Әлемдік діндер
§ 3. Ежелгі месопотамия діндері. Ежелгі мысыр діні. Ежелгі грек діні. Ежелгі рим діні. Ежелгі түріктердің діні. Бақсылық
§ 4. Ежелгі Қытайдың діни сенімдері. Конфуциандық, Дао және Синто ілімі
§ 5. Ежелгі үнділердің діни дүниетанымы. Будда діні
§ 6. Иудейлік діні. Тора және Талмуд
§ 7. Христиан діні. Иисус Христос және Інжіл
§ 8. Христиандықтың таралуы, негізгі бағыттары және қазіргі жағдайы
§ 9. Ислам діні
§ 10. Мұхаммед пайғамбар. Құран және ислам ілімі
§ 11. Мұсылман құқығының негізгі мектептері мен діни ғұрыптары.
§ 12. Ислам өркениетінің адамзат тарихындағы орны
§ 13. Әлемдік діндерге ортақ құндылықтар
§ 4. Ежелгі Қытайдың діни сенімдері. Конфуциандық, Дао және Синто ілімі
§ 5. Ежелгі үнділердің діни дүниетанымы. Будда діні
§ 6. Иудейлік діні. Тора және Талмуд
§ 7. Христиан діні. Иисус Христос және Інжіл
§ 8. Христиандықтың таралуы, негізгі бағыттары және қазіргі жағдайы
§ 9. Ислам діні
§ 10. Мұхаммед пайғамбар. Құран және ислам ілімі
§ 11. Мұсылман құқығының негізгі мектептері мен діни ғұрыптары.
§ 12. Ислам өркениетінің адамзат тарихындағы орны
§ 13. Әлемдік діндерге ортақ құндылықтар
Ежелгі месопотамия діндері. Шумер, Аккад, Ассир сияқты қауымдар мекендеген ежелгі Месопотамия өлкесінде түрлі сенімдер болған. Осы өлкеге жасалған археологиялық қазбалардың нәтижесінде Месопотамия түрлі діндерді басынан кешіргенін байқауға болады. Қазба жұмыстарына қарағанда, ежелгі дәуір діндеріне тән месопотамия діндерінде политеистік сенім басым болғанымен, монотеистік діндер де байқалып отырады.
Шумерлер б.д.д. 4 мыңыншы жылдары Орта Азиядан Месопотамияға қоныс аударған түркілермен туыс қауым деген болжамдар бар. Себебі шумер мәдениеті Орта Азиядағы түркі мәдениетіне жақын келеді. Сонымен қатар, ежелгі шумер құдайының аты «Дингирдің» қазақ тіліндегі «Тәңір» сөзіне ұқсастығы оған дәлел бола алады.
Шумерлер алғашында түркілер сияқты бір тәңірге табынған қауым болғанымен, кейін оларда семит тайпаларымен араласуына байланысты тотемизм, анимизм және натуризм сенімдері кездесетін болған. Себебі бұл қауымның дінінде арыстан, бүркіт тәрізді жануарлар мен құстар қасиетті саналып, ай, күн және жұлдыздар құдай болып есептелінген. Олар қоршаған ортадағы заттардың рухтары болғанына сенген. Сонымен қатар әр қаланың жеке өз құдайлары болып, олар «Ана құдай» деп аталатын ортақ бір құдайдың бөлшегі болып есептелінген.
Шумер сенімі бойынша ең ұлы құдай адамзатты өзіне табыну үшін топырақтан жаратқан. Сонымен қатар олардың ескі саз балшық жазбалары жер бетін топан су қаптағаны туралы мәлімет береді.
Шумерлерде патшалар құдайдың ұлы есептелген, тіпті патшаларға құдай сияқты табынған.
Сонымен қатар шумерлердің «Думузи», «Нисан ну», «Улу ку», «Кину ну» т.б. сияқты 1500-ге тарта құдайлары және үштік құдай сенімі (Ану, Энлил, Энки немесе Уту, Нанна және Инанна) болған. Ану - аспан құдайы және барлық құдайлардың патшасы, Энлил – жер жүзінің құдайы деп есептелсе, Энки – су мен теңіз құдайы болып есептелген. Олар аталмыш құдайлардан басқа «Шамаш» - күн құдайы, «Син» - ай құдайы, «Иштар» - жұлдыз құдайы, «Ишкур» - боран құдайы сияқты құдайларға табынған.
Шумерлер б.д.д. 4 мыңыншы жылдары Орта Азиядан Месопотамияға қоныс аударған түркілермен туыс қауым деген болжамдар бар. Себебі шумер мәдениеті Орта Азиядағы түркі мәдениетіне жақын келеді. Сонымен қатар, ежелгі шумер құдайының аты «Дингирдің» қазақ тіліндегі «Тәңір» сөзіне ұқсастығы оған дәлел бола алады.
Шумерлер алғашында түркілер сияқты бір тәңірге табынған қауым болғанымен, кейін оларда семит тайпаларымен араласуына байланысты тотемизм, анимизм және натуризм сенімдері кездесетін болған. Себебі бұл қауымның дінінде арыстан, бүркіт тәрізді жануарлар мен құстар қасиетті саналып, ай, күн және жұлдыздар құдай болып есептелінген. Олар қоршаған ортадағы заттардың рухтары болғанына сенген. Сонымен қатар әр қаланың жеке өз құдайлары болып, олар «Ана құдай» деп аталатын ортақ бір құдайдың бөлшегі болып есептелінген.
Шумер сенімі бойынша ең ұлы құдай адамзатты өзіне табыну үшін топырақтан жаратқан. Сонымен қатар олардың ескі саз балшық жазбалары жер бетін топан су қаптағаны туралы мәлімет береді.
Шумерлерде патшалар құдайдың ұлы есептелген, тіпті патшаларға құдай сияқты табынған.
Сонымен қатар шумерлердің «Думузи», «Нисан ну», «Улу ку», «Кину ну» т.б. сияқты 1500-ге тарта құдайлары және үштік құдай сенімі (Ану, Энлил, Энки немесе Уту, Нанна және Инанна) болған. Ану - аспан құдайы және барлық құдайлардың патшасы, Энлил – жер жүзінің құдайы деп есептелсе, Энки – су мен теңіз құдайы болып есептелген. Олар аталмыш құдайлардан басқа «Шамаш» - күн құдайы, «Син» - ай құдайы, «Иштар» - жұлдыз құдайы, «Ишкур» - боран құдайы сияқты құдайларға табынған.
ӘЛЕМДІК ДІНДЕР
§ 3. Ежелгі месопотамия діндері. Ежелгі мысыр діні. Ежелгі грек діні.
Ежелгі рим діні. Ежелгі түріктердің діні. Бақсылық
Ежелгі месопотамия діндері. Шумер, Аккад, Ассир сияқты қауымдар
мекендеген ежелгі Месопотамия өлкесінде түрлі сенімдер болған. Осы өлкеге
жасалған археологиялық қазбалардың нәтижесінде Месопотамия түрлі діндерді
басынан кешіргенін байқауға болады. Қазба жұмыстарына қарағанда, ежелгі
дәуір діндеріне тән месопотамия діндерінде политеистік сенім басым
болғанымен, монотеистік діндер де байқалып отырады.
Шумерлер б.д.д. 4 мыңыншы жылдары Орта Азиядан Месопотамияға қоныс
аударған түркілермен туыс қауым деген болжамдар бар. Себебі шумер мәдениеті
Орта Азиядағы түркі мәдениетіне жақын келеді. Сонымен қатар, ежелгі шумер
құдайының аты Дингирдің қазақ тіліндегі Тәңір сөзіне ұқсастығы оған
дәлел бола алады.
Шумерлер алғашында түркілер сияқты бір тәңірге табынған қауым
болғанымен, кейін оларда семит тайпаларымен араласуына байланысты тотемизм,
анимизм және натуризм сенімдері кездесетін болған. Себебі бұл қауымның
дінінде арыстан, бүркіт тәрізді жануарлар мен құстар қасиетті саналып, ай,
күн және жұлдыздар құдай болып есептелінген. Олар қоршаған ортадағы
заттардың рухтары болғанына сенген. Сонымен қатар әр қаланың жеке өз
құдайлары болып, олар Ана құдай деп аталатын ортақ бір құдайдың бөлшегі
болып есептелінген.
Шумер сенімі бойынша ең ұлы құдай адамзатты өзіне табыну үшін
топырақтан жаратқан. Сонымен қатар олардың ескі саз балшық жазбалары жер
бетін топан су қаптағаны туралы мәлімет береді.
Шумерлерде патшалар құдайдың ұлы есептелген, тіпті патшаларға құдай
сияқты табынған.
Сонымен қатар шумерлердің Думузи, Нисан ну, Улу ку, Кину ну
т.б. сияқты 1500-ге тарта құдайлары және үштік құдай сенімі (Ану, Энлил,
Энки немесе Уту, Нанна және Инанна) болған. Ану - аспан құдайы және барлық
құдайлардың патшасы, Энлил – жер жүзінің құдайы деп есептелсе, Энки – су
мен теңіз құдайы болып есептелген. Олар аталмыш құдайлардан басқа Шамаш -
күн құдайы, Син - ай құдайы, Иштар - жұлдыз құдайы, Ишкур - боран
құдайы сияқты құдайларға табынған.
Шумерлерде ғибадатханалар жоғарыға қарай баспалдақ пішімінде
тұрғызылатын (пирамида) болған және ғибадатханалар аспандағы құдайдың үйі
болып есептелінген. Ғибадатханалардың жанында шумер дінбасыларының
ғибадатханалары да кездесетін болған.
Б.д.д. ІІІ ғасырда Месопотамиядағы билік шумерлерден кейін семит
тектес ассириялықтарға өткен. Ассириялықтардың діні шумер дініне ұқсас
келеді. Шумер діні сияқты ассириялықтардың әр қаласында жеке құдайлары
болған. Сонымен бірге күн құдайы – Шамаш, ай құдайы – Син, жұлдыз
құдайы – Иштар деген шумер құдайлары ассир дінінде де жалғасын тапқан.
Ассириялықтарда балгерлік кең етек алған. Олар жауынгер халық болғандықтан,
соғыс кезінде немесе соғысар алдында құдайларына құрбандық шалып отырған,
яғни құдайға құрбандық шалу бұл дінде маңызды орынды иеленген.
Ежелгі мысыр діні. Ежелгі мысыр дінінде пирамида жазбалары,
құлпытастар жазбалары және өлілер жазбалары атты ескерткіштер берген
мәліметтерге қарағанда анимизм, натуризм және тотемизм сенімдері кездеседі.
Ежелгі мысыр діні негізгі мына шарттардан тұрады: өлілерді құрметтеу,
өлгеннен кейін о дүниенің бар екеніне сену және өлілерге жасалынатын
рәсімдер; жануарларды құрметтеу және жануарларға жасалынатын рәсімдер.
Бұл дінде құдайлар маймыл, қошқар, қолтырауын (крокодил), сиыр, т.б.
жануар кейпінде бейнеленген және ежелгі мысырлықтар сол жануарларға
табынған. Ежелгі мысырлықтар өлі рухтарды құрметтеп, олардың араларында
жүретініне, біршама уақыттан кейін денесіне қайта оралатына сенген және
өлген адамның денесін шірітпей, сақтауға тырысқан.
Ежелгі мысыр дінінде тотемизм, анимизм сенімімен қоса натуризм сенімі
де кездеседі. Оған олардағы Ра немесе Амон-Ра – күн құдайы, түнек
құдайы – Апоп, аспан құдайы – Нут, құйын, дауыл құдайы – Сет, Изис
пен Сириус – жұлдыз құдайлары дәлел бола алады. Осы құдайлардан басқа
ақыл құдайы – Геб, перғауын жарылқаушысы – Гор, әйелдер мен аналар
құдайы – Исида, шындық құдайы – Маат, өлілер құдайы – Анубус сияқты
құдайлар кездеседі. Сонымен қатар ежелгі мысыр дінінде Изис, Осирис
және Хориус деген үштік құдай сенімі де кездеседі. Бұл дінде
ғибадатханалар пирамидалық пішімде тұрғызылған. Пирамиданың ішкі бір
бөлімінде халықтың көзінен таса құдай мүсіндері орын алған.
Ежелгі грек діні. Ежелгі гректер Үнді-Еуропа тобына жататындықтан,
олардың діні ежелгі Еуропа мен Үнді діндеріне жақын келеді. Ежелгі Грек
діні политеистік дін және бұл дінде натуризм, анимизм сенімдері де
кездеседі.
Кейбір дін зерттеушілері ежелгі грек дінін құдайларға құрбандық шалу
сияқты жалпы грек халқы орындайтын халық діні және ежелгі грек ақыны Орфей
құрған мистикалық (сыр) дін деп екіге бөледі. Бірақ бұл дінді гректің
беделді адамдары ғана ұстаған. Ежелгі грек сенімі бойынша мистикалық дін
арқылы адамдар құдайларға тән сипатты өз бойына жинақтайтын болған. Олар
осы жол арқылы құдайлар дәрежесіне жетеді деп сенген.
Ежелгі гректер құдайларын адам кейпінде елестеткен және құдайлар
аспанның ең биігінде отырады немесе аспанмен таласқан Олимп тауының ұшар
басын мекендейді деп сенген.
Оларда ең үлкен құдай – Зевс, адамзаттың, құдайлардың құдайы әрі күн
тәңірісі. Одан басқа мейірімділік құдайы – Аполлон, Зевстің әйелі,
жанұя мен әйелдердің құдайы – Гера, Афины қаласын қорғаушы құдай –
Афина, теңіз құдайы – Посейдон, берекелік құдайы - Гермес, аңшылық
құдайы – Артемида, сұлулық құдайы – Афродита, ғашықтық құдайы – Элена
сияқты құдайлары болған.
Ежелгі грек дінінде Посейдон, Зевс және Аид (өлілер құдайы) атты үштік
құдай сенімі де кездеседі.
Ежелгі гректер құдайларын адам кейпінде түсінгендіктен, олар үйленіп
бала-шағалы болатынына, тіпті олардың түрлі қылмыс жасайтындығына сенген.
Сондықтан ежелгі грек құдайлары арасынан ұры, қанішер, өтірікші, залым
құдайлар да кездеседі.
Ежелгі грек дінінде құдайлардың өздеріне тән мүсіндері болған, тіпті
құдайларға арнап храмдар салған.
Ежелгі рим діні. Ежелгі рим дінін анимизм сенімі құрайды. Олар өлі
рухтардың адам өміріне әсер ететініне, тіпті адам тағдырын басқаратынына
сенген. Сондықтан ежелгі римдіктер жылына екі мәрте өлілерге арнап діни
рәсімдерін өткізетін және зираттарға барып, өлі рухтарға сыйлықтар ұсынатын
болған. Олар құдайлармен қатар жанұя рухтарына да ерекше маңыз берген,
олардан жәрдем сұрайтын болған.
Ежелгі римдіктер құдайларының мүсінін жасамағанымен, кейінгі заманда
гректерге еліктеп, құдайларының мүсінін жасау етек алған. Тіпті құдай
аттары да грек құдайларының аттарынан алынып отырды.
Ежелгі рим дінінің басты құдайларына аспан құдайы – Юпитер,
Юпитердің әйелі – Юнон құдай, ақыл құдайы – Минерва, жарық пен музыка
құдайы – Аполлон, соғыс құдайы – Марс, тағы Меркурий, Венус,
Оптимус т.б. құдайлар жатады. Сондай-ақ иран діні митраизмдегі Митра
атты құдай римдіктерде күн құдайы болып есептелінеді. Тіпті олар ошаққа,
отқа табынған және Римде балгерлік, сиқырлық етек алған.
Ежелгі түріктердің діні. Түріктер арасына ислам діні таралмай
тұрғанда, олар тәңірлік дінге сенді. Бүгінгі Сібір-Алтай түріктері
тұтынатын бұл дін түрік діні атымен алынып отыр. Тарихы тереңде жатқан
түрік халқы исламнан бұрын яхудилік, зороастр діні, будда діні, манихейлік
және христиан діндерімен таныс болатын. Бірақ аталған діндер жекелеген
түркі тайпалары арасына таралғанымен, ислам діні сияқты салт-cанасында,
дүниетанымында орныға қоймады. Себебі аталған діндер ислам діні сияқты
түрік халқының ұлттық сенімі, мінезі, дәстүріне сай келмеді. Ал ислам
дініндегі бір Құдайлық ілім, ахирет өмірі, жұмақ-тозақ сенімдері түрік
дініндегі сенімдерге ұқсас келгендіктен түрік тайпалары арасына кең
таралды.
Ежелгі түріктердің дінін шамандық, тотемдік, политеизм элементтері
кездесетін халық сенімі және бір құдайға сенетін мемлекет сенімі деп екіге
бөлуімізге болады. Бірақ бұларды жеке-жеке дін деп түсінбегеніміз жөн. Бұл
екі сенім бір-бірімен байланысты.
Орхон-Енисей сияқты көне түркі жазба деректеріне үңілгенде, ежелгі
түрік тайпалары бір құдайға сенген. Құдайларын тәңір немесе көк тәңірі
деп атаған көрінеді. Орхон тас жазбаларындағы тәңір, түрік тәңірісі
есімдері дәлел бола алады. Жоғарыда көк аспан, төменде қара жер арасында
адам баласы жаратылғанда - деп басталатын Орхон тас жазба ескерткіштеріне
қарағанда, ежелгі түріктер тәңірлеріне көкте, әуелгісі мен соңы шексіз,
теңі мен ұқсасы жоқ, өмір беруші, жаратушы, өлтіруші, жәрдемдесуші,
қамқоршы, жол көрсетуші т.б. сипаттар берген көрінеді. Сондай-ақ түрік
қағандарын таққа отырғызған, оны жорықтарында қолдаған, ал қаһарланса
тақтан тайдырған көк тәңірі деп білген.
Ежелгі түріктер о дүниенің бар екеніне сенген. Олар тәңірдің
белгілеген күні адам тәнінен жаны шыбын немесе құс кейпінде ұшып
шығатынына, о дүниеде мәңгі өмір кешетініне сенген. Сондықтан мәйіттің
жанына о дүниеде пайдаланады деген сеніммен өмірінде пайдаланған құрал-
жабдықтарын бірге көмген. Жаман адамдардың жер астындағы тозаққа
кететініне, жақсы адамдардың көктегі жұмаққа баратынына сенген.
Түрік дінінде жер, әлемді бір тәңірі жаратты деген сенім болғанымен,
таудың, жердің, бұлақтың, өзеннің, талдың т.б. иелері бар деп сенген.
Әсіресе тауларды қасиет тұтқан (Хан тәңірі, Алтын тау). Олар биік шыңдардың
басына шығып, тәңірге жақындадық деген сеніммен оған бағыштап құрбандық
шалып отырған.
Түріктер от пен суды кие тұтқан. От отыннан, отын судан бастау алады.
Сондықтан су береке, тоқшылық, тазалықтың нышаны, ал от тазалықтың белгісі
деп білген. Осы наным бойынша ежелгі түріктер бүкіл мал-жанын екі оттың
ортасынан өткізетін болған.
Ежелгі түріктерде белгілі құлшылық рәсімдері болмағанымен, тәңірден,
әруақтардан, жер-су киелерінен жәрдем сұрап жалбарынған, оларға бағыштап
төрт түліктен құрбандық шалған немесе аталған малдарды тірідей қоя беретін
болған. Түрік дінінде тәңірге, әруақтарға, жер-су киелеріне құрбандық екі
түрмен берілген. Бірі мал шалу арқылы жасалынатын тірі құрбандық болса,
бірі заттай аталатын құрбандық. Яғни түріктер зират басына немесе жер-су
киесі үшін талдарға бір жапырақ шүберек немесе орамал байлайтын болған.
Ежелгі түріктер өлген адамды жерлеп, артынан жағдайына қарай жылқы,
түйе, қой сойып, ас берген (өлген адамның жетісі, қырқы, жүзі және жылы
немесе құдайысы). Бақилық болған әруақтың әр бейсенбі сайын дұға дәмететіне
сеніп, иіс шығарған (жеті нан құдайы), отқа май құйған.
Ежелгі түріктерде қаған, батыр, би өлсе, Орхон тас жазбаларында:
сонша халық шашын, құлағын кесті – дегені сияқты, артында қалған елі
бетін тырнап, шашын, құлағын кесіп, жаға жыртып, бір жыл аза тұтатын
болған.
Тәңірлік діннің негізі – Тәңір сенімінде болу. Ол туралы М.Қашқаридің
еңбектерінде, Күлтегін жазуында және басқа да жазба деректерде жазылған.
Тәңірі, Көк Тәңірі түркілердің түсінігінде: Жарылқаушы, өз сыры өзінде,
адам түсінігінен тыс, ақылға сыймайтын құдірет иесі, тылсым нәрсе. Ол барша
жаратылыстың тағдырын айқындаушы. Тағдырды Тәңір береді деп түсінген
түркілер жердің де көктің де иесі Көк Тәңірі деп білген. Құрбандықтарын
Көк Тәңіріге атап шалып, ел басына күн туған алмағайып заманда Көк
Тәңіріге: Қуат бере гөр! деп сиынған.
Түркілер дүниетанымын “ел” деген қасиетті ұғым арқылы білдірген. Ол
ұғымға қасиетті Жер-Суды және Тәңірді сидырған. Сонымен қатар оларда “құт”
түсінігі болған. Ол – Тәңірінің қолдауына ие болу, соның жолында қызмет
жасау.
Қазақтардың ата-тегі саналған түркілердің басты құдайы – Тәңір. Түркі
жазуларында көшпелілердің барлық жеңістері Көк тәңірмен байланыстырылған.
Аспанды және оның шырақтарын қадірлеу – түркі өркениетіне жататын барлық
халықтардың эстетикалық дүниетанымының маңызды белгісі. Мысалы, Оғызнама
эпосында Оғыз қаған өз балаларының атын Көк, Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз
деп қойғаны белгілі.
Көне заман түркілері өз көсемдерін аспан мен жерді жаратқан Ұлы Көк
Тәңірді таныған, оның жәрдемімен елге қызмет жасаушылар және басқарушылар
деген сенімде болған. Ел басқарушыға қарсы келу – Көк Тәңіріге қарсы келу
деп түсінген.
Тәңірлік дінінің арнайы діни ғұрыптары болды. Алайда түркілер ол үшін
арнайы ғибадатханалар салмаған. Көк аспанның асты ғибадат сарайы деген
түсінікте болған. Жерлеу рәсімдерінде адамды дүние-мүлік, қару-жарағымен
бірге көмген. Бұл олардағы өлгеннен соң да өмірдің барлығына иланғанын,
ақырет сенімінде болғандығын көрсетеді.
Бақсылық. Ежелгі түрік сенімі бойынша әруақтармен байланыс құратын
халық емшісі (тәуіп, сәуегей) бақсылар (қам) болған. Түрік сенімі бойынша
бақсылық - тұқым қуалайтын қасиет. Бейтаныс адамның оны үйреніп алуы мүмкін
емес, ол тек ата әруақтарының таңдауымен жүзеге асады. Ежелгі түріктерде
бақсылар емшілік, сиқыршылық сияқты қызметтер атқарған.
Көктегі және жердегі көзге көрінбейтін киелі рухтармен байланысқа
түсетін – бақсылар. Солардың көмегі арқасында адамдар арасына тараған
аурулар мен ел ішінде орын алатын індеттерден айығатын болған. Бақытсыздық
жағдайларға душар болу сияқты оқиғалардың барлығы жер асты құдайының жер
бетіне жіберген зұлымдығынан болған жәйттер деп түсінген. Сол қасқөй
күштерге қарсы тұратын, ауруды жеңетін қасиетті киеге ие адамдарды бақсылар
деп атаған. Шамандық нанымды ұстанған халықтарда оларды бақсы, қам, шаман
деп атайды. Осы шаман, бақсылар монғол, алтай, тува халықтарында дауылпазды
сабалап жындарын шақырып, тылсым дүниеге түсетін болса, қазақ, қырғыз,
қарақалпақ, т.б. түркі халықтарының бақсылары қолына қобыз алып, өзіне
қызмет ететін жындарын шақыратын болған. Оны бақсы сарыны дейді. Бақсының
көмекші жындары адам (сары қыз), құс, аң, т.б. бейнеде көрінетін болған.
Шамандық дүниетанымда әлем үш қабаттан тұрады. Олар: жоғарғы әлем,
яғни көк аспан, ортаншы әлем – жер үсті және төменгі әлем – жер асты
дүниесі.
Шамандық нанымда көптеген ірілі-ұсақты құдайлар ұшырасады. Аспандағы
айға, күнге табынған, сонымен қатар жер бетіндегі ағашқа, суға, отқа да
сиынған. Орманның, көлдің, таудың, шөлдің киелері болады деп ол киелерге
бағыштап аңға шыққан уақытта құрбандық шалып отырған. Сонымен қатар киіз
үйде, қоста өмір сүрген халықтар нанымында үй иесі ретінде ілінетін төс,
жайық сияқты сыртқы тіл-көзден, дұшпаннан қорғайтын фетиштерге (киелі
тұмар) сыйынып отырған. Ай, күн, ағашқа табыну басқа құдайларға қарағанда
айрықша орынға ие болған. Жаратушы құдай аспанда және ол барлығынан жоғары
тұрады деген түсінік кейін келе Тәңір құдайын абсолютті құдай деңгейіне
дейін өсіреді. Әсіресе, Түрік қағанаты тұсында Тәңірі жалғыз жаратушы
деңгейінде көрінеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Ежелгі Месопотамияда қандай діндер болды?
2. Ежелгі грек діні мен ежелгі рим дінінің айырмашылығы неде?
3. Антика дәуірінде неге көп құдайға табынды?
4. Түркілердің сенімі неден тұрды?
5. Түркілердің ислам дінімен ұқастығы неде?
§ 4. Ежелгі Қытайдың діни сенімдері. Конфуциандық, Дао және Синто
ілімі
Конфуцилік діннің шығуы мен дамуы. Конфуцияндық Қытай тарихында
соғысушы хандықтар кезеңі деп аталған (б.з.б. VI ғасыр), өзара соғысып
бірнеше хандықтарды бір мемлекетке біріктіру, ондағы халықтарды бір
дүниетанымға жұмылдыру үшін ойластырылған философиялық-дүниетанымдық
мектеп. Оның негізін қытай ойшылы, хакім Кун Фу-Цзы (қыт.т. ауд. Кун -
ұстаз) яғни, Конфуций қалады. Ол қазіргі Шаньдун провинциясында (Батыс
Қытай) шамамен б.з.б. 551 жылы туылып, 479 жылы дүниеден өтті. Конфуций
жоғары тап отбасында дүниеге келсе де, 3 жасында әкесі қатыгездікпен
өлтіріліп, кедейлік тауқыметін көріп өседі. Жасынан өнерге, білімге құмар
болып өскен ол, адамдардың қарым-қатынасына, олардың мүмкіндігіне, қоғамның
тұрмыс-тіршілігіне терең үңіледі. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі
ілімді, дүниетанымды меңгереді. Конфуций ойшылдығымен, ілімімен кең
танылып, 20-дан асқан шағында Аспан асты ұстазы атанады. Жастай
мемлекеттік істерге араласып, ең жауапты қызмет – Лу, Инь патшалығының сот
істерін басқарады. Елдегі өз алдына билік құрғысы келген таққұмар, сатқын,
қу шенеуліктерді, солардың себебінен Чжоу, Сун патшалықтарының құлағанын
көреді. Билік жүйесінің құлдырағанына, аса киелі саналған патша тағы сұрқия
саясаттың ойынына айналғанына куә болады. Кун Цзы елді бұндай бейберекет
жағдайдан шығару жолын іздестіреді. Ол осы мақсатта бірнеше шәкірттерімен
әр облыстардағы жеке патшалықтарға өз ілімін тарату үшін Қытайды түгел
аралап шығады. Ізіне ерген 3000 шәкірттеріне Конфуций қоғамға, еліне
пайдалы, адамдарға мейірімді болуды дәріптейді.
Конфуцийдің өлімінен кейін шәкірттері оның өсиеттеріне сүйене отырып,
бес мінез-құлық негізін қалыптастырған: Патша мен халық арасындағы құрмет
пен сүйіспеншілік; Әке-шеше мен бала арасындағы құрмет пен сүйіспеншілік;
Ерлі-зайыптылар арасындағы құрмет пен сүйіспеншілік; Достар арасындағы
құрмет пен сүйіспеншілік; үлкендер мен кішілер немесе бүкіл адамдар
арасындағы құрмет пен сүйіспеншілік.
Конфуциандық ілімде патша, ер, үлкендер - әділ басқарушы, ал халық,
жұмысшы, әйел мен кішілер оған бағынушы болуы керек. Өзара туралықты талап
ету және бір-бірне құрмет көрсету басты принцип болып табылады. Қоғамдағы
ұстаз бен шәкірт, әке мен бала, басшы мен қызметші, ер мен әйел, үлкен мен
кіші арасындағы байланыстарда жоғарыда аталған принциптер сақталуы керек.
Сондай-ақ, Конфуцийдің: Өзіңе ұнатпаған нәрсені басқаларға істемеңдер -
деген сөзіне сай, адамдар, әсіресе патшалар жақсылыққа бейім болуы тиіс.
Конфуций белгілі құлшылық рәсімін қалыптастырмаған адам. Бірақ
Конфуцийдің өлімінен кейін оның зиратының басына құрбандық шалынып, оның
атынан ғибадатханалар тұрғызыла бастады. Конфуций ғибадатханаларында
императордың жарлығымен жылына төрт мәрте құрбандық шалу дәстүрі
қалыптасты. Құрбандыққа өгіз, қой және доңыз шалу салты да белгіленді.
Алғашқыда құрбандықты императорлар мен оның орынбасарлары ғана шалатын
болса, қазіргі кезде жалпы жұрттың да құрбандық шалуға қақысы бар.
Құрбандық рәсімінен кейін діни өлеңдер оқылып, ғибадатханаға түрлі тағам
мен гүлдер қойылады.
Мемлекет және ел билігі мәселесінде Конфуций Қытайды үлкен бір отбасы
тұрғысында қарастырады. Оның ең жоғарғы билеушісінен бастап, ең төменгі
шаруасына дейін өзіне жүктелген істі мұқият орындауға, тиісті тәртіпті
сақтауға міндеттелді. Ел билеушісі қол астындағыларға өз балалары есепті
қарау керек, ал қол астындағылар билеушіге адал, берілген болуы керек. Кун
Фу-Цзы алғашқы императорлар кезінде қаншама тәртіп, салт болған болса, соны
толық қалпына келтірген жөн деп білді. Бұл ілім қытайлар арасында алтын
ғасыр туралы ілім деп аталды.
Конфуций ілімдері өзінің Көне тарих кітабы, Діни өлеңдер кітабы,
Салтанатты рәсімдер кітабы, Көктем мен күз кітабы атты еңбектерінде
баяндалады. Оның шәкірттері жазған Да-Сюэ (Ұлы ілім), Чжун-юн (Тепе-
теңдік туралы), Лун-юй (Әңгімелер мен ойлар) сияқты көлемді шығармаларда
да ұстаздарының ілімі, насихаты жайлы айтылады. Конфуциандықтың қасиетті
кітабы Кун Цзының шәкірттері жинақтаған ұстаз сөздері мен философиясы
саналады. Бұл діннің қасиетті жазбалары классикалық және жаңа кітаптар
атты екі бөлімнен тұрады.
Конфуцийден кейін Цзы Чжан, Цзы-сы, Ци Дяо, Чжун-лян, Мэн Цзы, Сюнь
Цзы, Юэ Чжон, т.б. шәкірттері өзара қарама-қайшылыққа толы бірнеше конфуций
мектептерін қалыптастырды. Олар конфуцияндықты біздің заманымыздың І-ІІ
ғасырында бүкілхалықтық дін дәрежесіне дейін көтереді.
Бірнеше патшалыққа бөлінген Қытай б.з.б. ІІ-ғасырда Хан әулетінің
басшылығымен біртұтас мемлекетке айналып, Конфуций ілімі ресми идеология
болып қабылданады. Ал, Кун Цзы Қытай рухани тарихындағы ең үлкен тұлға
болып қалады. Оның ілімі ұлттық діни дүниетаным ретінде дамып, Қытай
мәдениетінің негізгі бағытын айқындаушы ілім болды.
Дао ілімі. Дао ілімінің қалыптасуы. Дао – б.з.б. VI-V ғғ. Конфуцияндық
сияқты Қытайда қалыптасқан діни-философиялық дүниетаным. Дао ілімі тұтас
бір діни ілім ретінде Дао дэ цзин яғни, жол мен құт қағидасы деген
философиялық трактат жазылғаннан кейін қалыптасты. Бұл трактат ілімінің
негізінде дао мен дэ түсінігі жатыр. Дао ол – жол, әрі құдай, әрі сөз.
Оның не түрі, не түсі, не заты жоқ, бірақ ол мәңгілік тұрақты. Барлық
қозғалыстың, өзгерістің себебі. Дао ілімі бойынша әлемдегі бардың бәрі –
адам, табиғат, жыл мезгілі, уақыт – бір жолмен қозғалып, сол жолдың бойында
өзгеріп, құбылып тұрады. Өзгермейтін еш нәрсе жоқ. Тұрақты қалпында қалатын
жалғыз дао ғана. Адам жерге, жер аспанға, аспан даоға, ал дао өзіне-өзі
тәуелді - дейді, дао ілімінің негізін салушы қытай ойшылдарының бірі Лао
Цзы (ол шамамен б.з.б. 580-500 жж. өмір сүрген). Дао ілімінің негізін
алғашқы қалаушылар Чжуан-цзы (шам. б.з.б. 399–328 жж.) Ле-цзы (шам. б.з.б.
430-349), Ян Чжу (шам. б.з.б. 440-380) т.б. бірі даоны оймен тану, сөзбен
ұқтыру мүмкін емес десе, енді бірі даоны тануға, сөзбен ұқтыруға, символмен
көрсетуге болады деп тұжырымдайды. Алайда даоның бір, мәңгі, аспан мен
жердегі қозғалыстың басы, жоқтықты жеңуші, барлығын қамтушы, әр жерде
жүруші сияқты сипаттарына бірдей сенеді. Сондай-ақ, даоның айналу, қайта
оралу заңдылығына бірауыздан келіседі.
Ал, құт (дэ) Дао дэ цзин трактатында дао тудырған заттың
қозғалысқа түсіп, қалыптасуы және қайта жоғалуы деп түсіндіріледі.
Дао ойшылдары: Аспан – шексіз, жер – өміршең. Аспан мен жердің
шексіздігі, өміршеңдігі өздігінен өмір сүруінде емес, өмір сүру
қабілеттілігінде. Данышпан адам да ендеше артында ізін, атын қалдыруы
керек, өзі кетсе де ізі мен аты қалады деп, адам құндылықтарын
қарастырады. Олар адамның кез-келген әрекеті қателікке ұрынады, қателігі
зұлымдыққа себепші болады.
Дао ілімі адамның әр жасаған жамандығы оның ғұмырын қысқартады деп
үйретеді. Мысалы, зұлымдық жасаған адамның жасы он екі жылға, кішкентай
қателік істеген адамның өмірі жүз күнге азаяды.
Сондықтан, данышпан адам еш нәрсе жасамайды, солайша еш нәрсесін де
жоғалпайды. Дүниенің ырқына бағынады, өз бетінше бірдемені жасаудан ада
болады деп ұқты. Лао Цзы: Адамның міндеті – айналадағының бәрін бақылап,
мәнін ұғып, ғажаптарын тамашалау, олармен үйлесім іздеу - дейді. Ол егер
алыс сапарға шықсаң, соғұрлым аз білесің, табиғатты өз үйінің терезесінен
көріп танудан артығы жоқ деп білді.
Дао ілімі конфуцилік сияқты көнені құрметтеуге, үлкенді сыйлауға
ерекше мән береді. Тіпті балаға ата-анаға теріс айналып, арқасын көрсетуге
тыйым салды. Ел билеушілердің шығарған жаңа заңдарына сенімсіздікпен
қарады. Заң неғұрлым көп болса, ұрлық, қарақшылық, жемқорлық соғұрлым
көбейеді деп ұқты. Лао Цзы: Мен ел билеуші болсам, ешқандай жаңа іс
бастамас едім. Сонда халықтың жағдайы жақсарар еді - дейді. Даода қай әкім
халқын жақсы көріп басқарар болса, сол адам әрекетсіз болуы керек. Халқы
әкімнің бар екенін ғана білсе, ол жақсы әкім. Халқын заңына бағындырып,
қорқытып ұстағысы келген әкім жаман әкім.
Дао ілімінде ахлақ үш абзалдықта жинақталған: ұстамды болу; қарапайым
өмір сүру; кішіпейіл болу. Бұл дінде тыныш, ұяң, қарапайым адамдар ең
жақсы адамдар болып есептелінеді.
Лао-цзының: жақсыларға жақсылық істеймін, жамандарға да жақсылық
істеймін. Сондықтан барлығы жақсы болады - деген өсиетіне сай, бұл дінде
біреуге жақсылық жасау маңызды орынды иеленеді.
Тағы да сүйіспеншілік жайында Лао-цзы: Кемел адам барлық адамдарды,
тіпті дұшпандарын да сүйеді, ойлайды, - дейді.
Дао дінінде құлшылыққа аса мән берілмейді. Ғибадат адамның табиғат
заңдылығымен байланысын бұзатын нәрсе. Сондықтан құлшылық жасау жолдан
адасқан мен әурешіліктен басқа еш нәрсе емес, құлшылық адамның надандығынан
туындаған.
Алайда будда дінінің Қытайға таралуына байланысты дао іліміне будда
ілімінің кейбір рәсімдері әсер етіп, олар буддистер сияқты ғибадатханалар
тұрғыза бастаған, монахтар тобы қалыптасқан. Тіпті олар будда монахтары
сияқты үйленуге тыйым салады деген мәліметтер де бар. Буддизмнің әсерінен
дао ілімінде түрлі құдайларға, тіпті Лао-цзыға табыну дәстүрі қалыптасқан.
Қазіргі кезде дао ғибадатханаларында Лао-цзының суреті мен мүсіні
орналасқан.
Философиялық мектеп болған дао ілімі әр ғасырда жаңарып, толығып,
өзгеріп тұрды. Кейінгі ортағасырлық кітаптарда ол діни рең ала бастады.
Онда тылсым әлемді түсіндіруге, киелі заттарды қарастыруға, ұзақ ғұмырды
іздеуге, адамның мүмкіндігін арттыруға мән берілді. Кісі өлтірмеу, ұрлық
жасамау, жанды нәрсеге қиянат қылмау сияқты ырым-тыйымдар жазылды. Жаңа
ғұрыптар мен құлшылықтар жолға қойылды. Дао дінінде бес нәрсе киелі
саналады. Ол: су, от, топырақ, ағаш және темір. Сонымен қатар жылан,
айдаһар сияқты бірқатар жан-жануарларды да киелі көрді. Кейінгі даосизмнің
діни дүниетанымы Қытайда буддизмнің дамуына негіз болды.
Қытайда дао дініне 1927 жылдан бастап тыйым салынды. Дін басшылары
елден қуылып, орталықтары қиратылды. Әсіресе, Мәдени революция
жарияланған 60-жылдары дао дініне қатты шүйлікті. Қазір бұл діннің өз
отанында кейбір элементтері ғана сақталған.
Синто ілімі. Синто (жапондықтар каминомити деп те атайды) – жапон
халқының діни дүниетанымы мен діни наным-сенімдерінің жиынтығы. Синто
Құдайлар жолы деген мағына береді және бұл термин б.з. 6-7 ғғ. пайда
болды. Син немесе ками – ертедегі жапондықтардың түсінігіндегі құдай. Ол
адамдарды қоршап тұрған аспан, жер, тау, өзен, мұхиттарда, ағаштарда мекен
етеді. Сондай-ақ, әр нәрсе жан-жануарлар, өсімдіктер, тау-тастар оның
көрінісі болуы мүмкін. Көне жапондықтар көбіне оны синтай, яғни тас
мүсінде көрді және соған табынды. Олардың түсінігінде бір құдай барша
әлемді жаратушы деген таным болған жоқ. Кодзики, Нихоп секи сияқты көне
мифтердегі камилер (құдайлар) – әлем жаратылғаннан кейін келіп, жер-дүниені
тәртіпке келтіруші. Сондай-ақ, жер сілкінісі, тайфун, ураган, қар бораны
сияқты табиғи апаттардың да құрметтеуге лайық камиі бар. Жапон
мифологиясындағы тұңғыш антропоморфтық (адам бейнесіндегі) құдайлар –
Идзанаки мен Идзанами. Аңыз бойынша олар көпірдің үстінде тұрып, қолдарының
ұшын мұхитқа батырып, қайта тартып алғанда қолынан шыққан тамшылар қатайып,
құрлыққа айналған. Солардан жапон аралдары пайда болған. Күн құдайы –
Аматэрасу, түн – құдайы Цукуеми солардан тарайды. Одан басқа, әр заттан
ками бейнесін көру дүниетанымынан Синто пантеондарында (ғибадатханаларында)
мыңға жуық кіші құдайлар (Мыс.: күріш құдайы Инари, теңіз құдайы Сува,
т.с.с.), киелі рухтар қалыптасқан. Кей заттар киелі рух немесе құдай
бейнесін бермесе де жамандық пен жақсылықтың, қуаныш пен қайғының символына
айналды.
Синто ілімі бойынша қылыш – даналықтың, айна – шындықтың, яшма
ілгіштері – қайғының, егеуқұйрық – молшылықтың символы.
Синто ілімінің дамуы және қазіргі жайы. Дін зерттеушілері синто
дінінің Жапонияда өмір сүруін үш кезеңге бөледі. 1. Мифологиялық дәуірден
бастап, буддизмнің Жапонияға таралуына дейінгі кезең (552 жылға дейін); 2.
Жапонияға буддизм дінінің таралу кезеңі (ІХ ғасырға дейін.); 3. Буддизмнің
Жапонияға орналасуымен, синтоизм мен буддизмнің қатар өмір сүру кезеңі.
Синто ілімі бастапқы кезеңінде негізін салушы жоқтығымен, нақты ілімі,
діни танымы қалыптаспағандығымен ерекшеленді. Тек бірнеше халықтың
мәдениеті, діни танымы, құдай туралы түсініктері араласқаннан кейін нақты
заңы, тұрақты жүйесі қалыптаса бастады. Оған әр түрлі кірме діни
нанымдарды, мәдениеттерді жүйелендіре білген Жапон мемлекетті (дәлірек,
Токугава династиясы (1603-1867) әсер етті. Алайда синтоизм біртекті бола
алмады. Буддистік, конфуцийлік, т.б. діндер синтоизмнің сыртқы көрнісін,
ішкі жүйесін, ғибадатханалары мен ондағы салт-рәсімдерді әр түрлі етті.
Синто ілімінің храмдық және сектанттық деп аталатын екі ағымы қалыптасты.
1945 жылдан неосинтоистік деген жаңа топ бөлініп шықты. Олар бірнеше
киелі кітап жазып, өздерінің догмалық ілімдерін қоғамға сай жаңа
идеялармен толықтырып жатыр. Неосинтоистер Жапонияда 1868-1946 жылдары
мемлекеттік дін болған синто ілімін қайта көтеруге тырысады. Екінші
дүниежүзілік соғыстан (1939-1945 жж.) кейін синтоистік мекемелер
мемлекеттен бөлініп, оның кейбір шовинистік қағидаларына тыйым салынған
болатын.
Синтоизмнің мемлекеттік дін болуына әсер еткен – Исэ синто ілімі.
Яғни, императорды құдай дәрежесіне дейін көтеріп, аса қатты қастерлеуі
болды. Ол ілім бойынша Жапонияның тұңғыш императоры – Дзимму күн құдайының
(Аматэрасу) шөбересі Нинигидің ұрпағы саналады. Көне аңыздарда Ниниги
б.з.б. 660 жылы әлемді жарыққа бөлеу үшін, бағынбағандарды бағындыру үшін
жерге жіберілген-міс. Ал, император Дзимму 1868 жылы таққа отырған.
Жапонияда әлі күнге дейін императорды таққа отырғызу, үйлендіру сияқты
рәсімдері синтоизм ережелеріне сай ұйымдастырылады. Қазіргі император
Акихито да 1989 жылы сол діннің рәсімімен таққа отырған болатын.
Бүгінгі жапондықтардың басым көпшлігі синто ілімінің діни рәсімдерін
дәстүр ретінде ғана қабылдайды. Ал діни мерекелердегі құлшылықтарды ойын-
сауықпен алмастырып жатады. Көне наным-сенімдеріне негізделген дәстүр мен
мәдениетті қазіргі заман үлгілерімен үйлестіре білді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Конфуций ілімі қалай пайда болды?
2. Конфуцийлік ілімнің негізін салаушы кім және оның өмір жолы мен
қызметі жайлы не білесің?
3. Даосизм қашан пайда болды?
4. Даосизмнің ірі өкілін ата және олардың нені үйрететінін айт.
5. Синтоизм деген не және ол қай елдің мұрасы?
§ 5. Ежелгі үнділердің діни дүниетанымы. Будда діні
Көне үнділердің діни танымы және тарихи кезеңдері. Көне замандарда
Индия жеріне солтүстік жақтан көшпенді арий тайпалары келеді. Олар аспан,
жер, от, жел, су, т.с.с. табиғатты басқарып тұрған көп құдайларға табынды.
Оларға құрбандық шалып, от жақты. Құрбандық шалу кезінде құдайларға мақтау
өлеңдер айтып, би биледі. Кейін сол мадақ өлеңдердің тексті жазылып, ол
Веда деп аталды. Веда көне үнділердің діни танымының (индуизм) көзі
болды. Тарих Веданың төрт нұсқасын сақтап жеткізді: Ригведа, Самаведа,
Яджурведа және Атхарваведа. Үнді ілімінің сол кезеңі (б.з.б. ІІ-І
мыңжылдық) Ведалық кезең деп аталды. Арийлер бұл кезеңде жергілікті үнді
халықтарымен араласып, діндері жаңаша дами бастады. Құдайлар үстіне өмір,
маххабат құдайы сияқты жаңа құдайлар қосылды. Құрбандыққа шалынған малдар
орнын күріш, өсімдік майы, жеміс-жидектер ауыстырды. Діни рәсімдер орындау
кезінде абыздар басты рөл атқарды.
Ведадағы діни танымнан (б.з.б. 9–8 ғғ.) көне үнділердің әр түрлі
діндері мен дүниетанымы қалыптасты. Көне үнділерде өмірдің бастауы
космостық бір ыстық от – тапас деген ұғым пайда болды. Ол ұғым бойынша
жердегі жанды нәрсенің тіршілігі соған байланысты. Адам сол оттың себебінен
өмір сүреді, жұмыс істейді, өседі. Абыздар ол отты игеруге болады және
соған қарай оның әсері де күшті болады деп ұқты. Тапас күшін игеру
мақсатымен олар аз ұйықтап, аз тамақтанды. Ойлану шін, медитация жасап күш
жинау үшін орман, тауларда оқшауланды. Жинаған күштерін жоғалтпау үшін
жұмыс істеуден, қарапайым адамдар тіршілігінен бас тартты. Абыздар үнді
халықтары касталарға бөлінген кезде брахмандарға айналды.
Брахмандық. Үнділіктің б.з.б. Х - VII ғғ. аралығы брахмандық кезең деп
аталады. Брахман сөзі дін қызметшісі, жаратушы құдай, мақтау дұғасы деген
бірнеше мағына берді. Веда кітаптарын оқи алатын сол кезеңдегі ең сауатты
адамдар абыздар яғни, брахмандар саналды. Олар көне үнділер қоғамында өте
жоғары беделге ие болды. Брахмандардың мүлкіне тиісуге, сөздерін өтірікке
шығаруға болмады. Олар Веда кітаптарына түсініктер беріп, діни ұғымдар
қалыптастырып отырды. Абыздар Ригведа кітабы бойынша әр адам тумасынан
белгілі бір кастаға жатады деп түсіндірді. Ондағы жазбада Пуруша деген
құдайдың мың басы, мың аяғы бар. Оның аузынан – абыздар, діни адамдар
(брахмандар), қолынан – әскери адамдар (кшатрилер), денесінен –
саудагерлер, қолөнершілер, диқаншылар (вайшилар), табанынан – төменгі тап
құлдар, кедейлер (шудралар) шыққан. Басынан – аспан, ақылынан – ай, көзінен
– күн пайда болған. Адамның белігілі бір кастада тууына оның бұрынғы өмірі,
істеген күнәсы (карма) әсер етеді деп түсіндірді брахмандар. Әр адам өз
кастасындағы адамдармен араласып және өз кастасына қатысты шаруамен
айналысуы керек болды. Брахмандар философиямен айналысып, адам өмірі мен
өлімінің мәнін ашуға тырысты. Ол үшін аскеттік өмір салтын кешу, дене
қиындықтарын тарту міндеттелді. Осылайша брахмандықта (3-4 ғғ.) йога – дене
тәрбиесі дүниеге келді. Брахмандар адамның рухын лас тәннен өлмей тұрып
бөліп алуға болады деп сенді. Йога денешынықтыру тәсілдері арқылы рухын
игеруге, ақыл-сезімдерін бағындыруға тырысты. Рух олардың танымында бір
денеден бір денеге көшіп жүретін, өлмейтін зат болып көрінді.
Брахмандар тылсым әлем және брахма ұғымы жайлы Араньяки деп
аталған діни кітап жазды. Онда брахманның бойынан барлық жасампаздық
сипаттары табылады. Ол – жалғыз, ешқашан өзгермейтін мәңгі жасаушы, бәрін
басқарып тұрушы. Сонымен қатар, ол табиғаттың бес элементін: от, су,
топырақ, ауа және эфирді жасайды. Жұлдызды тудырады, тауларды көтереді,
теңіздерді толтырады. Брахмандардың бұл ілімі үнді халқының көп құдайлық
түсінігін, әр түрлі діни сенімдерді бір арнаға біріктіре алмады.
Үнді діні. Қазіргі Үндістандағы белді діндердің бірі болып
есептелінетін, үнді халқының ежелден бері қалыптасып келе жатқан дәстүрі
мен ұлттық сеніміне негізделген үнді діні. Үнділіктер өздерінің ұлттық
діндерін Санатана Дхарма деп атайды, бірақ еуропалықтар индуизм деп
атап кеткен. Үнді дінінің белгілі сенім жүйесі болмады. Сондықтан бұл дінде
құдай түсінігі әр түрлі болып, құдай бірнеше пішімде суреттеледі. Әр адам,
әбір үнді тайпасы өз көзқарасына сай құдайға сипат бере алады. Содан болар,
үнділіктер қазіргі кездегі әлемдегі діндердің құдай туралы түсініктерін
теріске шығармай, түрлі бейнеде, сан қилы түсінікте қабылдай береді.
Бүгінгі Үндістанда бірнеше пішімдегі құдай мүсіндері көптеп кездестіруге
болады.
Үнді діні монотеистік, политеистік, пантеистік, үштік құдай сенімін
жатсынбай бәрін бірдей қабылдай беретін дін. Ригведада: құдай біреу, бірақ
даналар оны түрлі есіммен атайды - дегеніндей, бұл дін монотеистік бір дін
болып көрінгенімен, үштік құдай сенімі: Брахма – жаратушы құдай, Вишну –
жақсылық құдайы, Шива - жамандық құдайы деген сенім де кездеседі. Сондай-ақ
үнді діндерінде бұларда басқа құдайсыз сенімдер де кездеседі.
Монотеистік дін дегеніміз бір құдайға сенушілік, әлемді жалғыз құдай
жаратты деп есепетйді.
Политеистік дін – көп құдайлық сенім. Мысалы, ежелгі грек сенімі
бойынша әрбір құбылыстың өз құдайы бар.
Пантеистік дін –
Бұл діндегі сенім бойынша, құдай - әрдайым адамдармен бірге. Сондықтан
үнділер Вишну құдайдың адам кейіпінде жер бетіне келіп (аватара), әлемге
әділдік орнататынына сенеді. Осы сенімге орай үнді аңыздарындағы Рама,
Кришна, Гита адам кейіпінде жерге түскен Вишну құдай болып табылады.
Үнділер о дүние (ахирет) сенімін теріске шығарады. Олардың сенімі
бойынша адам өлгенде жаны ешқандай өлмейді және басқа өмірге кетпейді де,
жан тек бір денеден келесі денеге орын ауыстырады (реинкорнация). Осылай
жан тек тән ауыстыра отырып, мәңгілікке жалғасады.
Сонымен қатар бұл діндегілер карма сенімі арқылы дүниенің әділдігі
сақталатынына сенеді. Яғни карма сенімі бойынша адам істеген жақсы-
жамандығының нәтижесін келесі дүниеге келгенде көреді. Осылай әділеттік
жүзеге асады.
Үнді дінінің ғибадат негіздері: өлілерге құрбандық атау; күнді
құрметтеу; үйде от жағу; әр жаңдайда дұға оқу; құлшылық жасау; кришнаның
туылған күні мен Шива кеші сияқты қасиетті күндерді атап өту; қасиетті
кітаптарды оқу.
Үндістердің қасиет тұтатын кітаптары Ведалар болып табылады. Ведалар
өз ішінен Ригведа, Самаведа, Яхурведа және Атхарваведа деген бөлімдерден
тұрады. Ведаларда діни өлеңдер, өтініш-дұғалар, өмір сүру қағидалары, т.б.
тақырыптар баяндалған.
Үнді діні адамдарды каста деп аталатын төрт топқа бөледі: Брахман,
Кшатри, Ваиши, Шудра.Үнділік сенім бойынша адам өз еркімен каст жүйесіне
қосыла алмайды. Ол нәсілмен келетін жүйе. Сонымен қатар, осы төрт кастаға
кірмейтін пария деген тағы бір топ бар.
Қазіргі үнді діндері рухтың көшуі, карма сияқты сенімдері мен
аскеттік, мистикалық өмірге мән беруі жағынан ерекшеленеді.
Жайну. Үнділердің ұлттық діні үнді дінінің қатал да әділетсіз каст
жүйесі мен түсініксіз сенімдеріне қарсы, б.д.д. VІ ғасыр шамасында құрылған
жайну, будда және б.д. ХVІ ғасырда құрылған сикх діндері пайда болған
болатын.
Жайну құрушысы Вардхамана (б.д.д.599-527) дегенімізбен, бұл діннің
негізін б.д.д. ҮІІІ ғасырда өмір сүрген Парсва (Парсванатха) салғанға
ұқсайды. Вардхамана 30 жасында дүние өмірінен безіп, аскеттік өмірге
түседі. Ол 13 жылғы өмірін рухани шынықтырумен, өзін-өзі қинаумен өткізіп,
жайнизм аңызы бойынша азапты өмірден құтылу жолын тапқан. Сондықтан
жайнистер Вардхаманаға Махавира немесе Жина (жеңімпаз) деген атақ
берген. Осыған орай, оның құрған діні жайнизм деп аталады.
Жайну дінінде құдай сенімі кездеспейді. Яғни құрушысы Махавира құдай
туралы ешқандай пікір айтпаған. Бірақ қазіргі жайнизмнің кейбір ағымдарында
құдай сенімі кездесіп отырады, тіпті олар құдайларының мүсіндерін жасап,
оған табынады. Махавираның өлімінен кейін оның аскеттік өмірі жайлы ілімі
негізінде жайнизм монахтығы қалыптаса бастады. Бұрын жайнизм монахтары
кезбелікпен өмір сүрсе, қазір олар монастрыларда оқшауланып, бір жарде
тапжылмай отырып құлшылық жасайды.
Жайну ахлақ принциптерінде адамның ешбір жәндікті өлтірмеуі, өтірік
айтпауы, ұрламауы тиіс.
Жайну дінінің Агама немесе Сиддханта (Ганипидака) атты қасиетті
кітаптары бар.
Будда діні. Будда дінінің шығу тарихы б.з.б. 6 - 5 ғасырлардан
басталады. Ертедегі үнді елінде пайда болған бұл діннің негізін салушы
Сиддхартһа Гаутама. Ол аңыз бойынша солтүстік-шығыс Үндістандағы Шуддходан
патшаның баласы болыпты-мыс. Әкесі Гаутама дүниеге келгенде жұлдызшыларға
баласын көрсетіпті. Жұлдызшылар баланың 32 белгісінен хакім, не патша
болатынын айтыпты-міс. Патша баласының дін жолына түсуінен қорқып, көппен
араластырмай оқшау тәрбиелепті. Қайғы уайымсыз өскен Гаутама үйленіп, бала-
шағалы болып, 29 жасына дейін туған қаласы Капилавастуда тұрады. Сол
жасында ол бірінші рет ауру, кәрі, қаза болған адамдарды көріп, адам
тұрмысы ауыр халден тұрады екен деген ойда қалады. Аурудан, кәрілік пен
өлімнен ешкімнің айналып өте алмайтынын көріп, одан құтылу жолын іздейді.
Сол үшін үй-жайын, хан сарайын тастап, кезіп кетеді. 29 жасар Гаутама 7
жылға жуық дүниені кезіп, азаптан құтылу жолын іздейді. Бірнеше дәруіш
ұстаздардың уағызын тыңдап, тақуалыққа салынады. Бірақ, құтылудың жолын
көре алмайды. Шектен тыс тақуалықтың пайдасы жоқ деген тұжырымға келіп, ол
өмір заңдылығы, табиғат жаратылысы жайлы терең ойға шомады. Сиддхартһа
Гаутама 35 жасында будда болады (Буддһа көне санскрит тілінен сөзбе-сөз
аударғанда күнәдан арылған деген мағына береді). Гаутама 80 жасында
Кушинагар деген жерде, ЮНЕСКО-ның ресми қабылдаған датасы бойынша б.з.б.
544 жылы бұл дүниеден өтеді.
ЮНЕСКО (united national education, sientefik, culture orgaization) -
оқу, ғылым, мәдениет жөніндегі халықаралық ұйым.
Будда өзінің ілімінде жалған догмалардан, діни практикадан қашық
болуға тырысты. Өмірдің ақыры не, шексіздігі қаншалықты, мәңгі өмір бар ма
деген сияқты сұрақтарға жауап беруден бас тартты. Бұлар шындыққа жауап бере
алмайтын бос сұрақтар деп түсінді. Ол шындыққа адам өз тәжірбиесі арқылы
жетеді деген ой түйді. Шәкірттеріне: Бұны Будда айтты деп, менің
айтқаныма сене бермеңдер, оны өз тәжірбиелеріңмен сынаңдар. Өздерің
өздеріңе жол ашыңдар деп насихат айтты. Будда азапты өмірдің негізгі
себебі – қайғы деп білді. Адам қалаған нәрсесіне (байлық, атақ, денсаулық)
жете алмай қайғыға түседі. Оған жеткендер барымыздан айырылып қаламыз деп
қайғырады. Көпшілік өмір үнемі өзгеріп, құбылып тұратынын және бақытты,
тәтті өмірдің бір күні өтетінін біліп қайғырады. Екінші, адамның қайғы-
қасіретке түсуінің себебі – алдамшы үміт пен тоқтаусыз құмарлыққа салынуы
деді. Ол қайғыдан айырылуға болатын жол – нирвана деп білді. Нирвана деп
бүтіндей тыныштыққа бөленген адамның ерекше күйін айтты және ол күйге әр
адам жете алады деп есептеді. Гаутама қалыптастырған ілім заман мен қоғам
ыңғайына қарай көп өзгерістерге түсті де будда діні бастапқы ілімінен көп
ауытқып кетті.
Будда дінінің идеялық негізі – көне үнді діни-философиясынан шықты.
Әсіресе, карма туралы ілім көп әсер етті. Бірақ, буддадағы карманың басқа
діндерден көп айырмашылығы болды. Мысалы, карма брахманизм мен жайнизмде
құдайлардың құзырындағы құбылыс болса, буддада адамның өзіне байланысты
құбылыс саналады. Карма ілімі бойынша адам өлгеннен кейін жаны (дхармдары)
ыдырайды. Кейіннен ол біртіндеп қайта жинақталып қосылады. Дхармның
(жанның) жаңадан жинақталуы кармамен анықталады. Яғни, алдыңғы адамның
өмірі қаншалықты дұрыс өткен болса, жаңа дхармның жинақталуы және адам
денесіне енуі солғұрлым жақсы болады. Адамның жаны, сезімі, тәні біріккен
дхарм. Дхарм будда дінінде екі ұғымға ие: жан және заңдылық. Сондықтан,
будда дінінде адам уақытша өмір сүретін масыл денесін ойламай, мәңгі өмір
сүретін жанын ойлау керек. Оны азаптан құтқарудың қамын жасаған дұрыс
делінеді.
Б.з.б. ІІІ ғ. Маур династиясының патшасы - Ашока будда дінін
мемлекеттік дін деп жариялады. Ашока патша бұл дінді көпке тарату үшін
елдің түкпір-түкпіріне будда монахтарын жіберіп отырды. Будда діні үнді
елінде кең таралып, б.з.б. 2 - 1 ғғ. алғашқы буддалық монастырлар салына
бастады. Монастырлар салынғаннан кейін діннің әр түрлі ағымдары мен Буддаға
табынудың бірнеше ғұрыптары пайда болды.
Адамдарды азап шегуден құтқаруды мақсат еткен будда дінінің даму
тарихын жалпы екі кезеңге бөліп: ертедегі будда діні және кейінгі будда
діні деп қарастырады. Ертедегі будда діні Үндістанның оңтүстігінде дамыды
және оны хинаяна (азаптан құтылудың тар жолы) деп атады. Б.з.б. І ғ. елдің
солтүстік-батыс бөлігінде будда дінінің кейінгі түрі – махаяна пайда болды.
Махаяна уағыздары мен табыну ғұрыптарында адамды нирванаға жеткізуге
көмектесетін жәрдемші құдайларға орын берілді. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§ 3. Ежелгі месопотамия діндері. Ежелгі мысыр діні. Ежелгі грек діні.
Ежелгі рим діні. Ежелгі түріктердің діні. Бақсылық
Ежелгі месопотамия діндері. Шумер, Аккад, Ассир сияқты қауымдар
мекендеген ежелгі Месопотамия өлкесінде түрлі сенімдер болған. Осы өлкеге
жасалған археологиялық қазбалардың нәтижесінде Месопотамия түрлі діндерді
басынан кешіргенін байқауға болады. Қазба жұмыстарына қарағанда, ежелгі
дәуір діндеріне тән месопотамия діндерінде политеистік сенім басым
болғанымен, монотеистік діндер де байқалып отырады.
Шумерлер б.д.д. 4 мыңыншы жылдары Орта Азиядан Месопотамияға қоныс
аударған түркілермен туыс қауым деген болжамдар бар. Себебі шумер мәдениеті
Орта Азиядағы түркі мәдениетіне жақын келеді. Сонымен қатар, ежелгі шумер
құдайының аты Дингирдің қазақ тіліндегі Тәңір сөзіне ұқсастығы оған
дәлел бола алады.
Шумерлер алғашында түркілер сияқты бір тәңірге табынған қауым
болғанымен, кейін оларда семит тайпаларымен араласуына байланысты тотемизм,
анимизм және натуризм сенімдері кездесетін болған. Себебі бұл қауымның
дінінде арыстан, бүркіт тәрізді жануарлар мен құстар қасиетті саналып, ай,
күн және жұлдыздар құдай болып есептелінген. Олар қоршаған ортадағы
заттардың рухтары болғанына сенген. Сонымен қатар әр қаланың жеке өз
құдайлары болып, олар Ана құдай деп аталатын ортақ бір құдайдың бөлшегі
болып есептелінген.
Шумер сенімі бойынша ең ұлы құдай адамзатты өзіне табыну үшін
топырақтан жаратқан. Сонымен қатар олардың ескі саз балшық жазбалары жер
бетін топан су қаптағаны туралы мәлімет береді.
Шумерлерде патшалар құдайдың ұлы есептелген, тіпті патшаларға құдай
сияқты табынған.
Сонымен қатар шумерлердің Думузи, Нисан ну, Улу ку, Кину ну
т.б. сияқты 1500-ге тарта құдайлары және үштік құдай сенімі (Ану, Энлил,
Энки немесе Уту, Нанна және Инанна) болған. Ану - аспан құдайы және барлық
құдайлардың патшасы, Энлил – жер жүзінің құдайы деп есептелсе, Энки – су
мен теңіз құдайы болып есептелген. Олар аталмыш құдайлардан басқа Шамаш -
күн құдайы, Син - ай құдайы, Иштар - жұлдыз құдайы, Ишкур - боран
құдайы сияқты құдайларға табынған.
Шумерлерде ғибадатханалар жоғарыға қарай баспалдақ пішімінде
тұрғызылатын (пирамида) болған және ғибадатханалар аспандағы құдайдың үйі
болып есептелінген. Ғибадатханалардың жанында шумер дінбасыларының
ғибадатханалары да кездесетін болған.
Б.д.д. ІІІ ғасырда Месопотамиядағы билік шумерлерден кейін семит
тектес ассириялықтарға өткен. Ассириялықтардың діні шумер дініне ұқсас
келеді. Шумер діні сияқты ассириялықтардың әр қаласында жеке құдайлары
болған. Сонымен бірге күн құдайы – Шамаш, ай құдайы – Син, жұлдыз
құдайы – Иштар деген шумер құдайлары ассир дінінде де жалғасын тапқан.
Ассириялықтарда балгерлік кең етек алған. Олар жауынгер халық болғандықтан,
соғыс кезінде немесе соғысар алдында құдайларына құрбандық шалып отырған,
яғни құдайға құрбандық шалу бұл дінде маңызды орынды иеленген.
Ежелгі мысыр діні. Ежелгі мысыр дінінде пирамида жазбалары,
құлпытастар жазбалары және өлілер жазбалары атты ескерткіштер берген
мәліметтерге қарағанда анимизм, натуризм және тотемизм сенімдері кездеседі.
Ежелгі мысыр діні негізгі мына шарттардан тұрады: өлілерді құрметтеу,
өлгеннен кейін о дүниенің бар екеніне сену және өлілерге жасалынатын
рәсімдер; жануарларды құрметтеу және жануарларға жасалынатын рәсімдер.
Бұл дінде құдайлар маймыл, қошқар, қолтырауын (крокодил), сиыр, т.б.
жануар кейпінде бейнеленген және ежелгі мысырлықтар сол жануарларға
табынған. Ежелгі мысырлықтар өлі рухтарды құрметтеп, олардың араларында
жүретініне, біршама уақыттан кейін денесіне қайта оралатына сенген және
өлген адамның денесін шірітпей, сақтауға тырысқан.
Ежелгі мысыр дінінде тотемизм, анимизм сенімімен қоса натуризм сенімі
де кездеседі. Оған олардағы Ра немесе Амон-Ра – күн құдайы, түнек
құдайы – Апоп, аспан құдайы – Нут, құйын, дауыл құдайы – Сет, Изис
пен Сириус – жұлдыз құдайлары дәлел бола алады. Осы құдайлардан басқа
ақыл құдайы – Геб, перғауын жарылқаушысы – Гор, әйелдер мен аналар
құдайы – Исида, шындық құдайы – Маат, өлілер құдайы – Анубус сияқты
құдайлар кездеседі. Сонымен қатар ежелгі мысыр дінінде Изис, Осирис
және Хориус деген үштік құдай сенімі де кездеседі. Бұл дінде
ғибадатханалар пирамидалық пішімде тұрғызылған. Пирамиданың ішкі бір
бөлімінде халықтың көзінен таса құдай мүсіндері орын алған.
Ежелгі грек діні. Ежелгі гректер Үнді-Еуропа тобына жататындықтан,
олардың діні ежелгі Еуропа мен Үнді діндеріне жақын келеді. Ежелгі Грек
діні политеистік дін және бұл дінде натуризм, анимизм сенімдері де
кездеседі.
Кейбір дін зерттеушілері ежелгі грек дінін құдайларға құрбандық шалу
сияқты жалпы грек халқы орындайтын халық діні және ежелгі грек ақыны Орфей
құрған мистикалық (сыр) дін деп екіге бөледі. Бірақ бұл дінді гректің
беделді адамдары ғана ұстаған. Ежелгі грек сенімі бойынша мистикалық дін
арқылы адамдар құдайларға тән сипатты өз бойына жинақтайтын болған. Олар
осы жол арқылы құдайлар дәрежесіне жетеді деп сенген.
Ежелгі гректер құдайларын адам кейпінде елестеткен және құдайлар
аспанның ең биігінде отырады немесе аспанмен таласқан Олимп тауының ұшар
басын мекендейді деп сенген.
Оларда ең үлкен құдай – Зевс, адамзаттың, құдайлардың құдайы әрі күн
тәңірісі. Одан басқа мейірімділік құдайы – Аполлон, Зевстің әйелі,
жанұя мен әйелдердің құдайы – Гера, Афины қаласын қорғаушы құдай –
Афина, теңіз құдайы – Посейдон, берекелік құдайы - Гермес, аңшылық
құдайы – Артемида, сұлулық құдайы – Афродита, ғашықтық құдайы – Элена
сияқты құдайлары болған.
Ежелгі грек дінінде Посейдон, Зевс және Аид (өлілер құдайы) атты үштік
құдай сенімі де кездеседі.
Ежелгі гректер құдайларын адам кейпінде түсінгендіктен, олар үйленіп
бала-шағалы болатынына, тіпті олардың түрлі қылмыс жасайтындығына сенген.
Сондықтан ежелгі грек құдайлары арасынан ұры, қанішер, өтірікші, залым
құдайлар да кездеседі.
Ежелгі грек дінінде құдайлардың өздеріне тән мүсіндері болған, тіпті
құдайларға арнап храмдар салған.
Ежелгі рим діні. Ежелгі рим дінін анимизм сенімі құрайды. Олар өлі
рухтардың адам өміріне әсер ететініне, тіпті адам тағдырын басқаратынына
сенген. Сондықтан ежелгі римдіктер жылына екі мәрте өлілерге арнап діни
рәсімдерін өткізетін және зираттарға барып, өлі рухтарға сыйлықтар ұсынатын
болған. Олар құдайлармен қатар жанұя рухтарына да ерекше маңыз берген,
олардан жәрдем сұрайтын болған.
Ежелгі римдіктер құдайларының мүсінін жасамағанымен, кейінгі заманда
гректерге еліктеп, құдайларының мүсінін жасау етек алған. Тіпті құдай
аттары да грек құдайларының аттарынан алынып отырды.
Ежелгі рим дінінің басты құдайларына аспан құдайы – Юпитер,
Юпитердің әйелі – Юнон құдай, ақыл құдайы – Минерва, жарық пен музыка
құдайы – Аполлон, соғыс құдайы – Марс, тағы Меркурий, Венус,
Оптимус т.б. құдайлар жатады. Сондай-ақ иран діні митраизмдегі Митра
атты құдай римдіктерде күн құдайы болып есептелінеді. Тіпті олар ошаққа,
отқа табынған және Римде балгерлік, сиқырлық етек алған.
Ежелгі түріктердің діні. Түріктер арасына ислам діні таралмай
тұрғанда, олар тәңірлік дінге сенді. Бүгінгі Сібір-Алтай түріктері
тұтынатын бұл дін түрік діні атымен алынып отыр. Тарихы тереңде жатқан
түрік халқы исламнан бұрын яхудилік, зороастр діні, будда діні, манихейлік
және христиан діндерімен таныс болатын. Бірақ аталған діндер жекелеген
түркі тайпалары арасына таралғанымен, ислам діні сияқты салт-cанасында,
дүниетанымында орныға қоймады. Себебі аталған діндер ислам діні сияқты
түрік халқының ұлттық сенімі, мінезі, дәстүріне сай келмеді. Ал ислам
дініндегі бір Құдайлық ілім, ахирет өмірі, жұмақ-тозақ сенімдері түрік
дініндегі сенімдерге ұқсас келгендіктен түрік тайпалары арасына кең
таралды.
Ежелгі түріктердің дінін шамандық, тотемдік, политеизм элементтері
кездесетін халық сенімі және бір құдайға сенетін мемлекет сенімі деп екіге
бөлуімізге болады. Бірақ бұларды жеке-жеке дін деп түсінбегеніміз жөн. Бұл
екі сенім бір-бірімен байланысты.
Орхон-Енисей сияқты көне түркі жазба деректеріне үңілгенде, ежелгі
түрік тайпалары бір құдайға сенген. Құдайларын тәңір немесе көк тәңірі
деп атаған көрінеді. Орхон тас жазбаларындағы тәңір, түрік тәңірісі
есімдері дәлел бола алады. Жоғарыда көк аспан, төменде қара жер арасында
адам баласы жаратылғанда - деп басталатын Орхон тас жазба ескерткіштеріне
қарағанда, ежелгі түріктер тәңірлеріне көкте, әуелгісі мен соңы шексіз,
теңі мен ұқсасы жоқ, өмір беруші, жаратушы, өлтіруші, жәрдемдесуші,
қамқоршы, жол көрсетуші т.б. сипаттар берген көрінеді. Сондай-ақ түрік
қағандарын таққа отырғызған, оны жорықтарында қолдаған, ал қаһарланса
тақтан тайдырған көк тәңірі деп білген.
Ежелгі түріктер о дүниенің бар екеніне сенген. Олар тәңірдің
белгілеген күні адам тәнінен жаны шыбын немесе құс кейпінде ұшып
шығатынына, о дүниеде мәңгі өмір кешетініне сенген. Сондықтан мәйіттің
жанына о дүниеде пайдаланады деген сеніммен өмірінде пайдаланған құрал-
жабдықтарын бірге көмген. Жаман адамдардың жер астындағы тозаққа
кететініне, жақсы адамдардың көктегі жұмаққа баратынына сенген.
Түрік дінінде жер, әлемді бір тәңірі жаратты деген сенім болғанымен,
таудың, жердің, бұлақтың, өзеннің, талдың т.б. иелері бар деп сенген.
Әсіресе тауларды қасиет тұтқан (Хан тәңірі, Алтын тау). Олар биік шыңдардың
басына шығып, тәңірге жақындадық деген сеніммен оған бағыштап құрбандық
шалып отырған.
Түріктер от пен суды кие тұтқан. От отыннан, отын судан бастау алады.
Сондықтан су береке, тоқшылық, тазалықтың нышаны, ал от тазалықтың белгісі
деп білген. Осы наным бойынша ежелгі түріктер бүкіл мал-жанын екі оттың
ортасынан өткізетін болған.
Ежелгі түріктерде белгілі құлшылық рәсімдері болмағанымен, тәңірден,
әруақтардан, жер-су киелерінен жәрдем сұрап жалбарынған, оларға бағыштап
төрт түліктен құрбандық шалған немесе аталған малдарды тірідей қоя беретін
болған. Түрік дінінде тәңірге, әруақтарға, жер-су киелеріне құрбандық екі
түрмен берілген. Бірі мал шалу арқылы жасалынатын тірі құрбандық болса,
бірі заттай аталатын құрбандық. Яғни түріктер зират басына немесе жер-су
киесі үшін талдарға бір жапырақ шүберек немесе орамал байлайтын болған.
Ежелгі түріктер өлген адамды жерлеп, артынан жағдайына қарай жылқы,
түйе, қой сойып, ас берген (өлген адамның жетісі, қырқы, жүзі және жылы
немесе құдайысы). Бақилық болған әруақтың әр бейсенбі сайын дұға дәмететіне
сеніп, иіс шығарған (жеті нан құдайы), отқа май құйған.
Ежелгі түріктерде қаған, батыр, би өлсе, Орхон тас жазбаларында:
сонша халық шашын, құлағын кесті – дегені сияқты, артында қалған елі
бетін тырнап, шашын, құлағын кесіп, жаға жыртып, бір жыл аза тұтатын
болған.
Тәңірлік діннің негізі – Тәңір сенімінде болу. Ол туралы М.Қашқаридің
еңбектерінде, Күлтегін жазуында және басқа да жазба деректерде жазылған.
Тәңірі, Көк Тәңірі түркілердің түсінігінде: Жарылқаушы, өз сыры өзінде,
адам түсінігінен тыс, ақылға сыймайтын құдірет иесі, тылсым нәрсе. Ол барша
жаратылыстың тағдырын айқындаушы. Тағдырды Тәңір береді деп түсінген
түркілер жердің де көктің де иесі Көк Тәңірі деп білген. Құрбандықтарын
Көк Тәңіріге атап шалып, ел басына күн туған алмағайып заманда Көк
Тәңіріге: Қуат бере гөр! деп сиынған.
Түркілер дүниетанымын “ел” деген қасиетті ұғым арқылы білдірген. Ол
ұғымға қасиетті Жер-Суды және Тәңірді сидырған. Сонымен қатар оларда “құт”
түсінігі болған. Ол – Тәңірінің қолдауына ие болу, соның жолында қызмет
жасау.
Қазақтардың ата-тегі саналған түркілердің басты құдайы – Тәңір. Түркі
жазуларында көшпелілердің барлық жеңістері Көк тәңірмен байланыстырылған.
Аспанды және оның шырақтарын қадірлеу – түркі өркениетіне жататын барлық
халықтардың эстетикалық дүниетанымының маңызды белгісі. Мысалы, Оғызнама
эпосында Оғыз қаған өз балаларының атын Көк, Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз
деп қойғаны белгілі.
Көне заман түркілері өз көсемдерін аспан мен жерді жаратқан Ұлы Көк
Тәңірді таныған, оның жәрдемімен елге қызмет жасаушылар және басқарушылар
деген сенімде болған. Ел басқарушыға қарсы келу – Көк Тәңіріге қарсы келу
деп түсінген.
Тәңірлік дінінің арнайы діни ғұрыптары болды. Алайда түркілер ол үшін
арнайы ғибадатханалар салмаған. Көк аспанның асты ғибадат сарайы деген
түсінікте болған. Жерлеу рәсімдерінде адамды дүние-мүлік, қару-жарағымен
бірге көмген. Бұл олардағы өлгеннен соң да өмірдің барлығына иланғанын,
ақырет сенімінде болғандығын көрсетеді.
Бақсылық. Ежелгі түрік сенімі бойынша әруақтармен байланыс құратын
халық емшісі (тәуіп, сәуегей) бақсылар (қам) болған. Түрік сенімі бойынша
бақсылық - тұқым қуалайтын қасиет. Бейтаныс адамның оны үйреніп алуы мүмкін
емес, ол тек ата әруақтарының таңдауымен жүзеге асады. Ежелгі түріктерде
бақсылар емшілік, сиқыршылық сияқты қызметтер атқарған.
Көктегі және жердегі көзге көрінбейтін киелі рухтармен байланысқа
түсетін – бақсылар. Солардың көмегі арқасында адамдар арасына тараған
аурулар мен ел ішінде орын алатын індеттерден айығатын болған. Бақытсыздық
жағдайларға душар болу сияқты оқиғалардың барлығы жер асты құдайының жер
бетіне жіберген зұлымдығынан болған жәйттер деп түсінген. Сол қасқөй
күштерге қарсы тұратын, ауруды жеңетін қасиетті киеге ие адамдарды бақсылар
деп атаған. Шамандық нанымды ұстанған халықтарда оларды бақсы, қам, шаман
деп атайды. Осы шаман, бақсылар монғол, алтай, тува халықтарында дауылпазды
сабалап жындарын шақырып, тылсым дүниеге түсетін болса, қазақ, қырғыз,
қарақалпақ, т.б. түркі халықтарының бақсылары қолына қобыз алып, өзіне
қызмет ететін жындарын шақыратын болған. Оны бақсы сарыны дейді. Бақсының
көмекші жындары адам (сары қыз), құс, аң, т.б. бейнеде көрінетін болған.
Шамандық дүниетанымда әлем үш қабаттан тұрады. Олар: жоғарғы әлем,
яғни көк аспан, ортаншы әлем – жер үсті және төменгі әлем – жер асты
дүниесі.
Шамандық нанымда көптеген ірілі-ұсақты құдайлар ұшырасады. Аспандағы
айға, күнге табынған, сонымен қатар жер бетіндегі ағашқа, суға, отқа да
сиынған. Орманның, көлдің, таудың, шөлдің киелері болады деп ол киелерге
бағыштап аңға шыққан уақытта құрбандық шалып отырған. Сонымен қатар киіз
үйде, қоста өмір сүрген халықтар нанымында үй иесі ретінде ілінетін төс,
жайық сияқты сыртқы тіл-көзден, дұшпаннан қорғайтын фетиштерге (киелі
тұмар) сыйынып отырған. Ай, күн, ағашқа табыну басқа құдайларға қарағанда
айрықша орынға ие болған. Жаратушы құдай аспанда және ол барлығынан жоғары
тұрады деген түсінік кейін келе Тәңір құдайын абсолютті құдай деңгейіне
дейін өсіреді. Әсіресе, Түрік қағанаты тұсында Тәңірі жалғыз жаратушы
деңгейінде көрінеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Ежелгі Месопотамияда қандай діндер болды?
2. Ежелгі грек діні мен ежелгі рим дінінің айырмашылығы неде?
3. Антика дәуірінде неге көп құдайға табынды?
4. Түркілердің сенімі неден тұрды?
5. Түркілердің ислам дінімен ұқастығы неде?
§ 4. Ежелгі Қытайдың діни сенімдері. Конфуциандық, Дао және Синто
ілімі
Конфуцилік діннің шығуы мен дамуы. Конфуцияндық Қытай тарихында
соғысушы хандықтар кезеңі деп аталған (б.з.б. VI ғасыр), өзара соғысып
бірнеше хандықтарды бір мемлекетке біріктіру, ондағы халықтарды бір
дүниетанымға жұмылдыру үшін ойластырылған философиялық-дүниетанымдық
мектеп. Оның негізін қытай ойшылы, хакім Кун Фу-Цзы (қыт.т. ауд. Кун -
ұстаз) яғни, Конфуций қалады. Ол қазіргі Шаньдун провинциясында (Батыс
Қытай) шамамен б.з.б. 551 жылы туылып, 479 жылы дүниеден өтті. Конфуций
жоғары тап отбасында дүниеге келсе де, 3 жасында әкесі қатыгездікпен
өлтіріліп, кедейлік тауқыметін көріп өседі. Жасынан өнерге, білімге құмар
болып өскен ол, адамдардың қарым-қатынасына, олардың мүмкіндігіне, қоғамның
тұрмыс-тіршілігіне терең үңіледі. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі
ілімді, дүниетанымды меңгереді. Конфуций ойшылдығымен, ілімімен кең
танылып, 20-дан асқан шағында Аспан асты ұстазы атанады. Жастай
мемлекеттік істерге араласып, ең жауапты қызмет – Лу, Инь патшалығының сот
істерін басқарады. Елдегі өз алдына билік құрғысы келген таққұмар, сатқын,
қу шенеуліктерді, солардың себебінен Чжоу, Сун патшалықтарының құлағанын
көреді. Билік жүйесінің құлдырағанына, аса киелі саналған патша тағы сұрқия
саясаттың ойынына айналғанына куә болады. Кун Цзы елді бұндай бейберекет
жағдайдан шығару жолын іздестіреді. Ол осы мақсатта бірнеше шәкірттерімен
әр облыстардағы жеке патшалықтарға өз ілімін тарату үшін Қытайды түгел
аралап шығады. Ізіне ерген 3000 шәкірттеріне Конфуций қоғамға, еліне
пайдалы, адамдарға мейірімді болуды дәріптейді.
Конфуцийдің өлімінен кейін шәкірттері оның өсиеттеріне сүйене отырып,
бес мінез-құлық негізін қалыптастырған: Патша мен халық арасындағы құрмет
пен сүйіспеншілік; Әке-шеше мен бала арасындағы құрмет пен сүйіспеншілік;
Ерлі-зайыптылар арасындағы құрмет пен сүйіспеншілік; Достар арасындағы
құрмет пен сүйіспеншілік; үлкендер мен кішілер немесе бүкіл адамдар
арасындағы құрмет пен сүйіспеншілік.
Конфуциандық ілімде патша, ер, үлкендер - әділ басқарушы, ал халық,
жұмысшы, әйел мен кішілер оған бағынушы болуы керек. Өзара туралықты талап
ету және бір-бірне құрмет көрсету басты принцип болып табылады. Қоғамдағы
ұстаз бен шәкірт, әке мен бала, басшы мен қызметші, ер мен әйел, үлкен мен
кіші арасындағы байланыстарда жоғарыда аталған принциптер сақталуы керек.
Сондай-ақ, Конфуцийдің: Өзіңе ұнатпаған нәрсені басқаларға істемеңдер -
деген сөзіне сай, адамдар, әсіресе патшалар жақсылыққа бейім болуы тиіс.
Конфуций белгілі құлшылық рәсімін қалыптастырмаған адам. Бірақ
Конфуцийдің өлімінен кейін оның зиратының басына құрбандық шалынып, оның
атынан ғибадатханалар тұрғызыла бастады. Конфуций ғибадатханаларында
императордың жарлығымен жылына төрт мәрте құрбандық шалу дәстүрі
қалыптасты. Құрбандыққа өгіз, қой және доңыз шалу салты да белгіленді.
Алғашқыда құрбандықты императорлар мен оның орынбасарлары ғана шалатын
болса, қазіргі кезде жалпы жұрттың да құрбандық шалуға қақысы бар.
Құрбандық рәсімінен кейін діни өлеңдер оқылып, ғибадатханаға түрлі тағам
мен гүлдер қойылады.
Мемлекет және ел билігі мәселесінде Конфуций Қытайды үлкен бір отбасы
тұрғысында қарастырады. Оның ең жоғарғы билеушісінен бастап, ең төменгі
шаруасына дейін өзіне жүктелген істі мұқият орындауға, тиісті тәртіпті
сақтауға міндеттелді. Ел билеушісі қол астындағыларға өз балалары есепті
қарау керек, ал қол астындағылар билеушіге адал, берілген болуы керек. Кун
Фу-Цзы алғашқы императорлар кезінде қаншама тәртіп, салт болған болса, соны
толық қалпына келтірген жөн деп білді. Бұл ілім қытайлар арасында алтын
ғасыр туралы ілім деп аталды.
Конфуций ілімдері өзінің Көне тарих кітабы, Діни өлеңдер кітабы,
Салтанатты рәсімдер кітабы, Көктем мен күз кітабы атты еңбектерінде
баяндалады. Оның шәкірттері жазған Да-Сюэ (Ұлы ілім), Чжун-юн (Тепе-
теңдік туралы), Лун-юй (Әңгімелер мен ойлар) сияқты көлемді шығармаларда
да ұстаздарының ілімі, насихаты жайлы айтылады. Конфуциандықтың қасиетті
кітабы Кун Цзының шәкірттері жинақтаған ұстаз сөздері мен философиясы
саналады. Бұл діннің қасиетті жазбалары классикалық және жаңа кітаптар
атты екі бөлімнен тұрады.
Конфуцийден кейін Цзы Чжан, Цзы-сы, Ци Дяо, Чжун-лян, Мэн Цзы, Сюнь
Цзы, Юэ Чжон, т.б. шәкірттері өзара қарама-қайшылыққа толы бірнеше конфуций
мектептерін қалыптастырды. Олар конфуцияндықты біздің заманымыздың І-ІІ
ғасырында бүкілхалықтық дін дәрежесіне дейін көтереді.
Бірнеше патшалыққа бөлінген Қытай б.з.б. ІІ-ғасырда Хан әулетінің
басшылығымен біртұтас мемлекетке айналып, Конфуций ілімі ресми идеология
болып қабылданады. Ал, Кун Цзы Қытай рухани тарихындағы ең үлкен тұлға
болып қалады. Оның ілімі ұлттық діни дүниетаным ретінде дамып, Қытай
мәдениетінің негізгі бағытын айқындаушы ілім болды.
Дао ілімі. Дао ілімінің қалыптасуы. Дао – б.з.б. VI-V ғғ. Конфуцияндық
сияқты Қытайда қалыптасқан діни-философиялық дүниетаным. Дао ілімі тұтас
бір діни ілім ретінде Дао дэ цзин яғни, жол мен құт қағидасы деген
философиялық трактат жазылғаннан кейін қалыптасты. Бұл трактат ілімінің
негізінде дао мен дэ түсінігі жатыр. Дао ол – жол, әрі құдай, әрі сөз.
Оның не түрі, не түсі, не заты жоқ, бірақ ол мәңгілік тұрақты. Барлық
қозғалыстың, өзгерістің себебі. Дао ілімі бойынша әлемдегі бардың бәрі –
адам, табиғат, жыл мезгілі, уақыт – бір жолмен қозғалып, сол жолдың бойында
өзгеріп, құбылып тұрады. Өзгермейтін еш нәрсе жоқ. Тұрақты қалпында қалатын
жалғыз дао ғана. Адам жерге, жер аспанға, аспан даоға, ал дао өзіне-өзі
тәуелді - дейді, дао ілімінің негізін салушы қытай ойшылдарының бірі Лао
Цзы (ол шамамен б.з.б. 580-500 жж. өмір сүрген). Дао ілімінің негізін
алғашқы қалаушылар Чжуан-цзы (шам. б.з.б. 399–328 жж.) Ле-цзы (шам. б.з.б.
430-349), Ян Чжу (шам. б.з.б. 440-380) т.б. бірі даоны оймен тану, сөзбен
ұқтыру мүмкін емес десе, енді бірі даоны тануға, сөзбен ұқтыруға, символмен
көрсетуге болады деп тұжырымдайды. Алайда даоның бір, мәңгі, аспан мен
жердегі қозғалыстың басы, жоқтықты жеңуші, барлығын қамтушы, әр жерде
жүруші сияқты сипаттарына бірдей сенеді. Сондай-ақ, даоның айналу, қайта
оралу заңдылығына бірауыздан келіседі.
Ал, құт (дэ) Дао дэ цзин трактатында дао тудырған заттың
қозғалысқа түсіп, қалыптасуы және қайта жоғалуы деп түсіндіріледі.
Дао ойшылдары: Аспан – шексіз, жер – өміршең. Аспан мен жердің
шексіздігі, өміршеңдігі өздігінен өмір сүруінде емес, өмір сүру
қабілеттілігінде. Данышпан адам да ендеше артында ізін, атын қалдыруы
керек, өзі кетсе де ізі мен аты қалады деп, адам құндылықтарын
қарастырады. Олар адамның кез-келген әрекеті қателікке ұрынады, қателігі
зұлымдыққа себепші болады.
Дао ілімі адамның әр жасаған жамандығы оның ғұмырын қысқартады деп
үйретеді. Мысалы, зұлымдық жасаған адамның жасы он екі жылға, кішкентай
қателік істеген адамның өмірі жүз күнге азаяды.
Сондықтан, данышпан адам еш нәрсе жасамайды, солайша еш нәрсесін де
жоғалпайды. Дүниенің ырқына бағынады, өз бетінше бірдемені жасаудан ада
болады деп ұқты. Лао Цзы: Адамның міндеті – айналадағының бәрін бақылап,
мәнін ұғып, ғажаптарын тамашалау, олармен үйлесім іздеу - дейді. Ол егер
алыс сапарға шықсаң, соғұрлым аз білесің, табиғатты өз үйінің терезесінен
көріп танудан артығы жоқ деп білді.
Дао ілімі конфуцилік сияқты көнені құрметтеуге, үлкенді сыйлауға
ерекше мән береді. Тіпті балаға ата-анаға теріс айналып, арқасын көрсетуге
тыйым салды. Ел билеушілердің шығарған жаңа заңдарына сенімсіздікпен
қарады. Заң неғұрлым көп болса, ұрлық, қарақшылық, жемқорлық соғұрлым
көбейеді деп ұқты. Лао Цзы: Мен ел билеуші болсам, ешқандай жаңа іс
бастамас едім. Сонда халықтың жағдайы жақсарар еді - дейді. Даода қай әкім
халқын жақсы көріп басқарар болса, сол адам әрекетсіз болуы керек. Халқы
әкімнің бар екенін ғана білсе, ол жақсы әкім. Халқын заңына бағындырып,
қорқытып ұстағысы келген әкім жаман әкім.
Дао ілімінде ахлақ үш абзалдықта жинақталған: ұстамды болу; қарапайым
өмір сүру; кішіпейіл болу. Бұл дінде тыныш, ұяң, қарапайым адамдар ең
жақсы адамдар болып есептелінеді.
Лао-цзының: жақсыларға жақсылық істеймін, жамандарға да жақсылық
істеймін. Сондықтан барлығы жақсы болады - деген өсиетіне сай, бұл дінде
біреуге жақсылық жасау маңызды орынды иеленеді.
Тағы да сүйіспеншілік жайында Лао-цзы: Кемел адам барлық адамдарды,
тіпті дұшпандарын да сүйеді, ойлайды, - дейді.
Дао дінінде құлшылыққа аса мән берілмейді. Ғибадат адамның табиғат
заңдылығымен байланысын бұзатын нәрсе. Сондықтан құлшылық жасау жолдан
адасқан мен әурешіліктен басқа еш нәрсе емес, құлшылық адамның надандығынан
туындаған.
Алайда будда дінінің Қытайға таралуына байланысты дао іліміне будда
ілімінің кейбір рәсімдері әсер етіп, олар буддистер сияқты ғибадатханалар
тұрғыза бастаған, монахтар тобы қалыптасқан. Тіпті олар будда монахтары
сияқты үйленуге тыйым салады деген мәліметтер де бар. Буддизмнің әсерінен
дао ілімінде түрлі құдайларға, тіпті Лао-цзыға табыну дәстүрі қалыптасқан.
Қазіргі кезде дао ғибадатханаларында Лао-цзының суреті мен мүсіні
орналасқан.
Философиялық мектеп болған дао ілімі әр ғасырда жаңарып, толығып,
өзгеріп тұрды. Кейінгі ортағасырлық кітаптарда ол діни рең ала бастады.
Онда тылсым әлемді түсіндіруге, киелі заттарды қарастыруға, ұзақ ғұмырды
іздеуге, адамның мүмкіндігін арттыруға мән берілді. Кісі өлтірмеу, ұрлық
жасамау, жанды нәрсеге қиянат қылмау сияқты ырым-тыйымдар жазылды. Жаңа
ғұрыптар мен құлшылықтар жолға қойылды. Дао дінінде бес нәрсе киелі
саналады. Ол: су, от, топырақ, ағаш және темір. Сонымен қатар жылан,
айдаһар сияқты бірқатар жан-жануарларды да киелі көрді. Кейінгі даосизмнің
діни дүниетанымы Қытайда буддизмнің дамуына негіз болды.
Қытайда дао дініне 1927 жылдан бастап тыйым салынды. Дін басшылары
елден қуылып, орталықтары қиратылды. Әсіресе, Мәдени революция
жарияланған 60-жылдары дао дініне қатты шүйлікті. Қазір бұл діннің өз
отанында кейбір элементтері ғана сақталған.
Синто ілімі. Синто (жапондықтар каминомити деп те атайды) – жапон
халқының діни дүниетанымы мен діни наным-сенімдерінің жиынтығы. Синто
Құдайлар жолы деген мағына береді және бұл термин б.з. 6-7 ғғ. пайда
болды. Син немесе ками – ертедегі жапондықтардың түсінігіндегі құдай. Ол
адамдарды қоршап тұрған аспан, жер, тау, өзен, мұхиттарда, ағаштарда мекен
етеді. Сондай-ақ, әр нәрсе жан-жануарлар, өсімдіктер, тау-тастар оның
көрінісі болуы мүмкін. Көне жапондықтар көбіне оны синтай, яғни тас
мүсінде көрді және соған табынды. Олардың түсінігінде бір құдай барша
әлемді жаратушы деген таным болған жоқ. Кодзики, Нихоп секи сияқты көне
мифтердегі камилер (құдайлар) – әлем жаратылғаннан кейін келіп, жер-дүниені
тәртіпке келтіруші. Сондай-ақ, жер сілкінісі, тайфун, ураган, қар бораны
сияқты табиғи апаттардың да құрметтеуге лайық камиі бар. Жапон
мифологиясындағы тұңғыш антропоморфтық (адам бейнесіндегі) құдайлар –
Идзанаки мен Идзанами. Аңыз бойынша олар көпірдің үстінде тұрып, қолдарының
ұшын мұхитқа батырып, қайта тартып алғанда қолынан шыққан тамшылар қатайып,
құрлыққа айналған. Солардан жапон аралдары пайда болған. Күн құдайы –
Аматэрасу, түн – құдайы Цукуеми солардан тарайды. Одан басқа, әр заттан
ками бейнесін көру дүниетанымынан Синто пантеондарында (ғибадатханаларында)
мыңға жуық кіші құдайлар (Мыс.: күріш құдайы Инари, теңіз құдайы Сува,
т.с.с.), киелі рухтар қалыптасқан. Кей заттар киелі рух немесе құдай
бейнесін бермесе де жамандық пен жақсылықтың, қуаныш пен қайғының символына
айналды.
Синто ілімі бойынша қылыш – даналықтың, айна – шындықтың, яшма
ілгіштері – қайғының, егеуқұйрық – молшылықтың символы.
Синто ілімінің дамуы және қазіргі жайы. Дін зерттеушілері синто
дінінің Жапонияда өмір сүруін үш кезеңге бөледі. 1. Мифологиялық дәуірден
бастап, буддизмнің Жапонияға таралуына дейінгі кезең (552 жылға дейін); 2.
Жапонияға буддизм дінінің таралу кезеңі (ІХ ғасырға дейін.); 3. Буддизмнің
Жапонияға орналасуымен, синтоизм мен буддизмнің қатар өмір сүру кезеңі.
Синто ілімі бастапқы кезеңінде негізін салушы жоқтығымен, нақты ілімі,
діни танымы қалыптаспағандығымен ерекшеленді. Тек бірнеше халықтың
мәдениеті, діни танымы, құдай туралы түсініктері араласқаннан кейін нақты
заңы, тұрақты жүйесі қалыптаса бастады. Оған әр түрлі кірме діни
нанымдарды, мәдениеттерді жүйелендіре білген Жапон мемлекетті (дәлірек,
Токугава династиясы (1603-1867) әсер етті. Алайда синтоизм біртекті бола
алмады. Буддистік, конфуцийлік, т.б. діндер синтоизмнің сыртқы көрнісін,
ішкі жүйесін, ғибадатханалары мен ондағы салт-рәсімдерді әр түрлі етті.
Синто ілімінің храмдық және сектанттық деп аталатын екі ағымы қалыптасты.
1945 жылдан неосинтоистік деген жаңа топ бөлініп шықты. Олар бірнеше
киелі кітап жазып, өздерінің догмалық ілімдерін қоғамға сай жаңа
идеялармен толықтырып жатыр. Неосинтоистер Жапонияда 1868-1946 жылдары
мемлекеттік дін болған синто ілімін қайта көтеруге тырысады. Екінші
дүниежүзілік соғыстан (1939-1945 жж.) кейін синтоистік мекемелер
мемлекеттен бөлініп, оның кейбір шовинистік қағидаларына тыйым салынған
болатын.
Синтоизмнің мемлекеттік дін болуына әсер еткен – Исэ синто ілімі.
Яғни, императорды құдай дәрежесіне дейін көтеріп, аса қатты қастерлеуі
болды. Ол ілім бойынша Жапонияның тұңғыш императоры – Дзимму күн құдайының
(Аматэрасу) шөбересі Нинигидің ұрпағы саналады. Көне аңыздарда Ниниги
б.з.б. 660 жылы әлемді жарыққа бөлеу үшін, бағынбағандарды бағындыру үшін
жерге жіберілген-міс. Ал, император Дзимму 1868 жылы таққа отырған.
Жапонияда әлі күнге дейін императорды таққа отырғызу, үйлендіру сияқты
рәсімдері синтоизм ережелеріне сай ұйымдастырылады. Қазіргі император
Акихито да 1989 жылы сол діннің рәсімімен таққа отырған болатын.
Бүгінгі жапондықтардың басым көпшлігі синто ілімінің діни рәсімдерін
дәстүр ретінде ғана қабылдайды. Ал діни мерекелердегі құлшылықтарды ойын-
сауықпен алмастырып жатады. Көне наным-сенімдеріне негізделген дәстүр мен
мәдениетті қазіргі заман үлгілерімен үйлестіре білді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Конфуций ілімі қалай пайда болды?
2. Конфуцийлік ілімнің негізін салаушы кім және оның өмір жолы мен
қызметі жайлы не білесің?
3. Даосизм қашан пайда болды?
4. Даосизмнің ірі өкілін ата және олардың нені үйрететінін айт.
5. Синтоизм деген не және ол қай елдің мұрасы?
§ 5. Ежелгі үнділердің діни дүниетанымы. Будда діні
Көне үнділердің діни танымы және тарихи кезеңдері. Көне замандарда
Индия жеріне солтүстік жақтан көшпенді арий тайпалары келеді. Олар аспан,
жер, от, жел, су, т.с.с. табиғатты басқарып тұрған көп құдайларға табынды.
Оларға құрбандық шалып, от жақты. Құрбандық шалу кезінде құдайларға мақтау
өлеңдер айтып, би биледі. Кейін сол мадақ өлеңдердің тексті жазылып, ол
Веда деп аталды. Веда көне үнділердің діни танымының (индуизм) көзі
болды. Тарих Веданың төрт нұсқасын сақтап жеткізді: Ригведа, Самаведа,
Яджурведа және Атхарваведа. Үнді ілімінің сол кезеңі (б.з.б. ІІ-І
мыңжылдық) Ведалық кезең деп аталды. Арийлер бұл кезеңде жергілікті үнді
халықтарымен араласып, діндері жаңаша дами бастады. Құдайлар үстіне өмір,
маххабат құдайы сияқты жаңа құдайлар қосылды. Құрбандыққа шалынған малдар
орнын күріш, өсімдік майы, жеміс-жидектер ауыстырды. Діни рәсімдер орындау
кезінде абыздар басты рөл атқарды.
Ведадағы діни танымнан (б.з.б. 9–8 ғғ.) көне үнділердің әр түрлі
діндері мен дүниетанымы қалыптасты. Көне үнділерде өмірдің бастауы
космостық бір ыстық от – тапас деген ұғым пайда болды. Ол ұғым бойынша
жердегі жанды нәрсенің тіршілігі соған байланысты. Адам сол оттың себебінен
өмір сүреді, жұмыс істейді, өседі. Абыздар ол отты игеруге болады және
соған қарай оның әсері де күшті болады деп ұқты. Тапас күшін игеру
мақсатымен олар аз ұйықтап, аз тамақтанды. Ойлану шін, медитация жасап күш
жинау үшін орман, тауларда оқшауланды. Жинаған күштерін жоғалтпау үшін
жұмыс істеуден, қарапайым адамдар тіршілігінен бас тартты. Абыздар үнді
халықтары касталарға бөлінген кезде брахмандарға айналды.
Брахмандық. Үнділіктің б.з.б. Х - VII ғғ. аралығы брахмандық кезең деп
аталады. Брахман сөзі дін қызметшісі, жаратушы құдай, мақтау дұғасы деген
бірнеше мағына берді. Веда кітаптарын оқи алатын сол кезеңдегі ең сауатты
адамдар абыздар яғни, брахмандар саналды. Олар көне үнділер қоғамында өте
жоғары беделге ие болды. Брахмандардың мүлкіне тиісуге, сөздерін өтірікке
шығаруға болмады. Олар Веда кітаптарына түсініктер беріп, діни ұғымдар
қалыптастырып отырды. Абыздар Ригведа кітабы бойынша әр адам тумасынан
белгілі бір кастаға жатады деп түсіндірді. Ондағы жазбада Пуруша деген
құдайдың мың басы, мың аяғы бар. Оның аузынан – абыздар, діни адамдар
(брахмандар), қолынан – әскери адамдар (кшатрилер), денесінен –
саудагерлер, қолөнершілер, диқаншылар (вайшилар), табанынан – төменгі тап
құлдар, кедейлер (шудралар) шыққан. Басынан – аспан, ақылынан – ай, көзінен
– күн пайда болған. Адамның белігілі бір кастада тууына оның бұрынғы өмірі,
істеген күнәсы (карма) әсер етеді деп түсіндірді брахмандар. Әр адам өз
кастасындағы адамдармен араласып және өз кастасына қатысты шаруамен
айналысуы керек болды. Брахмандар философиямен айналысып, адам өмірі мен
өлімінің мәнін ашуға тырысты. Ол үшін аскеттік өмір салтын кешу, дене
қиындықтарын тарту міндеттелді. Осылайша брахмандықта (3-4 ғғ.) йога – дене
тәрбиесі дүниеге келді. Брахмандар адамның рухын лас тәннен өлмей тұрып
бөліп алуға болады деп сенді. Йога денешынықтыру тәсілдері арқылы рухын
игеруге, ақыл-сезімдерін бағындыруға тырысты. Рух олардың танымында бір
денеден бір денеге көшіп жүретін, өлмейтін зат болып көрінді.
Брахмандар тылсым әлем және брахма ұғымы жайлы Араньяки деп
аталған діни кітап жазды. Онда брахманның бойынан барлық жасампаздық
сипаттары табылады. Ол – жалғыз, ешқашан өзгермейтін мәңгі жасаушы, бәрін
басқарып тұрушы. Сонымен қатар, ол табиғаттың бес элементін: от, су,
топырақ, ауа және эфирді жасайды. Жұлдызды тудырады, тауларды көтереді,
теңіздерді толтырады. Брахмандардың бұл ілімі үнді халқының көп құдайлық
түсінігін, әр түрлі діни сенімдерді бір арнаға біріктіре алмады.
Үнді діні. Қазіргі Үндістандағы белді діндердің бірі болып
есептелінетін, үнді халқының ежелден бері қалыптасып келе жатқан дәстүрі
мен ұлттық сеніміне негізделген үнді діні. Үнділіктер өздерінің ұлттық
діндерін Санатана Дхарма деп атайды, бірақ еуропалықтар индуизм деп
атап кеткен. Үнді дінінің белгілі сенім жүйесі болмады. Сондықтан бұл дінде
құдай түсінігі әр түрлі болып, құдай бірнеше пішімде суреттеледі. Әр адам,
әбір үнді тайпасы өз көзқарасына сай құдайға сипат бере алады. Содан болар,
үнділіктер қазіргі кездегі әлемдегі діндердің құдай туралы түсініктерін
теріске шығармай, түрлі бейнеде, сан қилы түсінікте қабылдай береді.
Бүгінгі Үндістанда бірнеше пішімдегі құдай мүсіндері көптеп кездестіруге
болады.
Үнді діні монотеистік, политеистік, пантеистік, үштік құдай сенімін
жатсынбай бәрін бірдей қабылдай беретін дін. Ригведада: құдай біреу, бірақ
даналар оны түрлі есіммен атайды - дегеніндей, бұл дін монотеистік бір дін
болып көрінгенімен, үштік құдай сенімі: Брахма – жаратушы құдай, Вишну –
жақсылық құдайы, Шива - жамандық құдайы деген сенім де кездеседі. Сондай-ақ
үнді діндерінде бұларда басқа құдайсыз сенімдер де кездеседі.
Монотеистік дін дегеніміз бір құдайға сенушілік, әлемді жалғыз құдай
жаратты деп есепетйді.
Политеистік дін – көп құдайлық сенім. Мысалы, ежелгі грек сенімі
бойынша әрбір құбылыстың өз құдайы бар.
Пантеистік дін –
Бұл діндегі сенім бойынша, құдай - әрдайым адамдармен бірге. Сондықтан
үнділер Вишну құдайдың адам кейіпінде жер бетіне келіп (аватара), әлемге
әділдік орнататынына сенеді. Осы сенімге орай үнді аңыздарындағы Рама,
Кришна, Гита адам кейіпінде жерге түскен Вишну құдай болып табылады.
Үнділер о дүние (ахирет) сенімін теріске шығарады. Олардың сенімі
бойынша адам өлгенде жаны ешқандай өлмейді және басқа өмірге кетпейді де,
жан тек бір денеден келесі денеге орын ауыстырады (реинкорнация). Осылай
жан тек тән ауыстыра отырып, мәңгілікке жалғасады.
Сонымен қатар бұл діндегілер карма сенімі арқылы дүниенің әділдігі
сақталатынына сенеді. Яғни карма сенімі бойынша адам істеген жақсы-
жамандығының нәтижесін келесі дүниеге келгенде көреді. Осылай әділеттік
жүзеге асады.
Үнді дінінің ғибадат негіздері: өлілерге құрбандық атау; күнді
құрметтеу; үйде от жағу; әр жаңдайда дұға оқу; құлшылық жасау; кришнаның
туылған күні мен Шива кеші сияқты қасиетті күндерді атап өту; қасиетті
кітаптарды оқу.
Үндістердің қасиет тұтатын кітаптары Ведалар болып табылады. Ведалар
өз ішінен Ригведа, Самаведа, Яхурведа және Атхарваведа деген бөлімдерден
тұрады. Ведаларда діни өлеңдер, өтініш-дұғалар, өмір сүру қағидалары, т.б.
тақырыптар баяндалған.
Үнді діні адамдарды каста деп аталатын төрт топқа бөледі: Брахман,
Кшатри, Ваиши, Шудра.Үнділік сенім бойынша адам өз еркімен каст жүйесіне
қосыла алмайды. Ол нәсілмен келетін жүйе. Сонымен қатар, осы төрт кастаға
кірмейтін пария деген тағы бір топ бар.
Қазіргі үнді діндері рухтың көшуі, карма сияқты сенімдері мен
аскеттік, мистикалық өмірге мән беруі жағынан ерекшеленеді.
Жайну. Үнділердің ұлттық діні үнді дінінің қатал да әділетсіз каст
жүйесі мен түсініксіз сенімдеріне қарсы, б.д.д. VІ ғасыр шамасында құрылған
жайну, будда және б.д. ХVІ ғасырда құрылған сикх діндері пайда болған
болатын.
Жайну құрушысы Вардхамана (б.д.д.599-527) дегенімізбен, бұл діннің
негізін б.д.д. ҮІІІ ғасырда өмір сүрген Парсва (Парсванатха) салғанға
ұқсайды. Вардхамана 30 жасында дүние өмірінен безіп, аскеттік өмірге
түседі. Ол 13 жылғы өмірін рухани шынықтырумен, өзін-өзі қинаумен өткізіп,
жайнизм аңызы бойынша азапты өмірден құтылу жолын тапқан. Сондықтан
жайнистер Вардхаманаға Махавира немесе Жина (жеңімпаз) деген атақ
берген. Осыған орай, оның құрған діні жайнизм деп аталады.
Жайну дінінде құдай сенімі кездеспейді. Яғни құрушысы Махавира құдай
туралы ешқандай пікір айтпаған. Бірақ қазіргі жайнизмнің кейбір ағымдарында
құдай сенімі кездесіп отырады, тіпті олар құдайларының мүсіндерін жасап,
оған табынады. Махавираның өлімінен кейін оның аскеттік өмірі жайлы ілімі
негізінде жайнизм монахтығы қалыптаса бастады. Бұрын жайнизм монахтары
кезбелікпен өмір сүрсе, қазір олар монастрыларда оқшауланып, бір жарде
тапжылмай отырып құлшылық жасайды.
Жайну ахлақ принциптерінде адамның ешбір жәндікті өлтірмеуі, өтірік
айтпауы, ұрламауы тиіс.
Жайну дінінің Агама немесе Сиддханта (Ганипидака) атты қасиетті
кітаптары бар.
Будда діні. Будда дінінің шығу тарихы б.з.б. 6 - 5 ғасырлардан
басталады. Ертедегі үнді елінде пайда болған бұл діннің негізін салушы
Сиддхартһа Гаутама. Ол аңыз бойынша солтүстік-шығыс Үндістандағы Шуддходан
патшаның баласы болыпты-мыс. Әкесі Гаутама дүниеге келгенде жұлдызшыларға
баласын көрсетіпті. Жұлдызшылар баланың 32 белгісінен хакім, не патша
болатынын айтыпты-міс. Патша баласының дін жолына түсуінен қорқып, көппен
араластырмай оқшау тәрбиелепті. Қайғы уайымсыз өскен Гаутама үйленіп, бала-
шағалы болып, 29 жасына дейін туған қаласы Капилавастуда тұрады. Сол
жасында ол бірінші рет ауру, кәрі, қаза болған адамдарды көріп, адам
тұрмысы ауыр халден тұрады екен деген ойда қалады. Аурудан, кәрілік пен
өлімнен ешкімнің айналып өте алмайтынын көріп, одан құтылу жолын іздейді.
Сол үшін үй-жайын, хан сарайын тастап, кезіп кетеді. 29 жасар Гаутама 7
жылға жуық дүниені кезіп, азаптан құтылу жолын іздейді. Бірнеше дәруіш
ұстаздардың уағызын тыңдап, тақуалыққа салынады. Бірақ, құтылудың жолын
көре алмайды. Шектен тыс тақуалықтың пайдасы жоқ деген тұжырымға келіп, ол
өмір заңдылығы, табиғат жаратылысы жайлы терең ойға шомады. Сиддхартһа
Гаутама 35 жасында будда болады (Буддһа көне санскрит тілінен сөзбе-сөз
аударғанда күнәдан арылған деген мағына береді). Гаутама 80 жасында
Кушинагар деген жерде, ЮНЕСКО-ның ресми қабылдаған датасы бойынша б.з.б.
544 жылы бұл дүниеден өтеді.
ЮНЕСКО (united national education, sientefik, culture orgaization) -
оқу, ғылым, мәдениет жөніндегі халықаралық ұйым.
Будда өзінің ілімінде жалған догмалардан, діни практикадан қашық
болуға тырысты. Өмірдің ақыры не, шексіздігі қаншалықты, мәңгі өмір бар ма
деген сияқты сұрақтарға жауап беруден бас тартты. Бұлар шындыққа жауап бере
алмайтын бос сұрақтар деп түсінді. Ол шындыққа адам өз тәжірбиесі арқылы
жетеді деген ой түйді. Шәкірттеріне: Бұны Будда айтты деп, менің
айтқаныма сене бермеңдер, оны өз тәжірбиелеріңмен сынаңдар. Өздерің
өздеріңе жол ашыңдар деп насихат айтты. Будда азапты өмірдің негізгі
себебі – қайғы деп білді. Адам қалаған нәрсесіне (байлық, атақ, денсаулық)
жете алмай қайғыға түседі. Оған жеткендер барымыздан айырылып қаламыз деп
қайғырады. Көпшілік өмір үнемі өзгеріп, құбылып тұратынын және бақытты,
тәтті өмірдің бір күні өтетінін біліп қайғырады. Екінші, адамның қайғы-
қасіретке түсуінің себебі – алдамшы үміт пен тоқтаусыз құмарлыққа салынуы
деді. Ол қайғыдан айырылуға болатын жол – нирвана деп білді. Нирвана деп
бүтіндей тыныштыққа бөленген адамның ерекше күйін айтты және ол күйге әр
адам жете алады деп есептеді. Гаутама қалыптастырған ілім заман мен қоғам
ыңғайына қарай көп өзгерістерге түсті де будда діні бастапқы ілімінен көп
ауытқып кетті.
Будда дінінің идеялық негізі – көне үнді діни-философиясынан шықты.
Әсіресе, карма туралы ілім көп әсер етті. Бірақ, буддадағы карманың басқа
діндерден көп айырмашылығы болды. Мысалы, карма брахманизм мен жайнизмде
құдайлардың құзырындағы құбылыс болса, буддада адамның өзіне байланысты
құбылыс саналады. Карма ілімі бойынша адам өлгеннен кейін жаны (дхармдары)
ыдырайды. Кейіннен ол біртіндеп қайта жинақталып қосылады. Дхармның
(жанның) жаңадан жинақталуы кармамен анықталады. Яғни, алдыңғы адамның
өмірі қаншалықты дұрыс өткен болса, жаңа дхармның жинақталуы және адам
денесіне енуі солғұрлым жақсы болады. Адамның жаны, сезімі, тәні біріккен
дхарм. Дхарм будда дінінде екі ұғымға ие: жан және заңдылық. Сондықтан,
будда дінінде адам уақытша өмір сүретін масыл денесін ойламай, мәңгі өмір
сүретін жанын ойлау керек. Оны азаптан құтқарудың қамын жасаған дұрыс
делінеді.
Б.з.б. ІІІ ғ. Маур династиясының патшасы - Ашока будда дінін
мемлекеттік дін деп жариялады. Ашока патша бұл дінді көпке тарату үшін
елдің түкпір-түкпіріне будда монахтарын жіберіп отырды. Будда діні үнді
елінде кең таралып, б.з.б. 2 - 1 ғғ. алғашқы буддалық монастырлар салына
бастады. Монастырлар салынғаннан кейін діннің әр түрлі ағымдары мен Буддаға
табынудың бірнеше ғұрыптары пайда болды.
Адамдарды азап шегуден құтқаруды мақсат еткен будда дінінің даму
тарихын жалпы екі кезеңге бөліп: ертедегі будда діні және кейінгі будда
діні деп қарастырады. Ертедегі будда діні Үндістанның оңтүстігінде дамыды
және оны хинаяна (азаптан құтылудың тар жолы) деп атады. Б.з.б. І ғ. елдің
солтүстік-батыс бөлігінде будда дінінің кейінгі түрі – махаяна пайда болды.
Махаяна уағыздары мен табыну ғұрыптарында адамды нирванаға жеткізуге
көмектесетін жәрдемші құдайларға орын берілді. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz