Жай сөйлемнің құрылысына қарай белгілері

1 Жай сөйлемнің құрылысына қарай белгілері
2 Бастауыш баяндауыштың қатынасы

Сөйлем — синтаксис зерттейтін басты тіл тұлғаларының бірі. Ол атқаратын қызметі (функциясы) тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілерін ескергенде де синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
Сөйлем — коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз, сөз тіркесі өз беттерімен бұл қызметті атқара алмайды. Мысалы, Қала мың сан оттарымен жарқырап тұр. Осы сөйлемнің құрамынан мың сан оттарымен, мың сан деген тұлғаларды алып қарайық.
Мың-сан — сөз, ұғымды атайды. Мың-сан оттарымен — бұл белгілі ереже бойынша құралған конструкция — сөз тіркесі. Бірақ сөз де, сөз тіркесі де өз алдына, өз сапаларында пікір алысу тұлғалары болып жұмсала алмайды. Олар тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның атауы болады. Пікір белгілі ұғымдардың негізінде, солардың өзара қатынасы негізінде құралады. Солай болғандықтан сөйлем де сөздерден, сөз тіркестерінен құралады. Сөйлемнің жеке сөзге немесе сөз тіркесіне пара-пар келетін конструкциялардан ғана құралатаны бар: Жаз. Сүттей жарық түн. Бұл аталғандар — сөйлем. Өйткені олар сөйлемге тән грамматикалық сипаттарға ие болып тұр. Сол арқылы осы лексикалық, синтаксистік құрамда да пікір білдіреді. Сөйлемдік форма алмаған күйдежаз, сүттей жарық түн дара сөз, сөз тіркесі ретінде қалады.

1. Аханов К. «Тіл білім - негіздері».
2. А.Исаханов. «Қазіргі қазақ тілі».
3. Мырзабеков «Қазақ тілінің дыбысының жүйесі».
4. Кеңесбаев, Мұсабаев. «Қазіргі қазақ тілі». Алматы – 1973 ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жай сөйлемнің құрылысына қарай белгілері
Сөйлем — синтаксис зерттейтін басты тіл тұлғаларының бірі. Ол
атқаратын қызметі (функциясы) тұрғысынан да, мазмұны жағынан да,
грамматикалық белгілерін ескергенде де синтаксистік форма ретінде алынған
сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
Сөйлем — коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация
беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз, сөз тіркесі өз беттерімен бұл қызметті
атқара алмайды. Мысалы, Қала мың сан оттарымен жарқырап тұр. Осы сөйлемнің
құрамынан мың сан оттарымен, мың сан деген тұлғаларды алып қарайық.
Мың-сан — сөз, ұғымды атайды. Мың-сан оттарымен — бұл белгілі ереже
бойынша құралған конструкция — сөз тіркесі. Бірақ сөз де, сөз тіркесі де өз
алдына, өз сапаларында пікір алысу тұлғалары болып жұмсала алмайды. Олар
тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның атауы болады. Пікір белгілі
ұғымдардың негізінде, солардың өзара қатынасы негізінде құралады. Солай
болғандықтан сөйлем де сөздерден, сөз тіркестерінен құралады. Сөйлемнің
жеке сөзге немесе сөз тіркесіне пара-пар келетін конструкциялардан ғана
құралатаны бар: Жаз. Сүттей жарық түн. Бұл аталғандар — сөйлем. Өйткені
олар сөйлемге тән грамматикалық сипаттарға ие болып тұр. Сол арқылы осы
лексикалық, синтаксистік құрамда да пікір білдіреді. Сөйлемдік форма
алмаған күйдежаз, сүттей жарық түн дара сөз, сөз тіркесі ретінде қалады.
Сонымен, жеке сөз де, сөз тіркесі тәрізді боп келген конструкциялар да
сөйлемге тән грамматикалық форма алып, коммуникативтік тұлға — сөйлемдік
сапаға ие бола алады екен. Осыдан шығатын қорытынды — сөйлем өзіне тән
грамматикалық құрылысы бар, грамматикалық формасы бар категория. Сөйлемді
сөйлем ететін, сөйлемнің грамматикалық формасын құрайтындар мыналар: Сөйлем
сөйлеу практикасында түрлі-түрлі құрамда жұмсалады. Ол бір немесе екі
сөзден, тіпті көптеген сөзден де құрала береді. Көлемі аз бұлақтың
айналасына жиі қонған ауылдардың үйлері де, шұбыртқан малы да, адамдары да
араласып жатқан сияқты. Бірақ біз сөйлемге тән ең басты, ең қажетті
грамматикалық формаларды, әрі ен, бастапқы кұралу схемасын ажыратып тану
үшін осы мақсатымызға сай сөйлем таңдап алуымыз керек. Ондай сөйлем құрамы
жағынан ең шағын, ең ықшам болғаны дұрыс. Малдары араласып жатыр. Біз
түстік. Түн.
Осындай мысалды талдап сөйлемді құрайтын минимум белгілерді танимыз.
Тілімізге тән және ең көп жұмсалатын сөйлемдер — бастауыш-баяндауыш
құрамындағылары. Осы сөйлемдердің құрылысын ескергенде, сөйлемді кұрау үшін
ең аз болғанда екі мүше қатысуы керек—ойдың кім, не туралы екенін
білдіретін мүше, яғни бастауыш, және ол туралы не айтылғанын білдіретін
мүше, яғни баяндауыш мүше қатысуға тиіс. Осы екі мүшенің грамматикалық
қатынасы сөйлем құрауға негіз болады. Өйткені сөйлем пікірді, яғни
болмыстағы заттардың өзара қатынасын білдіру үшін жұмсалады.
Бастауыш баяндауыштың қатынасы предикативтік қатынас деп аталады.
Предикативтік қатынас—сөйлемнің негізгі грамматикалық белгісі. Сөздер бірі
бастауыш, екіншісі баяндауыш болып предикативтік қатынасқа түскенде ғана
сөйлем сапасына ие болады.
Көл үлкен — сөйлем. Көл бастауыш ретінде, үлкен баяндауыш ретінде
катынасып тұр. Үлкенбастауышқа қатысты сынды предикативтік сипатта атап
тұр. Үлкен көл деген құрамда предикаттық қатынас жоқ, үлкен анықтауыш
ретінде қатыскан. Сондықтан бұл сөздер тобы сөйлем бола алмайды. Тілде осы
предикативтік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалық формалар болады.
Олар бірнешеу және бәрі де көбіне баян-дауыш мүшенің құрамынан орын алады.
Бірі — шақтық форма. Бұл форма айтылған пікірдің болмысқа шақ, мезгіл
жағынан қандай қатынаста тұрғанын білдіру үшін қызмет етеді.
Жолаушылар келеді (келе жатыр — келді).
Екіншісі — рай формалары. Бұл форма айтылған пікірдің болмысқа,
шындыққа жанасымдылығын білдіретін форма. Рай формалары — ашық рай, бұйрық
рай, шартты рай, қалау рай болып бөлінетіні белгілі. Формалардын, атаулары
олардың пікірді болмысқа қатынастыру ерекшеліктерін
танытады:айтты — айт — ай-тайын — а йтса;- айтты — ашық рай, бұл форма іс-
қимылдың анық болғанын, болатынын білдіреді. Айт — бұйрық рай. Ол іске
қосу, жұмсау талабын танытады.
Үшіншісі — жақтық форма. Пікір алысу әр уақыт үш жақтың қатысуын
ескеріп құрылады.
Сөйлемнің бастауыш мүшесін үш жаққа бөлу — коммуникацияны
ұйымдастыруды ыңғайлы ету талабынан туған грамматикалық кұбылыс. Пікірдің
субъект мүшесін сөйлеуші өз тұрғысынан топқа (жаққа) бөледі: субъект
ретінде сөйлеушінің өзі қатысса, ол I жаққа жатады, субъект ретінде
тыңдаушы қатысса, ол II жаққа жатады, субъект ретінде пікір алысу
процесінен сырт тұрған адам, зат қатысса, ол III жаққа жатады. Субъектілер
коммуникативтік жаққа бөлінуіне сай ерекше атау алған: мен, біз, сен, сіз,
сендер, сіздер, ол, олар (кісі, ағаш, жұлдыз т. б.). Сонымен, қорытып
айтқанда жақтық категория субъектінің коммуникативтік жағдайға қандай
қатынаста тұрғанын көрсетеді.
Екінші қорытынды — сөйлемге қатысатын жақ, шақ, модальдықтың
көріністері сөйлеуші тұрғысынан белгіленеді. Шаққа өлшеуші меже —
сөйлеушінің сөйлеу моменті. Осы момент осы шақ болып саналады. Өткен шақ,
келер шақ сөйлеу моментінің о жақ, бұ жағы болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.