ, Үнді халықтары 4000 жыл алдын пайдалана
бастаған.
Грек ғалымы Герадот (б.з.д 5 ғ) Нил өзенінің делтасындағы
жатқызықтардың пайда болу механизімің Аристотель (б.з.д 384-322) құрлық
пен судың алмасуы немесе бір уақыттарда қосылып тұрған Кипр түбегі бүгінгі
күнде бөлек аралға айналып отыр.Ал Пленги (б.д 23-79ж) Везувий
вулкандарын зерттей отырып магмалық жыныстарды зерттеген.
Б.з.д 3 Қытайда Үжан хан бірінші магнит өрістерінің қасиетің білген
бірінші компас пен сесмограф аспаптарын жасаған.
Орта Азия ғалымдарының орта ғасырдағығылымға қосқан үлестері өте
қыруар.
Ибн Сино (980-1037) минералдарды кластарға бөле отырып емдік қасиетін
ашқан.
Әл Беруни “Бағалы тастар танама” атты еңбегінде ана күкірт ата
темірден көрсеткен. Мысалы Масуди еңбегінде әскер тобы басшыларына бас киім
жаратқан циклонды измруд джаухар аралы деп атаған.
15-18 ғ. Қайта өркендеу заманыңда әйгілі суретші Леонардо Винши
гидродинамика атты еңбегінде өзендердің ағысында үгілу жеміру процестерін
айқын көрсеткен.
Дат ғалымы Никлаус Стено солтүстік Италтяны зерттей отырып бірінші
рет үйінділердің қабаттарға бөлінуіжәне олардың тектоникаліқ әрекеттер
нәтижесінде бұзылатындығы көрсетілген.
В:И Ломоносов бірінші рет дала зерттеулерінің маңызы және олардың
әдістерін көрсеткен. Кейін ала Джеймс Хеттон таулардың геологиялық жайласуы
және олардың заңдылықтарын ашқан.
Ж.Ковье жердегі тіршілік сонымен бірге әртүрлі факторларды (элюви,
алювий, деллюви) пайда болған үгінділер 300 мың жылда жоқ немесе араласып
кеін қайта пайда болу процестері болып отырған деп көрсетеді.
ЧЛаиель жер қыртысы ешбір өзгерусіз сол қалпында болып келген олардың
өзгерісі өте жай адамзат немесе үйінділер, таулар млрд жылдарды өз ішіне
қамтиды деп көрсеткен.
А.Гумбольд Оңтүстік Америка Анд таулар зерттей отырып критал тау
жыныстарың генозисін көрсетіп берді.
Г. Сорби бірінші рет микроскоптарды зерттеу арқылы тау жыныстарының
текстуралары мен структураларын тану мүмкіндігін көрсетіп берді.
Д: Прат геофизикалық мағлұмат арқылы тау жыныстарының қаттылығына
анықтау мүмкіндінін көрсетті.
Америкалық ғалым Дж Дэнаның пікірінше геосинклинал областарда
магмалық, жер сілкіністері көптеп болатынын сонымен бірге тау жыныстарының
көтерілуімен шөгінді жыныстардың тепе-теңдігі барлығын көрсетіп береді.
Лессинг (1861-1939) петрогафия саласының негізін сала отырып магмалық
жыныстарекіге бөлінетіндігі негізгі(базальт) және қышқылдардан (гранит)
тұратындығын көрсетіп берді.
Боэн магмалық жыныстардың бәрі дифференсациялану құблысынаие жердегі
барлық магмалық жыныстар базальттардың дифференсациялану процестерінің
нәтижесі деп есептелінеді.
Маглеал және Заверицкий пайдалы қазылмалар саласын дамытуға бүтін күш
жігерін сала отырып олардың пада болу заңдылықтарын жаңадан пайда болу
процестерін көрсетіп берді.
А.П Каринский (1847-1936) тау жыныстар геологиылық жасын, генезисін,
пйда болу заңдылықтарын және пайдалы қазбалардың жайласуын
палеогеографиялық ғылым арқылы анықтау мүмкіндіктерін көрсетіп берді.
А.Д Архангельский (1879-1940) және Н .С шатский (1895-1960) жердің
жасын географиясын ежелгі жануар, жәндік өсімдік арқылы анықтау мүмкіндігін
дәлелдеп көрсетіп берді.
Геологияның зерттеу әдістері.
Геологиядан бөлініп шыққан көптеген ғылым салалары минерология,
стратигафия, петрография, тектоника және пайдалы қазылмаларды зерттеу
әдәсітері әлбетте әр алуан. Олар өздері алдындағы химиялық, физикалық
географиялық және математикалық талабтарды орындай отырып геология өз
шешімінде қорытындысына қалады.
Геологияны екі мақсаты бар:
1 Өзара қатынастың құбылыстарын анықтау. Жер мен космостағы басқа
денелермен әсері
2 Тарихи құбылыстар жер құрамы, қыртысы және оларды пайда қылуышы
процестерді айқын көрсету.
Біріншісіне Атмосфера, Гидросфера, Биосфераның үйінді пайда етуші әсерін
көрсетсе ал екіншісінде геологиялық зерттеулердіңбасты әдісін құратын
карталастыру болып табылады. Әдетте геологиялық карталартопография
негізінде құрылады.
Стратиграфикалық зерттеулер жүргізу үшін сол аймақта
бірнешеколонкаларістеліп соң бәрін қосып шығады. Мұна өсімдік пен
жануарқалдықтарды бірге қаралады солай етіп бір-бірің салыстыра отырып
белгілі-бір ежелгі геоаймақтық жағдайы анықталады.
А.Жоғарыдағы көрсетілген аймақ шөгінді жыныстардан тұрса онда бұл картаны
литологиялық карта деп атайды. Солай етіп старатиграфиялық колонкалар
арқылы шөгінді жыныстардың көрнісін тапқан зерттеу әдісі литологиялық деп
аталады.
В Егер зерттеліп жатқан тау жыныстары магмалық, немесе жоғары
температурада қайта өңделген жыныстардың құрамдары, құрылыстары бірдей
жыныстардың көрнісін тапқан зертеу әдісі литологиялық әдіс деп аталады.
Г Егер зерттеліп жатқан тау жынысыстары жарықтар,қиылысу, ой шұқырлар
кетуі нәтижесінде угінділердің араласып кетуі құбылыстарын зерттеу
тектоникалық әдіс деп аталады.
Д Стратиграфиялық, литологиялық, тектоникалық және петрогафикалық
зерттеулер нәтижесінде карта геологиялық зерттеу әдісі деп аталады.
Қалаған маман осы карта арқылы пайдалы қазылмаларды пайдалану
мүмкіндіктеріне ие болады. Ал геолог мамандар пайдалы қазылмалардың
жайласуына қарай минералдар генезисінде заңдылықтарды және алдағы
болаақтыпайда болу мүмкін минералдарды болжайды.
Геологиялық зерттеу әдістері.
Жер қыртысының жоғарғы қабаттарын зерттеу жұмыстарынегізінен табиғи
ашылмалар мен( өзен аңғарында кездесетің құлама жер, жыра,тау беткейі,
жартас) жаснды ашылмаларды( ор,шурф, карьер, шахта) зерттеу арқалы
жүргізіледі.Ал жердің ішкі терең қабаттарын зерттеп білу үшін бұрғылау
скважиналары мен геофизикалық зерттеу әдістері қолданылады.
Геологиялық процестердіңорасан зор мөлшері мен өте ұзақтығы- жердің
даму тарихының ең басты ерекшеліктері болып саналады. Егер біз жер қыртысын
құраушыжәне оны өзгертушігеологиялық процестердің тек өте қысқа мерзім
аралығында ған байқаған болар едік. Ал көпшілік жағдайда жердің ұзақ дамы
тарихынескерсек геологиялықоқиғалардыгеологиялық масштабтаұзақ уақыт
бақылау мүмкін емес. Бұрын болған геологиялықоқиғалардың куәсі ретіндетау
жыныстарының немесе руданың құралуын сол секілдіәр түрлі
геологиялыққұрылымдардың пайда болуын айтуға болады. Бұл оқиғалардың
мазмұнын дұрыс түсіну үшін, болып өткен геологилық процестердіқайта реттеп
немесе реканструкция жасай білу керек. Жердің өткен тарихынареканструкция
жасауда “актуализм” принципінің маңызы өте зор. Бұл принцип алғаш рет 19
ғасырдың 30 жылдары ағылшын ғалымы Ч. Лайльдың еңбектерінде эвалюциялық
ғылыми – зерттеуәдісі ретінде ұсынылды. Актуализм принципі бойынша, дәл
қазіргі кезде, біздің заманымызда жүріп жатқан пеалогиялық процестер мен
табиғи құбылыстар бұрынғы кезде жердің көңе тарихында болып өткен Ч.
Лайельдіңсөзімен айтқанда: “ Бүгінгі өміріді зерттеу, өткен өмірдің тарихын
түсінудің кілті”.
Әрине қазіргі уақытта түсіріп жатқан геологиялық процестерді жердің
алғашқы тарихында болған оқиғалармен дәлме-дәлмағынада салыстырсақ, онда
қателескен болар едік. Өйткені жердің даму тарихыбір бағытта ғана жүріп
отырады және бұрынғы болған оқиғалар ешуақытта да қайталанбайды.
Сондықтанда актуализм принципін дәл Ч Лайель айтқандай мазмұнда түсінуге
болмайды. Геологтар бұл приципті жаңа мағынада толықтыра отырып, тарихи
салыстырмалызерттеу әдісі ретінде қолданады.
Геологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын атқару барысындагеологилық
байқауларжүргізе білудің маңызы өте зор. Тау жыныстарының құрамынанықтау,
олардықұраушы минералдардың өзара бір-бірімен қарым-қатынасы, сонымен қатар
олардың жатыс пішіндері және олардың құрамындакездесетін әр
түрліорганикалық қалдықтарын (фауна мен флора) түрлерін анықтау, соған қоса
эксперимент жүзінде зерттеу жұмыстарының нәтижесін пайдалану жер
қыртысының геологиялық дамуымен құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді. Геологиялық байқаулар кезіндежигалған алғашқы
деректерғылыми болжамның негзі болып қалыптпсады. Кейінірек қосымша
өткізілетін арнайы зерттеулердің (леохимиялық, геофизикалық және терең
скважиналарды бұрғылау жұмыстары) нәтижесінде алғашқыайтылған
болжамдардыкеңейтуге немесе дәлелдеуге, тіпті теорияғаайналдыруға, не
болмаса алғашқы болжамды жаққа шығарып, жаңа болжамның негізін қалауға
мүмкіндінік туады.
Жер қойнауын зерттеу әдістері: Жердің құрамы мен құрылысы әр түрлі
әдәстер арқылы зерттеледі.
Геологиялық әдістер. Геологилық әдістердін ішіндегеі ең негізгісі –
жер қыртысын құрайтың заттардытікелей бақылау жіне талдау арқылы жан-
жақтызерттеу болып табылады. Жер қыртысын құрайтың заттар, тау жыныстары
түрінде табиғи жағдайдажер бетіне шығып жатады. Ал жердің ішкі қабаттарының
геологиялық құрылысын жыры, ор немесе шурф, карьерлер мен шахталарды
зерттеп, тау жыныстарының жатыс элементтерін талдау арқылы анықтап білуге
болады. Қазіргі шахталардың ең терңі 4 километрге дейін жетеді. (Үнді және
Оңтүстік Африкаық Респубикаларда ) Жер қабаттарының терең қабаттарын
зерттеуде бұрғылау скважиналрының маңызы өте зор. Өте терең
қабаттардыбұрғылау жұмыстары Кола түбінде аса терең скважина рекордтық
(12 км) тереңдікке дейін жетіп, жердің терең қабаттарының құрылыс
ерекшеліктерін анықтады. Соңғы жылдары Орал тауларының орталық бөлігіндеаса
терең брғылау скважинасы бұрғылануда. Мұхит түбінен бұрғылау жұмыстары да
көптеген жаңалықтар ашып отыр.
1968-1983 ж.ж “Гламар Челенджер” атты Американдық кемеге орнатылған
бұрғылау қондырғысы арқалы көптеген (620 – дан астам) скважиналар
бұрғыланды. Олардың ішінде ең тереңі 2000 м-ге дейін жетті.
Жердің терең қабаттарының геологиялық құрылыс ерекшеліктерін табтғи
скважиналарды (атап айтқанда кимберлент түтіндерін) зерттеу арқылы білуге
болады. Олармен бірге кездесетін алмас кристалдары жердің ішкі – 200 км
тереңдігінде пайда болады.
тақырыбы: Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
Сабақтың жоспары:
• Жер қыртысының құрамы
• Литосфера
• Ішкі және сыртқы мантия
• Ядро түсінігі
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Көне геологиялық дәуірлерде Жердің магнит өрісінің күші көбейіп не
азайып, өзгеріп отырған: жоғарыда айтылғандай, тіпті магнит полюстері де
орындарынан алмасып отырған. Осы себептерден келіп, мысалы, динозаврлар
жойылып, адамзаттың тегі тез дамып отырды, Жер климатының өзгеруі де осы
геомагнит өрісіне байланысты.
Миллиардтаған жылдар бойы жердің ішкі құрылысы қалайша өзгеретінін білу
үшін әуелі оның қазіргі ішкі құрылысын анықтау керек. Бұл оңайға түсе
қоймайды, өйткені жер койнауын біз 12,5 км тереңдікке дейін ғана бұрғылай
аламыз. Одан әрі қарай тек жанама жолмен ғана бассұға аламыз.
Жер құрылысының басты өзгешелігі — оның физикалық қасиеттері бір текті
емес, радиусы бойындағы заттар әлденеше қабаттарға жіктеледі. Жердің ішкі
белдеулерінің құрамы мен физикалық күйін әр түрлі геофизикалық әдістер
арқылы білеміз. Олардың ішінде ең маңыздысы сейсмикалық әдіс (сейсма —
сілкіну) Жер сілкіну — толқынның тарауы емес пе? Маман геофизиктер осы жер
сілкінуінен немесе қолдан туғызған жарылудан тараған толқындарды
аспаптармен тыңдап, ұстай алады.
Жер сілкіну ошағынан екі түрлі толқындар тарайды. Қума толқын (Р) суға
лақтырған тас толқынындай қатты, сұйық, газ денелердің бәрінен тарайды.
Екіншісі — көлденең (5) толқын кесіп өткен ортаның көлемінің өзгеруіне
байланысты тарайтындықтан ол тек қатты денелерден өтеді. Екі толқында
жылдамдығы өздері шарның өтетін жыныстардың тығыздығына байланысты. Ендеше,
соларды байыптап өлшеп, жазып, тереңдегі жыныстардың физикалық күйін және
қай тұста (тереңдікте) жатканын білеміз.
Міне, осылайша зерттей келе, Жер шары негізінде ұшқабаттан тұратыны
анықталды.
1) Жер қабығы — Жердің үстіңгі қабаты. Ол қабыршақтай жұқа, шамамен жер
радиусының 0,6%-ін алады. Қалыңдығы мұхиттар астында 5—10 км, жазық
жерлерде 30—40 км, Памир, Гималай сияқты заңғар таулар астында 50—70 км.
Жердің мантиясы (грекше мантиум — сырт киім). Жер қабығынан кейін 2900 км
тереңдікке жетеді. Оны жоғарғы (900—1000 км-ге шейін) және төменгі мантия
деп бөледі, кейбір ғалымдар мантияны үш кабатқа бөледі.
Жер ядросы (езегі). Оны да сыртқы (5000 км шейін) және ішкі ядроға
жіктейді.
Сейсмикалық қума толқын жер қабығының төменгі тұсынан 6,5—7,0 кмс, ал
көлденең толқын 3,7—3,8 кме жылдамдықпен тарайды. Мантияда жер қабығының
кума толқыны кенет өсіп (8,0—8,3 кмс), көлденең толқын 4,5—4,7 кмс
жылдамдықпен өтетін айырық бетпен бөлінеді. Осы бетті алғаш рет 1911 жылы
югослав геофизигі А. Мохоровичич көрсеткен болатын, сол маманның атымен
ол шекті Мохорович беті немесе шегі (қысқаша Мохо, немесе М) деп атайды.
Мантияның жоғары жағында салыстырмалы тығыздығы кем, жыныстары жұмсақ
қабат бар. Оны а с т е н о с ф е р а (грекше астянос — әлсіз, жұмсақ) деп
атайды. Онда сейсмикалық толқындардың, әсіресе көлденең толқынның,
жылдамдығы баяулап, электр өткізгіш қабілеті есе туседі. Демек оның
тұтқырлығы шамалы, жапсарлары жіпсіген. Өйткені жердің ішкі қабатына
тереңдеген сайын жылудың өсуіне байланысты құрамындағы заттардың 1 —10
проценті балқып кетеді. Астеносфера қабаты құрлықтар астында 80— 120-км-ден
200—250 км-ге, мұхиттар астында 50—70-тен 300— 400 км-ге дейін терендікте
орналасады. Осы пәннін, соңғы бөлімдерінен тереңде жатқан зор геологиялық
процестер үшін астеносфераның маңызы күшті (әсіресе магмалық, қатпарлық
процестер үшін) екенін білеміз. Оны Жердің қазан-ошағы деп атасақ та
болады.
Жер қабығы мен мантияның астеносферадан жоғары бөлігін біріктіріп
литосфера (грекше литос — тас) деп атайды. Оның заты қатты кристалдық
күйде.
Астеносферадан төмен қарай сейсмикалық толқындар жылдамдығы өсе бастайды.
Қума толқынның жылдамдығы мантияның астыңғы жағында 13,6 кмс-ге, көлденең
толқынның жылдамдығы 7,2—7,3 кмс-ге жетеді. Мантия заты қатты. Ал ядро мен
мантия шөгінде біріншісінің жылдамдығы 13,6 кмс-ден қайтадан 8,1 кмс-ге
кемиді. Ендеше бұл тұста тағы бір сейсмикалық айырық бар екенін сеземіз.
Одан соң кума толқынның жылдамдығы біртіндеп артады да, сыртқы ядрода
10,5 кмс-ге,
сонғы Гондвана, яғни қазіргі оңтүстік жарты шарда- құрлықтарды жоғарғы
палеозой кезінде жайлаған өсімдіктердің бір-біріне ұқсастығы сол кезде
бүкіл оңтүстіктегі құрлықтарды сірескен мұарт басты, ал олар қазіргі
кезенде экватордың тұсында орналасқандықтан ешқандай ауқымды мұзарт болуы
ойға сыймайды. Ақыр соңында А. Вегенер қазірде інықталғандай, құрлық
табанында гранитті қабат, мұтиттар түбінде базальттар төселуін көрсете
келіп, мұхиттың гранитті төсеніштен жұрдай болуы үшін материктер балқып,
әуелгі орнынан жылжып көшуі тиіс деген қорытынды жасады.
А. Вегенер болжамы бойынша, материктерді базальт қыртысы бетімен
жылжытатын күш Жердің айналу күші. Сол күштің әсерінен қос Америка
батыс бағытта балқиды да, Тынық мұхит табанындағы базальттің теңеурінінен
Кордильер, Анды таулары бой түзейді. Керісінше, Азия-Австралия құрлықтары
батыс бағытқа қарай зытқан шағында көбісін жоғалтқандай, доғалы ралдар
тізбегі үзіліп, түсіп қалады. Вегенерді жақтаулылар Жердің полюстен тепкіш
күшін де іске қосты күш материктерді полюстен экваторға қарай ығысырып,
маңдай алдында ендік бағыттағы Альпі-Гималай тау сілемдері бой түзеуі тиіс.
Бірақ геофизиктер Жердің айналу күштерінің құрлықтарды сеңдей соқтықтырып,
ылжытуға шамасы келмейтінін дәлелдеді. Геологтар болса, геосинклиналды
белдеулердің, мантияға кірген ерен тамырлары кеме зәкіріндей
құрлықтарды олай-бұлай жылжытпайтынын айтып, А. Вегенер болжамына күмән
келтірді. А. Вегенер олармен айтысып үлгіре алмады, ол 1930 жылы
Гренландияда ғылыми сапарда жүріп қайтыс болды, оның өз кезіндегі аты шулы
түжырымдамасы біртіндеп ұмытылды.
Литосфералық плиталар тектоникасы. 1957 жылдан бастап мұхиттар түбін
геология-геофизикалық түрғыдан зерттеу жұмыстары жеделдете жүргізілді.
Соның арқасында бұрын ғылымға белгісіз болып келген бірталай жаңалықтар
анықталды. Олар: 1) астеносферанық ақиқаттығы, 2) мұхиттардың әлемдік
орталық жоталармен олардың төбе қырқасындағы рифтерді ашу, 3) құрлықтар
мен мұхиттар қабықтарының құрамының қалыңдығының да бір-бірінен өзгешелігі,
4) мұхит жоталарына жақындаған сайын мұхит шөгінділерінің жұқарып, жасынық
да жасаруы.
тақырыбы: Жер эволюциясы
Сабақтың жоспары:
• Жер эволюциясының дәуірлерге бөлінуі
• Тау жыныстарының жасын анықтау әдістері
• Геохронологиялық шкала
• Фанерозой және криптозой эондары
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Жердің және жер қыртысының жасын және оның даму тарихында болып өткен
ірі оқиғалардың болған уақытын анықтай білу мәселелері ғалымдардың
назарынан еш уақытта да тыс қалған емес. Өйткені бұл проблемаларды шешудің
теориялық және практикалық маңзы өте зор.
Қазіргі кезде Жердің даму тарихы геологиялық және оған дейінгі
планетарлық (немесе ғарыштық) кезеңдер болып екіге ажыратылады.
Геологиялық кезеңге дейінгі (планетарлық) уақыт Жердің алғашқы планета
болып қалыптасуынан бастап жер қыртыстарының құралуына дейінгі уақыт
аралығын қамтиды. Оның тарихын геологиялық әдістер арқылы зерттеп білу
мүмкін емес. Жердің (ғарыштық дене ретінде) пайда болуы туралы ғылыми
түсінік Күн жүйесіне кіретін басқа планеталардың жаратылысы жөніндегі жалпы
көзқарастар негізінде қалыптасады. Бұл кезеңнің негізгі мазмұны ең алғашқы
протопланеталық заттарының белгілі геосфераларға жіктеліп литосфера,
атмосфера және гидросфера қабаттарының құралуымен сипатталады.
Геологиялық кезең — Жер қыртысының алғашқы Қалыптасуынан басталып қазіргі
кезге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Экзогендік процестердің нәтижесінде
Жер бетіндегі жыныстар үгіліске үшырап, үгілу заттары тасымалданып жинала
келе (сулы ортада) щөгінді тау жыныстары құралады. Олар жаңа ортада
(эндогендік жағдайда) метаморфтық және магмалық әрекеттерге ұшырап, Жер
қыртысының алғашқы құрамы біртіндеп күрделене түседі. Бұл процесс тұрақты
түрде байқалады. Соның нәтижесінде, құрамы әр түрлі және өте күрделі Жер
қыртысының қазіргі кездегі бедер пішіндері қалыптасады.
Жер қыртысының даму заңдылықтарын осы уақытқа дейін сақталған геологиялық
документтерді (Жер қыртысын құрайтын заттарды, яғни минералдар мен тау
жыныстарын және органикалық қазбақалдықтарды) зерттеу арқылы анықтауға
болады.
Жердің жасын және оның даму тарихында болып өткен геологиялық ірі
оқиғалардың болған уақытын анықтау үшін салыстырмалы және абсолюттік жыл
есептеу (Геохронология) әдістерін пайдаланады.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасы олардың табиғи жағдайдағы бір-бірімен
қарым-қатынасына, белгілі бір геологиялық ортада (геологиялық қимада)
алатын орнына (немесе орналасу ретіне) қарай анықталады.
Көп жағдайда, жасырақ (жастау, ескірек (ескілеу) және бір мезгілде
(бір уақытта) немесе жасы бірдей деген ұғымдар жиі қолданылады. Бұл жерде
тау жыныстарының құрамы мсн құрылысы және олардың жатыс пішіндері мен
құрылымдық ерекшеліктері бірдей ескеріледі. Салыстырмалы жыл санау
әдістеріне стратиграфиялық, минералогия-петрографиялық, тектоникалық және
биостратиграфиялық-палеоатологиялық әдістерді жатқызады.
Стратиграфиялық тау жыныстарын құрайтын қабаттардың өзара орналасу
тәртібін (реттілігін_зерттеуге негізделген шөгінді қабат неғұрлым төмен
орналасса, оның жасы соғұрлым ескі, ал жоғарғы қабатты құрайтын тау
жыныстары төменгі қабаттармен салыстырғанда жасырақ деп саналады. Бұл
әдісті шөгінді қабаттардың алғашқы орналасу тәртібі бұзылмай сол күйінше
сақталған жағдайда ғана пайдалануға болады.
Егер белгілі бір ауданды алып жатқан (геологиялық қимада) магмалық
денелер горизонталь орналасқан шөгінді қабаттарды диагональ немесе көлбеу
бағытта кесіп етіп және өзара қиылысатын болса, ондай жағдайда қиюшы дене
қиылған денемен салыстырғанда жасырақ деп саналады.
Тау жыныстарының құрамының ұқсастығын (салыстыра отырып) зерттеуге
негізделген. Бұл әдіс, әсіресе кембрийге дейін түзілген жыныстарды
(магмалық және метаморфтық) зерттеуде кеңінен қолданылады. Кейде
тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде шөгінді қабаттардың алғашқы орналасу
тәртібі бұзылып тектоникалық жарықтар бойымен ауыса орналасады. Тау
жыныстарының жасын анықтау барысында осы жағдайлар ескеріледі.
Биостратиграфиялық – палеонтологиялық әдіс тау жыныстар ткіадготистырмалы
анықтаудағы ең негізгі әдіс болып саналады. Бұл әдіс ерте кезендерде өмір
сүрген жәндіктер мен өсімдіктер дүниесінің (сол кездегі тау жыныстарының
құрамында) сақталған қазба қалдықтарын (фауна, флора) зергтеуге
негізделген. Олар толығымен немесе жартылай болса да минералдық зяттармен
(кремний немесе кальцит) алмасқан жағдайларда жақсы сақталады. Ч. Дапвиннің
эволюцияльқ даму теориясы бойынша, органикалық өмір жердің даму тарихында
ең қарапайым түрлерден басталып, ең жоғарғы дәрежеге дейін дамып-жетілген.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасын анықтау мақсатында органикалық
түрлердің бәрі бірдей жарамайды, олардың ішінде тек жетекші түрлері ғана
пайдаланылады. Олар тез өзгергіш болып, сонымен қатар жер бетінде кең
тарлып, аз ғапа геологиялық кезеңді алып жатуы қажет. Жер қыртысын құрайтын
тау жыныстарының құрамы мен құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу негізінде
Жердің даму тарихын жеке кезеңдерге бөледі. Бүкіл жер шарын түгел қамтитын
стратиграфиялық және соған сәйкес геохронологиялық шкаланың негізін
қалайды. Стратиграфиялық және геохронологиялық атаулар (Халықаралық келісім
бойынша қабылданып) 1881 ж. және 1900 ж. болған Халықаральқ геологиялық
конгрестің екінші және үшінші сессияларында бекітілді. Стратиграфиялық және
геохронологиялық бөлімдер мен бөлімшелер мына төмендегідей болып
ажыратылады:
Кейде жеке бір аудандарда зерттелген қабаттар Халықаралық келісім бойынша
қабылданған шкаламен салыстыруға келмесе, онда олар үшін жергілікті атаулар
беріліп стратиграфиялық ұсақ бөлімдер мен бөлімшелерге (свита, подсвита,
серия) ажыратылады,
Стратиграфиялық шкала — белгілі бір уақьт аралығында рет-ретімен
қабатталып жиналған шөгінді жыныстар жиынтығын, ал оған сәйкес келетін
геохронологиялық шкала — уақыт мерзімін көрсетеді. Шартты түрде
стратиграфиялық атаулар стратондар, ал геохронологиялық ұғымдар геохрондар
деп аталады.
Пайдалануға ыңғайлы болу үшін екі шкаланың да бөлімдері мен бөлімшелері
бірдей атаулармен аталады, Стратиграфиялық бөлімдер төменгі, орта және
жоғарғы болып бөлінеді. Соған сәйкес геохронологиялық кезеңдер — алғашқы,
орта және соңғы болып ажыратылады. Эонотемалдр — бірнеше эраларды
(заманаларды) қамтитын ең ірі стратиграфиялық топтардан (эратемалардан)
тұрады.
Қазіргі кезде жердің тарихы екі эонотемаға ажыра-тылады:
1. Фанерозойлық (грекше фанерос—айқын, зоэ—мезозой және кайнозой
топтарын біріктіреді.
2. Криптозойлық (грекше криптос — жасырын, құпия, зоэ — өмір) —
протерозой және архей топтарын біріктіреді.
Топтар — бір эра (заман) бойы қабатталып жиналған шөгінді жыныстар
жиынтығын құрайтын стратиграфиялық үғым. Олар Жер қыртысының даму тарихында
өте ұзақ кезеңдерді қамтиды. Топтардың шекарасы органикалық дүниенің күрт
өзгеріп, жаңа түрлердің пайда болуымен анықталады. Топтардың және эралардың
атаулары (грек сөздерінен құралады) алғашқы қарапайым өмірдің пайда болу
және олардың даму сатыларымен байланысты.
Ең алғашқы тіршіліктің бастамасы — Жердің көне тарихымен байлантысы. Бұл
уақыт архей (грекше археос — көне, ескі деген мағынада) деп аталады. Одан
кейінгі уақыттар протерозой (грекше “протерос” — бірінші,
алғашқы деген мағынада); палеозой (грекше палеос — ескі); мезозой
(грекше мезос — орта), кайнозой (грекше кайнос — жаңа) болып
бөлінеді.
Жүйелер белгілі бір периодта (дәуірде) жиналған шөгінді
қабаттарынан құралады. Олардың атаулары, әдетте, шөгінді жыныстардың
алғашқы табылған орындарына қарай, жергілікті (кембрий, девон, пермь, юра)
атаулармен аталады. Мысалы, девондық жүйе Англиядағы Девоншир атты
граф жерінің; пермьдік жүйе Пермь облысының атымен аталады. Сол
сияқты жергілікті халықтардың атымен (ордовик, силур) немесе
шөгінді жыныстардың құрамына (таскөмір, бор) байланысты аталады. Ал кейде
олардың ішкі бөлімшелерінің санына қарай (мысалы, триас — үштік) да
аталады.
Жүйелер белдеулерге ажыратылады. Оған сәйкес келетін уақыт аралығы
эпохалар (кезеңдер) деп аталады.
Бөлімдер — қабаттарға (ярустарға), соған сәйкес эпохалар (кезеңдер)
ғасырларға ажыратылады. Ең соңында қабаттар зоналарға, ал ғасырлар жылдарға
бөлінеді.
Стратиграфиялық бөлімшелерді ажырата білу үшін шартты белгілер
қабылданған.
тақырыбы: Магматизмнің геологиялық қызметі.
Сабақтың жоспары:
• Магматизм туралы түсінік
• Магматизмнің интрузив жыныстары
• Магматизмнің эффузиф жыныстары
• Магмалық тау жыныстары
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Магматизм — жер қыртысының құралуында атқаратын ролі зор, ең маңызды
эндогендік геологиялық процестердің бірі болып саналады. Жер қыртысын
құрайтын тау жыныстарының 95%-і магмалық процестердің нәтижесінде пайда
болады.
Бұл процесс магманың жер қыртысында (немесе одан да терең қабаттарда)
пайда болып, кейінірек жоғары қабаттарға немесе жер бетіке көтеріліп
(біртіндеп суына келе), кристалдық денелер түрінде магмалық тау
жыныстарының түзілуімен аяқталады.
Сонымен магма (грек тілінде магма — кою май, қамыр деген сөз) дегеніміз
еріген газдармен қаныққан, негізгі құрамы силикаттық балқыған қою заттар.
Магманың құрамында жер қыртысын құрайтын химиялық элементтердің (оттегі,
кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығы да
кездеседі. Әсіресе, ұшпалы (жеңіл) компоненттердің (су буы, күкіртті
қосындылар, көмірқышқыл газы, хлорлы және фторлы сутегі хлорлы аммоний,
сутегі, азот және т. б.) көптігімен сипатталады. Олар жердің ішкі терең
қойнауында байқалатын өте жоғары қысым күштеріне байланысты ерен күйде
кездеседі. Бұл жағдай магманың қоюлығын азайтып, оның қозғалу немесе жылжу
жылдамдығының (химиялық активтігі) өсуіне әсерін тигізеді. Эксперименттік
зерттеулер бойынша, магманың құрамындағы ұшпалы компоненттердің мөлшері 12%-
ке дейін жетеді.
Магмалық ошақтар және олардың пайда болу жолдары. Қазіргі кездегі
көзқарас бойынша, жер қыртысын немесе мантия қабатын құрайтын заттар
термодинамикалық жағдайлардың (қысым және температура) өзгерістері
нәтижесінде белгілі бір аймақтарда периодты түрде әлсін-әлсін балқу
әрекеттеріне ұшырап отырады, Жер қойнауына тереңдеген сайын температура
белгілі бір заңдылық бойынша, біртіндеп артып отыратындығы белгілі.
Мысалы, 100 км-лік тереңдікте температура 1300—1500°С шамасына дейін
көтеріледі. Осы жағдайда, егер қысымның шамасы атмосфералық қысымға тең
келетін болса, тау жыныстары балқыған күйде болар еді. Бірақ, мұндай
тереңдікте байқалатын қысымның шамасы тау жыныстарының балқу
температурасынан әлдеқайда жоғары болғандықтан (мыңдаған мегапаскаль),
олар балқыған күйге ауыса алмайды. Белгілі бір аудандарда тектоникалық
ірі жарықтардың пайда болуына байланысты қысымның кенеттен күрт төмендеуі
немесе басқа себептермен температураның жоғарылауы заттардың сүйық күйге
ауысып, магмалық ошақтардың ңайда болуына әкеледі. Әдетте, алғашқы (түпкі)
магмалық ошақтар жер қыртысының төменгі қабаттарында немесе жоғарғы
мантияның астеносфера қабатында астенолиттер түрінде құралады. Олар
жер қыртысының жоғарғы қабаттарына қарай көтеріліп, қайта қалыптасқан
жағдайда аралық магмалық ошақтар пайда болады. Сонымен, магматизм
әрекеттері тектоникалық қозғалыстармен тікелей байланыста болып,
геосинклиналдық аймақтарда жиі байқалады.
Жер қойнауында температураның жоғарылауы әр түрлі физикалық-химиялық
әрекеттермен байланысты түсіндіріледі: 1) радиоактивті элементтердің
ыдырауы нәтижесінде бөлінетін жылу мөлшеріне; 2) гравитациялық жіктелу
кезінде және т. б. химиялық реакциялар кезінде бөлінетін жылуға байланысты.
Магманың жоғарғы қабаттарға көтерілуі, гидростатикалық қысым
күштерімен және тау жыныстарының қатты күйден балқыған күйге ауысқан
жағдайда жалпы көлемінің ұлғаюынан байланысты деп саналады.
Магманың түрлері. Магмалық ошақтар әр турлі термодинамикалық жағдайда
және әр түрлі тереңдікте әр түрлі заттар негізінде құралады. Соған
байланысты жер қыртысында кездесетін магмалық тау жыныстарының алуан түрлі
болатындығы ең алғашқы магмалық ошақтардың түрлері меп құрамы қандай
болған? — деген заңды сұрақ тұғызады.
Бұл сұраққа тікелей жауап беретін ортақ пікір геология ғылымында әлі
қалыптаса қойған жоқ. Кейбір ғалымдар (В. Н. Лодочников) химиялық құрамы әр
түрлі магмалық жыныстардың жеке топтарына сәйкес кенлетін алғашқы магманың
өзіндік жеке түрлері болады деп санаса, басқа бір ғалымдар тобы (Нгйпуэн,
А. Н. Заварицкий) табиғатта тау жыныстарының барлық түрлері алғашқы құрамы
негізді (базальттық) ортақ магмадан құралады деп санайды.
Жер бетінде көптеп кездесетін эффузивтік базальтты) жыныстар алғашқы
базальттық магманың өзгермеген түрі деп саналса, ал интрузивтік граниттер
алғашқы базальттық магманың біртіңдеп өзгеруіне, жіктелуіне
байланысты түзіледі деп түсіндіріледі.
Қазіргі кездегі зерттеушілердің көпшілігі ғалым Ф. Ю. Левинсон —
Лессингтің (1920) пікіріне сәйкес, алғашқы магма құрамына қарай екі түрлі
болып (базальттық және граниттік) кездеседі. Олар бір-бірінен химиялық
құрамына және физикалық қасиеттерінің, ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.
Қышқыл (граниттік) магма негіздік (базальттық) магмаға қарағанда,
жеңілірек, қоюырақ және ұшпалы компоненттерге (газдарға) бай болып келеді.
Базальттық магма ошақтары жоғарғы мантия қабатында, ал граниттік магмалар
жер қыртысында түзіледі деп санайды. Американ ғалымы А. Холмстың пікірі
бойынша, алғашқы магма құрамына карай базальттық, граниттік және
перидотиттік болып үш түрге бөлінеді.
Перидотиттік магманың болу мүмкіндігі жер қыртысының жеке аудандарында
кездесетін ультра негізді белдеулерді зерттеу негізінде дәлелденеді.
Олардың химиялық құрамы базальттық мима негізінде құралған ультра негізді
жыныстармен салыстырғанда, өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылады.
Магмалық тау жыныстарының әр түрлі болу себептері. Қазіргі кезде магмалық
жыныстардың жалпы жер бетінде таралу мөлшерін көрсететін деректер (бүкіл
жер шарын түгел қамтитын) әлі де толық емес.
Ең ірі екі мемлекетте (АҚШ, ТМД) жүргізілген есептеулер бойынша,
магмалық жыныстардың таралуы.
Магмалық жыныстардың басты түрлерінің АҚШ және ТМД территориясында таралу
(%) көрсеткіші (А. Н. Заварицкий) В.Ю.Роновтың есептеулері бойынша жер
қыртысының көлемінің 10,4%—граниттер; 11,2% ~ гранодиориттер мен диориттер;
42,2% — габбро, базальттар және т. б. құрамы негіздік жыныстар;
0,4%—сиениттер мен нефелинді сиениттер; 0,2%—дуниттер мен перидотиттер
құрайды. Бұл деректерге қарағанда құрамы қышқыл және негіздік жыныстардың
жер қыртысында ең көп таралғандығын көруге болады. Олардың ішінде қышқыл
жыныстардың арасында интрузивтік жыныстар (граниттер мен гранодиоркттер),
ал негіздік жыныстардың арасында эффузивтер (базальттар) жиірек кездеседі.
Қазіргі уақытта тау жыныстарының алуан түрлілігі алғашқы магманың
дифференциялық (жіктелу), сонымен қатар ассимуляциялық және гибридизациялық
процестерімен тікелей байланысты деп түсіндіріледі.
Магманың дифференциациялық жіктелуі деп, біртекті алғашқы балқыманың
химиялық құрамы әр түрлі фракцияларға бөлініп, соған сәйкес олардан
минералдық құрамы өзгеше әр түрлі тау жыныстарының түзілуін айтайды.
Магманың жіктелуі алғашқы кристалдардың түзілуіне дейін де (ликвация)
және кристалдардың түзілу барысында да (кристаллизациялық жіктелу)
жүріп жатады.
Ликвациялық процесс кезінде магма құрамына және меншікті салмағына қарай
өзара араласпайтын екі түрге қатты күйден балқыған күйге ауысқан жағдайда)
жалпы көлемінің ұлғаюынен байланысты деп саналады.
Магмалық тау жыныстарының әр түрлі болу себептері. Қазіргі кезде магмалық
жыныстардың жалпы жер бетінде таралу мөлшерін көрсететін деректер (бүкіл
жер шарын түгел қамтитын) әлі де толық емес.
Кристаллизациялық дифференциация магманың кристалдарға жіктелуімен
аяқталады. Магманың салқындап суыну барысында, оның жоғарғы бөліктерінде ең
алдымен балқуы қиын, температурасы жоғары салмағы ауыр силикаттар (темірлі-
магнийлі силикаттар жоне негіздік плагиоклаздар) кристалдар түрінде
түзіледі. Кейінірек, оңай балқитын жеңіл салмақты силикаттар (калийлі дала
шпаттары және кварц) кристалданады. Кристалдану барысында ауыр салмақты
минералдар балқыманың төменгі қабаттарына ауысады, ал қалдық магманың
құрамында темірлі-магнийлі қосындылар азайып, кремнийлі қосындылар
көбейеді. Сонымен, гра-витациялық жіктелуге байланысты, негізді магманың
кристалдануы нәтижесінде, теменгі қабаттарда ультранегізді жыныстар, ал
жоғарғы қабаттарда диорит, сиенит, кейде граниттер де түзіледі.
Дифференциациялық процестер терең қабаттарда (магмалық ошақтарда) және
жер қыртысының жоғарғы бөліктерінде де жүріп жатады.
Магмалық ошақтарда байқалатын дифферсацциялық жіктелу нәтижесінде алғашқы
магмадан бөлініп шыққан заттар құрамы әр түрлі жыныстар түрінде
кристалданып өзіндік пішіні бар ірілі-ұсақ дәғелер құрайды.
Ал жер қыртысының жоғарғы бөліктерінде, магмалық камерада байқалатын
дифференциациялық жіктелу кезінде, тау жыныстарының кат-қабат массивтері
құралады. Мұндай қабатталған массивтерді құрайтын тау жыныстарының
негізділігі төменнен жоғары қарай бағытта біртіндеп азайып отырады.
Магмамен жапсарлас және кездейсоқ жыныстардың (ксенолит) магма қызуына
үшырап, соның нәтижесінде балқып қатая келе қайтадан кристалдануы ассимиля-
ция деп аталады. Бұл процестердің нәтижесінде алғашқы магма өзінің бастапқы
құрамын өзгертіп, тау жыныстарының жаңа түрлері пайда болады.
Гибридизация деп, магмамен жапсарлас жыныстардың ыстық магма әсерін?
байланысты жартылай балқын әр түрлі өзгерістерге ұшырауын айтады. Бұл
процестердің барысында будандастырылған жыныстар түзіледі. Олардың құрамы
таза магмалық жыныстармен салыстырғанда өзгеше болып келеді. Көпшілік
жағдайда жапсарлас жыныстардың кесск бөлшектері ерімеген күйінде қалдық
жыныстар (ксенолиттер) түрінде бірге кездеседі.
Магмалық денелердің сырт көрінісі әр түрлі болып келеді. Әсіресе,
интрузивтік денелер алуан түрлі пішінде кездеседі. Тау жыныстарының
кеңістікте орналасу жағдайына қарай олардың қандай генетикалық топқа
жататындығын анықтауға болады.
Эффузивтік жыныстар жер бетінде лава тасқындары мен лавалық жамылғылар
түрінде түзіледі немесе лавалық күмбездер мен конус пішінді шыңдар құрайды.
тақырыбы: Жанартаулардың жаратылысы
Сабақтың жоспары:
• Жанартау туралы түсінік
• Жанартау өнімдері
• Жанартаулардың құрлымдары
• Жанартаулардың түрлері
• Сөнген және актив жанртаулар
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Эффузивтік (латын тілінде эффузио — тасып төгілу деген мағынада)
магматизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz