Ежелгі ғалымдар
1. КІРІСПЕ
2. Үнділер мен малайялыктар
3. Ертедегі парсылар
4. Геродот
5. Пифей
6. Аристотель
7. Ллександр Макодонский
8. Гай Юлий Цезарь
9. Страбон
10. Үлкен Плиний
11. Клавдий Птолемей
12. Мұхаммед ибн Мұса әл Хорезми
13. Ибн Хаукәп
14. Әл Бируни
15. Әбу Әпи ибн Сина
16. Идриси
17. Ибн.Батута
18. Захар ад.Дин Мұхаммед Бабыр (Бабур)
19. Вениамин Тудельский
20. Плано Карпини
21. Афанасий Никитин
2. Үнділер мен малайялыктар
3. Ертедегі парсылар
4. Геродот
5. Пифей
6. Аристотель
7. Ллександр Макодонский
8. Гай Юлий Цезарь
9. Страбон
10. Үлкен Плиний
11. Клавдий Птолемей
12. Мұхаммед ибн Мұса әл Хорезми
13. Ибн Хаукәп
14. Әл Бируни
15. Әбу Әпи ибн Сина
16. Идриси
17. Ибн.Батута
18. Захар ад.Дин Мұхаммед Бабыр (Бабур)
19. Вениамин Тудельский
20. Плано Карпини
21. Афанасий Никитин
Осы заманғы дүниежүзілік ғылымның асыл мұрасы, алтын қоры, географиялық материалдар бірте-бірте жиналды. Оларды адам баласы зор қиыншылықтарды жеңе отырып жинап терді: талай-талай саяхатшылар, ғалымдар бұл жолға бүкіл өмірін сарп етті, құрбан болды. Бірақ жеңімпаз адам алған бетінен қайтпады. Көздеген мақсатына жетті. Ақыры жерді, оның формасын дұрыс түсінді. Адам жер шарының орасан үлкен екеніне, ал бүкіл әлеммен салыстырғанда соншалық кіші екендігіне көзі жетті.
География - ғылымдардың ішіндегі ең көнелерінің бірі. Сондықтан да бұл ғылымды терең зерттеп, дұрыс түсінуді мектеп балалары, бүкіл жастар өзіне зор міндет деп санауға тиіс. Мұны білмей табиғатты, оның ұшан-теңіз құпия сырларың танып-біліп, оны қоғам пайдасына жарату мүмкін емес. География ғылымының тарихы бізді адам баласының жер шарын бірте-бірте қалай ашып білумен таныстырады. Бұл ұзақ, әрі тамаша тарихи оқиға. Біздің, жыл санауымызға дейінгі ерте заманда алғашқы географиялық түсінік Нил өзені бойында — Египетте, жалпы Жерорта теңізі жағалауын мекендеген елдерде пайда болды. Бірақ олар сол өздөрі тұрған жерлерімен, әрі кеткенде көршілес елдердің жерлерімен ғана танысты. Платон мен Аристотель әлем, адам баласы дегенде, олар тек қана Жерорта теңізі жағалауын мекендеген эллигідер мен кейбір жауынгер тайпаларды айтады. Біздің заманымызға дейінгі жыл санаудың V—IV ғасырында Геродот, Пифагор, Аристотельдер ғана жерді шар тәрізді деп дұрыс түсінді. Бұған орта ғасырлардағы Араб, Орта Азия, тағы басқа елдер ғалымдары да өз үлесін қосты.
XV—XVI ғасырларда жер шарының ұлы географиялық ашулары басталды. Бұған дейін белгісіз болып келген жаңа жерлер ашылды. Кемелер алысқа сапар шекті. Испания, Португалия елдерінің Колумб, Магеллан сияқты саяхатшылары ұлы географиялық ашуларға аттанды. Кейінірек Англия, Франция, Голландия, Россия, тағы басқа елдер саяхатшылары да жер шарын зерттеуге жұмыла кірісті. Енді белгісіз болып келген мұхиттар, теңіздер мен аралдар адамға аялы есігін аша бастады.
География - ғылымдардың ішіндегі ең көнелерінің бірі. Сондықтан да бұл ғылымды терең зерттеп, дұрыс түсінуді мектеп балалары, бүкіл жастар өзіне зор міндет деп санауға тиіс. Мұны білмей табиғатты, оның ұшан-теңіз құпия сырларың танып-біліп, оны қоғам пайдасына жарату мүмкін емес. География ғылымының тарихы бізді адам баласының жер шарын бірте-бірте қалай ашып білумен таныстырады. Бұл ұзақ, әрі тамаша тарихи оқиға. Біздің, жыл санауымызға дейінгі ерте заманда алғашқы географиялық түсінік Нил өзені бойында — Египетте, жалпы Жерорта теңізі жағалауын мекендеген елдерде пайда болды. Бірақ олар сол өздөрі тұрған жерлерімен, әрі кеткенде көршілес елдердің жерлерімен ғана танысты. Платон мен Аристотель әлем, адам баласы дегенде, олар тек қана Жерорта теңізі жағалауын мекендеген эллигідер мен кейбір жауынгер тайпаларды айтады. Біздің заманымызға дейінгі жыл санаудың V—IV ғасырында Геродот, Пифагор, Аристотельдер ғана жерді шар тәрізді деп дұрыс түсінді. Бұған орта ғасырлардағы Араб, Орта Азия, тағы басқа елдер ғалымдары да өз үлесін қосты.
XV—XVI ғасырларда жер шарының ұлы географиялық ашулары басталды. Бұған дейін белгісіз болып келген жаңа жерлер ашылды. Кемелер алысқа сапар шекті. Испания, Португалия елдерінің Колумб, Магеллан сияқты саяхатшылары ұлы географиялық ашуларға аттанды. Кейінірек Англия, Франция, Голландия, Россия, тағы басқа елдер саяхатшылары да жер шарын зерттеуге жұмыла кірісті. Енді белгісіз болып келген мұхиттар, теңіздер мен аралдар адамға аялы есігін аша бастады.
КІРІСПЕ
Осы заманғы дүниежүзілік ғылымның асыл мұрасы, алтын қоры, географиялық
материалдар бірте-бірте жиналды. Оларды адам баласы зор қиыншылықтарды жеңе
отырып жинап терді: талай-талай саяхатшылар, ғалымдар бұл жолға бүкіл
өмірін сарп етті, құрбан болды. Бірақ жеңімпаз адам алған бетінен қайтпады.
Көздеген мақсатына жетті. Ақыры жерді, оның формасын дұрыс түсінді. Адам
жер шарының орасан үлкен екеніне, ал бүкіл әлеммен салыстырғанда соншалық
кіші екендігіне көзі жетті.
География - ғылымдардың ішіндегі ең көнелерінің бірі. Сондықтан да бұл
ғылымды терең зерттеп, дұрыс түсінуді мектеп балалары, бүкіл жастар өзіне
зор міндет деп санауға тиіс. Мұны білмей табиғатты, оның ұшан-теңіз құпия
сырларың танып-біліп, оны қоғам пайдасына жарату мүмкін емес. География
ғылымының тарихы бізді адам баласының жер шарын бірте-бірте қалай ашып
білумен таныстырады. Бұл ұзақ, әрі тамаша тарихи оқиға. Біздің, жыл
санауымызға дейінгі ерте заманда алғашқы географиялық түсінік Нил өзені
бойында — Египетте, жалпы Жерорта теңізі жағалауын мекендеген елдерде пайда
болды. Бірақ олар сол өздөрі тұрған жерлерімен, әрі кеткенде көршілес
елдердің жерлерімен ғана танысты. Платон мен Аристотель әлем, адам баласы
дегенде, олар тек қана Жерорта теңізі жағалауын мекендеген эллигідер мен
кейбір жауынгер тайпаларды айтады. Біздің заманымызға дейінгі жыл санаудың
V—IV ғасырында Геродот, Пифагор, Аристотельдер ғана жерді шар тәрізді деп
дұрыс түсінді. Бұған орта ғасырлардағы Араб, Орта Азия, тағы басқа елдер
ғалымдары да өз үлесін қосты.
XV—XVI ғасырларда жер шарының ұлы географиялық ашулары басталды. Бұған
дейін белгісіз болып келген жаңа жерлер ашылды. Кемелер алысқа сапар шекті.
Испания, Португалия елдерінің Колумб, Магеллан сияқты саяхатшылары ұлы
географиялық ашуларға аттанды. Кейінірек Англия, Франция, Голландия,
Россия, тағы басқа елдер саяхатшылары да жер шарын зерттеуге жұмыла
кірісті. Енді белгісіз болып келген мұхиттар, теңіздер мен аралдар адамға
аялы есігін аша бастады.
XVIII ғасырда Батыс Европа елдерінде капитализмнін, дамып, өріс алуына
байлакысты оған жаңа жер, отар қажет болғаны белгілі. Осыған орай енді сол
бұрын ашылған жаңа мекендерді түбегейлі мұқият зерттеу ісі нақтылы жүзеге
асырыла бастады. XIX ғасырда дүние жүзілік географиялық зерттеулердің құлаш
жайғаны сонша, жер шарында елеулі белгісіз мекен-жай қалмады. Арктика,
Антарктида ашылды. Солтүстік Мұзды мұхиттың, Арктика мен Антарктиданың
жаратылыс байлығын дүние жүзі елдерінің географтары өзара және
ресми келісім жасау жолымен бірлесе отырып зерттеп, адам баласының
игілігіне жаратуды көздеді.
Үстіміздегі ғасырда дүние жүзі географтары, әсіресе, советтің ғалым-
географтары осы күнгі ғылым мен техника табыстарына сүйене отырып,
Арктиканы, Антарктиданы жан-жақты зерттеп, күрделі ғылыми табыстарға ие
болып отыр. Сөйтіп, география ғылымының әріден келе жатқан көне тарихына
қарағанда, ол өзі басталуынан-ақ бүкіл адам баласының игілігін ақсат етксі,
барша жұртқа ортақ ғылым болды. География ғылымының табысы, квйім,'
капиталистік ғалымсымақтардың ойлайтынындай, ешқашан да эдам бал..'.'ын
апатқа ұшыратпақ емес, қайта бүл ғылым адамзатты бақыт баспал-дағь-і.іа
қарай өрлете бермек,
Мектеп оқушылары, жастар география ғылымын неғұрлым жақсы Ылсе, оны
тамаша тарихымен жете танысса, соғүрлым олардың бұл пәнге деген
қҰш,'.рлығы, сүйіспеншілігі арта бермек. Отанын, елін, жерін жанындай жақ-
сы н..ретін болады. Қоғамда адамдардың бәріне бірдей ортақ сөздер бар.
Со ... ,дың ішіндегі ең бір асылы-Отан деген сез. Отан ұғымы жастар жүремне
мектеп қабырғасында жүргенде-ақ көкейіне қона бастайды, олар-дың .ірман-
қиялымен біте қайнап, бірге өседі. Олардың бойына абзал қасиет, ізгі ниет
дарытады. Отанын, жерін, елін шын сүйген адам өмірінде кездесетін
қиьіидықтың қандайын болса да жеңетіні даусыз. Сол жағдайларды есиере
отыгып Географиялың ашулар деп аталатын осы кітапта отаншылдар гура-лы
соз'болады. Кітап ерте заманнан бастап осы күнге дейінгі жер шарының зер-
^елу тарихын баяндайды. Бұл — ерісі кең, алуан түрлі оқиғалы, үлен маңь.зы
бар тарих. Жер шарынын, жалпь, зерттелу тарихынан кептегеп. :тап жазуға
болар еді. Бұл жайында әр елде өз тілінде шь.ққандары аз емес. Бірақ орыс
тіліндегісі әлі де жеткіліксіз, ал қазақ тіліндегі кітаптар тіпт. жоқ-
тың қасы...
Қазақ тілінде тұңғыш рет шығьщ отырған бүл кітапқа бірсыпыра ^аіе-
риалды шағындап, жүйелі түрде енгіздік. Сондықтан, мұнда дүние х,з.шк
географиялық ғылым тарихына шолу жасалып, әрбір тарихи даму кезещкдеп
географиялық зерттеулердің ең негізгілері таңдалып алынды, солар жа^ында
деректі мағлұмат берілді.
Кітап бес тараудан құралады: ерте замандағы географиялық
дерекгер, орта ғасырдағы географиялық мағлұматтар, ұлы географиялық ашулар,
XVI! XVIII және XIX—XX ғасырлардағы зерттеулер. Кейінгі тарауы орыс
саяхзтшы-гөографтарының зерттеулеріне арналған.
Кітаптың тараулары өз ара бір-бірімен байланысты болып келеді, очушьі-
ларға география ғылымы тарихының зерттеуінен дәйекті материалдар береді.
Бұл еқбек жер шарының зерттелу тарихынан аз Да болса мағлұмат аламын
деген көпшілік қауымға, әсіресе, мектеп оқушыларына, мұғал.мдерге арналады.
Бірінші тарау Ерте замандағы географиялық деректер
География ғылымы адам баласының өмірімен, оның өсіп-өнуімен, тарихының,
мәдениетінің қалыптасуымен тығыз байла-нысты. Бірак,, жер шарынла
географиялык түсінік тұңғыш рет қай жерде туып, оның қай жерден басталғанын
осы күнге дейін ғылым әлі толық айта алған жоқ, тек кейінгі кездегі археоло-
гиялық қалдықтарға, тасқа басылған таңбаларға, тағы басқа ескі мұралар
зерттеулеріне сүйене отырып, тұңғыш географиялық түсінік Жерорта теңізі
аралдарында, соның жағалауларында басталған деп топшылайды.
Бұл, өңір ертедегі мәдениет орталығы, ғылым, білімнің тұң-ғыш рет
тараған жері. Осыған орай алғашқы географиялық тү-сінік Жерорта теңізі
маңында болған.
Тұңғыш географиялық зерттеуді Жерорта теңізіндегі Крит аралын
мекендеген миной халқы бастаған. Минойлар біздің жыл санауымызға дейінгі
2500 жылдар шамасында Жерорта теңізінің шығысымен, Египетпен, кейінірек
Кипр аралындағы және баты-сындағы Сицилия, Италия жерлеріндегі елдермен
сауда, қарым-цатынас жүргізіп тұрған. Минойлардан кейін елеулі география-
лық деректер Жерорта теңізінің шығыс жағалауын мекендеген финикиялықтарда
болды. Өйткені, бұл жағалау кеме тоқтауға, Месопотамия және Египет
жерлерімен сауда жұмысын жүргізу-ге қолайлы еді. Ерте замандағы екі ұлы
держава Египет пен Ва-вилон аралығына орналвсқан финикиялықтар
олармен қарым-қатынасын күшейтті, Азияның кейбір жерлерінде болды, Африка
жағына кемемен барды.
Нил өзенінің сағасы мен төменгі ағысы бойындағы Египет жері ертедегі
мәдениеттің, егіншіліктің, жалпы жер шаруашы-лығының, географиялық деректің
орталығы болған. Бұған оның географиялыц қолайлы жағдайы әсер еткен. Осы
ертедегі мә-дениет орталығы болған Египет жерінің көпшілігін құмды шөл-дер
алып жатыр, тек қана солтүстігі Жерорта теңізіне қарай көгілдір келеді.
Бірақ, египеттіктер бұл құм қоршаулардан ооі асып, географиялық түсінігін
Нил бойына дейін кеңейткен.
Біздің жыл санауьімыздан мыңдаған жылдар бұрын Нил бойы мәдениет
орталығы болғандығын осы өңірден табылған археологиялық қалдықтар, ертедегі
қалалар жұртынан табылған муралар дэлелдейді, Булардың ішінде, әсіресе,
тасңа басылған
иероглифтік таңбаларды, жазулар мен құнды деректерді зерттеу арңылы
ерте замандағы Египет мәдениетін дүние жүзі ғалым-двры дұрыс түсініп отыр.
Бұл деректерге царағанда, египеттіктер ертеден-ақ мәдениет-тің жоғарғы
сатысына көтерілген. Оларда сол кездің өзінде астрономиялық, географиялық,
геометриялық дұрыс түсінік болған. Жерді өлшеуді, есеп-ңисапты білген.
Сондықтан да, ер-тедегі Египет мәдениеті, оның жазуы, сызуы, Жерорта теңізі
ма-ңындағы елдердің, кейіннен европалықтардың мәдениетіне, жазу-сызуына
негізгі арқау болды.
Египеттіктер алдымен өз жерін, одан кейін, көршілес елдер жерін білген,
кейінірек олар алыс сапарға шығып, түрлі саяхат-тарға аттанып отырған.
Әрине, мұның езі басқа елдермен сауда қарым-қатынасын байланыстыру, ел
экономикасын жақсарту үшін жүргізілген. Мәселен, біздің жыл санауымыздан
көп бұрын, Фараон Асса билеп тұрған кезде, Египет қолбасшысы Урдурду, Пунт
жерінде болған.
Урдурдудан кейін Египет саяхатшысы — Киркуф тағы да оң-түстікке
аттанып, ол Урдурду болған жерден әрі барып, бақыт-ты елді ашып қайтты.
Бұл жайында біз 1892 ж. Асуан маңынан, Скиапарели ашқан Киркуфа жазуынан
оқып біліп отырмыз.
Фараондар Египетті билеп тұрған кезде оңтүстікке — Пунт жеріне түрлі
географиялық экспедициялар жіберіп отырды. Оның бірі Қызыл теңіз жағалауына
және Аден бұғазына жетіп, бұл өңірді ашып қайтты. Енді біреуі он екінші
Фараон кезінде Нил бойына Семенека дейтін жерге шекаралық бағана орнатып,
оған бұл оңтүстік шекара деп жазды. Бұдан кейін египеттіктер өзіне өмір
беріп тұрған құдіретті Нил өзені бойына экспеди-циялар аттандырып отырды.
Дегенмен Нилдің тап қай жерден басталатыны көпке дейін жұмбақ болып келді.
Бұл жұмбақтың сыры жиырмасыншы ғасырда ғана шешілді.
Египеттіктер бұл өңірдің оңтүстігін ертеден білсе де бұл өңір-ді өзіне
бірден қарата алмады. Әсіресе еркін жатқан аңыз елі — Пунтке — Нубиге
ықпалы жүрмеді. Оңтүстікке қарағанда, олар-дың солтүстікті—Жерорта теңізі
жағалауын зерттеуі әлдеқайда маңызды болды. Бірақ египеттіктер Жерорта
теңізі жағалауын білгенімен, мұнда кеме қатынасын айтарлықтай дамыта
алмады. Өйткені, теңізде жүзуді, теңіз қатынасы арқылы сауда жасауды.
Египет діні хош көрмейтін. Сондықтан, олар теңіз қатынасы ар-қылы сауданы
өзіне бағынатын финикиялықтар арқылы жүргізді. Кезінде египеттіктер Сирия
мен Палестинаға жиі-жиі шабуыл жасап, кейіннен сауда жасау арқылы бұл
жерлерді зерттеп біл-ді. Египеттіктер біздің заманымызға дейінгі 2000—1500
жылдары Сирияға шабуыл жасады, Сирия тауынан асып өтіп, Тигр мен Евфрат
өзені жағаларына жеткен. Египеттіктердің географиялық зерттеулері ерте
заманда-ақ елеулі болды, олар бір жағы Жер-орта теңізі жағалауын, екінші
жағы Нилдің орта ағысын және Сирия, Палестина жерлерін, Тигр, Евфрат өзен
бойларының гео-графиялың жағдайларын жаңсы білген.
7
Египеттің шығыс жағына, Евфрат пен Тигр өзені бойына — Месопотамия
жеріне, бұл өңірдегі екінші мәдениет орталығы болған Ассирия мен
Вавилонияға ерте заманда-ақ орналасқан. Әрине, Месопотамияға Египет
мәдениеті көп әсер етті. Бұлар ерте заманнан-ақ бір-бірімен қарым-қатынас,
сауда жасап отыр-ды. Біздің жыл санауымыздан бірнеше мың жылдар бұрын Ва-
вилон сауда керуендері оңтүстікке, батысқа, солтүстікке және шығысқа сапар
шегетін. Бұл ертедегі Ассирия-Вавилон сауда керуені жалғыз Египет цана
емес, алыстағы Үнді, Парсы жерле-рінде болғаны анық. Кейбір зерттеушілер
Вавилон керуені Евро-паға дейін де барған деп топшылайды. Вавилондықтардың
осын-дай сауда керуендерінің әр тарапқа шарықтауының нәтижесінде олар дүние
жүзі географиялық зерттеулерге елеулі үлес қосты. Атап айтқанда,
ассириялықтар мен вавилондықтар глобус пен жер шарының географиялыц
картасын тұңғыш рет 360 градусқа бөлді. Бұл географиялың нақты түсінік
кейіннен финикиялықтар-ға, гректерге тарады да, олардан европалықтар
үйренді. Вавилон болжаушылары аспан әлемін де зерттеді. Олар жұлдыздарды
белгіледі, жұлдыздарды бағыттап кемемен алысқа сапар шекті. Өздерінің
белгілеген жұлдыздарына шаян, скорпион, арыстан деп ат цойған. Бұл ертедегі
астрономиялық, географиялық түсі-нікті біраз кеңейтті.
Вавилондыцтардың түсінігі бойынша құрлық дүние жүзі мұ-хитының
орталығында болады, аспан әлеміне қосылған дүние жүзілік мұхитта күн қалқып
жүреді де, кешке қарай күн өзінің кақпасымен жер астына түседі, ертемен
шығыстан (қақпасынан) шығады, жер астында күннің патшалығы бар деп
түсінген. Бұл теріс түсінік вавилондықтардан басқа елдерге де тарап, оларда
әр түрлі діни көзқарастардың пайда болуына әсер еткен.
Египет пен Вавилон аралығы, батысы Жерорта теңізіне тіреліп жатқан жер
— ертедегі осы өңірді мекендеген ел атымен — Палестина деп аталды. Еврей
(гебре) басқа жағаның адамы деген мағынада, яғни Евфрат өзенінің арғы
жағасын мекендеген адамдар кейіннен осы өңірді жаулап алған Ассирия-Вавилон
ұрпағынан шыққан халық еврей деп аталған.
Еврейлердің бір ұрпағы — Израил көшіп келіп Египет жеріне орналасқан.
Оларды Египет фараоны өзіне бағындырып ұста-ған. Осылай бағынышты елді азат
ету үшін еврейлердің қам-қоршысы Моисей құдай еврейге еркін өмір сүру
үшін бал мен ақ сүт ағатын Палестина бойын мекендеуге әмір етті деп,
Вавилон билеушісі фараонның қарсылығына қарамастан Египет-тен қашып шығып,
бүкіл еврей атаулыны біріктіреді, содан Синай түбегіче шығып, мұндағы
көшпелі рулармен соғысады, бүкіл Сирия жерін жаулап алады. Сөйтіп өзінің
мемлекетін құрады. Біздің жыл санауымызға дейін шамамен 1000 жыл бұрын
еврей патшасы Давид және оның ұлы Соломон теңіз жағалауын жау-лап алып,
Египет, Вавилон, Иран, Кіші Азия және финикиялық-тармен сауда, қарым-
қатынас жасауды армандады. Біраң, әр түрлі себептермен еврей мемлекеті
Жерорта теңізінің батыс
жағалауын түгелдей қарата алмады. Бұл еңірді мекендеген ев-рейлердің
езімен рулас финикиялықтар ұзақ уақыт еврейлерге қарсылық көрсетіп, оларға
бағынбады. Сондыңтан Иордан өзені бойын жүздеген жыл мекендеген еврейлердің
географиялық зерттеулері шамалы еді.
Финикия — Жерорта теңізінің шығыс жағалауы мен Ливан таулары аралығына
орналасқан жер. Халқы — финикия тілінде сөйлейтін, ханаан тобына кіретін
солтүстік семиттер. Палестина-ны ертеде ханаан деп атаған. Ертедегі екі
ірголі ел — Египет пен Вавилон арасына орналасқан финикиялықтар бұл екі
мемлекетке де бағынып, екеуінің де экономикасын ұштастыра берді. Мықты
ағаштан үлкен кеме жасап, Жерорта теңізін, оның жағалауларын шарлап жүзді.
Басқа теңіздер жағалауына да кемемен жүзіп барды. Сөйтіп, ертедегі
египеттіктер, ассирия-вавилондықтар және еврейлер Жерорта теңізінін,
толқынына таңырқап қараға-ны болмаса, оған кеме түсіріп зерттеу жүргізбеді.
Керісінше, финикиялықтар тарихта тұңғыш рет Жерорта теңізіне кеме түсі-ріп,
оның зерттеушісі болды. Теңіздегі зерттеу жұмысына белсе-не кірісіп, басқа
елдермен қарым-қатынасты күшейтті. Финикия-лықтардың қай уақыттан бастап
Жерорта теңізіне кеме түсіргені белгісіз, бірақ біздің заманымыздан 1500
жыл бұрын Кипр ара-лы оның отары болғаны анық. Сондай-ақ финикиялықтар Эгей
теңізінің көптеген аралдарын, онын, жағалауларын да отарлаған. Олар
Египетпен, Солтүстік Африкамен, Сицилия, Сардиния арал-дарын мекендеген
елдермен, Оңтүстік Франция, Испания елде-рімен сауда жасасқан. Сөйтіп,
Жерорта теңізі сауда қарым-қа-тынас, мәдениет орталығы болған. Осыларға
орай финикиялық-тардың географиялық зерттеулері де елеулі, әрі жаңадан
ашқан жерлері, жағалаулары, аралдары көп болды.
Финикиялықтар Кіші Азияға, батысында Европа жағалаула-рына,
оңтүстігінде Африка жағалауларына товарларын апарып, алтын мен күміске,
қолаға айырбастап отырған. Египет пен Ва-вилонға өте цажет түсті металдарды
және құлдарды саудалап және оларды ұстап алу үшін финикиялықтар Жерорта
теңізі мен Гибралтар бұғазынан өтіп, Атлант мұхиты арқылы Европа-ға және
Африка жағалауына дейін алыстап жүзе берді. Осының нәтижесінде Жерорта
теңізі жағалауларында гаваньдар, қала-лар көбейді. Енді финикиялықтар Тира,
Сидона қалаларын өз отарына айналдырды. Босфор бұғазын ез қолына алып, оған
Кальта деп аталатын бекініс салды. Кейіннен оны гректер Кал-хедон деп
атады. Жерорта теңізінің ортасындағы Мальта, Кипр, Крит аралдарын
финикиялықтар өзіне қаратып алды. Кейін бұл аралдарды соғыс қамалының,
сауданың және географиялық зерттеулердің орталығына айналдырды.
Финикиялықтар Жер-орта теңізіндегі Матс-Эль қаласын Кұдай гаваны деп
атады. Бұл теңеу оның сол дәуірдегі берік қамал екенін керсетеді.
Финикиялықтар дүние жүзі география ғылымының дамуына көп еңбек сіңірді.
Олар тұңғыш рет дүние жүзінің екі үлкен құрлығына (материгіне) Европа, Азия
деп ат қойды. Финикия-
лықтар Жерорта іоңізінің шығысындағы құрлыңты асу, баты-сындағы
құрлықты эреб (батыс) деп атады. Бұл атауларды кейіннеи гректер өзінше
өзгерте келіп, Азия және Европа деп атады.
Финнкиялықтар сол кездегі озық Азия мәдениетін, техника-сын
Ұл.ібританияға таратты. Европаға металдан жасалған бұ-йымдар апарды. Ол
кезде европалықтар тастан жасалған бұ-йымдарды пайдаланатын. Сөйтіп, ерте
заманда азияльщтар Европаны ашты, оған мәдениет таратты.
Жер шарындағы тұңғыш теңізші — финикиялықтар тоқыма-дан түрлі киім
тігуді басқа елдерге таратты. Сондай-ақ олар ертеде балшықтан, шыныдан ыдыс
жасады. Әр түрлі елдерде болған финикиялықтар сол елдердің тіл дыбысын, сез
құрамын салыстыра келіп, алғашқы әріптерді ойлап тапты, яғни ескі ие-
роглифтерді өзгертіп, оның алғашңы нұсқасын дұрыс жазды.
Ертедегі финикиялықтардың ата-бабасы карфагендер де Жерорта теңізін
білді. Біраң, олар туралы деректер өте аз. Карфагендердің жайын біз грек
әдебиетінен білеміз. Әдебиет деректеріне қарағанда, біздің жыл санауымызға
дейінгі 470-жылы Ганно Африка жағалауын отарлауға барған. Экспедиция-ға
отьіз мың адам ңатысқан. Бұл экспедицияның тарихы әуелі понт тілінде
жазылып, кейіннен грек тіліне аударылған. Бұл Ганноның Кемемен дуние жүзін
айналып шыққаны делінеді. Кейде оны Карфаген саяхаты дейді. Ганноның бұл
еңбегі ерте заманнан біздің з-^манымызға д йін жеткен өте маңызды бір-ден-
бір тарихи геогпафиялыц де^ ж.
Үнділер мен малайялыктар. іртедегі Үнді мемлекеті Инд
және Пэнга өзендері бассейні мон Гималай тауларының аралы-
ғын мечендеді. Бұяар біздің заманымызға дейінгі 1000 жылдар
шамасы бурын Иран және Месопотамиямен сауда қарым-қаты-
насын ңұрлыцпен де, сумен де жүргізіп отырды. Солтүстік және
Оңтүстік үнділердің мәдени, сауда ңарым-қатынасы езара ты-
ғыз байланысты еді. Өйткені, ол кезде бұл өңірдің бәрі де,
Шығыс та, Орталық Азия да түгелдей будда дінін қабылдаған.
Үндістанда, Орталық Азия халықтарында бұл діннің ықпалы
күшті болған. Біздің заманымызға дейінгі III ғасырда Үндістан
имперагоры Магадха Ашока будда діншілдерінің көмегімен кер-
ші іргелес елдерге дін таратып, олармен ңарым-к,атынас жасэп
отырды. Сөйтіп, Ашока дін таратушыларды Египетке, Сирияға,
Ливияға, Грецияға, тағы басңа жерлерге аттандырды.
Біздің заманымыздың бірінші ғасырында үнділер будда дінін Тибет
төңірегіне, Малакка түбегіне, Малайя архипелагының көптеген аралдарына
таратты. Осы кезде Индонезияның басты аралдары Суматра мен Ява ашылып, ерте
замандағы елдердің географиялық түсінігі кеңи бастаған еді. Сөйтіп,
Индонезия аралдарына үнділер келіп қоныстана бастады.
Сол кезде үнділердің құрлықтағы географиялық зерттеулері күшті болса,
малайялықтарда теңіз жағалауларын кемемен зерттеуі басым болды.
Малайялықтар өздерінің жеңіл кемесі-
10
мен бүкіл Индонезия аралдарының жағалауларын аралап шық-ты. Олар
Борнео, Целебес және Молукка аралдарын ашып, олардың тұрғындарымен сауда,
ңарым-қатынас жасап отырды. Кейіннен, Мадагаскар аралын ашып, оған өздері
көиіп барып орналасты.
Ертедегі парсылар. Біздің жыл санауымызға дейінгі VI ға-сырда Кир II өз
империясына Батыс Ирандағы парсыларды қо-сып алып, Арменияға,1 Кіші Азия
мен Месопотамияға ықпал жасады. Бүдан кейін Кир II Солтүстік Ирандағы
кешпелі елдерді жаулап алды. Парсылардың солтүстік жорығы Гиркан (Каспий)
теңізін ашты. Кейіннен оны парсы әдебиетінен алып, грек ой-шысы Геродот
толық сипаттады.
Парсылар Копет-Даг тауынан асып, Карақұмды көктей өтіп, Орта Азия мен
Оңтүстік Қазақстан жерінде болды. Олар Окс (Амудария), Яксарт (Сырдария)
бойларын, Хорезм маңын біл-ді, Ферғана ойпатында болды. Кейінірек Орта Азия
мен Қазақ-стан жері Орталық Азиядан Европаға баратын жолдың үстінде болды,
сондықтан шапқыншылар бүл өңірдегі елдерді дүркін-дүркін күйзелушілікке
үшыратып отырды.
Гректер. Жерорта теңізінің, оның ішінде Эгей теқізі жаға-лауына
ертедегі гректер орнығып алып, өз ықпалын тсрт құбы-ласына бірдей таратты.
Гректердің батыс және солтүстік жо-рықтары қанатын кең жайды, олар біздің
заманымызға дейінгі кездің өзінде-ақ Европаның көп жерлерін ашты. Сондай-
ақ, гректер Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, Дунай, Дон өзендері
бойларын отарлап алды. Сол кездегі грек отарына Орта Азия мен Оңтүстік және
Батыс Қазақстан жерлері кірді,— дейді кейбір зерттеушілер.
' Ертедегі гректердің нәтижелі географиялық зерттеулері бірнеше теңіз
сапарларында толығырақ дәріптеледі. Бұған ең алдымен әйгілі Аргонавтар
экспедициясы жатады. Тегінде, Ар-гоновтар аңызы ертедегі гректердің алысқа
сапар шеккен экс-педиция бағытына негізделіп айтылады. Аңыз ете құнды,
өйткені ол сол кездегі гректердің бүкіл Жерорта теңізіндегі, оның жаға-
лауларындағы жаңадан ашқан жерлерін, Азия, Европа жайында дұрыс
түсініктерін көрсетеді. Оны Одиссея сапары анықтай түсе-ді. Сондыңтан
Аргонавтар аңызьі Одиссея мен Илиаданын, таң ғажайып оқиғалары сол кездегі
грек география тарихын бейне-лейтін аса құнды ғылыми деректер болды. Кейбір
зерттеуші-лердің болжамына және Аргонавтар аңызына царағанда, бұл
экспедиция біздің жыл санауымызға дейінгі 1350 жылы бастал-ған тәрізді.
Экспедиция ұйымдастырудағы мақсат аңыздағы А л т ы н ж а б а ғ ы н ы
іздеу болған. Аргонавтар Ңара теңізде, Колхида ойпатында болып, кейіннен
алтын жабағыны қолға түсіріп, зор қиыншылықтарға кездесіп, өзінің шыққан
жолымен Грецияға қайта оралады.
Эгей теңізінің Европалық және Азиялық жағалауларын ме-кендеген
халықтардың ала ауыздығы біздің заманымызға дейін-гі 1193 жылдан 1184 жылға
дейін, яғни 10 жылға созылған — Троян со^ысына әкеліп соққаны белгілі.
Сөйтіп, ерте замандағы гректердің географиялық түсінігін көзге елестететін
Илиада және Одиссея дейтін екі тарихи поэмасын шығарды. Оны гректің
соқыр ақыны Гомер жазған. Ақын шығармаларын біздің жыл санауымызға дейінгі
VIII—VII ғ. жазған, бірақ оқиға одан әлдеқайда бұрын, XII ғ. кезінде
болғанға ұқсайды. Ақыннын, бұл шығармаларына арқау болған, грек тарихындағы
шындын; оқиға, сондыңтан қаһарман жыр халық аузында үзілмей келе жатыр.
Иливда оқиғасы Троян соғысы кезінде, ахиллдықтар Кіші Азия қаласы
Троянға немесе Илионға шабуыл жасаған кезде туған. Аі', Одиссея оқиғасы
одан кейін болған. Мұның негізіне грек патшасы Одиссейдің кемемен жасаған
саяхаты арқау бол-ған. Ол еліне ұзаққа созылған Троян соғысы аяқталған соң
ора-лады. Бұл екі поэмадан сол кездегі гректердің саяси құрылысы,
экономикасы, тарихы, географиялық түсінігі қандай дәрежеде болғандығын
байқауға болады. Ф. Энгельс ңоғамның сол кез-дегі дәуірін әскери-
демократиялық дәуір, кейінірек соның негізінде грек мемлекеті құрылды,—
дейді.
Бұл екі поэмадан Гомердің географиялыц түсінігі керініп отырады. Оқиға
өте әсерлі. Бірақ Гомердін, географиялық түсі-нігі Эгей теңізі жайында
болып, одан арғы жер — Жерорта те-ңізінің батыс, Қара теңіз маңы туралы
деректер көрсетілмеген.
Илиада грек болмысының ішкі жағдайын дәріптейді де, Одиссея алысқа
сапар шеккен жорық жағдайын әңгімелейді. Бұл оқиғаларға қарағанда, Гомерге
Кіші Азия жағалауы, Египет және Ливия жерлері белгілі екендігі байқалады.
Ақын шығыс пен батысты ғана меңзейді, оның солтүстік, оңтүстік деген ұғы-мы
жоқ, солтүстікті батысқа, оңтүстікті шығысқа қосады. Шы-ғыс күнге жақын,
батыс одан алыс... Күн шығыста жерді айналып жатқан Өзен-Мұхиттан1 шығып,
батыстағы сол Өзен-Мұхитқа қайта батады деп түсінеді. Жерді ол дөңестеу
жазық, оны Өзен-Мұхит қоршайды деп білді, теңіз деген түсінігі жоқ.
Көгілдір аспанда шығыстағы судан шығатын күн батысқа қарай қалқиды. Күнді
айналдыратын, желді соққызып, жерді сілкінді-ретін, булт көтеріп күн
жауғызатын, нажағай шартылдап жай түсіретін құдай деп білген. Жер ауамен
қоршалған, оның биік тау басында құдай тұратын жерін Эфир, жел құдайын
Эол деп атайды. Аспанды Аида, жер астын —Тартар дейді. Адам өлгеннен
кейін оның жаны Аида түнегінде сезімсіз жағдайда болады,— деп түсінеді.
Міне, ертедегі гректердің, Гомердің гео-графиялық әлем туралы түсінігі
осындай болған. Сөйтіп, ерте за-манда финикиялықтардан, парсылардан кейін
дүние жүзілік толығырақ географиялық деректер гректерге көшті. Гректер
бүкіл Жерорта теңізі, Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын,
құрлықта Қырым, Кавказ жерлерін өз ықпалына қаратып, оларды толығыраң
зерттеп, наңтылы дұрыс деректер қалдырды. Сон-дықтан, біз грек саяхатшы-
географтарына төмонде толығырак; тоңталамыз.
Геродот (б. з. д. 485—425). Геродот — гректерден шыңңан ең көрнекті
ғалым-географ. Оны тарих ғылымының және гео-графия ғылымынь ң атасы
дейді. Геродот Кіші Азиядағы Гали-карнас қаласынд :• көп жерлермен
байланысы бар, белгілі бай-көпес семьясында туған. Ол 464 ж. белгісіз
жерлерді зерттел білу үшін саяхатқа шыңңан. Геродоттың өмірбаяны
оншама аның емес, бірақ оның ертедегі гректен шыңқан атақты тарих-шы,
саяхатшы, гестраф екендігіне ешкім де шүбә келтірмейді. Ол жоғарыда
айтылған Карфаген саяхатшысы Ганнодан кейінгі бүкіл Греция колониясын
аралаған ертедегі белгілі саяхатшы. Геродот египеттіктердің әдет-
ғұрпын, тарихын асңан шеберяік-пен жазады. Египет пирамидаларын
зерттейді. Бұдан кейін саяхатшы эфиопиялықтарды, финикиялықтарды
Сирия және Палестина деген очерктерінде жазады. Геродот Аравия
түбе-гіне барып, арабтар, Ассирия, Вавилон тарихын жазады. Парсы-ға барады.
Бұдан соң атақты саяхатшы Мидияда болып, Мидил тарихымен танысады, Ол
Ңара теңіз бен Каспий теңізі жағалау-ларында болады. Каспий-Лң басқа
теңіздермен байланысы жоқ деп дұрыс түсінеді. Касп"йге үлкен екі өзен құяды
дейді. Онысы Еділ мен Жайық өзені болуы мүмкін. Саяхатшының түсінігіне
Карағанда, Каспийдің батысы таумен (Кавказбен) қоршалған, шығысы
кілең жазың болады. Қара теңіз бен Каспий теңізі ара-лығындағы далада
скифтер мекендеген. Отырықшы скифтер Танаис (Дон), көшпелі скифтер
Борисфен (Днепр) бойын мекен-дейді. Геродоттың Қара теңіз, Каспий,
Азов теңіздері, Истр (Дунай), Борисфен (Днепр), Тан. ю (Дон) өзендері
туралы жаз-ғандары нақты гөографиялық деоектер болып саналады. Скиф жеріне
ағаш өспейді, Каспийдің батысын алып жатңан Кавказ тауы өте биік,
оны әр түрлі таи іалар мекендейді. Каспийдің шығысы кілең жазық емес,
оның үлкен тауында әр түрлі ңазба байлықтар бар,— деп жазады Геродот. Ол
Урал тауы болуы мүмкін. Геродот өмірінің соңғы езінде Италияға
келіп тұрған кезінде біздің заманымызға дейінгі 406 жылы қайтыс
болған. Геродоттан қалған тарихи географиялың материалдардың дү-
ние жүзілік маңызы бар.
Пифей. Ертедегі гректерде Геродоттан кейінгі кернекті саяхат-шы Пифей
болған. Ол финикиялықтар отары Марсельде туған-дьщтан Марсельдік деп
аталған. Пифей қажырлы саяхатшы, теңізші-географ, әрі астроном. Пифей б. э.
д. 340 ж. бір ғана кемемен жүзіп, Атлант мұхитын аралады. Ол Европа жа-
ғалауларын жиектей, Ла-Манш бұғазынан өтіп, белгісіз бір арал-ға жетеді.
Аралдың солтүстігін орай өтіп, оны жердің шеті деп есептейді. Пифей аралды
Альбион (Ақ арал) деп атайды. Бұл Англия жері, Британия аралы еді. Пифей
аралда біраз тұрып, жергілікті адамдармен сауда жасасады, адал,
қайырымды, мо-
14
мын тұрғындар алыстан келген кемені таңырқап қарсы алады,
саяхатшылар олардан қола алып қайтады.
Саяхатшы Британия аралының солтүстігінде жүзіп жүріп, Аркад аралын
ашады, одан әрі тағы алты күн жүзіп, Фул жері-не шығады. Тегінде, бұл не
Норвегия, не Исландия аралы болуы ықтимал. Пифей бұдан арғы жерде теңіз жоқ
дейді. Демек, ол түк көрінбейтін солтүстік тұманын айтса керек. Ол біздің
жыл санауымыздан 340 ж. бұрын айдың теңіз суына әсерін анықтап, соның
салдарынан судың дүркін-дүркін көтерілуі мен қайтуына дұрыс ңорытынды
жасады. Пифей езінің солтүстікке жасаған екі саяхатының нәтижесін жазып
ңалдырды: біріншісі — Мұхит сипаттамасы, екіншісі — Дәуір деп аталған.
Бізге саяхатшы-ның бүл еңбектерінің кейбір үзінділері ғана жеткен.
Аристофан (б. з. д. 446—385 ж). Ол аса көрнекті грек ақыны, оның жазған
44 комедиялың пьесасының 11-і біздің заманымыз-ға жеткен. Бұлардың ішінде
география ғылымына қатысы бары Бүлт деп аталатын комедиясы. Мұнда ол грек
ғалымдарының жердің көлемін қалай өлшегенін дәріптейді. Жазушы ғалым ол
кездегі географиялық картаның жер жағдайын білуде маңызды ңұрал екендігін
көрсетеді, оны танып білмегендерді сынайды. Грек зерттеулері кеңейіп,
кемемен Жерорта теңізін аралап, Европа мен Африка жағалауларын білч
бастаған кезде, көпте-ген ғалымдар, тарихшылар, ақындар, жазушылар,
саяхатшы-лар, географтар, теңізшілер шықты. Бұлардың философиялық
еңбектерінде, табиғатқа көзқарасында екі түрлі ағым, бір-біріне қарама-
қарсы екі түрлі көзқарас көріне бастады. Оның бірін-шісі — материалистік,
екіншісі — идеалистік ағым.
Гректің ертедегі материалистік мектебінің негізін қалап, дамытқан
атақты ғалым-философ — Демокрит (б. з. д. 460— 370 ж.), идеалистік
мектебінің негізін ңалап, дамытқан атақты философ — Платон (б. з. д.
427—347). Бұл екі мектеп өз за-манында бір-бірімен үнемі қарама-қарсы
болды. Платонды жақтаушы ғалымдар, оның шәкірттері қайшылықты оде^н әрі
күшейте түсті. Сондықтан Демокрит өлгеннен кейін оның аса ңұнды
кітапханасын, еңбектерінің кебін Платонды жақтаушы-лар өртеп жіберді.
Бұлардың философиялық еңбектерінде, сондай-ақ олардың әлемге,
жаратылысқа көзқарастарында, географияға қатысы бар көптеген мәселелер
болды. Демокрит те, Платон да зама-нында Жерорта теңізі маңына саяхатқа
шығып, географиялық зерттеулер жүргізді. Мысалы, Демокрит сол кездегі
гректің үлкен қалаларында, кейбір отарларында өзінің материалистік
көзқарасын таратып, оны өмір шындығымен байланыстырды. Сол сияқты Платон да
Египет, Италия, Сицилия елдерін аралад саяхатқа шыққан. Бірақ ол өзінің
саяхатын жазып қалдырмады. Оны Әлемге саяхат деген атпен езімен бірге
саяхатта болған Евдокс дейтін адам жазды. Платон өзінің философиялық еңбе-
гінде көбінесе реакцияшыл афин ақсүйектерінің мұңын мұңдап, жоғын жоқтады,
шындықты бұрмалады. Ол өзінің Федон дей-
15
тін шығармасында әлем кіндігі Жер деп жазды және Атланти да материгін
іздеп табамын деп әуреленді.
Ксенофонт (б. з. д. 430—355). Ол Афиныда туып, жас ке-зінде Сократтың
шәкірті болған. 401 ж. грек әскеріне жалда-малы солдат ңьізметін атқарады.
Кейіннен ол гректің 10 мың әскерін Отанға аман алып қайтып көзге түседі.
Грецияға қызмет етеді. Бұл үшін гректер оны қудалайды, мал-мүлкін тонап ала-
ды. Ксенофонт өзіне патшаның сыйлыққа берген жерінде 20 жыл бойы
әдебиетпен, жер шаруашылығы және аңшылыңпен шұғылданады. Өмірінің ақырғы
кезінде гректер оны ақтайды, 355 ж. Коринф қаласында қайтыс болады.
Ксенофонт артына әр түрлі құнды еңбектер қалдырды. Бұ-лардың ішіндегі
география ғылымы тарихы үшін маңыздыла-ры —Анабасис, Грек тарихы,
Сократ туралы естелік, Апология сократа, Киропедия (Кир тәрбиесі)
деген еңбек-тері. Анабасис деген еңбегінде 10 мың грек әскерінің жо-
рықтан Отанына оралғандығы, олардың жолда көрген ңиын-шылығы, жер жағдайы,
ауа райы сөз болады. Анабасис—• жеті кітап. Бұл Ксенофонттың ең басты
шығармасы, оның гео-графия ғылымы үшін маңызы бар. Ксенофонт Анабасистің
бірінші кітабының бесінші тарауында былай деп жазады: Пат-ша Кир әскері
Аравия шөліне түсті, оц жақта Евфрат. Бұл жер-лер мидай жазық, тек қана
жусан өседі. Кейде бірен-саран бұта, қамыс, құрақты шөп кездеседі. Кей
жерлері мүлде жалаңаш, кұлазып жатыр. Жануарлары әр түрлі: жосып жүрген
құлан-дарды, қара-цұрым құстарды, жабайы ешкілерді, қаптай ұшқан
дуадақтарды көресің. Бұл жануарлар аі ;ы әскерлердің алдын орайды. Құландар
үйір-үйірімен үрке жөңкіліп, қуғыншыларды тосып тұрады, жақындағанда тағы
да жоси жөнеледі, ұстап ал-ған бір құланды сойды да етін асты, құлан еті
бұғы етіне ұқсай-ды... Қанша қуса да бірде-бір түйеқұс ұстатпады.
Ксенофонт екінші кітабының төртінші тарауында қызық де-ректер
келтіреді. Кир әскері Миддейге жетті, одан да әрі өтті. Миддей күйген
кірпіштен ңаланып, бетонмен бекітілген, ені 20, биіктігі 100 фунт, ұзындығы
20 пара санг болып есептеледі. Миддей Вавилоннан алыс емес. Төртінші
кітаптың бірінші та-рауында: Кир әскеріне қарсы келе жатқан Эллан әскері
Тигр-ден өте алмады да Кардук тауынан асып кетті...— деп жазыл-ған.
Аристотель (б. з. дейінгі 384—322). Бұл ертедегі, атақты грек философы,
өз заманындағы ғалымдардың алыбы, ғылым-ның барлық салаларын зерттеп өз
үлесін қосқан ғалым. Арис-тотельдің жазғандары логиканы, психологияны,
педагогиканы, жаратылыс тануды, тарихты, саясатты, этиканы және эстетиканы
түгелдей қамтиды. Бірақ ол өмір бойы материалистік және иде-алистік
көзқарастың екі арасында болды. Ғалым құлдық дәуір-де, құлданушылар мен
құлдар арасындағы қайшылық сонша-лықты шиеленіскен кезде өмір сүрді.
Аристотель құлдың дәуір-ді мәңгілік дәуір деп білді, ңайшылықтарды өз
ара келістіріп
16
шешпекші болды және ол үстем таптың мүддесін жақтады. Аристотель грек
отары Стагир қаласында туды. Сондықтан онын есіміне Стагрит қосыла
айтьідады, Оның әкесі Никомах Македония патшасы Аминт II сарайындағы
дәрігер болған. Ари-стотель он жеті жасында (367 ж.) Афиныға келіп Платон
ака-демиясында оқиды, 20 жылын осы академияда өткізеді. Ол Афиныдан Платон
өлгеннен кейін кетеді. Македония патшасы Филипп өз ұлы Александрдың
тәрбиешісі ету үшін Аристотель-ді шақыртып алады. Аристотель 8 жыл
Александрдың тәрбие-шісі болады. 335 жылдан бастап Аристотель Афиныда күн
са-йын халыққа арнап лекция оқиды: ертемен дайындығы бар, бі-лімді,
мемлекет адамдарына, кешке қарай — жалпы жұртқа лекция оқитын. Александр
Македонский өлгеннен (323 ж.) ке-йін Афин шонжарлары Аристотельді қуғындай
бастады. Сон-дықтан ол Афиныдан кетіп, Эвдейск қаласында біраз тұрған соң
322 жылы ңайтыс болады.
Аристотель ғылымның барлық саласынан көптеген еңбек жазып қалдырды.
Оның өмірін, еңбектерін зерттеушілер, ғұла-маның атаулы еңбектерінің өзі
1000-ға жеткен дейді. Аристотель еңбегінің көбі негізінен диалектикалық
бағытта жазылған. Марксизм-ленинизм классиктері — К. Маркс, Ф. Энгельс, В.
И. Ленин Аристотельді ертедегі грек философтарының ішінде-гі ен, көрнектісі
деп білген. Аристотель философиясы орта ғасыр ғалымдарына да көп әсер етті,
бірақ олар оның ілімін бұрмалады, өзгертті, бұзды. Бұл туралы В. И. Ленин
оны жан-сыз схоластикаға айналдырды,— деді. Аристотель география ғылымы
жөнінде де мол мұра қалдырды. Географияға қатысты жеке трактовкалар,
ұғымдар оның көптеген еңбектерінде кез-деседі. Бұлар өте-мөте
Метеорология (4 кітап), Аспан, Әлем (4 кітап), Жаратылыстың негізг^
,заңдары (8 кітап), Жасалу және жойылу жайында (5 к]^!]), Жануарлар (4
кі-тап), Өсімдіктер деп аталатын еңбектерінде айтылған. Арис-тотель
тұңғыш рет әлем заңдылығын-о.^.ы еңбектерінде айтады. Оның тұспалдауынша,
аспан әлемі өте альіста, езгермейді, ал жер өзгерісте боладІЙ,* ^&р^
зат+ардйнгV ңұралғандықтан жер қозғалмайды. Аристотель
Шзіиің^филос^фиясының негізіне от-ты, ауаны, жерді және суды алады.., ,
Аристотель Пифагорд-й^;'Жёр-*-шар деген түсінігін ңабыл-дап, бұл
ұғымды ілгері дафытадьи. Жылды 365 күнге бөлу, ай-дың, күннің тұтылу
себеіхтерін дұрыс дәлелдеп берді. Әлем туралы оның кеңінен оиластырып
.асаған философиялық тү-сініктерін кейіннен Птоледлей,. Коперник, ілгері
дамытып, дұрыс қорытынды жасады. Казі^гі мектеп^^рқулығынан өзіміз оқитын
Жер жағдайын, Жердің Чііар тәрізді екейдігін Аристотель тұң-ғыш рет
дәлелдеп берді. Заманында көптеген ғалымдар оған сенбеді. Аристотель-
"Ө^інгң' ұстазы Платонныңидеалистік көзқа-расына ңарсы тұрды. Өзг көбінесе
реалистік-материалистік бағытта болды. Жердің кёлеңкесі айғә.түседі және
күн ^әулесі
'■'-. ' ■" '
І! 17
жер шарының әр нүктесіне әр түрлі көлбеуде түседі дей келіп, жер
бетіндегі географиялық белдеулерді, яғни ауа райын, оның әр түрлі
болатындығын көр;етті. Сондай-ақ, Аристотель жер бетіндегі өсімдіктердің,
жануарлардың түпкі тегі бір екендігін, олардың өзара байланысын дұрыс
шешеді. Мұны дәлелдеу үшін Үнді пілі мен Африка пілі негізінде бір түсті,
айырмасы аз, ендеше бір келде бұл құрлықтар бірге болған деген қоры-
тындыға келеді.
Аристотельге — ұстезына—Александр Македонский жорық-пен жеткен жерінің
географиялық жағдайы, тарихы, этногра-фи; сы жайында материалдар жіберіп
отырған. Бұларды Арис-тотель зерттеп, дүрыс көзқарас туғызған. Аристотель
көптеген ме^лекеттік конституция жазьт, мемлекетті нығайту жолын көзледі.
Ол философтардың негізгі міндеті әлемді дұрыс тану, ол 'шін жаратылысты
әр жацты зерттеп білу керек деген
қор ,ітындыға кещп.
Ллександр Макодонский (б. з. дейінгі 356—323 ж.). Александр
Македонскийдің жорығы ертедегі гректердін, географиялық түсінігін кеңейте
түсті, аты аңыз болған Үндістанды ашты, Таяу Шыысты, Персияны, Каспий
теңізі маңын толығырак; таныстыр-ды. Енді гректердің білетін жер көлемі
бұрынғыдан төрт есе ұлғайды. Әсіресе, Александр Македонский жорығында оның
бұйрығымен әскер басы Неархтың теңіз зерттеуі география ■ғылымына елеулі,
эрі бағалы із қалдырды.
Александр Неәрхтың Үндістаннан Персияға кемемен жүзіп
бару мүмкіндігін білу үшін, Инд өзенінің сағасынан Евфрат
өзенінің сағасына дейін бүкіл Үндістан жағалауын зерттетпек
болды, демек, Үндістаннан Месопотамия арқылы Вавилонияға
жол тартпақ болды. Осы мақсатты көздеген император біздің
заманымызға дейінгі 326 жылы Инд өзенінің жоғарғы ағысында
текіз экспедициясын құруға бұйрық берді. Бүл жорыққа арна-
лып 2000 теңізші-жауынгерді алып жүретін 80 кеме дайындал-
ды. Неарх бастаған экспедиция Үнді мүхитында жүзіп, оның
суын, жағалауын зерттей отырып, сансыз көп қиыншылықтарды
бастан кешірді, алты айдан соң аман-есен Евфрат өзені сағасы-
нан шықты. Сөйтіп, тұңғыш рет Үнді мұхитына, Кіші Азиядан
Үндістанға баратын кеме жолы ашылды. Басқаша айтқанда, сол
кезге дейін белгісіз болған Үндістанды ашты. Неарх езінің сая-
хаты туралы жазып отырды, бірақ оның жазғандары біздің за-
мааымызға жетпеді, біз Неарх экспедициясы жайындағы дерек-
терді грек тарихшысы Флавия Ариананың Үндістан тарихы
деген кітабынан білеміз.
Македонский 330 жылы Орта Азияға шабуыл жасады. Гиркан (Каспий) теңізін
зерттеуге экспедиция аттандырған. Бұл экспеди-цияның мақсаты — Каспий
теңізінің солтүстік теңіздермен ұш-тастығы бар-жоғын анықтап, сол арқылы
Үндістанға кемемен баруды білу еді. Экспедиция Каспийдің шығыс жағында
болды, оған цұятын өзендерді анықтады, бірақ теңіздің солтүстігі бұғаз
арқылы солтүстік теңіздерімен ұштастығы бар деген теріс қорьь
18
тынды жасады. Тегінде, ол кезде зерттеушілердің бұғаз деп түсінгені —
Волга сағасы болуы мүмкін. Дегенмен, бұл экспеди-ция да гректерді Каспий
маңымен, Волга, Амудария, Сырдария өзендерімен таныстырды. Оның әскері
Ашхабадта 21 күн аял-дап, Орта Азия жеріне әлденеше шабуыл жасайды,
қайтарында Гиндукуштан өтіп, Үндістанға аттанады. Бірақ оған жете алмай
Отанына оралады.
Македонский жорығының тарихи маңызы өте зор. Бұл жо-рық — тарихта бұрын-
соңды болып көрмеген үлкен жорық. Ас-қар-асңар таулардан, құлазыған
шөлдерден көп әскерін аман алып шыққан Александрдың жеңімпаз өнегесіне
ешкім де тең келе алмайды. Төменде оның жорығының географиялық маңы-зына
тоқталамыз. Александр әскерінде өзімен бірге алып жүрген сол кездегі
ғылымның барлың саласының өкілдері болды. Та-рихшы, ақын, жазушы, жүрген
жерлерін өлшеп отыратындар, ауа райын, жер жағдайын байқаушылар, демек,
оның жорығын-да ғалымдар штабы өз алдына бір төбе еді және оған импера-тор
үлкен мән беріп отырған. Оның осылай ғылымға назарын аударған ұстазы
Аристотель еді. Ол тіпті өзінің ұлы жорығы кезінде жиналған тарихи,
географиялық материалдарын ұста-зы — Аристотельге жіберіп те отырды,— дедік
жоғарыда.
Біздің заманымызға дейінгі соңғы екі ғасырда дүние жүзілік ғылым-
білімнің орталығы Александрия болды (Александр Ма-кедонский Нил сағасына
орнатқан жаңа қала). Мүнда ғұламалар-ға арнап ғылым сарайы салынды, оны
музеумом деп атады, әр түрлі орта, жоғары дәрежелі оңу орындары ашылды,
дүние жүзілік маңызы бар ең үлкен кітапхана ашылып, оған адам ба-ласы
жаралғаннан бергі барлық тілдегі аңыз, әңгімелер, қол-жазбалар, кітаптарды
жинады. Ғұламалар бұл асыл мұраларды зерттеді. Александрия музеумомына
көптеген ғұламалар жиыл-ды. Бүлардың ішінде де әлемге аты әйгілі ұлы
ғұламалар—Ге-родот, Эвклид, Эратосфендер де бар еді.
Бұл ғұламалар және тағы басқалары сонау бір ерте заман-дарда-ақ
Александрия қаласында отырып, дүние жүзі ғылымы-на ғасырлар бойы өшпес із
қалдырып, ғылымның барлық сала-сына зерттеу жүргізді. Осы күнгі астрономия,
математика, физи-ка, география, геология, минералогия, климатология тағы
басңа толып жатқан ғылымдарды терең зерттеп, дамытып отырды. Әрине, олардың
зерттеуінде, кейбір қорытындыларында жетпей жатқан жағы да бар шығар,
біраң, олардың тұңғыш рет жасаған бағдарлы қорытындылары ғылымға өшпес із
қалдырғаны дау-сыз. Өйткені олар өздерін ңоршаған айналаны, әлемді,
аспанды, жерді диалектикалық көзңарас тұрғысында дұрыс зерттеді. Бұл
ертедегі дұрыс түсініктердің бірқатары орта ғасырларда өзгерді.
Эратосфен (б. з. д. 276—194). Эратосфен әр жақты ете білгір ғұлама
болды. Әсіресе, география ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. Ол ең алдымен
асңан географ, астроном, математик, философ әрі ақын болған адам. Эратосфен
Кирен қаласында туған. Ол Александр кітапханасьінда жаратылыс тану
ғылымын,
19
әсіресе географияны зерттеуге көп күш салды, география деген түсінікті
нақтылап, басқа жаратылыс тану ғылымдарынан бөліп, тұңғыш рет ғылыми жолға
қойды. Бұл ғылымның міндеті планета-мызды зерттеп білу деп, оған өзі
цұлшына кірісті. Ол Жерді тұңғыш рет ғылыми тұрғыда дұрыс өлшеп берді.
Эратосфен Аристотельдің Жерді шар тәрізді деген пікіріне қосыла отырып, оны
нақты математикалық цифрлармен өлшеді. Сөйтіп, Эратос-фен математикалық
географияның негізін салушы болды. Эра-тосфен езінің жер өлшеу ғылымын
Географика деп атады. Ол Жердің шар екенін дәлелдеп есептеп шығару үшін
оның әрбір нүктесіне күннің түсіретін көлеңкесін зерттеді.
Эратосфеннің география ғылымының зерттелуіне қосқан тағы бір жаңалығы —
жоғарыда айтылғандай, ол нақты математика-лық өлшеулермен ендікті, бойлықты
дұрыс өлшеп, тұңғыш рет географиялық карта жасады. Ол жер шарының
географиялық картасын жасауға үлгі болды. Эратосфен өзінін, Географиялық
і
очерктер деген еңбегінде Жер туралы ғылыми зерттеулерін жазды. Бұл
зерттеу сол замандағы аңыз, әңгіме, негізсіз жора-малдарға қарама-қарсы
қойылған. Әрине, Эратосфеннің қатесі де болды, Өйткені ол кезде жер шарының
кейбір бөліктері — мұхит, теңіздердің көбі ғылымға әлі белгісіз еді.
Сондыцтан ол өзіне дейінгі қателерден шыға алмай, Каспий солтүстік теңіздер-
дің үлкен бұғазы деп және келемін дүрыс есептей алмады.
Ерте заман ғұламаларының ішінде география ғылымының дамуына сол
кездегі үлес қосқандардың бірі — Гиппарх.
Гиппарх (б. з. дейінгі 150 ж.). Гиппарх Эратосфеннің матема-тикалыц
карта жасауына қарсы болып, географиялық ендік пен бойлықты астрономиялық
жолмен белгілемек болды. Осы рет-пен өзі жер шарының картасын жасады,
бірақ, Эратосфен кар-тасынан әлдеқайда нашар болып шықты. Біздің
заманымыздын, басталу кезінде Рим күшейіп, ерте заманғы ғылым табыстарын
өзіне жинай бастады, енді Апеннин түбегі дүние жүзіндегі ғылым мен
мәдениеттің екінші орталығына айналды. Мұның себебі Александр Македонский
үнемі шығысқа назар аударып, баты-сындағы Апеннин түбегі оның жорығынан
аман қалып күшейе берді де, онда жауынгер римляндар пайда болды,
Македонский өлгеннен кейін оның үлкен империясы быты-рап, әр түрлі ұсақ
патшалықтарға белініп кетті. Енді жорыққа Рим аттанды. Рим ең алдымен бүкіл
Апеннин түбегін өзіне қара-тып алып біздің заманымызға дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осы заманғы дүниежүзілік ғылымның асыл мұрасы, алтын қоры, географиялық
материалдар бірте-бірте жиналды. Оларды адам баласы зор қиыншылықтарды жеңе
отырып жинап терді: талай-талай саяхатшылар, ғалымдар бұл жолға бүкіл
өмірін сарп етті, құрбан болды. Бірақ жеңімпаз адам алған бетінен қайтпады.
Көздеген мақсатына жетті. Ақыры жерді, оның формасын дұрыс түсінді. Адам
жер шарының орасан үлкен екеніне, ал бүкіл әлеммен салыстырғанда соншалық
кіші екендігіне көзі жетті.
География - ғылымдардың ішіндегі ең көнелерінің бірі. Сондықтан да бұл
ғылымды терең зерттеп, дұрыс түсінуді мектеп балалары, бүкіл жастар өзіне
зор міндет деп санауға тиіс. Мұны білмей табиғатты, оның ұшан-теңіз құпия
сырларың танып-біліп, оны қоғам пайдасына жарату мүмкін емес. География
ғылымының тарихы бізді адам баласының жер шарын бірте-бірте қалай ашып
білумен таныстырады. Бұл ұзақ, әрі тамаша тарихи оқиға. Біздің, жыл
санауымызға дейінгі ерте заманда алғашқы географиялық түсінік Нил өзені
бойында — Египетте, жалпы Жерорта теңізі жағалауын мекендеген елдерде пайда
болды. Бірақ олар сол өздөрі тұрған жерлерімен, әрі кеткенде көршілес
елдердің жерлерімен ғана танысты. Платон мен Аристотель әлем, адам баласы
дегенде, олар тек қана Жерорта теңізі жағалауын мекендеген эллигідер мен
кейбір жауынгер тайпаларды айтады. Біздің заманымызға дейінгі жыл санаудың
V—IV ғасырында Геродот, Пифагор, Аристотельдер ғана жерді шар тәрізді деп
дұрыс түсінді. Бұған орта ғасырлардағы Араб, Орта Азия, тағы басқа елдер
ғалымдары да өз үлесін қосты.
XV—XVI ғасырларда жер шарының ұлы географиялық ашулары басталды. Бұған
дейін белгісіз болып келген жаңа жерлер ашылды. Кемелер алысқа сапар шекті.
Испания, Португалия елдерінің Колумб, Магеллан сияқты саяхатшылары ұлы
географиялық ашуларға аттанды. Кейінірек Англия, Франция, Голландия,
Россия, тағы басқа елдер саяхатшылары да жер шарын зерттеуге жұмыла
кірісті. Енді белгісіз болып келген мұхиттар, теңіздер мен аралдар адамға
аялы есігін аша бастады.
XVIII ғасырда Батыс Европа елдерінде капитализмнін, дамып, өріс алуына
байлакысты оған жаңа жер, отар қажет болғаны белгілі. Осыған орай енді сол
бұрын ашылған жаңа мекендерді түбегейлі мұқият зерттеу ісі нақтылы жүзеге
асырыла бастады. XIX ғасырда дүние жүзілік географиялық зерттеулердің құлаш
жайғаны сонша, жер шарында елеулі белгісіз мекен-жай қалмады. Арктика,
Антарктида ашылды. Солтүстік Мұзды мұхиттың, Арктика мен Антарктиданың
жаратылыс байлығын дүние жүзі елдерінің географтары өзара және
ресми келісім жасау жолымен бірлесе отырып зерттеп, адам баласының
игілігіне жаратуды көздеді.
Үстіміздегі ғасырда дүние жүзі географтары, әсіресе, советтің ғалым-
географтары осы күнгі ғылым мен техника табыстарына сүйене отырып,
Арктиканы, Антарктиданы жан-жақты зерттеп, күрделі ғылыми табыстарға ие
болып отыр. Сөйтіп, география ғылымының әріден келе жатқан көне тарихына
қарағанда, ол өзі басталуынан-ақ бүкіл адам баласының игілігін ақсат етксі,
барша жұртқа ортақ ғылым болды. География ғылымының табысы, квйім,'
капиталистік ғалымсымақтардың ойлайтынындай, ешқашан да эдам бал..'.'ын
апатқа ұшыратпақ емес, қайта бүл ғылым адамзатты бақыт баспал-дағь-і.іа
қарай өрлете бермек,
Мектеп оқушылары, жастар география ғылымын неғұрлым жақсы Ылсе, оны
тамаша тарихымен жете танысса, соғүрлым олардың бұл пәнге деген
қҰш,'.рлығы, сүйіспеншілігі арта бермек. Отанын, елін, жерін жанындай жақ-
сы н..ретін болады. Қоғамда адамдардың бәріне бірдей ортақ сөздер бар.
Со ... ,дың ішіндегі ең бір асылы-Отан деген сез. Отан ұғымы жастар жүремне
мектеп қабырғасында жүргенде-ақ көкейіне қона бастайды, олар-дың .ірман-
қиялымен біте қайнап, бірге өседі. Олардың бойына абзал қасиет, ізгі ниет
дарытады. Отанын, жерін, елін шын сүйген адам өмірінде кездесетін
қиьіидықтың қандайын болса да жеңетіні даусыз. Сол жағдайларды есиере
отыгып Географиялың ашулар деп аталатын осы кітапта отаншылдар гура-лы
соз'болады. Кітап ерте заманнан бастап осы күнге дейінгі жер шарының зер-
^елу тарихын баяндайды. Бұл — ерісі кең, алуан түрлі оқиғалы, үлен маңь.зы
бар тарих. Жер шарынын, жалпь, зерттелу тарихынан кептегеп. :тап жазуға
болар еді. Бұл жайында әр елде өз тілінде шь.ққандары аз емес. Бірақ орыс
тіліндегісі әлі де жеткіліксіз, ал қазақ тіліндегі кітаптар тіпт. жоқ-
тың қасы...
Қазақ тілінде тұңғыш рет шығьщ отырған бүл кітапқа бірсыпыра ^аіе-
риалды шағындап, жүйелі түрде енгіздік. Сондықтан, мұнда дүние х,з.шк
географиялық ғылым тарихына шолу жасалып, әрбір тарихи даму кезещкдеп
географиялық зерттеулердің ең негізгілері таңдалып алынды, солар жа^ында
деректі мағлұмат берілді.
Кітап бес тараудан құралады: ерте замандағы географиялық
дерекгер, орта ғасырдағы географиялық мағлұматтар, ұлы географиялық ашулар,
XVI! XVIII және XIX—XX ғасырлардағы зерттеулер. Кейінгі тарауы орыс
саяхзтшы-гөографтарының зерттеулеріне арналған.
Кітаптың тараулары өз ара бір-бірімен байланысты болып келеді, очушьі-
ларға география ғылымы тарихының зерттеуінен дәйекті материалдар береді.
Бұл еқбек жер шарының зерттелу тарихынан аз Да болса мағлұмат аламын
деген көпшілік қауымға, әсіресе, мектеп оқушыларына, мұғал.мдерге арналады.
Бірінші тарау Ерте замандағы географиялық деректер
География ғылымы адам баласының өмірімен, оның өсіп-өнуімен, тарихының,
мәдениетінің қалыптасуымен тығыз байла-нысты. Бірак,, жер шарынла
географиялык түсінік тұңғыш рет қай жерде туып, оның қай жерден басталғанын
осы күнге дейін ғылым әлі толық айта алған жоқ, тек кейінгі кездегі археоло-
гиялық қалдықтарға, тасқа басылған таңбаларға, тағы басқа ескі мұралар
зерттеулеріне сүйене отырып, тұңғыш географиялық түсінік Жерорта теңізі
аралдарында, соның жағалауларында басталған деп топшылайды.
Бұл, өңір ертедегі мәдениет орталығы, ғылым, білімнің тұң-ғыш рет
тараған жері. Осыған орай алғашқы географиялық тү-сінік Жерорта теңізі
маңында болған.
Тұңғыш географиялық зерттеуді Жерорта теңізіндегі Крит аралын
мекендеген миной халқы бастаған. Минойлар біздің жыл санауымызға дейінгі
2500 жылдар шамасында Жерорта теңізінің шығысымен, Египетпен, кейінірек
Кипр аралындағы және баты-сындағы Сицилия, Италия жерлеріндегі елдермен
сауда, қарым-цатынас жүргізіп тұрған. Минойлардан кейін елеулі география-
лық деректер Жерорта теңізінің шығыс жағалауын мекендеген финикиялықтарда
болды. Өйткені, бұл жағалау кеме тоқтауға, Месопотамия және Египет
жерлерімен сауда жұмысын жүргізу-ге қолайлы еді. Ерте замандағы екі ұлы
держава Египет пен Ва-вилон аралығына орналвсқан финикиялықтар
олармен қарым-қатынасын күшейтті, Азияның кейбір жерлерінде болды, Африка
жағына кемемен барды.
Нил өзенінің сағасы мен төменгі ағысы бойындағы Египет жері ертедегі
мәдениеттің, егіншіліктің, жалпы жер шаруашы-лығының, географиялық деректің
орталығы болған. Бұған оның географиялыц қолайлы жағдайы әсер еткен. Осы
ертедегі мә-дениет орталығы болған Египет жерінің көпшілігін құмды шөл-дер
алып жатыр, тек қана солтүстігі Жерорта теңізіне қарай көгілдір келеді.
Бірақ, египеттіктер бұл құм қоршаулардан ооі асып, географиялық түсінігін
Нил бойына дейін кеңейткен.
Біздің жыл санауьімыздан мыңдаған жылдар бұрын Нил бойы мәдениет
орталығы болғандығын осы өңірден табылған археологиялық қалдықтар, ертедегі
қалалар жұртынан табылған муралар дэлелдейді, Булардың ішінде, әсіресе,
тасңа басылған
иероглифтік таңбаларды, жазулар мен құнды деректерді зерттеу арңылы
ерте замандағы Египет мәдениетін дүние жүзі ғалым-двры дұрыс түсініп отыр.
Бұл деректерге царағанда, египеттіктер ертеден-ақ мәдениет-тің жоғарғы
сатысына көтерілген. Оларда сол кездің өзінде астрономиялық, географиялық,
геометриялық дұрыс түсінік болған. Жерді өлшеуді, есеп-ңисапты білген.
Сондықтан да, ер-тедегі Египет мәдениеті, оның жазуы, сызуы, Жерорта теңізі
ма-ңындағы елдердің, кейіннен европалықтардың мәдениетіне, жазу-сызуына
негізгі арқау болды.
Египеттіктер алдымен өз жерін, одан кейін, көршілес елдер жерін білген,
кейінірек олар алыс сапарға шығып, түрлі саяхат-тарға аттанып отырған.
Әрине, мұның езі басқа елдермен сауда қарым-қатынасын байланыстыру, ел
экономикасын жақсарту үшін жүргізілген. Мәселен, біздің жыл санауымыздан
көп бұрын, Фараон Асса билеп тұрған кезде, Египет қолбасшысы Урдурду, Пунт
жерінде болған.
Урдурдудан кейін Египет саяхатшысы — Киркуф тағы да оң-түстікке
аттанып, ол Урдурду болған жерден әрі барып, бақыт-ты елді ашып қайтты.
Бұл жайында біз 1892 ж. Асуан маңынан, Скиапарели ашқан Киркуфа жазуынан
оқып біліп отырмыз.
Фараондар Египетті билеп тұрған кезде оңтүстікке — Пунт жеріне түрлі
географиялық экспедициялар жіберіп отырды. Оның бірі Қызыл теңіз жағалауына
және Аден бұғазына жетіп, бұл өңірді ашып қайтты. Енді біреуі он екінші
Фараон кезінде Нил бойына Семенека дейтін жерге шекаралық бағана орнатып,
оған бұл оңтүстік шекара деп жазды. Бұдан кейін египеттіктер өзіне өмір
беріп тұрған құдіретті Нил өзені бойына экспеди-циялар аттандырып отырды.
Дегенмен Нилдің тап қай жерден басталатыны көпке дейін жұмбақ болып келді.
Бұл жұмбақтың сыры жиырмасыншы ғасырда ғана шешілді.
Египеттіктер бұл өңірдің оңтүстігін ертеден білсе де бұл өңір-ді өзіне
бірден қарата алмады. Әсіресе еркін жатқан аңыз елі — Пунтке — Нубиге
ықпалы жүрмеді. Оңтүстікке қарағанда, олар-дың солтүстікті—Жерорта теңізі
жағалауын зерттеуі әлдеқайда маңызды болды. Бірақ египеттіктер Жерорта
теңізі жағалауын білгенімен, мұнда кеме қатынасын айтарлықтай дамыта
алмады. Өйткені, теңізде жүзуді, теңіз қатынасы арқылы сауда жасауды.
Египет діні хош көрмейтін. Сондықтан, олар теңіз қатынасы ар-қылы сауданы
өзіне бағынатын финикиялықтар арқылы жүргізді. Кезінде египеттіктер Сирия
мен Палестинаға жиі-жиі шабуыл жасап, кейіннен сауда жасау арқылы бұл
жерлерді зерттеп біл-ді. Египеттіктер біздің заманымызға дейінгі 2000—1500
жылдары Сирияға шабуыл жасады, Сирия тауынан асып өтіп, Тигр мен Евфрат
өзені жағаларына жеткен. Египеттіктердің географиялық зерттеулері ерте
заманда-ақ елеулі болды, олар бір жағы Жер-орта теңізі жағалауын, екінші
жағы Нилдің орта ағысын және Сирия, Палестина жерлерін, Тигр, Евфрат өзен
бойларының гео-графиялың жағдайларын жаңсы білген.
7
Египеттің шығыс жағына, Евфрат пен Тигр өзені бойына — Месопотамия
жеріне, бұл өңірдегі екінші мәдениет орталығы болған Ассирия мен
Вавилонияға ерте заманда-ақ орналасқан. Әрине, Месопотамияға Египет
мәдениеті көп әсер етті. Бұлар ерте заманнан-ақ бір-бірімен қарым-қатынас,
сауда жасап отыр-ды. Біздің жыл санауымыздан бірнеше мың жылдар бұрын Ва-
вилон сауда керуендері оңтүстікке, батысқа, солтүстікке және шығысқа сапар
шегетін. Бұл ертедегі Ассирия-Вавилон сауда керуені жалғыз Египет цана
емес, алыстағы Үнді, Парсы жерле-рінде болғаны анық. Кейбір зерттеушілер
Вавилон керуені Евро-паға дейін де барған деп топшылайды. Вавилондықтардың
осын-дай сауда керуендерінің әр тарапқа шарықтауының нәтижесінде олар дүние
жүзі географиялық зерттеулерге елеулі үлес қосты. Атап айтқанда,
ассириялықтар мен вавилондықтар глобус пен жер шарының географиялыц
картасын тұңғыш рет 360 градусқа бөлді. Бұл географиялың нақты түсінік
кейіннен финикиялықтар-ға, гректерге тарады да, олардан европалықтар
үйренді. Вавилон болжаушылары аспан әлемін де зерттеді. Олар жұлдыздарды
белгіледі, жұлдыздарды бағыттап кемемен алысқа сапар шекті. Өздерінің
белгілеген жұлдыздарына шаян, скорпион, арыстан деп ат цойған. Бұл ертедегі
астрономиялық, географиялық түсі-нікті біраз кеңейтті.
Вавилондыцтардың түсінігі бойынша құрлық дүние жүзі мұ-хитының
орталығында болады, аспан әлеміне қосылған дүние жүзілік мұхитта күн қалқып
жүреді де, кешке қарай күн өзінің кақпасымен жер астына түседі, ертемен
шығыстан (қақпасынан) шығады, жер астында күннің патшалығы бар деп
түсінген. Бұл теріс түсінік вавилондықтардан басқа елдерге де тарап, оларда
әр түрлі діни көзқарастардың пайда болуына әсер еткен.
Египет пен Вавилон аралығы, батысы Жерорта теңізіне тіреліп жатқан жер
— ертедегі осы өңірді мекендеген ел атымен — Палестина деп аталды. Еврей
(гебре) басқа жағаның адамы деген мағынада, яғни Евфрат өзенінің арғы
жағасын мекендеген адамдар кейіннен осы өңірді жаулап алған Ассирия-Вавилон
ұрпағынан шыққан халық еврей деп аталған.
Еврейлердің бір ұрпағы — Израил көшіп келіп Египет жеріне орналасқан.
Оларды Египет фараоны өзіне бағындырып ұста-ған. Осылай бағынышты елді азат
ету үшін еврейлердің қам-қоршысы Моисей құдай еврейге еркін өмір сүру
үшін бал мен ақ сүт ағатын Палестина бойын мекендеуге әмір етті деп,
Вавилон билеушісі фараонның қарсылығына қарамастан Египет-тен қашып шығып,
бүкіл еврей атаулыны біріктіреді, содан Синай түбегіче шығып, мұндағы
көшпелі рулармен соғысады, бүкіл Сирия жерін жаулап алады. Сөйтіп өзінің
мемлекетін құрады. Біздің жыл санауымызға дейін шамамен 1000 жыл бұрын
еврей патшасы Давид және оның ұлы Соломон теңіз жағалауын жау-лап алып,
Египет, Вавилон, Иран, Кіші Азия және финикиялық-тармен сауда, қарым-
қатынас жасауды армандады. Біраң, әр түрлі себептермен еврей мемлекеті
Жерорта теңізінің батыс
жағалауын түгелдей қарата алмады. Бұл еңірді мекендеген ев-рейлердің
езімен рулас финикиялықтар ұзақ уақыт еврейлерге қарсылық көрсетіп, оларға
бағынбады. Сондыңтан Иордан өзені бойын жүздеген жыл мекендеген еврейлердің
географиялық зерттеулері шамалы еді.
Финикия — Жерорта теңізінің шығыс жағалауы мен Ливан таулары аралығына
орналасқан жер. Халқы — финикия тілінде сөйлейтін, ханаан тобына кіретін
солтүстік семиттер. Палестина-ны ертеде ханаан деп атаған. Ертедегі екі
ірголі ел — Египет пен Вавилон арасына орналасқан финикиялықтар бұл екі
мемлекетке де бағынып, екеуінің де экономикасын ұштастыра берді. Мықты
ағаштан үлкен кеме жасап, Жерорта теңізін, оның жағалауларын шарлап жүзді.
Басқа теңіздер жағалауына да кемемен жүзіп барды. Сөйтіп, ертедегі
египеттіктер, ассирия-вавилондықтар және еврейлер Жерорта теңізінін,
толқынына таңырқап қараға-ны болмаса, оған кеме түсіріп зерттеу жүргізбеді.
Керісінше, финикиялықтар тарихта тұңғыш рет Жерорта теңізіне кеме түсі-ріп,
оның зерттеушісі болды. Теңіздегі зерттеу жұмысына белсе-не кірісіп, басқа
елдермен қарым-қатынасты күшейтті. Финикия-лықтардың қай уақыттан бастап
Жерорта теңізіне кеме түсіргені белгісіз, бірақ біздің заманымыздан 1500
жыл бұрын Кипр ара-лы оның отары болғаны анық. Сондай-ақ финикиялықтар Эгей
теңізінің көптеген аралдарын, онын, жағалауларын да отарлаған. Олар
Египетпен, Солтүстік Африкамен, Сицилия, Сардиния арал-дарын мекендеген
елдермен, Оңтүстік Франция, Испания елде-рімен сауда жасасқан. Сөйтіп,
Жерорта теңізі сауда қарым-қа-тынас, мәдениет орталығы болған. Осыларға
орай финикиялық-тардың географиялық зерттеулері де елеулі, әрі жаңадан
ашқан жерлері, жағалаулары, аралдары көп болды.
Финикиялықтар Кіші Азияға, батысында Европа жағалаула-рына,
оңтүстігінде Африка жағалауларына товарларын апарып, алтын мен күміске,
қолаға айырбастап отырған. Египет пен Ва-вилонға өте цажет түсті металдарды
және құлдарды саудалап және оларды ұстап алу үшін финикиялықтар Жерорта
теңізі мен Гибралтар бұғазынан өтіп, Атлант мұхиты арқылы Европа-ға және
Африка жағалауына дейін алыстап жүзе берді. Осының нәтижесінде Жерорта
теңізі жағалауларында гаваньдар, қала-лар көбейді. Енді финикиялықтар Тира,
Сидона қалаларын өз отарына айналдырды. Босфор бұғазын ез қолына алып, оған
Кальта деп аталатын бекініс салды. Кейіннен оны гректер Кал-хедон деп
атады. Жерорта теңізінің ортасындағы Мальта, Кипр, Крит аралдарын
финикиялықтар өзіне қаратып алды. Кейін бұл аралдарды соғыс қамалының,
сауданың және географиялық зерттеулердің орталығына айналдырды.
Финикиялықтар Жер-орта теңізіндегі Матс-Эль қаласын Кұдай гаваны деп
атады. Бұл теңеу оның сол дәуірдегі берік қамал екенін керсетеді.
Финикиялықтар дүние жүзі география ғылымының дамуына көп еңбек сіңірді.
Олар тұңғыш рет дүние жүзінің екі үлкен құрлығына (материгіне) Европа, Азия
деп ат қойды. Финикия-
лықтар Жерорта іоңізінің шығысындағы құрлыңты асу, баты-сындағы
құрлықты эреб (батыс) деп атады. Бұл атауларды кейіннеи гректер өзінше
өзгерте келіп, Азия және Европа деп атады.
Финнкиялықтар сол кездегі озық Азия мәдениетін, техника-сын
Ұл.ібританияға таратты. Европаға металдан жасалған бұ-йымдар апарды. Ол
кезде европалықтар тастан жасалған бұ-йымдарды пайдаланатын. Сөйтіп, ерте
заманда азияльщтар Европаны ашты, оған мәдениет таратты.
Жер шарындағы тұңғыш теңізші — финикиялықтар тоқыма-дан түрлі киім
тігуді басқа елдерге таратты. Сондай-ақ олар ертеде балшықтан, шыныдан ыдыс
жасады. Әр түрлі елдерде болған финикиялықтар сол елдердің тіл дыбысын, сез
құрамын салыстыра келіп, алғашқы әріптерді ойлап тапты, яғни ескі ие-
роглифтерді өзгертіп, оның алғашңы нұсқасын дұрыс жазды.
Ертедегі финикиялықтардың ата-бабасы карфагендер де Жерорта теңізін
білді. Біраң, олар туралы деректер өте аз. Карфагендердің жайын біз грек
әдебиетінен білеміз. Әдебиет деректеріне қарағанда, біздің жыл санауымызға
дейінгі 470-жылы Ганно Африка жағалауын отарлауға барған. Экспедиция-ға
отьіз мың адам ңатысқан. Бұл экспедицияның тарихы әуелі понт тілінде
жазылып, кейіннен грек тіліне аударылған. Бұл Ганноның Кемемен дуние жүзін
айналып шыққаны делінеді. Кейде оны Карфаген саяхаты дейді. Ганноның бұл
еңбегі ерте заманнан біздің з-^манымызға д йін жеткен өте маңызды бір-ден-
бір тарихи геогпафиялыц де^ ж.
Үнділер мен малайялыктар. іртедегі Үнді мемлекеті Инд
және Пэнга өзендері бассейні мон Гималай тауларының аралы-
ғын мечендеді. Бұяар біздің заманымызға дейінгі 1000 жылдар
шамасы бурын Иран және Месопотамиямен сауда қарым-қаты-
насын ңұрлыцпен де, сумен де жүргізіп отырды. Солтүстік және
Оңтүстік үнділердің мәдени, сауда ңарым-қатынасы езара ты-
ғыз байланысты еді. Өйткені, ол кезде бұл өңірдің бәрі де,
Шығыс та, Орталық Азия да түгелдей будда дінін қабылдаған.
Үндістанда, Орталық Азия халықтарында бұл діннің ықпалы
күшті болған. Біздің заманымызға дейінгі III ғасырда Үндістан
имперагоры Магадха Ашока будда діншілдерінің көмегімен кер-
ші іргелес елдерге дін таратып, олармен ңарым-к,атынас жасэп
отырды. Сөйтіп, Ашока дін таратушыларды Египетке, Сирияға,
Ливияға, Грецияға, тағы басңа жерлерге аттандырды.
Біздің заманымыздың бірінші ғасырында үнділер будда дінін Тибет
төңірегіне, Малакка түбегіне, Малайя архипелагының көптеген аралдарына
таратты. Осы кезде Индонезияның басты аралдары Суматра мен Ява ашылып, ерте
замандағы елдердің географиялық түсінігі кеңи бастаған еді. Сөйтіп,
Индонезия аралдарына үнділер келіп қоныстана бастады.
Сол кезде үнділердің құрлықтағы географиялық зерттеулері күшті болса,
малайялықтарда теңіз жағалауларын кемемен зерттеуі басым болды.
Малайялықтар өздерінің жеңіл кемесі-
10
мен бүкіл Индонезия аралдарының жағалауларын аралап шық-ты. Олар
Борнео, Целебес және Молукка аралдарын ашып, олардың тұрғындарымен сауда,
ңарым-қатынас жасап отырды. Кейіннен, Мадагаскар аралын ашып, оған өздері
көиіп барып орналасты.
Ертедегі парсылар. Біздің жыл санауымызға дейінгі VI ға-сырда Кир II өз
империясына Батыс Ирандағы парсыларды қо-сып алып, Арменияға,1 Кіші Азия
мен Месопотамияға ықпал жасады. Бүдан кейін Кир II Солтүстік Ирандағы
кешпелі елдерді жаулап алды. Парсылардың солтүстік жорығы Гиркан (Каспий)
теңізін ашты. Кейіннен оны парсы әдебиетінен алып, грек ой-шысы Геродот
толық сипаттады.
Парсылар Копет-Даг тауынан асып, Карақұмды көктей өтіп, Орта Азия мен
Оңтүстік Қазақстан жерінде болды. Олар Окс (Амудария), Яксарт (Сырдария)
бойларын, Хорезм маңын біл-ді, Ферғана ойпатында болды. Кейінірек Орта Азия
мен Қазақ-стан жері Орталық Азиядан Европаға баратын жолдың үстінде болды,
сондықтан шапқыншылар бүл өңірдегі елдерді дүркін-дүркін күйзелушілікке
үшыратып отырды.
Гректер. Жерорта теңізінің, оның ішінде Эгей теқізі жаға-лауына
ертедегі гректер орнығып алып, өз ықпалын тсрт құбы-ласына бірдей таратты.
Гректердің батыс және солтүстік жо-рықтары қанатын кең жайды, олар біздің
заманымызға дейінгі кездің өзінде-ақ Европаның көп жерлерін ашты. Сондай-
ақ, гректер Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, Дунай, Дон өзендері
бойларын отарлап алды. Сол кездегі грек отарына Орта Азия мен Оңтүстік және
Батыс Қазақстан жерлері кірді,— дейді кейбір зерттеушілер.
' Ертедегі гректердің нәтижелі географиялық зерттеулері бірнеше теңіз
сапарларында толығырақ дәріптеледі. Бұған ең алдымен әйгілі Аргонавтар
экспедициясы жатады. Тегінде, Ар-гоновтар аңызы ертедегі гректердің алысқа
сапар шеккен экс-педиция бағытына негізделіп айтылады. Аңыз ете құнды,
өйткені ол сол кездегі гректердің бүкіл Жерорта теңізіндегі, оның жаға-
лауларындағы жаңадан ашқан жерлерін, Азия, Европа жайында дұрыс
түсініктерін көрсетеді. Оны Одиссея сапары анықтай түсе-ді. Сондыңтан
Аргонавтар аңызьі Одиссея мен Илиаданын, таң ғажайып оқиғалары сол кездегі
грек география тарихын бейне-лейтін аса құнды ғылыми деректер болды. Кейбір
зерттеуші-лердің болжамына және Аргонавтар аңызына царағанда, бұл
экспедиция біздің жыл санауымызға дейінгі 1350 жылы бастал-ған тәрізді.
Экспедиция ұйымдастырудағы мақсат аңыздағы А л т ы н ж а б а ғ ы н ы
іздеу болған. Аргонавтар Ңара теңізде, Колхида ойпатында болып, кейіннен
алтын жабағыны қолға түсіріп, зор қиыншылықтарға кездесіп, өзінің шыққан
жолымен Грецияға қайта оралады.
Эгей теңізінің Европалық және Азиялық жағалауларын ме-кендеген
халықтардың ала ауыздығы біздің заманымызға дейін-гі 1193 жылдан 1184 жылға
дейін, яғни 10 жылға созылған — Троян со^ысына әкеліп соққаны белгілі.
Сөйтіп, ерте замандағы гректердің географиялық түсінігін көзге елестететін
Илиада және Одиссея дейтін екі тарихи поэмасын шығарды. Оны гректің
соқыр ақыны Гомер жазған. Ақын шығармаларын біздің жыл санауымызға дейінгі
VIII—VII ғ. жазған, бірақ оқиға одан әлдеқайда бұрын, XII ғ. кезінде
болғанға ұқсайды. Ақыннын, бұл шығармаларына арқау болған, грек тарихындағы
шындын; оқиға, сондыңтан қаһарман жыр халық аузында үзілмей келе жатыр.
Иливда оқиғасы Троян соғысы кезінде, ахиллдықтар Кіші Азия қаласы
Троянға немесе Илионға шабуыл жасаған кезде туған. Аі', Одиссея оқиғасы
одан кейін болған. Мұның негізіне грек патшасы Одиссейдің кемемен жасаған
саяхаты арқау бол-ған. Ол еліне ұзаққа созылған Троян соғысы аяқталған соң
ора-лады. Бұл екі поэмадан сол кездегі гректердің саяси құрылысы,
экономикасы, тарихы, географиялық түсінігі қандай дәрежеде болғандығын
байқауға болады. Ф. Энгельс ңоғамның сол кез-дегі дәуірін әскери-
демократиялық дәуір, кейінірек соның негізінде грек мемлекеті құрылды,—
дейді.
Бұл екі поэмадан Гомердің географиялыц түсінігі керініп отырады. Оқиға
өте әсерлі. Бірақ Гомердін, географиялық түсі-нігі Эгей теңізі жайында
болып, одан арғы жер — Жерорта те-ңізінің батыс, Қара теңіз маңы туралы
деректер көрсетілмеген.
Илиада грек болмысының ішкі жағдайын дәріптейді де, Одиссея алысқа
сапар шеккен жорық жағдайын әңгімелейді. Бұл оқиғаларға қарағанда, Гомерге
Кіші Азия жағалауы, Египет және Ливия жерлері белгілі екендігі байқалады.
Ақын шығыс пен батысты ғана меңзейді, оның солтүстік, оңтүстік деген ұғы-мы
жоқ, солтүстікті батысқа, оңтүстікті шығысқа қосады. Шы-ғыс күнге жақын,
батыс одан алыс... Күн шығыста жерді айналып жатқан Өзен-Мұхиттан1 шығып,
батыстағы сол Өзен-Мұхитқа қайта батады деп түсінеді. Жерді ол дөңестеу
жазық, оны Өзен-Мұхит қоршайды деп білді, теңіз деген түсінігі жоқ.
Көгілдір аспанда шығыстағы судан шығатын күн батысқа қарай қалқиды. Күнді
айналдыратын, желді соққызып, жерді сілкінді-ретін, булт көтеріп күн
жауғызатын, нажағай шартылдап жай түсіретін құдай деп білген. Жер ауамен
қоршалған, оның биік тау басында құдай тұратын жерін Эфир, жел құдайын
Эол деп атайды. Аспанды Аида, жер астын —Тартар дейді. Адам өлгеннен
кейін оның жаны Аида түнегінде сезімсіз жағдайда болады,— деп түсінеді.
Міне, ертедегі гректердің, Гомердің гео-графиялық әлем туралы түсінігі
осындай болған. Сөйтіп, ерте за-манда финикиялықтардан, парсылардан кейін
дүние жүзілік толығырақ географиялық деректер гректерге көшті. Гректер
бүкіл Жерорта теңізі, Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын,
құрлықта Қырым, Кавказ жерлерін өз ықпалына қаратып, оларды толығыраң
зерттеп, наңтылы дұрыс деректер қалдырды. Сон-дықтан, біз грек саяхатшы-
географтарына төмонде толығырак; тоңталамыз.
Геродот (б. з. д. 485—425). Геродот — гректерден шыңңан ең көрнекті
ғалым-географ. Оны тарих ғылымының және гео-графия ғылымынь ң атасы
дейді. Геродот Кіші Азиядағы Гали-карнас қаласынд :• көп жерлермен
байланысы бар, белгілі бай-көпес семьясында туған. Ол 464 ж. белгісіз
жерлерді зерттел білу үшін саяхатқа шыңңан. Геродоттың өмірбаяны
оншама аның емес, бірақ оның ертедегі гректен шыңқан атақты тарих-шы,
саяхатшы, гестраф екендігіне ешкім де шүбә келтірмейді. Ол жоғарыда
айтылған Карфаген саяхатшысы Ганнодан кейінгі бүкіл Греция колониясын
аралаған ертедегі белгілі саяхатшы. Геродот египеттіктердің әдет-
ғұрпын, тарихын асңан шеберяік-пен жазады. Египет пирамидаларын
зерттейді. Бұдан кейін саяхатшы эфиопиялықтарды, финикиялықтарды
Сирия және Палестина деген очерктерінде жазады. Геродот Аравия
түбе-гіне барып, арабтар, Ассирия, Вавилон тарихын жазады. Парсы-ға барады.
Бұдан соң атақты саяхатшы Мидияда болып, Мидил тарихымен танысады, Ол
Ңара теңіз бен Каспий теңізі жағалау-ларында болады. Каспий-Лң басқа
теңіздермен байланысы жоқ деп дұрыс түсінеді. Касп"йге үлкен екі өзен құяды
дейді. Онысы Еділ мен Жайық өзені болуы мүмкін. Саяхатшының түсінігіне
Карағанда, Каспийдің батысы таумен (Кавказбен) қоршалған, шығысы
кілең жазың болады. Қара теңіз бен Каспий теңізі ара-лығындағы далада
скифтер мекендеген. Отырықшы скифтер Танаис (Дон), көшпелі скифтер
Борисфен (Днепр) бойын мекен-дейді. Геродоттың Қара теңіз, Каспий,
Азов теңіздері, Истр (Дунай), Борисфен (Днепр), Тан. ю (Дон) өзендері
туралы жаз-ғандары нақты гөографиялық деоектер болып саналады. Скиф жеріне
ағаш өспейді, Каспийдің батысын алып жатңан Кавказ тауы өте биік,
оны әр түрлі таи іалар мекендейді. Каспийдің шығысы кілең жазық емес,
оның үлкен тауында әр түрлі ңазба байлықтар бар,— деп жазады Геродот. Ол
Урал тауы болуы мүмкін. Геродот өмірінің соңғы езінде Италияға
келіп тұрған кезінде біздің заманымызға дейінгі 406 жылы қайтыс
болған. Геродоттан қалған тарихи географиялың материалдардың дү-
ние жүзілік маңызы бар.
Пифей. Ертедегі гректерде Геродоттан кейінгі кернекті саяхат-шы Пифей
болған. Ол финикиялықтар отары Марсельде туған-дьщтан Марсельдік деп
аталған. Пифей қажырлы саяхатшы, теңізші-географ, әрі астроном. Пифей б. э.
д. 340 ж. бір ғана кемемен жүзіп, Атлант мұхитын аралады. Ол Европа жа-
ғалауларын жиектей, Ла-Манш бұғазынан өтіп, белгісіз бір арал-ға жетеді.
Аралдың солтүстігін орай өтіп, оны жердің шеті деп есептейді. Пифей аралды
Альбион (Ақ арал) деп атайды. Бұл Англия жері, Британия аралы еді. Пифей
аралда біраз тұрып, жергілікті адамдармен сауда жасасады, адал,
қайырымды, мо-
14
мын тұрғындар алыстан келген кемені таңырқап қарсы алады,
саяхатшылар олардан қола алып қайтады.
Саяхатшы Британия аралының солтүстігінде жүзіп жүріп, Аркад аралын
ашады, одан әрі тағы алты күн жүзіп, Фул жері-не шығады. Тегінде, бұл не
Норвегия, не Исландия аралы болуы ықтимал. Пифей бұдан арғы жерде теңіз жоқ
дейді. Демек, ол түк көрінбейтін солтүстік тұманын айтса керек. Ол біздің
жыл санауымыздан 340 ж. бұрын айдың теңіз суына әсерін анықтап, соның
салдарынан судың дүркін-дүркін көтерілуі мен қайтуына дұрыс ңорытынды
жасады. Пифей езінің солтүстікке жасаған екі саяхатының нәтижесін жазып
ңалдырды: біріншісі — Мұхит сипаттамасы, екіншісі — Дәуір деп аталған.
Бізге саяхатшы-ның бүл еңбектерінің кейбір үзінділері ғана жеткен.
Аристофан (б. з. д. 446—385 ж). Ол аса көрнекті грек ақыны, оның жазған
44 комедиялың пьесасының 11-і біздің заманымыз-ға жеткен. Бұлардың ішінде
география ғылымына қатысы бары Бүлт деп аталатын комедиясы. Мұнда ол грек
ғалымдарының жердің көлемін қалай өлшегенін дәріптейді. Жазушы ғалым ол
кездегі географиялық картаның жер жағдайын білуде маңызды ңұрал екендігін
көрсетеді, оны танып білмегендерді сынайды. Грек зерттеулері кеңейіп,
кемемен Жерорта теңізін аралап, Европа мен Африка жағалауларын білч
бастаған кезде, көпте-ген ғалымдар, тарихшылар, ақындар, жазушылар,
саяхатшы-лар, географтар, теңізшілер шықты. Бұлардың философиялық
еңбектерінде, табиғатқа көзқарасында екі түрлі ағым, бір-біріне қарама-
қарсы екі түрлі көзқарас көріне бастады. Оның бірін-шісі — материалистік,
екіншісі — идеалистік ағым.
Гректің ертедегі материалистік мектебінің негізін қалап, дамытқан
атақты ғалым-философ — Демокрит (б. з. д. 460— 370 ж.), идеалистік
мектебінің негізін ңалап, дамытқан атақты философ — Платон (б. з. д.
427—347). Бұл екі мектеп өз за-манында бір-бірімен үнемі қарама-қарсы
болды. Платонды жақтаушы ғалымдар, оның шәкірттері қайшылықты оде^н әрі
күшейте түсті. Сондықтан Демокрит өлгеннен кейін оның аса ңұнды
кітапханасын, еңбектерінің кебін Платонды жақтаушы-лар өртеп жіберді.
Бұлардың философиялық еңбектерінде, сондай-ақ олардың әлемге,
жаратылысқа көзқарастарында, географияға қатысы бар көптеген мәселелер
болды. Демокрит те, Платон да зама-нында Жерорта теңізі маңына саяхатқа
шығып, географиялық зерттеулер жүргізді. Мысалы, Демокрит сол кездегі
гректің үлкен қалаларында, кейбір отарларында өзінің материалистік
көзқарасын таратып, оны өмір шындығымен байланыстырды. Сол сияқты Платон да
Египет, Италия, Сицилия елдерін аралад саяхатқа шыққан. Бірақ ол өзінің
саяхатын жазып қалдырмады. Оны Әлемге саяхат деген атпен езімен бірге
саяхатта болған Евдокс дейтін адам жазды. Платон өзінің философиялық еңбе-
гінде көбінесе реакцияшыл афин ақсүйектерінің мұңын мұңдап, жоғын жоқтады,
шындықты бұрмалады. Ол өзінің Федон дей-
15
тін шығармасында әлем кіндігі Жер деп жазды және Атланти да материгін
іздеп табамын деп әуреленді.
Ксенофонт (б. з. д. 430—355). Ол Афиныда туып, жас ке-зінде Сократтың
шәкірті болған. 401 ж. грек әскеріне жалда-малы солдат ңьізметін атқарады.
Кейіннен ол гректің 10 мың әскерін Отанға аман алып қайтып көзге түседі.
Грецияға қызмет етеді. Бұл үшін гректер оны қудалайды, мал-мүлкін тонап ала-
ды. Ксенофонт өзіне патшаның сыйлыққа берген жерінде 20 жыл бойы
әдебиетпен, жер шаруашылығы және аңшылыңпен шұғылданады. Өмірінің ақырғы
кезінде гректер оны ақтайды, 355 ж. Коринф қаласында қайтыс болады.
Ксенофонт артына әр түрлі құнды еңбектер қалдырды. Бұ-лардың ішіндегі
география ғылымы тарихы үшін маңыздыла-ры —Анабасис, Грек тарихы,
Сократ туралы естелік, Апология сократа, Киропедия (Кир тәрбиесі)
деген еңбек-тері. Анабасис деген еңбегінде 10 мың грек әскерінің жо-
рықтан Отанына оралғандығы, олардың жолда көрген ңиын-шылығы, жер жағдайы,
ауа райы сөз болады. Анабасис—• жеті кітап. Бұл Ксенофонттың ең басты
шығармасы, оның гео-графия ғылымы үшін маңызы бар. Ксенофонт Анабасистің
бірінші кітабының бесінші тарауында былай деп жазады: Пат-ша Кир әскері
Аравия шөліне түсті, оц жақта Евфрат. Бұл жер-лер мидай жазық, тек қана
жусан өседі. Кейде бірен-саран бұта, қамыс, құрақты шөп кездеседі. Кей
жерлері мүлде жалаңаш, кұлазып жатыр. Жануарлары әр түрлі: жосып жүрген
құлан-дарды, қара-цұрым құстарды, жабайы ешкілерді, қаптай ұшқан
дуадақтарды көресің. Бұл жануарлар аі ;ы әскерлердің алдын орайды. Құландар
үйір-үйірімен үрке жөңкіліп, қуғыншыларды тосып тұрады, жақындағанда тағы
да жоси жөнеледі, ұстап ал-ған бір құланды сойды да етін асты, құлан еті
бұғы етіне ұқсай-ды... Қанша қуса да бірде-бір түйеқұс ұстатпады.
Ксенофонт екінші кітабының төртінші тарауында қызық де-ректер
келтіреді. Кир әскері Миддейге жетті, одан да әрі өтті. Миддей күйген
кірпіштен ңаланып, бетонмен бекітілген, ені 20, биіктігі 100 фунт, ұзындығы
20 пара санг болып есептеледі. Миддей Вавилоннан алыс емес. Төртінші
кітаптың бірінші та-рауында: Кир әскеріне қарсы келе жатқан Эллан әскері
Тигр-ден өте алмады да Кардук тауынан асып кетті...— деп жазыл-ған.
Аристотель (б. з. дейінгі 384—322). Бұл ертедегі, атақты грек философы,
өз заманындағы ғалымдардың алыбы, ғылым-ның барлық салаларын зерттеп өз
үлесін қосқан ғалым. Арис-тотельдің жазғандары логиканы, психологияны,
педагогиканы, жаратылыс тануды, тарихты, саясатты, этиканы және эстетиканы
түгелдей қамтиды. Бірақ ол өмір бойы материалистік және иде-алистік
көзқарастың екі арасында болды. Ғалым құлдық дәуір-де, құлданушылар мен
құлдар арасындағы қайшылық сонша-лықты шиеленіскен кезде өмір сүрді.
Аристотель құлдың дәуір-ді мәңгілік дәуір деп білді, ңайшылықтарды өз
ара келістіріп
16
шешпекші болды және ол үстем таптың мүддесін жақтады. Аристотель грек
отары Стагир қаласында туды. Сондықтан онын есіміне Стагрит қосыла
айтьідады, Оның әкесі Никомах Македония патшасы Аминт II сарайындағы
дәрігер болған. Ари-стотель он жеті жасында (367 ж.) Афиныға келіп Платон
ака-демиясында оқиды, 20 жылын осы академияда өткізеді. Ол Афиныдан Платон
өлгеннен кейін кетеді. Македония патшасы Филипп өз ұлы Александрдың
тәрбиешісі ету үшін Аристотель-ді шақыртып алады. Аристотель 8 жыл
Александрдың тәрбие-шісі болады. 335 жылдан бастап Аристотель Афиныда күн
са-йын халыққа арнап лекция оқиды: ертемен дайындығы бар, бі-лімді,
мемлекет адамдарына, кешке қарай — жалпы жұртқа лекция оқитын. Александр
Македонский өлгеннен (323 ж.) ке-йін Афин шонжарлары Аристотельді қуғындай
бастады. Сон-дықтан ол Афиныдан кетіп, Эвдейск қаласында біраз тұрған соң
322 жылы ңайтыс болады.
Аристотель ғылымның барлық саласынан көптеген еңбек жазып қалдырды.
Оның өмірін, еңбектерін зерттеушілер, ғұла-маның атаулы еңбектерінің өзі
1000-ға жеткен дейді. Аристотель еңбегінің көбі негізінен диалектикалық
бағытта жазылған. Марксизм-ленинизм классиктері — К. Маркс, Ф. Энгельс, В.
И. Ленин Аристотельді ертедегі грек философтарының ішінде-гі ен, көрнектісі
деп білген. Аристотель философиясы орта ғасыр ғалымдарына да көп әсер етті,
бірақ олар оның ілімін бұрмалады, өзгертті, бұзды. Бұл туралы В. И. Ленин
оны жан-сыз схоластикаға айналдырды,— деді. Аристотель география ғылымы
жөнінде де мол мұра қалдырды. Географияға қатысты жеке трактовкалар,
ұғымдар оның көптеген еңбектерінде кез-деседі. Бұлар өте-мөте
Метеорология (4 кітап), Аспан, Әлем (4 кітап), Жаратылыстың негізг^
,заңдары (8 кітап), Жасалу және жойылу жайында (5 к]^!]), Жануарлар (4
кі-тап), Өсімдіктер деп аталатын еңбектерінде айтылған. Арис-тотель
тұңғыш рет әлем заңдылығын-о.^.ы еңбектерінде айтады. Оның тұспалдауынша,
аспан әлемі өте альіста, езгермейді, ал жер өзгерісте боладІЙ,* ^&р^
зат+ардйнгV ңұралғандықтан жер қозғалмайды. Аристотель
Шзіиің^филос^фиясының негізіне от-ты, ауаны, жерді және суды алады.., ,
Аристотель Пифагорд-й^;'Жёр-*-шар деген түсінігін ңабыл-дап, бұл
ұғымды ілгері дафытадьи. Жылды 365 күнге бөлу, ай-дың, күннің тұтылу
себеіхтерін дұрыс дәлелдеп берді. Әлем туралы оның кеңінен оиластырып
.асаған философиялық тү-сініктерін кейіннен Птоледлей,. Коперник, ілгері
дамытып, дұрыс қорытынды жасады. Казі^гі мектеп^^рқулығынан өзіміз оқитын
Жер жағдайын, Жердің Чііар тәрізді екейдігін Аристотель тұң-ғыш рет
дәлелдеп берді. Заманында көптеген ғалымдар оған сенбеді. Аристотель-
"Ө^інгң' ұстазы Платонныңидеалистік көзқа-расына ңарсы тұрды. Өзг көбінесе
реалистік-материалистік бағытта болды. Жердің кёлеңкесі айғә.түседі және
күн ^әулесі
'■'-. ' ■" '
І! 17
жер шарының әр нүктесіне әр түрлі көлбеуде түседі дей келіп, жер
бетіндегі географиялық белдеулерді, яғни ауа райын, оның әр түрлі
болатындығын көр;етті. Сондай-ақ, Аристотель жер бетіндегі өсімдіктердің,
жануарлардың түпкі тегі бір екендігін, олардың өзара байланысын дұрыс
шешеді. Мұны дәлелдеу үшін Үнді пілі мен Африка пілі негізінде бір түсті,
айырмасы аз, ендеше бір келде бұл құрлықтар бірге болған деген қоры-
тындыға келеді.
Аристотельге — ұстезына—Александр Македонский жорық-пен жеткен жерінің
географиялық жағдайы, тарихы, этногра-фи; сы жайында материалдар жіберіп
отырған. Бұларды Арис-тотель зерттеп, дүрыс көзқарас туғызған. Аристотель
көптеген ме^лекеттік конституция жазьт, мемлекетті нығайту жолын көзледі.
Ол философтардың негізгі міндеті әлемді дұрыс тану, ол 'шін жаратылысты
әр жацты зерттеп білу керек деген
қор ,ітындыға кещп.
Ллександр Макодонский (б. з. дейінгі 356—323 ж.). Александр
Македонскийдің жорығы ертедегі гректердін, географиялық түсінігін кеңейте
түсті, аты аңыз болған Үндістанды ашты, Таяу Шыысты, Персияны, Каспий
теңізі маңын толығырак; таныстыр-ды. Енді гректердің білетін жер көлемі
бұрынғыдан төрт есе ұлғайды. Әсіресе, Александр Македонский жорығында оның
бұйрығымен әскер басы Неархтың теңіз зерттеуі география ■ғылымына елеулі,
эрі бағалы із қалдырды.
Александр Неәрхтың Үндістаннан Персияға кемемен жүзіп
бару мүмкіндігін білу үшін, Инд өзенінің сағасынан Евфрат
өзенінің сағасына дейін бүкіл Үндістан жағалауын зерттетпек
болды, демек, Үндістаннан Месопотамия арқылы Вавилонияға
жол тартпақ болды. Осы мақсатты көздеген император біздің
заманымызға дейінгі 326 жылы Инд өзенінің жоғарғы ағысында
текіз экспедициясын құруға бұйрық берді. Бүл жорыққа арна-
лып 2000 теңізші-жауынгерді алып жүретін 80 кеме дайындал-
ды. Неарх бастаған экспедиция Үнді мүхитында жүзіп, оның
суын, жағалауын зерттей отырып, сансыз көп қиыншылықтарды
бастан кешірді, алты айдан соң аман-есен Евфрат өзені сағасы-
нан шықты. Сөйтіп, тұңғыш рет Үнді мұхитына, Кіші Азиядан
Үндістанға баратын кеме жолы ашылды. Басқаша айтқанда, сол
кезге дейін белгісіз болған Үндістанды ашты. Неарх езінің сая-
хаты туралы жазып отырды, бірақ оның жазғандары біздің за-
мааымызға жетпеді, біз Неарх экспедициясы жайындағы дерек-
терді грек тарихшысы Флавия Ариананың Үндістан тарихы
деген кітабынан білеміз.
Македонский 330 жылы Орта Азияға шабуыл жасады. Гиркан (Каспий) теңізін
зерттеуге экспедиция аттандырған. Бұл экспеди-цияның мақсаты — Каспий
теңізінің солтүстік теңіздермен ұш-тастығы бар-жоғын анықтап, сол арқылы
Үндістанға кемемен баруды білу еді. Экспедиция Каспийдің шығыс жағында
болды, оған цұятын өзендерді анықтады, бірақ теңіздің солтүстігі бұғаз
арқылы солтүстік теңіздерімен ұштастығы бар деген теріс қорьь
18
тынды жасады. Тегінде, ол кезде зерттеушілердің бұғаз деп түсінгені —
Волга сағасы болуы мүмкін. Дегенмен, бұл экспеди-ция да гректерді Каспий
маңымен, Волга, Амудария, Сырдария өзендерімен таныстырды. Оның әскері
Ашхабадта 21 күн аял-дап, Орта Азия жеріне әлденеше шабуыл жасайды,
қайтарында Гиндукуштан өтіп, Үндістанға аттанады. Бірақ оған жете алмай
Отанына оралады.
Македонский жорығының тарихи маңызы өте зор. Бұл жо-рық — тарихта бұрын-
соңды болып көрмеген үлкен жорық. Ас-қар-асңар таулардан, құлазыған
шөлдерден көп әскерін аман алып шыққан Александрдың жеңімпаз өнегесіне
ешкім де тең келе алмайды. Төменде оның жорығының географиялық маңы-зына
тоқталамыз. Александр әскерінде өзімен бірге алып жүрген сол кездегі
ғылымның барлың саласының өкілдері болды. Та-рихшы, ақын, жазушы, жүрген
жерлерін өлшеп отыратындар, ауа райын, жер жағдайын байқаушылар, демек,
оның жорығын-да ғалымдар штабы өз алдына бір төбе еді және оған импера-тор
үлкен мән беріп отырған. Оның осылай ғылымға назарын аударған ұстазы
Аристотель еді. Ол тіпті өзінің ұлы жорығы кезінде жиналған тарихи,
географиялық материалдарын ұста-зы — Аристотельге жіберіп те отырды,— дедік
жоғарыда.
Біздің заманымызға дейінгі соңғы екі ғасырда дүние жүзілік ғылым-
білімнің орталығы Александрия болды (Александр Ма-кедонский Нил сағасына
орнатқан жаңа қала). Мүнда ғұламалар-ға арнап ғылым сарайы салынды, оны
музеумом деп атады, әр түрлі орта, жоғары дәрежелі оңу орындары ашылды,
дүние жүзілік маңызы бар ең үлкен кітапхана ашылып, оған адам ба-ласы
жаралғаннан бергі барлық тілдегі аңыз, әңгімелер, қол-жазбалар, кітаптарды
жинады. Ғұламалар бұл асыл мұраларды зерттеді. Александрия музеумомына
көптеген ғұламалар жиыл-ды. Бүлардың ішінде де әлемге аты әйгілі ұлы
ғұламалар—Ге-родот, Эвклид, Эратосфендер де бар еді.
Бұл ғұламалар және тағы басқалары сонау бір ерте заман-дарда-ақ
Александрия қаласында отырып, дүние жүзі ғылымы-на ғасырлар бойы өшпес із
қалдырып, ғылымның барлық сала-сына зерттеу жүргізді. Осы күнгі астрономия,
математика, физи-ка, география, геология, минералогия, климатология тағы
басңа толып жатқан ғылымдарды терең зерттеп, дамытып отырды. Әрине, олардың
зерттеуінде, кейбір қорытындыларында жетпей жатқан жағы да бар шығар,
біраң, олардың тұңғыш рет жасаған бағдарлы қорытындылары ғылымға өшпес із
қалдырғаны дау-сыз. Өйткені олар өздерін ңоршаған айналаны, әлемді,
аспанды, жерді диалектикалық көзңарас тұрғысында дұрыс зерттеді. Бұл
ертедегі дұрыс түсініктердің бірқатары орта ғасырларда өзгерді.
Эратосфен (б. з. д. 276—194). Эратосфен әр жақты ете білгір ғұлама
болды. Әсіресе, география ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. Ол ең алдымен
асңан географ, астроном, математик, философ әрі ақын болған адам. Эратосфен
Кирен қаласында туған. Ол Александр кітапханасьінда жаратылыс тану
ғылымын,
19
әсіресе географияны зерттеуге көп күш салды, география деген түсінікті
нақтылап, басқа жаратылыс тану ғылымдарынан бөліп, тұңғыш рет ғылыми жолға
қойды. Бұл ғылымның міндеті планета-мызды зерттеп білу деп, оған өзі
цұлшына кірісті. Ол Жерді тұңғыш рет ғылыми тұрғыда дұрыс өлшеп берді.
Эратосфен Аристотельдің Жерді шар тәрізді деген пікіріне қосыла отырып, оны
нақты математикалық цифрлармен өлшеді. Сөйтіп, Эратос-фен математикалық
географияның негізін салушы болды. Эра-тосфен езінің жер өлшеу ғылымын
Географика деп атады. Ол Жердің шар екенін дәлелдеп есептеп шығару үшін
оның әрбір нүктесіне күннің түсіретін көлеңкесін зерттеді.
Эратосфеннің география ғылымының зерттелуіне қосқан тағы бір жаңалығы —
жоғарыда айтылғандай, ол нақты математика-лық өлшеулермен ендікті, бойлықты
дұрыс өлшеп, тұңғыш рет географиялық карта жасады. Ол жер шарының
географиялық картасын жасауға үлгі болды. Эратосфен өзінін, Географиялық
і
очерктер деген еңбегінде Жер туралы ғылыми зерттеулерін жазды. Бұл
зерттеу сол замандағы аңыз, әңгіме, негізсіз жора-малдарға қарама-қарсы
қойылған. Әрине, Эратосфеннің қатесі де болды, Өйткені ол кезде жер шарының
кейбір бөліктері — мұхит, теңіздердің көбі ғылымға әлі белгісіз еді.
Сондыцтан ол өзіне дейінгі қателерден шыға алмай, Каспий солтүстік теңіздер-
дің үлкен бұғазы деп және келемін дүрыс есептей алмады.
Ерте заман ғұламаларының ішінде география ғылымының дамуына сол
кездегі үлес қосқандардың бірі — Гиппарх.
Гиппарх (б. з. дейінгі 150 ж.). Гиппарх Эратосфеннің матема-тикалыц
карта жасауына қарсы болып, географиялық ендік пен бойлықты астрономиялық
жолмен белгілемек болды. Осы рет-пен өзі жер шарының картасын жасады,
бірақ, Эратосфен кар-тасынан әлдеқайда нашар болып шықты. Біздің
заманымыздын, басталу кезінде Рим күшейіп, ерте заманғы ғылым табыстарын
өзіне жинай бастады, енді Апеннин түбегі дүние жүзіндегі ғылым мен
мәдениеттің екінші орталығына айналды. Мұның себебі Александр Македонский
үнемі шығысқа назар аударып, баты-сындағы Апеннин түбегі оның жорығынан
аман қалып күшейе берді де, онда жауынгер римляндар пайда болды,
Македонский өлгеннен кейін оның үлкен империясы быты-рап, әр түрлі ұсақ
патшалықтарға белініп кетті. Енді жорыққа Рим аттанды. Рим ең алдымен бүкіл
Апеннин түбегін өзіне қара-тып алып біздің заманымызға дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz