Каспии теңізі проблемасы

Жоспар
Кіріспе

1 Каспии теңізі проблемасы
2 Каспий экологиясына мұнай өндірудің қаупі қанша және Каспий аймағының ахуалы
3 Арал қасіреті бүкіл әлем қасіретіне айналғалы тұр
4 Халық денсаулығы . ұлт байлығы

. Каспий теңізінің солтүстік жағасы, Еділ мен Жайық өзендері аралығының көп жері Атырау облысының Құрманғазы ауданына қарайды. Теңіз жағасының шекарасын Еділ өзенінің теңізге құятын Қиғаш саласы анықтайды. Осы Қиғаш өзенінен Исатай ауданының Забурын елді мекеніне дейінгі жағалық аймақ түгелдей Құрманғазы ауданының жері. Бұл жердің экологиялық жағдайынан сөз қозғау үшін оның бұрынғы жағдайы қандай екеніне көз жеткізу керек.
Бұрын бұл жердің кеңестік кезеңге дейін, онан кейін де теңіз суының және оның құрлыққа суғына кіріп жатқан шалқыған саналуан сулы шығанақтары мен теңізден бөлініп қалған көлдері көп болды. Қай кездерде де осы көлдерден, шығанақтардан жергілікті халық балық аулап, олардың түрлі өнімдерін шығаратын шағын да ірі кәсіпорындарына тапсыратын. Оларды балықшылардың тілімен айтсақ «Балық батағалары» дейтін.
1925 жылдан бастап Каспий теңізінің суы тартылып, барған сайын азайды. 1930 жылы бұл су арналары, шығанақтар сусыз қалды. Біртіндеп тартылған теңіз суы 100 километрге қашықтаса, кейіннен ол одан екі есеге жуық қашықтап кетті. Балық батағалары жабылды. Аудандағы кеңестік кезеңде құрылған балық колхоздарының балықшылары теңізге балық аулауға шығатын кеме-қайықтарын Астрахань облысы аумағына қарасты теңіз жағасындағы «Тұмақ» аралына күзде тастап, көктемде сол жерден жарақтанып теңізге шығатын болды.
Бұрынғы теңіз ротасындағы Белужий, Трешкин, Дементьев, Қарабөлек, Ленкоса, Комсомольск, Бесшифер, Жаркөсе, Әбу аралдары қара жерге жалғасты. Бұл аралдар соңғы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылықты колхоздарының мал азығын дайындайтын учаскелерге, малшылардың қыстақтарына айналды.
Қиғаш өзенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуық жердегі халықтың байырғы қонысы сусыз қалды. Оншақты колхоздар тұрақты тұра алмағандықтан Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз қалған мыңдаған гектар жерді малшылардың қонысына, жайылымға айналдырар бағдарламасы ел алдына қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық зауытының қасынан Қиғаш өзенінен басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы, одан басын алатын Көкарна-Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурынға жететін жоғары жақпен Сурхан каналының желісі іске қосылды. Бұл каналдардың тұщы ағынды суы түгелдей каналдың төменгі желісімен бұрынғы арналар ізімен теңізге құятын болды және осы арналар ізімен суды теңізге жеткізетін Ленкоса, Мальцев, Жанбай-Дементьев каналдары да қазылды. Мысылы «Белужий» арнасы атына сай Белуга (қортпа балығы) балығының ішкі суға кіретін, уылдырық шашатын бұрынғы терең арна болатын. Бұл каналдар бойындағы жайылымдық жерлерге, малшыларға Еділдің тұшы суын жеткізіп қана қоймай, бұрынғы теңіз суы жайылатын көлдерге құйып, теңіз балықтарының көктемде уылдырық шашып, көбеюіне мыңдаған суды мекендейтін құстардың көбеюіне мыңдаған жол ашты. Мұның бәрі кешегі өткен кеңістік кезеңдегі теңіз жағасын мекендеген Құрманғазы ауданы жерінің келбеті еді. Теңіз жағасының қазіргі жағдайы мүлде өзгерді. Аудандағы өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықты өндіріс орындарының көбі жабылды. Аудан экономикасы төмендеді. Табиғаты қорғалмай, экологиясы бұзылды.Өткен 30 жыл ішінде каналдар бір де бір рет аршылмағасын, арналары бітелді. Қамыс, қоға, су балдырлары қаптап кетті, көпшілігін су жүрмейтін болып, құм басты. Теңізбен байланыс үзілді. Көлдерде тұрып қалған су бұзылып, мыс купросының ерітіндісіне айналды, зәрленді. Ауру таратудың көзіне айналды. Мыңдаған гектар шабындық, жайылымдық жер шөпшықпай, пайдаланудан қалды. Ауданға қарайтын батыстан-шығысқа ұзындығы 200км, терістіктен-түстікке150 километрге созылатын теңіз жағалауын нар қамыс, қоға басты, су арналары жойылды. Өзен суы теңізге жетпейді. Бірнеше жылғы ну орман болып шыққан қамыс, қоға, жыңғылдар 1974 жылдан бері өртелмегендіктен қурап, үйінді-шөгіндіге айналды, су балдырларымен қопаға айналып шіріді. Қопа үстінен қайталап шыққан биік қамыс-қоғалар жыртқыш қасқыр, қарсақ, түлкі, қамыс мысықтарының, борсықтын, күзен, жанат, қабандардың және кемірушілер-егеуқұйрық, тышқан, атжалмандардың тұрақты мекеніне айналды. Жылма-жыл олардың санының ұлғаюына сай жұқпалы да, қатерлі аурулар туу қаупі өсті. Әсіресе қасқыр, түлкілер құтырып ауырып, адамға, малға шабатын болды. Тышқандар осы оңірде 1920 жылдарда болған оба ауруының қайталануына мүмкіндік туғызып отырТеңіз суын жағалай және су астындағы жеке аралдарға мұнай компаниялары қожа болып, мұнай ұңғымаларын қаптата бастады. Жағадағы «Белужий», «Ленкоса», «Трешкин» аралдарында жиырмашақты мұнай ұңғымылары жұмыс үстінде. Мемлекеттер арасындағы Каспийді бөлісу келісіміне сай Ресей үкіметінің мұнай-шылары біздің аудан жері болып саналатын теңіз суындағы «Новинск» аралына мұнай ұңғымасын орнатып жатыр. Мұнай ұңғымалары қамыс, қоға, қопа, балдыр үйіндішірінділердің ортасына орналасуда. Бұлар теңіз жағасының бұзылған ауасын одан сайын ластаса, екінші жағынан қураған қамыс мұнай көздерінің өртену қаупін туғызады.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Каспии теңізі проблемасы

1.    Каспий теңізінің солтүстік жағасы, Еділ мен Жайық өзендері аралығының
көп жері Атырау облысының Құрманғазы ауданына қарайды. Теңіз жағасының
шекарасын Еділ өзенінің теңізге құятын Қиғаш саласы анықтайды. Осы Қиғаш
өзенінен Исатай ауданының Забурын елді мекеніне дейінгі жағалық аймақ
түгелдей Құрманғазы ауданының жері. Бұл жердің экологиялық жағдайынан сөз
қозғау үшін оның бұрынғы жағдайы қандай екеніне көз жеткізу керек.
Бұрын бұл жердің кеңестік кезеңге дейін, онан кейін де теңіз суының және
оның құрлыққа суғына кіріп жатқан шалқыған саналуан сулы шығанақтары мен
теңізден бөлініп қалған көлдері көп болды. Қай кездерде де осы көлдерден,
шығанақтардан жергілікті халық балық аулап, олардың түрлі өнімдерін
шығаратын шағын да ірі кәсіпорындарына тапсыратын. Оларды балықшылардың
тілімен айтсақ Балық батағалары дейтін.
1925 жылдан бастап Каспий теңізінің суы тартылып, барған сайын азайды. 1930
жылы бұл су арналары, шығанақтар сусыз қалды. Біртіндеп тартылған теңіз суы
100 километрге қашықтаса, кейіннен ол одан екі есеге жуық қашықтап кетті.
Балық батағалары жабылды. Аудандағы кеңестік кезеңде құрылған балық
колхоздарының балықшылары теңізге балық аулауға шығатын кеме-қайықтарын
Астрахань облысы аумағына қарасты теңіз жағасындағы Тұмақ аралына күзде
тастап, көктемде сол жерден жарақтанып теңізге шығатын болды.
Бұрынғы теңіз ротасындағы Белужий, Трешкин, Дементьев, Қарабөлек, Ленкоса,
Комсомольск, Бесшифер, Жаркөсе, Әбу аралдары қара жерге жалғасты. Бұл
аралдар соңғы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылықты
колхоздарының мал азығын дайындайтын учаскелерге, малшылардың қыстақтарына
айналды.
Қиғаш өзенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуық жердегі
халықтың байырғы қонысы сусыз қалды. Оншақты колхоздар тұрақты тұра
алмағандықтан Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз
қалған мыңдаған гектар жерді малшылардың қонысына, жайылымға айналдырар
бағдарламасы ел алдына қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық зауытының қасынан
Қиғаш өзенінен басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы, одан басын алатын Көкарна-
Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-
Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурынға жететін жоғары жақпен
Сурхан каналының желісі іске қосылды. Бұл каналдардың тұщы ағынды суы
түгелдей каналдың төменгі желісімен бұрынғы арналар ізімен теңізге құятын
болды және осы арналар ізімен суды теңізге жеткізетін Ленкоса, Мальцев,
Жанбай-Дементьев каналдары да қазылды. Мысылы Белужий арнасы атына сай
Белуга (қортпа балығы) балығының ішкі суға кіретін, уылдырық шашатын
бұрынғы терең арна болатын.    Бұл каналдар бойындағы жайылымдық жерлерге,
малшыларға Еділдің тұшы суын жеткізіп қана қоймай, бұрынғы теңіз суы
жайылатын көлдерге құйып, теңіз балықтарының көктемде уылдырық шашып,
көбеюіне мыңдаған суды мекендейтін құстардың көбеюіне мыңдаған жол ашты.
Мұның бәрі кешегі өткен кеңістік кезеңдегі теңіз жағасын мекендеген
Құрманғазы ауданы жерінің келбеті еді. Теңіз жағасының қазіргі жағдайы
мүлде өзгерді. Аудандағы өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықты өндіріс
орындарының көбі жабылды. Аудан экономикасы төмендеді. Табиғаты қорғалмай,
экологиясы бұзылды.Өткен 30 жыл ішінде каналдар бір де бір рет
аршылмағасын, арналары бітелді. Қамыс, қоға, су балдырлары қаптап кетті,
көпшілігін су жүрмейтін болып, құм басты. Теңізбен байланыс үзілді.
Көлдерде тұрып қалған су бұзылып, мыс купросының ерітіндісіне айналды,
зәрленді. Ауру таратудың көзіне айналды. Мыңдаған гектар шабындық,
жайылымдық жер шөпшықпай, пайдаланудан қалды. Ауданға қарайтын батыстан-
шығысқа ұзындығы 200км, терістіктен-түстікке150 километрге созылатын теңіз
жағалауын нар қамыс, қоға басты, су арналары жойылды. Өзен суы теңізге
жетпейді. Бірнеше жылғы ну орман болып шыққан қамыс, қоға, жыңғылдар 1974
жылдан бері өртелмегендіктен қурап, үйінді-шөгіндіге айналды, су
балдырларымен қопаға айналып шіріді. Қопа үстінен қайталап шыққан биік
қамыс-қоғалар жыртқыш қасқыр, қарсақ, түлкі, қамыс мысықтарының, борсықтын,
күзен, жанат, қабандардың және кемірушілер-егеуқұйрық, тышқан,
атжалмандардың тұрақты мекеніне айналды. Жылма-жыл олардың санының ұлғаюына
сай жұқпалы да, қатерлі аурулар туу қаупі өсті. Әсіресе қасқыр, түлкілер
құтырып ауырып, адамға, малға шабатын болды. Тышқандар осы оңірде 1920
жылдарда болған оба ауруының қайталануына мүмкіндік туғызып отырТеңіз суын
жағалай және су астындағы жеке аралдарға мұнай компаниялары қожа болып,
мұнай ұңғымаларын қаптата бастады. Жағадағы Белужий, Ленкоса, Трешкин
аралдарында жиырмашақты мұнай ұңғымылары жұмыс үстінде. Мемлекеттер
арасындағы Каспийді бөлісу келісіміне сай Ресей үкіметінің мұнай-шылары
біздің аудан жері болып саналатын теңіз суындағы Новинск аралына мұнай
ұңғымасын орнатып жатыр. Мұнай ұңғымалары қамыс, қоға, қопа, балдыр
үйіндішірінділердің ортасына орналасуда. Бұлар теңіз жағасының бұзылған
ауасын одан сайын ластаса, екінші жағынан қураған қамыс мұнай көздерінің
өртену қаупін туғызады.
Аудан халқы үшін кәсіптік және күнкөрістік балық көзі-Каспий теңізінің
балығы мен жер астының мұнайы. Оларды бұрынғы қалпына келтіріп, халық
игілігіне айналдыру үшін төмендегідей шараларды шұғыл іске асыру қажет деп
санаймыз:                                 1. Аудан жеріндегі каналдары
қалпына келтіру, бітелген жерін аршып, қазып, Қиғаштын мол тұшы суын Каспий
теңізіне құюын қамтамасыз ету керек. Ол үшін Сурхан каналының Қиғаш
–Кобяков каналынан бастау алатын жеріндегі 15км жерін тереңдетіп қазған
жөн. Онан кейін Кобяков-Жанбай-Забурын каналының бойындағы бұрын теңізге
құятын Ленкоса каналын, Жанбай арнасын, Деменьтев каналдарының бітелген
жерлерін қазып, кейбіреулерін теңізге қарай ұзартып, Шаронка суының осылар
арқылы теңізге құюына мүмкіндік беруміз керек. Бұларды аршып, қазғаннан
қандай пайда бар?            Біріншіден, теңіз балықтарының үлкен-кішісі
болмасын көктемде уылдырық шашу үшін үйірімен теңізді жағалап келіп, дағды
бойынша өзен суы ағысына қарсы каналдармен жоғары өрлейді, көлдерге
жайылған суға шығады, тұшы суда балық жақсы өседі. Мұның өзі аудандағы
балық аулайтын колхоздар мен балық зауытының, кәсіпшіліктердің өркендеуіне,
аудан экономикасын котеруге, халықтың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік
береді.                                        Екіншіден, қазіргі кезде
Жайық өзенінің теңізге құяр тамағы тайыздалған. Жылдар бойы
қазылмағандықтан балықтар Жайық бойына толық шыға алмайды. Біздің ауданның
тұсындағы теңізге құятын негізгі арналар бітелген, балықтар кіре алмайды.
Соның салдарынан балықтар көктемде үйірімен жоғырылайды. Кейде онан да асып
Мақашқалаға қарай асады. Сондықтан да Каспий балығының өз жерімізде
көбеюіне жағдай жасауымыз керек.
Үшіншіден, Еділ-Қиғаш суы өте көп. Көктемде олардан келетін мол суды
бұрынғы қазылған Каспий теңізіне жібермесек ең адымен аудан орталығы
Ганюшкинді су басады. Селоны бірнеше жылдар бойы богет салып қана аман алып
қалып отырмыз, ал биыл жағдай өте қауіпті. Су басса мыңдаған саман үйлер
құлап, ел баспанасыз қалады.                Төртіншіден, су келсе каналдар
бойындағы көлдер жағасы мен жайылымдарға шөп шығады, егін егіледі, халықтың
күнкөрісі, ауа райы жақсарады, табиғат түзіледі.
2. Теңіз жағасына жағалай шыққан, адам жүре алмайтын, ит тұмсығы өтпейтін,
жүздеген гектар жерді алып жатқан қураған қамыс, қоғалар, қопаларды
көктемде және күзде өртеу керек. Өйткені олар қопаланып шіріп, бұларды
паналап жүрген сансыз көп жабайы аңдар мен тышқандардың сүйегінен улы
заттар, газдар көбейіп, экология бұзылады, аурулар тарайды. Оның елге
келтіріп отырған зияны көп. Сондықтан да қамыс, қоғаларды жылма-жыл өртесе
жер тазарады, қажетті аралдар мен су өз арналарын табатын болады.Оны осы
жерді игеріп, өнімін алып жатқан мұнай компаниялары жүзеге асыра алар еді.
Ал бұған бақылауды облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы, одан жоғары
министрлік жургізуге тиісті.

Каспий экологиясына мұнай өндірудің қаупі қанша және Каспий аймағының
ахуалы

Каспий теңізі қайраңында кең көлемде басталған бұрғылау жұмыстары теңізге
қауіп төндіре ме? Әрине. Әлемнің әр түкпірінде болып жатқан экологиялық
апаттардың ащы сабағынан оң қорытынды шығармасақ, Каспийдің келешегіне де
қауіп төнеді. Қазір мұнда тек іздестіру шаралары ғана жүргізілуде. Осындай
геологиялық жұмыстардың барысында-ақ бірнеше оқыс оқиғалар орын алды.
Алдымен итбалықтардың, соңынан құстардың жаппай қырғынға ұшырауы теңіздің
қазақстандық бөлігінде дабыл қағылар жағдайдың қазір-ақ қалыптасып келе
жатқанын аңғарды. Ең сорақысы – сол апаттардцың аяғы анықталмай, себебі
сараланбай қалғандай. Аджип компаниясы азды-көпті айыппұл төлесе, бұл
осымен іс тыңды деген сөз емес. Бізге “қара алтын” игеру жолында табиғатты
құрбандыққа шалмау, қоршаған ортаны таза күйіде сақтау жолындағы шараларды
қолға алатын кез жетті. Жалпы, адам мен табиғаттың байланысы ықылым
замандарда қалыптасқан. Адамзат өзінің өмірлік қажеттілігін қоршаған
ортадан алады. Бұл үлес қазір артып келеді. Бүгінде қоғам қажеттілігінің
80%-ы табиғи қорлардан алынады. Осы қарқын алдағы уақытта да сақталса,
мұнығ арты табиғи ортаның азуына, яғни деградацияға апарып соқтырады. Бұл –
табиғаты күрделі аймақта орналасқан Атырау облысы үшін үлкен қауіп.
Күн тәртібінде Каспий теңізінің су алып, су басып кеткен аймақтарындағы
ұңғымаларды жою проблемасы тұр. Ұңғымаларды жою жөнінде шұғыл шаралар
Каспий теңізінің акваториясы үшін жағымсыз салдарларға әкеп соқтыруы
мүмкін.
Аймақта үш басты экологиялық проблемасын атап өтуге тболады:
1.    Қошқар-Ата қалдық сақтау қоймасының проблемасы, онда 105 млн тонна
улы және радиоктивті қалдықтар сақталады. СКЗ және ХГМЗ зауыттарының толық
тоқтап тұруына байланысты 1988 жылдан бастап ағынды сулар ағызылып
жіберілмейді. Сұық фазаның деңгейі төмендеуде. Қазіргі уақытта жалпы көлемі
77км жер тазартылып, көлемі 30км жағажайлар пайда болды. Қалдық сақтау
қоймасы жөніндегі проблемалық мәселелерді шешу үшін миллиондаған қаражат
қажет.
2.    БН-350 реакторлық зауытының істен шығуы, оны радиациялық қауіпсіз
жағдайға келтіру.
3.    Каспий теңізінің Солтүстік теңіз қайраңында мұнай операцияларын
жүргізу және Каспий теңізінің теңіз қайраңын игеру кезінде қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі мәселелерді шешудегі негізгі проблемалардың бірі –
толыққанды экологиялық мониторингтің болмауы. Қазақстан Республикасының оны
жүзеге асыру үшін тиісті база жасақталмаған.
Аймақтың тағы да бір проблемасы қоршаған ортаны қорғау компоненттеріне
жасалған толыққанды мемлекеттік мониторингтің жоқтығы болып табылады. Теңіз
көлігінің көтеріңкі қарқынды қозғалысы нәтижесінде теңіз ортасына, оның
флорасы мен фаунасына әсері өрши түседі, ол жағалаудағы аймақтарға және
сулы ортаға экологиялық мониторинг жүргізуді талап етеді. Каспий теңізі
жағалауының 1350 км бақылаусыз қалып отыр. Қазіргі уақытта құрғақ жүктерден
басқа жылына 5 млн мұнады тасу жүзеге асырылатын теңіз портының жұмысына
тұрақты бақылау жетіспейді. Зертханалар мен инспекторлық құрамның
көптігінен теңіз портының акваториында, сондай-ақ Каспий теңізінің қалған
аумағындағы теңіз суының сапалы құрамына мемлекеттік бақылауды жүзеге
асыратын жағдай жоқ.

3.    Соңғы жылдары кәрі Каспийден мұнай өндіру мәселесі қатты қолға алынып
жатыр. Мол байлық бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің
республикамызға алып келгеніне де бірнеше жыл болды. Олар қазір ақ тер, көк
тер болып теңізге мұнай соратын қондырғыларды орнатып жатыр. Пиғылы белгілі
– оларға мұнай керек. Және көп мұнай керек. Ал ертең мұнай сора бастағанда
теңізіміздің табиғаты не болады? Алтынға парапар бекіре балығы мен қара
уылдырық өндіре аламыз ба? Басқа да теңіз жәндіктері қырғынға ұшырамай ма?
Айталық, ана жылы итбалықтар қырылды, балықтар да өлді. Сонда осы мол мұнай
Қазақстанның келешекте соры болмай ма? Себебі деректер бойынша Каспийдің
Қазақстан жақ бетіндегі биоқорлардың жалпы құны 500млрд доллар. Ал теңіз
тіршілігі жойылса, халықаралық сот жыл сайын сондай мөлшердегі айыпты
біздің елге салады да отырады. Мүмкін ол бірнеше ғасырғы созылар? Осы
сұрақтар еріксіз ойландырады. Ең қиыны, теңізіміздің ертеңі не болады?
Теңіздің жерасты қойнауында байлықтың мол қоры жатқаңына қай жақ та
күдіктенбеді. Кеңес үкіметін ойландырған бұрғылау кезіндегі теңіз
экологиясын сақтау болатын. Оған Кеңес Одағының көзін жеткізу үшін
халықаралық мұнай бірлестігі компаниясы мамандарды Мексика шығанағы мен
Кариб теңізінің атырауында орналасқан мұнай бұрғылау алаңдарына апарып,
сонда жіберілген крокодильдерді көрсеткен. Оның себебі мұнай араласқан
ортаға ең төзіімсіз тіршілік – крокодильдер екен. Ал апарылған крокодильдер
онда жақсы өсіп жатқан. Сол кезеңде АҚШ-тың КСРО-дан Каспий теңізінің су
асты алқабын сатуды қолқалағаны белгілі. Алайда кеңес үкіметі бұған
келіспеді. Бірақ сол дәуәрде де теңіз асты мұнайын өндіру жөнінде әңгімелер
болды. Оған екі жақтың космостан түсірілген бейнематериалдарындағы мұнай
белгілері дәнекер болса керек. Алайда негізгі келісімшарт Қазақстан
тәуелсіздігін алғаннан кейін басталды. Теңіз астын геологиялық-геофизикалық
зерттеу жөніндегі Қазақстан-Каспийшельф компаниясын құру туоалы қаулы
1993 жылдың 13 ақпанында дүниеге келді. Сол жылдың 3 желтоқсанында бұл
компания халықаралық консорциум болып қайта құрылды.
Қазақстан шельфінің теңіз асты қайраңының Атырау-Маңғыстау облыстарының
жерінде жатқаны белгілі. Ал бұл екі облыстың шекарасы құрлық бойындағы
шекалармен тұтас келеді. ШШШельф орналасқан аймаққа қарай судың тереңдігі –
1,5 метрден 9 метрге дейін барады. Оңтүстік бетін құрайтын Түрікменстан
шекарасыа дейінгі тереңдік 20 метрден 400 метрге дейін барады. Мұнай
өндіретін бөліктің тайыз болуы жұмыстың жеңілдеуіне, құрылыс бөлшектерінің
аз жұмсалуыне әсерін тигізері хақ.
Сейсмикалық барлау жұмыстарының жүргізілуіне 1994 жылдың тамыз айында
Ақтауға Вестерн Джеофизикалдың келуі айтарлықтай роль атқарды. Осы жерде
сейсмикалық жұмыстардың атқарылу нәтижелерін сараптау мақсатында есептеу
орталықтары құрылды. Ол әуелі Атырауда, кейін Алматыда дүниеге келді. Сол
кездегі тағы бір өзгеріс – 1995 жылы Каспийшельф компаниясының
Қазақстанкаспийшельф акционерлік қоғамы болып қайта құрылуы еді. Мұның
өзі біздің ел үшін билік тұтқасына ие болуға жол ашатындай көрінді. Алайда
ол Қазақстанды жай алдау ғана болып шықты. Біртіндеп ол өзге компаниялардың
қолына көше бастады. Оған Қазақстанның бұл консорциумға қаражат қоспауы да
әсер етті.
Сол жылдары Ақтау қаласында консорциумның мониторингі өтті. Онда
консорциумның алматы филиалының өкілдері басым болды. Негізгі әңгіме
теңіздің экологиялық жағынан бүлінбеуіне арналды. Геология-минерология
ғылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов өз сөзінде егер теңіз
экологиялық жағынан бүлінетін болса. Ондай жағдайда оның шығыны консорциум
есебінен өндірілетін болсын деген пікір айтты. Алайда бұл мәселе хақында
шешім алынған жоқ. Тек консорциумның қорына 200 млн доллардың бөлінгендігі,
одан 20 млн әлеуметтік салаға, 6 млн мамандар дайындауға кететіні белгілі
болды.
Мұнай өндірісі еліміздің қазіргі дамуы үшін ең негізгі екендігіне дау жоқ.
Былайша айтқанда ол – Қазақстан экономикасының ең басты көзі. Осыдан он жыл
бұрынғы сараптама-салыстыруларға қарағанда Қазақстан мұнайының негізгі қоры
теңіз астында болып отыр. Есепші экономистердің пайымдауынша қайраңның
Қазақстан жақ бөлігіндегі мұнайдың қоры бүкіл Қазақстандағы мұнай қорының
тең жартысындай деп жорамалдаған болса, қазір шельфтегі мұнай қорының ондай
болжамнан әлдеқайда көп екендігі анықталып отыр. Олай деліну себебі Батыс
Қашағанды қазғанда теңізасты мұнай қоры 7 млрд тонна делінсе, Шығыс
Қашағанды қазғанда оның мөлшері 50 млрд-қа артып кетті. Ал қазір 6 алаң
зерттелуде. Демек, жоғарыдағы көрсеткіштің әлі де еселей өсетіндігінде дау
жоқ. Олай болса бұл Каспий астын мұнай теңізі алып жатыр деген сөз.
Теңіздің тайыз бөлігі мен терең бөліктеріндегі атқарылатын жұмыстардың
ауқымы әрқилы болып келеді. Әсіресе оны сейсмикалық жұмыстартар кезінде
ерекше назарда ұстау қажет. Жүз мың шаршы шақырым алаң зерттеліп шықты. Сол
кезеңдердегі ақпарат ағымдарының хабарлауына жүгінсек, теңіз тіршілігінің
жойылуы о баста-ақ байқалған. Атырау экологтарының анықтамаларына қарағанда
жер асты дүмпулерінен теңіз тіршіліктері үнемі зақымдалып отырған. Оның
шындығын кейінгі кезең толық дәлелді. Итбалық эпидемиясын былай қойғанда,
қазір балықтардың қырылуы жаппай етек алуда. Әрі оның көрініс бергеніне де
бірнеше жылдың жүзі болды.
Екінші мәселе, Солтүстік теңіздердегі мұнай өндіру жолдарын Каспийге
қолдана салуға болмайды. Ең алдымен екі жақтың тіршілігі екі басқа. Ауа-
райы мен табиғи ортасы да екі бөлек. Сондықтан Каспий астынан мұнай
өңдіруге басқаша қарау керек. Экваториялық өзгешеліктерін де естен шығаруға
болмайды. Бұл жерде Кариб өңіріндегі әдістерді қолдану да тиімсіз. Демек
Каспий астынан мұнай өңдірген кезде өзге теңіздердегі әдістерді басшылыққа
алудың пайда бермесі хақ. Алайда шетелдік компанияларға теңіз тіршілігінің
жойылуы ешқандай әсер етпейді. Себебі Қазақстанның табиғаты олар үшін көк
тиын.
Өткен жылдың шілде айында БҰҰ-ның шешімімен бекіре тұқымдас балықтарды
аулауға мараторий жарияланды. Қара уылдырықты экспорттауға да рұқсат
етілмеді. Атырау балық бірлестігінің тоңазытқыш цехында 4 тонна уылдырық
қалды. Ал сол уылдырықтың Америкадағы құны 14 млн доллар. 2002 жылдың 7
наурызы күні Хабар арнасында теңіз жағасындағы бес мемлекеттің уылдырықты
экспорттау мөлшері көрсетілді. Сонда Қазақстан 23,5 тонна уылдырық
экспорттауға құқылы болды болып шықты. Бұрынғы кездерде сондай уылдырық бір
самолетке тиеліп, шетелдерге жөнелтіліп отырған.
Қысқасы, қазір теңіз тіршілігіне қатер төнуде. Балық қоры мүлдем азайды.
Оны броконьерлерден көреді. Олар бір-бір ұшқыр моторларға мініп алып, балық
сақшыларын маңайлатпай кетеді дейді. Мемлекеттік қорықшылар сондай ұшқыр
кемелерге неге мінбейді? Балық инспекторларының тікұшақтар алуына да
мүмкіншіліктері де бар. Осы тұрғыдан алғанда қызыл балықтарды броконьерлер
тауысып жатыр деген пікір – алдамшы сөз. Биылғы бозторғайлардың қырылуына
да броконьерлер кінәлі ме? Жоқ, оның бір ғана себебі бар, ол – Батыс, Шығыс
Қашағанды қазу кезіндегі теңізге жіберілген лай су, ыссы фонтан, жер
астынан атылған инертті газ. Нәтижесінде теңіз тіршілігі қырғыеға ұшырауда.
Оны басшылар көрсе де көрмеген, білсе де білмеген болады. Әрине, мұнай
керек, бірақ теңіз табиғаты құрыса, ол байлықтың құны көк тиын. Теңіз
тіршілігі қалай болғанда да жойылуға тиісті емес

Арал қасіреті бүкіл әлем қасіретіне айналғалы тұр
– Арал теңізінің тағдыры бүгінде әлем жұртшылығын толғандырып отырғаны
рас. Арал теңізінің бассейні Қазақстан және Өзбекстан территориясын алып
жатыр. Теңіз бассейніне Әмудария мен Сырдария өзендері енеді. Осы өзендер
басты шекарааралық су артериялары болып саналады. Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан, Қазақстан, Түрікменстан және Ауғанстан секілді алты елдің
аумағын қамтиды. Сондықтан да су үлестері мен суармалы жерлердің бөлігі осы
елдер арасында әртүрлі деңгейде. Арал проблемасы қазіргі уақытта тек осынау
алты мемлекеттің үлесіндегі мәселе болып отырған жоқ. Аралдағы экологиялық
жағдай келешекте әлем елдерінің де климатына елеулі әсерін тигізетін апат
ретінде қарастырылуда. Бұған дәлел, Арал бассейнінен ұшқан тұз
қиыршықтарының әуе арқылы ұшып, циклон арқылы осы аймақтан тыс құрлықтардың
климатына әсер етуі. Арал қасіреті алдағы уақытта бүкіл әлемнің қасіретіне
айналуға шақ қалып отыр. Тіпті сонау Гималай, Скандинавия тауларында Арал
тұзының қалдықтары табылып жатыр. Ал егер де Арал түгелдей тартылып кетсе,
планета климатының қандай жағдайға ұшырайтыны айтпаса да түсінікті. Сол
себепті жұмыла көтерген жүк жеңіл дегендей, бүкіләлемдік деңгейде Арал
теңізін құтқару жобасының екінші сатысын қаржыландыру керек. Халықаралық
ұйымдар мен демеушілер қаражаттарын Арал өңірінің экологиялық және
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға пайдалану – теңізді сақтап
қалудың бірден-бір жолы. Айта кету керек, бірінші сатысында едәуір оң
нәтижелер байқалуда. Арал бассейнін қалпына келтіру жобасының құрамдас
бөлігі ретінде Аралдың Қазақстанға қарайтын солтүстік бөлігінің су деңгейін
көтеріп, арнасын кеңейту үшін 13 шақырымдық бөгет салынды. Аралға құятын
өзен суын үнемдеу үшін Орталық Азия елдері су ресурстарын үнемді
пайдалануға ниет білдіре бастады. Қазақстан Үкіметі Дүниежүзілік банктің
өкілдерімен бірігіп, Аралдың Қазақстанға қарайтын солтүстік бөлігін қалпына
келтіру үшін жақсы мүмкіндіктерді қолға алуда. Сонымен қатар қор Арал
теңізінің дағдарыс зардаптарын тоқтату немесе азайту, теңіз бассейнінің
арнайы жобалары мен бағдарламаларын іске асыру және осы апатты бақылай
отырып, халықаралық қауымдастыққа мәлімдеп отыруды міндеттеніп отыр.
– Бұл қор бүкіләлемдік қаржы дағдарысына қарамастан, алдын ала
жоспарланған жұмыстарды тоқтатпақ емес. Жуық арада Сырдария өзеніне
құйылатын суқойманы бақылайтын жобаның екінші сатысына көшкелі отыр. Жалпы
құны 191 млн долларды құрайтын бағдарламаның сегіз құрамдас бөлігі жүзеге
асырылғалы отыр. Осы уақыт аралығында Арал теңізінің проблемасын шешуде
бірқатар халықаралық ұйымдардың ішінде Бүкіләлемдік банк, Азия даму банкі,
Еуропа экономикалық комиссиясы және глобалды экономикалық қорлардың
тарапынан жалпы сомасы 325 млн доллар бөлініп, көмек көрсетілді.
Қордың қызметін қаржыландыратын Орталық Азия мемлекеттерінің
жарналарынан, оның ішінде Қазақстан, Түрікменстан, Өзбекстан өз бюджетінің
кіріс бөлігінің 0,3 пайызын, ал Қырғызстан мен Тәжікстан 0,1 пайызын АҚШ
доллары бойынша ұлттық валютамен қор шотына аударып отыруға міндетті.
Сонымен қатар қорды қаржыландыру мақсатында халықаралық қаржы ұйымдарының,
донор беруші елдердің заңды және жеке тұлғаларының, Орталық Азия мен өзге
де шетел мемлекеттерінің қайырымдылық көмектері жинақталуда. Қазіргі
уақытта Халықаралық Аралды құтқару қорына БҰҰ құрамындағы арнайы
өкілдіктер, халықаралық ұйымдар мен донорлар тарапынан көмектер көрсетіліп
отыр.
– Екінші жобаны жүзеге асыру барысында пайда болған су шаруашылығы,
экологиялық, әлеуметтік және экономикалық болып бөлінетін ірі төрт құрылым
қарастырылды. Соңынан ілесе бағдарламаның 14 құрамдас бөлігі жұмыс істеуде.
Жоба бағдарламасы біздің аймақтың экологиялық жағдайына қарай
қарастырылғанымен, өкінішке қарай, донорлардың қатысуынсыз жасалды.
Бастапқы бағдарламаны жасап болған соң, донор берушілерге ұсындық.
Нәтижесінде, кейбір мәселелерді шешуде ойымыз бір жерден шықпады. Дамыған
елдерде осы секілді бағдарламалар тек қана бүкіләлемдік донорлар қатысқанда
ғана жүзеге асырылады. Дегенмен де қаржылай мүмкіндіктеріміз бен күш-
жігеріміз пайдаланып 2010 жылдың аяғына дейін жеткізуге тырысып отырмыз.
Сондықтан да осындай кемшіліктердің алдын алып, Аралды құтқарудың келесі
үшінші бағдарламасын жасауды жоспарлап отырмыз. Бағдарлама Арал теңізін
құтқару мақсатында ғана емес, бассейн маңында өмір сүретін 45 млн халықтың
өмір сүру деңгейін жақсартуға арналмақ.
– АТБП-3 солтүстіктегі мұздардың еруін қадағалай отырып, мониторинг
өткізуді жоспарлап отыр. Мұның келешек ұрпақ үшін маңызы зор болмақ.
Сонымен қатар, бағдарламада көрсетілгендей, Арал теңізі бассейнінің өзен-
көл жүйесін, жайылымдық жерлерге жиналған лайлы-су көлшіктерге зерттеу
жүргізу міндеттенуде. Ең бастысы, 50 жылдан кейінгі Арал өмірінің
болашағына зерттеу жасап, анықтайтын боламыз.
2010 жылдың аяғында АТБП-3 жобасын қайта жасап, құрылтайшылық етуші
мемлекет басшыларына бекітуге ұсынып отырмыз. Бірақ та біздер қаншалықты
керемет бағдарлама жазып шықсақ та, донорлық қолдау болмаса, оны жүзеге
асыра алмайтынымызды тағы да атап айтқым келеді. Осы жылдың басында әртүрлі
донорлық ұйымдардың қатысуымен халықаралық конференция өткіздік. Біз осы
орайда АТБП-3 жобасы аясында жүзеге асырылатын бағдарламаны ұсынғалы
отырмыз. Яғни бұл дегеніңіз – сол уақытқа дейін қол қусырып қарап отырады
деген сөз емес. Қазірдің өзінде донорлармен әртүрлі ұсыныстарды қарастырып,
жұмыс жүргізудеміз.
– Аймақта жергілікті тұрғындар жыл санап көбейіп келеді. Шамамен жылына
450 мың адам қосылуда. БҰҰ-ның өлшемі бойынша, бір адам жылына 1700 шаршы
метр суды пайдалануы керек екен. Ал оны қайдан алмақ? Қазір біздегі онсыз
да азғана суды жан-жақтан жырып, тартып алуда. Демек, бізге су айдаудың
түрлі тәсілін жетілдіріп, тез арада инфрақұрылымдарды тарту керек. Бұл да –
өз алдына үлкен проблема. Біздің есебіміз бойынша, егер де суды үнемдеп
жинайтын технологияны іске қосса, сонда ғана 23-24 миллиард шаршы метр суды
үнемдеп алып қалуға болады екен. Бұл жылдан-жылға көбейіп келе жатқан
халықтың суға деген сұранысын өтеп отырар еді
– Алдын ала есептеулерге сүйенсек, барлық Орталық Азия елдерінің
жобаларын жүзеге асыру үшін 2 миллиард доллар шамасында қаражат қажет екен.
Әрине, бұл оңай қаржы емес, сондықтан АТБП-3 жобасының бірнеше құрамдас
бөліктері жеке-жеке қаралып, донорлармен біріге егжей-тегжейлі есептеліп
құны шығарылмақ.
– 1960 жылдармен салыстырғанда, Үлкен Арал теңізінің экологиялық ахуалы
нашарлап, ондағы 30-ға тарта балық түрлері мүлдем жойылып кетті. Теңізге
жақын орналасқан елді мекендердегі балық құрдымға кетіп, жұмыссыздар саны
көбейді. Кеме жасау зауыттары да өз жұмысын тоқтатты. Арал теңізінің
тартылып кеткен жерлерінен ұшқан тұзды дауыл барлық бағытта 100 шақырымнан
астам қашықтыққа таралып, аурудың көбеюіне, өсімдік түрлерінің, аң-құстар
санының күрт азаюына әкеліп соқтыруда. Солтүстік бөлігі Қазақстанға,
оңтүстігі Өзбекстанға қарайтын Арал теңізі өткен 40 жылдың ішінде өзінің
бастапқы көлемінен төрт есеге дерлік тартылды. Солтүстік (Кіші) және
Оңтүстік (Үлкен) Арал болып екі бөлікке бөлінді, ал 2000 жылдан бастап үшке
бөлініп кетті.
Бүгінгі күні Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Солтүстік Арал
теңізін сақтап қалу жобасының бірінші фазасының жүзеге асырылуына
байланысты Кіші Арал теңізі Арал қаласына 40 шақырым жақындап келді, ал
деңгейі 40-42 метрге дейін көтерілді. Кіші Арал теңізіндегі жиналған су
көлемі 27,4 текше шақырымға жетіп, тұздылығы 6-17 гл төмендеді. Оңтүстік
Аралда (Үлкен Аралда) 90,0 текше шақырымға жуық су көлемі қалды, ал
тұздылығы 90-120 гл-ге жетті.
– Бұл сұраққа кеңінен ойланып жауап бергім келіп отыр. Шындықты
айтуымыз керек, Арал теңізін бұрынғы қалпына келтіру туралы әңгіме болмау
керек, себебі ол шындыққа жанаспайды, яғни мүмкін емес. Бүгінгі күннің
өзекті мәселесі – ол Арал өңірінде орналасқан елдің әлеуметтік мәселелері.
Ол үшін қандай шаралар бірінші кезекте жүзеге асырылуы керек? Бүгінгі күні
ең маңызды мәселе – ол ұлттық, өңірлік және халықаралық деңгейлерде шаралар
ұйымдастырылып, үйлестірілуі керек. Ол үшін экологиялық, әлеуметтік,
экономикалық, саяси факторлар тағы басқа жергілікті мәні бар мәселелер
есепке алынбақ. Уақыттың өзі көрсетіп отырғандай, Орталық Азияда
Халықаралық Аралды құтқару қорының су қорын дұрыс пайдалану мәселесін
үйлестірудегі орнын атап өтуіміз керек. Осындай қиын жағдайларда ХАҚҚ-ы
институттары: Басқармасы, Атқару комитеті және басқалары су бөлісуде,
экологиялық қауіпсіздік, экономикалық даму мәселелерін бірінші кезекте әр
елге қажеттілігін ескере отырып шешіп отырды. Бұл – өте қиын міндет.
Сондықтан да ол тек қана мемлекетаралық келісімдер арқылы жүзеге асады деп
ойламын. Себебі бүгінгі күні әртүрлі қарама-қайшы ғылыми, теориялық
пікірлер туындауда. Себебі Арал теңізі екі өзен – Әмудария мен Сырдариядан
түскен суға тікелей байланысты. Ол үшін теңізге түсетін суды реттеп отыру
қажет. Яғни бұл мәселе Арал бассейнінде орналасқан мемлекеттердің
келісіміне, су қорын бірігіп пайдалануына қатысты. Арал бассейнінде барлық
деңгейде суды үнемдеу үшін суды негізгі пайдаланушы – ауыл шаруашылығын
реформалау қажет, яғни ауыл шаруашылығы дақылдарының құрамын, көлемін
өзгерту, суды аз пайдаланатын дақылдармен ауыстыру (дақылдарды
әртараптандыру), су үнемдейтін технологияларды кеңінен насихаттау арқылы
жүргізу керек.
Мамандар Арал теңізін бұрынғы орнына қайтып келмейтін құбылыс деп санайды.
Бірақ теңіздің кейбір бөліктерін сақтап қалуға толық мүмкіндіктер бар.
– Арал теңізін зерттеулерді сонау ХІХ ғасырдың ортасында орыс ғалымдары
жүргізген болатын, одан кейін Одақ кезеңінде жалғасын тапты. Зерттеу
нәтижелері көптеген басылымдарда талқыланып, Арал туралы бағдарламаларға
негіз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.