Айыппұлға қатысты заңдардағы қылмыстық-құқықтық шараның осы түрін орындау және тағайындау мәселелерін жетілдіру
Кіріспе
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1.1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1.2. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқару мәселелері
2.1. Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау тәртібі
2.2. Айыппұл түріндегі жазаны атқарудың ерекшеліктері
2.3. Сотталушының құқықтары мен міндеттері
3. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
3.1. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын тағайындау тәртібі
3.2. Кәмелетке толмағандарға қатысты айыппұл жазасын атқару тәртібі
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1.1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1.2. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқару мәселелері
2.1. Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау тәртібі
2.2. Айыппұл түріндегі жазаны атқарудың ерекшеліктері
2.3. Сотталушының құқықтары мен міндеттері
3. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
3.1. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын тағайындау тәртібі
3.2. Кәмелетке толмағандарға қатысты айыппұл жазасын атқару тәртібі
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды тарих дәлелдеді. Ал қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай шаралардың бірі - жаза.
Кылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа салаларындағы нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне үлкен зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат-адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің негізгі шарттарына сәйкес келетін көзкарастарға жауап беріп келді, жауап береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет экономикасының ахуалына және осы негізде қалыптасып этикалық және құқықтық қөзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай шаралардың бірі - жаза.
Кылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа салаларындағы нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне үлкен зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат-адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің негізгі шарттарына сәйкес келетін көзкарастарға жауап беріп келді, жауап береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет экономикасының ахуалына және осы негізде қалыптасып этикалық және құқықтық қөзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
2. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқару мәселелері
1. Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау тәртібі
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқарудың ерекшеліктері
3. Сотталушының құқықтары мен міндеттері
3. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
1. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын тағайындау тәртібі
2. Кәмелетке толмағандарға қатысты айыппұл жазасын атқару тәртібі
Кіріспе
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал
жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды
тарих дәлелдеді. Ал қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының
бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі - жаза.
Кылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы
қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа салаларындағы
нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне үлкен
зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат-адам мен азаматтың құқығын, бостандығын,
заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Конституциялық құрылысты және Қазақстан
Республикасы аумағының тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң
қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзкарастарға жауап беріп келді, жауап
береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын
емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына және осы негізде қалыптасып этикалық және құқықтық
қөзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар,
мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды – ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің,
жарақаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы қабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы “Каролина”
(Costіtutіo crіmіnalіs Carolіna) сол кезеңді дәлірек сипаттайтын заң
актісі, басқа елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс
кеткен жоқ.
Ф.Энгельс былай деп жазды: “Ағылшындардың қылмыстық заңының
Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің
қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді; отқа жағу, доңғалаққа байлап,
кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп
тараған түрі болды”[1].
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат-“зиянкес” адамның көзін жою
немесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны-
үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір
көрсетті. Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан
да, алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатың өзгерту керек,
екіншіден кылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек
дегенді айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын
көрсетіп отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын
іздестіруде. Осыған байланысты мәжбүрлеу және зорлық принципіне емес,
сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше
маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен кұрестегі маңызды да және
әзірше қажетті құрал болғанмен, тек қосымша ғана деген түсініктен
туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес тәсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-құлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек.
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
орган алып тастаған. Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу,
тағы басқадай жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 39-бабында
қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде мыналар бар:
а) айыппұл салу;
б) белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) әскери қызмет бойынша шектеу;
е) бас бостандығынан шектеу;
ж) қамау;
з) тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
и) бас бостандығынан айыру
к) өлім жазасы
Сонымен қатар бұл жазаларға қосымша жаза ретінде мына жазалар
тағайындалуы мүмкін:
а) арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру;
б) мүлкін тәркілеу.
Жаза түрлері тізімінің ішінде айыппұл салудың бірінші орынға
орналастырылғаның ескерсек, оны ауырлығы жағынан ең жеңіл жаза деп
түсінеміз, сонымен қатар оның ауыр және ерекше ауыр санатқа жатпайтын
қылмыстарды жасаған адамға ұтымды ықпал жасайтыны сөзсіз. Бұл-сот
практикасында жазаның ең жиі қолданылатын түрі,
Мысалы, егер 1995 жылы сотталғандардың 9,3 %-іне айыппул салу
тағайындалса, 1996 жылы бүл көрсеткіш 14,9 %, 2000 жылы 7,4%, 2001 жылы
4,4%, 2002 жылы 1,8%, 2003 жылы 0,7% болды [2].
Айыппұл жазасын атқару мәселелерін арнайы зерттеудің өзектілігі, жаңа
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару заңдарында орын алып
отырған өзгеріс – жаңалықтарға байланысты. Атап айтсақ, Қазақстан
Республикасының 1998-ші жылы күшіне енген Қылмыстық кодекстің 40-ші
бабындағы өзгертулер мен толықтырулар.
Бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан Республикасында
айыппұл жазасының орындалуы туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны жалпыға
мәлім. Алайда, қазіргі таңда айыппұл жазасы туралы жаңа заңға көптеген
өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, біздің елімізде ғылыми зерттеулер
жүргізілмеген. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты айыппұл жазасын
арнайы зерттеудің өзектілігі талас туғызбайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты айыппұлға қатысты заңдардағы қылмыстық-
құқықтық шараның осы түрін орындау және тағайындау мәселелерін жетілдіру,
заңға ұсыныс жасау.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу төмендегіше міндеттерді қойды:
- Қазақстан мемлекеті мен құқығында айыппұл түріндегі жазаның шығу тарихына
талдау жасау;
- Қазақстан қылмыстық заңдарындағы айыппұл реттейтін заңдық және де
нормативтік қайнар көздерінің даму кезеңін ашу;
- айыппұлдың құқықтық анықтамасына түсініктеме және қылмыстық жаза ретінде
түсініктеме беру;
- қылмыстық-құқықтық әсер ету шараларының жүйесінде айыппұлдың әртүрлі
құқықтық жағынан өз орнын анықтау;
- айыппұлды тағайындаудың негізі болып табылатын заңдық белгілерін анықтау;
- шетел қылмыстық заңдарының айыппұлға қатысы бар сұрақтарына талдау жасау;
- қолданыстағы қылмыстық заңдардың жазаның зерттеп отырған түрін қолдану
аясын жетілдіру барысында және қылмыстық-құқықтық институты ретіндегі
тиімділігін арттыру жөнінде біршама ұсыныстар жасау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының айыппұлды іс жүзінде
қолдану және осы жаза туралы заңдық анықтамаларды жетілдіруде нақты
ұсыныстар келтіру.
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1. Айыппұл жазасының түсінігі және даму тарихы
Айыпкерге жаза тағайындарда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес,
жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да қалпына
келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны
күйзелту жәбірленушінің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделері қалпына келеді
деп үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ
бұл, сол мақсаттардың бәріне бірдей қол жеткізу емес. Бұл мақсатқа жету
үшін тек қылмыскерді бас бостандығынан айырып, оны қайта тәрбиелеу тиімсіз.
Сол үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кей қылмыстар үшін
айыппұл жазасы көзделген.
Айыппұл неміс тілінен аударғанда “Strafe” – “жаза” деген мағынаны
береді [3].
Айыппұл - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 40-бабында
көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып
жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін
мөлшерде не сотталған адамның жалақысын немесе ол қылмыс жасаған сәтіне
белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша
өндіріп алу.
Басқаша айтқанда, қылмыстық жаза ретінде айыппұл салу тағайындалған
адам белгілі бір материалдық шығынға ұшырайды.
Ю.И.Скуратов пен В.М.Лебедевтің анықтамасы бойынша – айыппұл салу
жазасы сотталған адамға психологиялық әсер етеді, жасаған қылмысын
мемлекеттің бетке басатынын көрсетеді және елеулі материалдық шығынға
отырғызады, нәтижесінде мүліктік және басқа да қылмыстардың қөптеген түрі
қылмыскер үшін пайдасыз да кауіпті болады [4].
Айыппұл жазасы – ежелден қолданылып келе жатқан жазалардың бірі болып
саналады. Ол кездерде келтірілген залал үшін құн төленіп отырылды. Құн
төлеу дау – дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі және ақысын төлеп,
жазадан құтылудың жолы еді. Құн төлеу тұралы біздің қасиетті кітабымыз
“Құранда” да айтылған.
Ежелгі Үндістандағы “Ману” заңы бойынша айыппұл жазасы қолданылған
және брахмандар айыппұлды бөліп-бөліп төлей алатын [5]. Ал Вавилонның
“Хаммурапи” заңы бойынша қанға-қан принципі “теңбе-тең” талионымен
ауыстырылған [6]. Бірақ бұл жағдай тек қана қылмыскер мен жәбірленушінің
әлеуметтік жағдайы тең болғанда ғана қолданылған [7].
Қазақтың ескі әдет -ғұрпының заңын бұзып, жеке бастың, рудың немесе
бүкіл елдің намысына тиген, мүліктік қылмыс жасаған айыпкерге тағылатын
кінә – айып төлеу болды. Ру ақсақалдарының, билердің үкімімен айыппұл
малдай және заттай өндірілетін болған. Айыптық жазаның көбірек тараған түрі
– “айып тоғыз”. Қылмыстың сипатына және жәбірленушінің әлеуметтік жағдайына
қарай айып бас тоғыз (басы түйе), орта тоғыз (басы ат), аяқ тоғызға (басы
өгіз) бөлінген. Жеңіл қылмыс үшін ат тон немесе ат шапан айып тартылған.
Егер қылмыс ауыр, ру басыларының мүдделеріне қайшы келсе айып үш еседен (үш
тоғыз) жеті есеге (жеті тоғыз) дейін өсірілген[8].
Айыпты негізінен айыпкер төлейді, айыпкер адам табылмаса немесе
айыпты төлеуге оның шамасы келмесе, жақын ағайындары, егер олардың да
мүмкіндігі болмаса, бүкіл ру болып төлеген. Бір адамның қылмысы үшін бүкіл
қауымды кінәлау ескі рулық әдет-ғұрып заңының ең қатыгез әділетсіздігі.
Жәбір шеккен адам айыптың бір бөлігін ғана алған, қалған бөлігі “хандық”
деп аталып, хан мен сұлтанның қалтасына түскен. Істі қараған билер де билік
айтқаны үшін “билік ақы” алып отырған.
Шариат заңы бойынша да құн төлеу көзделген. Мысалы,
1) Толық (диа) құн – екі көзін шығарып, мүлдем зағип етсе, ал бір көзіне
жарты құн.
2) Екі құлағын кессе – жарты құн.
3) Мұрнын кессе – жарты құн.
4) Екі қолын кессе, жарамсыз етсе – толық құн.
5) Әрбір саусағы үшін -110 құн.
6) Омыртқасын сындырып, сал етсе – толық құн.
7) Сынған тіс үшін 14 құн мөлшері.
8) Әйелдің екі емшегі кесілсе – толық құн.
9) Еркек піштірілсе – толық құн.
10) Қатты соққыдан адам жынды болса – толық құн.
Қазақтардың конституциялық заңдар жиынтығы “Жеті жарғыда” ерін өлтірген
жүкті әйел, кәмелетке толмағандар, жындылар секілді ата-анасы баласын
өлтірсе, жауапқа тартылмаған. Шариат заңы да дәл осылай. Ал адам дене
мүшелері үшін
1. екі көзге – жарты құн
2. бір құлаққа – бір қыз.
3. бір қолға – 5 қара мал
4. бір аяққа – 6 қара мал
5. бармаққа – 5 қара, сұқ қолға – 3 ортан қол - қара, аты жоқ саусаққа -
құн жоқ, шынашаққа – 3 қара. Ал бас жарылса “ат тон” айып. Әйелдін бір
бұрымы кесілсе, не күрек тісі сындырылса- құнының 14 ; екі бұрымы не
мұрын кесілсе – жарты құн “мін” төлеген. Жаңа біліне бастаған ана
құрсағындағы балаға – 1 тоғыз, 5 айлыққа дейін – 3 тоғыз, 5 айлықтан
жарық дүниеге келгенше жарты құн, ал жарық көргеннен бастап – толық
құн төлеген.
Шариатта: бас жарылса – түйе, егер еті жұлынса – 3 түйе, ал терісі
тамырларымен жұлынып, сүйегі көрінсе – 10 түйе, сүйегі сынып қақ бөлінсе –
15 түйе, егер миына дейін жарақат терең түссе – 33 түйе айып салынады.
Қазақ әдет-ғұрып заңы бойынша: біреу ауылдан адасып, аштан өлсе,
болмаса мінген көлігінен жығылып өлсе, не суықтан тоңып, ыстықтан шөлдеп
өлсе, не суға кетіп, отқа күйіп өлсе, оның өліміне қастық пен зорлық ету
себептері болмаса да, жұмсаушы адамнан жарты құн талап ете алған.
Ат, түйе сияқты асау көлікті мініп келген біреу кірген үйінің
белдеуіне байласа, сол үйге кіріп – шығушыға сол көліктің тепкісі тиіп
өлсе, онда;
1. босағаға байланса – толық құн;
2. жапсарға байланса – жарты құн,
3. үйдің астына не белдеуге байланса – ат-тон айып салынган. Малай
қожасынан рұқсатсыз, қашып бара жатып жолда өлсе, некелі әйел ерінен
рұқсатсыз кетіп бара жатып жазым болса, мал ұрлаушы ұры ұрлық үстінде
болған ұрыс-керісте өлсе, онда тек “ат-тон” айып берген. Ұрлықтың
түріне қарай айып салынған қазақтар “ұрының үйі күйсін, аяма” деп
ұрыны қатаң жазалаған.
Мал ұрлағаны үшін әрбір малдың түріне қарай құны сондай болатын мал
төленетін, оның үстіне ұрының “мойнына қосақ, артына тіркеу” деп қосымша
айып төленетін. Егер ұры ірі малды ұрласа, сол бес жылқыны қайтарады.
Қосымша мойнына қосақ ретінде 5 үш жылдық, артына тіркеу ретінде 5 екі
жылдық жылқы қайырады. Айып әрі нақты жағдайда шешіледі. Айыптың мәні
қылмысқа, ұрлыққа бармауға тәрбиелеу[9].
1920 жылы 27 желтоқсанда Орынбор қаласында “Қырғыздардағы (қазақтардағы)
құнды жою туралы декрет” қабылданды. Декретте былай делінген:
1. Құн - қырғыз халқының дәстүрі бойынша төгілген қан үшін төленетін
дүние – мүлік. Құнды кісі өлтірген адам, оның туыстары, жақындары
төлеген. Кісі өлтірген адам қудалаудан құтылып, қылмысы ұмытылады.
2. Құн төлеу және құн қабылдау кінәлі адамды құқықтық жауапкершіліктен
босатып, қылмысын жауып жіберетін болғандықтан, мұндай өзара
келісушілікке тиым салынады.
3. Құн төлеу тұралы өзара келісушілік кез-келген жағдайда заңсыз деп
табылып, сотта қорғалмайды және кінәлі адамды кісі өлтіргені үшін
жазадан құтқармайды.
4. Құн төлеу және құн қабылдау жасалған ретте, 3 – бапқа сәйкес
қабылданған құн тәркілеуге жатады.
5. Осы декрет жергілікті жерлерде жарияланған күннен бастап күшіне енеді.
Дегенмен де, бұл декрет қабылдана салып, құн төлеу жойылып кетті деу
қиын. Кейін келе-келе құн төлеу айыппұл жазасымен алмаса бастады.
Жоғарыдағыларға сүйене келе айыппұл жазасы қазақ халқының көнеден
келе жатқан жаза түрі екендігіне көз жеткізуге болады. Оған дәлел ретінде
қасиетті “Құран” кітабының аяттары “Шариат” заңы мен “Жеті жарғының”
баптары.
Айыппұл жазасы тек Қазақстанда ғана емес басқа елдерге де кеңінен
қолданылуда және көбінесе негізгі жаза ретінде. Мысалы, Англияда ең кең
тараған жазалардың түрі – айып. Оның мөлшері 25-100 фунт стерлинг көлемінде
белгіленген. Германияда да негізгі жаза түрі. Айып төлеу сотталғанның
мүліктері бағасымен шектелген нақты сомада немесе күнделікті жалақы
мөлшерімен (5 маркадан – 360 марқаға дейін) белгіленеді [10]. Бұл мысалдар
айыппұл жазасының ең тиімді екендігін дәлелдейді.
Жалпы қоғамдағы қылмыстылықпен күресу кезінде қолданылатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының әрбіреуінің өз міндеті, өзіне тән мақсаты
болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және
іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы басқа да арнаулы әдебиетте сонау
кеңес заманынан бастап, қазіргі кезге дейін жазаның мақсаты төңірегінде
әртүрлі пікірлер туғаны белгілі. Бұл пікірлер бірде жаза мақсаттарының
мазмұнына қатысты туса, бірде ондай пікірдің тууына жаза мақсатының саны
негіз болып келеді. Мысалы, орыс заңгер - ғалымы С.В.Познышев: “ жазада тек
қана бір мақсат болуы керек” дегенді айтса [11], қазақстандық белгілі
заңгер профессор Р.Т.Нуртаев жазаның мақсатын “Үш бірлік” деп айтады [12].
“Жазаның мақсатына мына үш түрлі нәрсе: біріншіден, қылмыс істеген
адамды қайта тәрбиелеу, екіншіден, қайта тәрбиелеу арқылы қылмыс істеген
адамды қайтадан қылмыс істемеуге бет бұрғызып, тұрақты қалыпқа түсіру,
үшіншіден, қылмыс істеген адамның сазайын тарттыру арқылы басқа адамдарға
да қылмыс істеуден бас тартуға ықпал жасау” дей келіп, профессор А.Мамытов
жазаның алдына үш мақсатты қояды [13]. Алайда, осы уақытқа дейінгі жазаның
мақсаттары жөніндегі әдебиеттерді талдай келсек, негізгі тұжырым – жазаның
айрықша мақсаты қылмыскерді түзеу және оны қайта тәрбиелеу деген қағида
болып келгенін байқаймыз. Ал соңғы кезде “қайта тәрбиелеу” мақсатын алып
тастап, жазаның айрықша мақсаты тек қана “сотталған адамды түзеу” деп
жүрміз. Бұл көптеген қазақстандық ғалымдардың енбектерінде көрініс тапқан.
Біздіңше, профессор Б.Ж.Жүнісовтың: “Қайта тәрбиелеу мақсатын қылмыстық
құқық құралдарымен байланыстырудың тіпті қажеті жоқ. Өйткені қайта
тәрбиелеу дегеніміз мәжбүрлеу болып саналатын шектеулердің комплексі, яғни
жиынтығы” деп тұжырымдауы өте орынды [14]. Тәжірибеде бұл амал өзінің
нәтижелігін бермегендіктен жаңа қылмыстық заңда “қайта тәрбиелеу”
терминінен бас тартуға тура келді.
Осыған сәйкес қазіргі жаңа қылмыстық заңның 38-бабының 2-бөлігінде
жазаның мақсаты былайша белгіленген: “жаза әлеуметтік әділеттікті қалпына
келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа
адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданады.
Яғни қазіргі заңда жазаның мақсаты төрт түрлі және бұрынғы көзқарастан сәл
өзгерген:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталған адамды түзеу;
в) сотталған адам тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау;
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау.
Әрине қай кезде де қылмыстық жаза қолданылған әрбір жағдайда заңда
көрсетілген осы мақсаттар бірге қарастылуы тиіс. Қазақстандық заңгер-ғалым
Д.С. Чукмаитов “Жазаның мақсаттары тығыз бірлікте орналасады және әрбір
нақты жағдайда жазаны қолдану кезінде олар оз арасында теңгеріліп отырылуы
керек” – деген пікірін біз қолдаймыз [15]. Дей тұрғанмен де белгілінген
жаза мақсаттарының барлығына біруақытта қол жеткізу әрдайым орындала
бермейтіні анық.
Айыппұл салуағы мақсат та жазаның басқа түрлері көздейтін мақсаттар
сияқты. Айыппұл салу арқылы қылмысты болдырмаудың тек жалпы және жеке
мақсатына, қылмыскерді түзеуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік
әділеттікті қалпына келтіру мақсатына да қол жеткізуге болады. Әрине
айыппұл салу да, қылмыстық жазаның кез-келген басқа түрі сияқты, өзіне тән
тәсілмен ерекшеленеді, ондағы мәжбүрлеу және тәрбиелеу деңгейі де,
көзделген мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігі де басқаша.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру қылмыстық жазаның мақсаты
ретінде қылмыстық заңда бірінші рет қаралып отыр. Алайда, қылмыстық құқық
тарихына үңілсек, ХХ ғасырдың 60-шы жылдардағы совет криминалистерінің
ішінде Н.А.Беляев жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатын
атап көрсеткенін байқаймыз [16]. Қылмыстық жазаны қолдану арқылы
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге болады деген пікір
Б.С.Никифоровтың еңбегінде де өз дамуын алған. Ол: “жазаны қолданудың
арқасында жасалған қылмыс қоғамдық санада не әлеуметтік шындықта жойылады,
яғни жазаны қолдану дегеніміз – бұзылған әлеуметтік-психологиялық тәртіптің
реттелген жағдайын қайта қалыптастырудың тәсілі”- деп жазды [17]. Қылмыстық
жаза ең алдымен жасалған қылмыс нәтижесінде бұзылған қоғамдық игіліктерді
қалпына келтіру үшін, яғни әділеттілікті қалпына келтіру үшін қызмет етеді.
Айыппұл жазасы қылмыс зардабын қалпына келтіру үшін қолданылады. Әрине,
бұдан барлық қылмыстардан келтірілетін зардаптарды қылмыстық жазаларды
қолдану арқылы толығынан қалпына келтіруге болады деу қиын. Бірақ айыппұл
жазасын қолдану арқылы тек қана залал орнын толтырып қана қоймай,
қылмыскерге материалдық әсер ету арқылы қылмысты болдырмауға және
қылмыскеді түзеуге қол жеткізуге әбден болады.
2.1. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
Дүние жүзіндегі барлық елдерде, соның ішінде төңкеріске дейінгі
Ресейде, бұрынғы Кеңес Одағында қылмыстық жазаны орындауды ұйымдастыру мен
құқықтық реттеу өзінің тарихи дамудағы жолында әр түрлі, көбінесе біріне-
бірі ұқсас деңгейден өтті. Қазіргі кездегі жазаны атқау тәжірибесі көптеген
елдерде бірдей.
Сонымен кейбір шет мемлекеттердегі айыппұл жазасының қолданылуына
тоқталатын болсақ.
Айып төлеу АҚШ-тағы өте кең таралған жазаның бірі. АҚШ заңы бойынша
айып негізгі де, қосымша жаза ретінде де қолданылуы мүмкін. Соңғысын
негізінен бас бостандығынан айыруға әлде пробацияға қоса қолданады. Айыпты
тағайындау ол қылмысты қостауға байланысты емес (олар – пайдақорлық және
басқа қылмыстар).
АҚШ-тағы заңдар жинағы айыптың ең жоғарғы мөлшерін көрсеткен: жеке
адамдарға ол 250 мың доллардан; ал ұйымдар үшін – 500 мың доллардан аспауы
керек. Штаттар заңдары айыптың басқа да мөлшерін белгілейді [18].
ГФР-да өте көп тараған қылмыстық жазалаудың бірі – ол айып салу
(жалпы сотталғандардың 80 проценті айыпқа тартылады). ГФР-да айыпты
қолданудың кейбір өзгешеліктері бар, онда күнделікті еңбек ақы жүйесі бар,
оның мөлшерін сотталшының жеке басы мен материалдық жағдайына байланысты
сот белгілейді.
Бұл жерде сот жазаланушының күніне орта есеппен табатын немесе табуы
мүмкін таза пайдасынан шығарады. Күндік ақының мөлшері екі мыңнан бес мың
маркаға дейін, ал олардың саны бестен үш жүз алпысқа дейін болады. Бірақ
тәжрибеде барлық айыптың 90 проценті – 90 айып күнінен аспайды.
Егер жауапкерші жеке, сондай-ақ материалды жағдайына байланысты
барлық соманың бірден түгелдей төлей алмайтын болса, онда сот айыпты
төлеуді тиісті бір мерзімде немесе бөліп-бөліп төлеуге уақыт белгілеуі
мүмкін. ГФР-дың ҚК бойынша айып төленбесе бас бостандығынан айыруға
ауыстыруы мүмкін, онда бір күн бас бостандығынан айыру бір күндік ақысы
есебінде жүреді.
ГФР-дің Қылмыстық заңы айыпты тек негізгі жаза ретінде емес, сонымен
бірге егерде қылмыскер істеген қылмысы нәтижесінде байыса немесе байығысы
келсе, онда қосымша жаза ретінде ед тағайындауы мүмкін.
ГФР-де айып қысқа мерзімді бас бостандығынан айырудың баламасы
ретінде де қолданылады.
Жапонияда қазіргі уақытта айып төлету қылмыстыларға қолданатын
жазаның ең маңызды орында тұрғаны. Құрылымдағы жалпы жазаның 95 процентін
құрайды.
Жапонияда айып түріндегі қылмыстық жаза қылмыстық кодексте және
бірқатар мөлшерлеу актілерінде бекітілген: жол-көлік қозғалысы туралы
Заңда, су және оқ ататын қаруларды бақылау туралы Заңда, бұқаралық
лауазымдарға сайлану Заңында және басқаларда.
Жапонияның қылмыстық кодексі аз айып пен айыпты өз алдына бөлек жаза
түрі ретінде қарайды. Кіші айыптың мөлшері 10 иеннен 20 иенге дейін,
айыптың мөлшері 20 иеннен жоғары қарай, олар тек Жапонияның ҚК-не сәйкес
сотпен белгіленеді.
Соттар автокөліктердегі қылмысқа жауаптыларға айыпты жиі қолданады.
Бұл жаза біреудің денесіне зақым тигізсе де, байқаусызда өлтіргенге де,
тағы басқаларға да тағайындалуы мүмкін.
Жапонияның қылмыстық заңымен айып салуды бас бостандығынан айыруға
ауыстыру мүмкіндігі қаралған. Егерде сотталған үкімнен кейін 30 күн ішінде
белгіленген айып сомасын төлемесе, онда ол жұмыс үйіне орналастырылады.
Үкім мерзімі бір күннен екі жылға дейін болады. Егер бірнеше айыптары болса
немесе аз айып пен айып қосылса, онда мерзім үш жылға дейін ұзартылуы
мүмкін. Жұмыс үйінде ұстаған әрбір күн төленбеген айыптың тиісті бөлігіне
сәйкес келеді [19].
Мұндай дамыған ірі мемлекеттердің айыппұл жазасын жиі қолдануы
айыппұл жазасының ең тиімді жаза екендігін көрсетеді.
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқару мәселелері
2.1. Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау тәртібі
Жаза тағайындау - жасалған қылмысқа айыпты деп танылған адамға
айыптау үкімін шығарарда қылмыстық ықпал жасаудың нақты шарасын соттың
таңдауы [20].
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке дара жауапкершілік
принциптерін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарға Соты Пленумының 1999 жылғы 30-шы сәуірдегі Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы 1-ші қаулысында
былай делінген: ҚР Конституциясында барлық адамдар заң мен сот алдында тең,
ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасады немесе кінәлі деп тануға жатпайды және
қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып,
соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыпкердің қызметтегі және қоғамдағы
орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет
екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ешнәрсе де ақтай
алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар қылмыстық кодекстің 52-ші
бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы,
сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа
жататындығын; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғанын;
сотталушының қылмысқа қатысу дәрежесін; қылмыстық мақсатқа жету үшін оның
әрекеттерінің мағынасын және келтірілген немесе келтірілмеуі мүмкін зиянның
сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын, жазаны жеңілдететін және
ауырлататын жағдайларды, сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда
неғұрлым жеңіл жаза тағайындау керектігін ескертуі тиіс. Сондай-ақ
қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына,
жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза
тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар
сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет [21].
Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот
оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті
баптарында көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ,
істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске
алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға
сай деп танылады.
Сот жазаны тағайындаудың және қылмыстың қайталануының алдын алудың
тиімділігін қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалануына тікелей байланысты.
Жасаған қылмысы қоғамға онша қауіп төндірмейтін сотталған адамдарға айыппұл
түріндегі жазаны қолданған дұрыс. Және керісінше ауыр қылмыс жасаған
адамдарға сот қатаң жаза тағайындауы керек, себебі ондай әрекет жасаған
адамның бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан арылу үшін оны ұзақ
уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу қажет.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты, бәрінен бұрын, қастандық жасалған
нысаны бойынша анықталады, жасалған қылмыспен қандай қоғамдық қатынастар
бұзылады немесе бұзылу қаупі туады, яғни бұл қоғамға қауіптіліктің сапалық
сипаттамасы. Осы тұрғыдан алғанда қандай да болсын денсаулыққа қарсы
қылмыстардың мүліктік қылмыстан айырмашылығы бар. Екі жағдайда да бұл
қылмыстарға айыппұл түріндегі жаза тағайындалғанымен, бұл қылмыстардың
қастандық жасалған нысаны бөлек.
Қоғамға қауіптілігі тұрғысынан қылмыс жасаудың себептері де, тәсілдері
де, басқа мән-жайлары да маңызды роль атқарады. Мысалы: азаптау қылмысы
денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру қылмысына қарағанда ауыр қылмыс
болып табылады.
Қоғамға қауіптілік сипатына қарай қылмыс түрлерінің бір-бірінен
айырмашылығы бар. Мысалы: қорлауға қарағанда жала жабу қауіптірек, бөтен
адамның мүлкін абайсызда жою мен бүлдіруге қарағанда, бөтен адамның мүлкін
қасақана жою мен бүлдіру қауіптірек. Қылмыс ауыр болған сайын айыппұл
түріндегі жаза мөлшері де жоғары болуға тиіс және керісінше, кішігірім
жеңіл қылмыстарды жасағаны үшін, басқа мән-жайларды ескеріп, айыппұл
түріндегі жазаның мөлшерін азайту керек.
Сонымен қатар соттар жасалған қылмыстың тек қоғамға қауіпті сипатын
ғана емес, оның қоғамға қауіпті дәрежесін де ескеруі тиіс, егер қоғамға
қауіптілік сипаты-сапалық көсеткіш болса, қоғамға қауіптілік дәрежесі-
сандық көрсеткіш.
Айыппұл түріндегі жаза тағайындалған кезде сот ескеруге тиісті
қоғамдық қауіптілік дәрежесі нақты қылмыстың ауырлығын анықтайды, ол сол
қылмыстық әрекеттің жеке ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы: қылмыстық
кодекстің 175 бабы, 1-ші бөлігі жауаптылық көзделген ұрлықтың, ірі
мөлшердегі ұрлыққа қарағанда қауіптілігі аз. Адамдар тобының алдын-ала сөз
байласуы бойынша жасаған бұзақылығы, жеке адам жасаған бұзақылық қылмысынан
қауіптірек.
Қылмыстың бір түрінің өзіндегі қоғамға қауіптілік дәрежесі келген
зиянның мөшеріне, сондай-ақ қылмыс жасаудағы көптеген басқа мән-жайлардың
жиынтығына байланысты (әрбір қатысушының қатысу сипаты мен дәрежесіне,
айыптың формасына, қылмыс жасау жағдайына және кезеңіне). Сондықтан жаза
тағайындаған кезде, тек жасалған қылмыстың сипатын ғана емес, оның қоғамға
қауіптілік дәрежесін де есепке алу жөніндегі заң талабы, әділ жаза
тағайындаудың бірден бір алғышарты болып табылады.
Егер сот қылмысты кімнің жасағандығын, жазаны кімге қолданатындығын
дұрыс анықтай білсе, жазалаудағы мақсатқа да қол жетеді. Нақты қылмыс
жасалғанда жалпы “қылмыскер” деген ұғым болмайды, өзіне тән қасиеті бар
белгілі бір “тұлға” болады. Сол қасиеттер жаза шарасын таңдағанда оң не
теріс ықпал жасауы мүмкін. Сондықтан да сот жазаны тағайындау кезінде
айыпкердің жеке басына қатысты мәліметтерді жан-жақты мұқият талдауы тиіс.
Әдебиеттерде адамның “жеке басы” деген ұғымға -“адамды әлеуметтік
тұлға ретінде көрсететін, оның өзіндік қасиеттері мен қайталанбас
ерекшеліктерін неғұрлым толық ашатын өзгешеліктер”- деген түсініктеме
берілген [22].
Адамның жеке басы деген ұғым - оның қоғамдық мәнін, адамның әлеуметтік-
психологиялық және дара биологиялық ерекшеліктерін қамтиды.
Арнаулы алдын алу, қылмыскерді түзеу сияқты жазаның мақсаттарына
қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтағанда ғана қол
жеткізуге болады.
Кімнің жазаланатынын, сотталушының қоғамға қаншалықты қауіпті
екендігін, оны түзетудің және қайта тәрбиелеудің қандай мүмкіндіктері бар
екендігін білу өте қажет. Анықтама, тергеу органдары, сот қылмыскердің
мына қасиеттерін мұқият зерттеп білуге тиіс: әлеуметтік бейнесін, тұрмыс-
салтын, үйде, тұрмыста оны қоршаған ортаны, әдептілік принциптерін, рухани
байлығын, идеалын, немен айналысатынын, психологиялық ерекшеліктерін,
жауаптылық қабілетінен айырмайтын психологиялық өзгешеліктерін, жасаған
ұнамды немесе ұнамсыз әрекеттерін, еңбек ұжымындағы беделін тағы
басқаларды.
Сотталушының жеке басы туралы мәліметтерді жан-жақты есепке алу
қажеттігіне соттар әрқашанда мән береді. Мысалы: Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты Пленумының 24.06.1993 жылғы “Жаза тағайындағанда соттардың
заңдылықты сақтауы” туралы N 3 қаулысының 3 бөлігінде соталушының жеке
басына қатысты мәліметтерді соттар толық, жан-жақты және дұрыс зерттеуге
тиіс, олар жазаның түрі мен мөлшерін анықтауда елеулі маңыз атқарады
делінген. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, оның
еңбекке қабілеттілігін, еңбекке, оқуға көзқарасын, соттылығы туралы
деректерді анықтау керек [23].
Жоғарыда аталғандай айыпкердің жеке басы деген ұғым сипаты жағынан
әртүрлі белгілерді қамтиды. Олардың кейбірінде психологиялық, ал кейбірінде
әлеуметтік түбір бар.
Сыртқы жағдай айыпкердің мінез құлқына ықпал жасай отырып, оның сана
сезімін, ерік ынтасын қалыптастырады, психологиялық келбетіне мазмұн
береді. Әркімнің ой түсінігі өзінше, әрбір адамның өз көзқарасы сенімі,
дағдысы, жұмысқа, отбасына, айналасындағы адамдарға және тірліктегі басқа
құндылықтарға деген өз түсінігі болады. Әр адам өмір құндылықтарын өзінше
сатылап, бір жүйеге келтіреді.
Адамның сана - түсінігінің бұзылу сипаты жасалатын қылмыстың түрін
анықтайды, ал оның қаншалықты бұзылғандығы-қылмыстық мінез-құлықтың сипатын
көрсетеді. Жаза тағайындаған кезде сот сол адамның өмір құндылықтарына
көзқарасын, ой түсінігінің бұзылу сипатын және қаншалықты бұзылғандығын
қалайда ескеруі қажет.
Сонымен қатар адамның әлеуметтік қасиеттерінің маңыздылығын да бағалау
керек. Сот айыпкерді тек қылмыстық жауапкершілікті көтере алатын жай
субъекті ретінде ғана емес, қоғамның, белгілі бір адамдар ұжымының мүшесі,
адам ретінде қарастыруы керек. Адам- қоғамдық қатынастар жиынтығы, адамның
ой түсінігі әуел бастан-ақ қоғамдық өнім, ол адамға ғана тән ерекшелік
болып қала береді деген Карл Марс [24].
Сот айыпкердің қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғары немесе төмен
екендігін көрсететін оның әлеуметтік қасиеттерін ашуға тиіс. Жаза
тағайындаған кезде сот сотталушының мынадай әлеуметтік ерекшеліктерін
ескеруге тиіс: еңбек міндеттемелерін орындауға көзқарасын, еңбек ұжымындағы
беделін, нормативтік міндеттеулер мен этикалық ережелерді сақтауын,
тұрмыстағы мінез-құлқын, т.б.
Айыпкердің жеке басын сипаттайтын мән-жайларды жаза тағайындау кезінде
ескермеу жазаның немқұрайлы тағайындалуына жол береді. Жаза тағайындаудың
басты негіздеріне істің жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін
мән-жайларды есепке алу жөніндегі заң талабы жатады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-54 баптарында көзделген
бұл мән-жайларды айыпкер жасаған қылмыстың сипаттамасына да жатқызуға
болады, олар сот тағайындайтын жазаның түрі мен мөлшеріне ықпал жасай
алады.
Жеңілдететін мән жайлардың болуы жасалған қылмыстың, не қылмыскердің
жеке басының қауіптілігін азайтады, басқадай барлық тең жағдайларда
жеңілдеу жаза тағайындауға мүмкіндік береді.
Ауырлататын мән-жайлар, ондайлар болмаған жағдайларға қарағанда
ауырырақ жаза тағайындауға себеп болады.
Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар дегеніміз -
айыпкердің жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты әр-түрлі факторлар,
олар жасаған қылмыс пен оны жасаған қылмыскердің қоғамға қауіптілігін
тиісінше азайтады немесе арттырады, нәтижесінде жауаптылық деңгейі де
өзгереді, ол факторлар жаза белгілеуге де ықпалын тигізеді.
Заңда көрсетілген ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды есепке
алу соттың құқығы емес, міндеті. Сондықтан да айыппұл түріндегі жаза
тағайындаған кезде істегі ауырлататын және жеңілдететін мән жайларға назар
аудармаған соттар заңда көзделген міндеттерді бұзады.
Айыппұл түріндегі жаза тағайындағанда сот сотталған адамға, сол
жазаның оны түзейтіндей ықпалы болатындығын, жазалаудағы мақсаттың
орындалатындығын болжауы керек, сонан соң барлық мән-жайларды ескеріп,
жазаның мөлшерін анықтауы тиіс.
Сонымен қатар адамгершілік принципін басшылыққа алып, сотталушыға
тағайындалған айыппұл түріндегі жазаның оның отбасына немесе асырауындағы
адамдарға, тұрмыс жағдайына қандай әсер ететіндігін де сот ескеруі тиіс.
Айыппұл түріндегі жазаны тағайындаған кезде сот бұл талаптың
материалдық және психологиялық жақтары бар екендігін сот ескеруі керек.
Егер негізгі жұмыс орны бар сотталушының асырауында адамдар болып, оларды
өзі ғана асырап отырса және оған тағайындалған жаза айыппұл түріндегі
жазадан ауырлау жаза түрі болса, бұл жаза оның отбасының тұрмыс жағдайына
кері әсерін тигізеді. Бұл жағдай да ескерілуі қажет. Бірақ, бұл
тағайындалған жаза түрінің сипаты мен ауырлығы айыппұл түріндегі жазадан
алшақ кетпеуі керек.
Бірақ, тағайындалған жазаның сотталушы отбасының немесе оның
асырауындағы адамдардың тұрмыс жағдайына тигізетін жағын ғана ескеруге
болмайды, себебі, бұл мән-жайлар ескеріліп, қасақана орташа ауырлықтағы
немесе ауыр қылмыс жасаған қоғамға қауіпті адамға айыппұл түріндегі жаза
тағайындалатын болса, сол адамның қылмысынан жәбір шеккен адамның алдында
да, жалпы қоғамның алдында да әділдік үміті ақталмайды.
Қылмыс жасаған адамды қылмыскер деп танып, кінәсіне қарай оны жазаға
тарту, барлық кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, лауазымды адамдар мен
азаматтар үшін орындауға тиісті де міндетті.
Қылмыстық жаза заң тарапынан алғанда жазаға тартылған азаматтардың
құқықтық жағдайын өзгертетін қосымша құқық шектеу болып есептеледі.
Қылмыстық жазаның маңызы мемлекеттің мәжбүр етуінің айрықша түрі, жасаған
қылмысына орай тартқан сазайы болады. Құқық шектеуді қолданғанда жазалап
әсер ету жеке мақсат емес, оның міндеті белгіленген мақсатқа жету үшін
жазаны атқаруды қамтамасыз ету. Жазалаудың мақсаты - әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеумен қатар
сотталғандардың және басқа адамдардың қылмыс жасауын болдыртпауды ескерту
екендігі баршаға мәлім.
Жазаны сазайын тарту деп есептемесе, оны қоғамның қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің мәжбүр шарасы ретіндегі ұсыныс тартымды болуы мүмкін.
Жазаға мұндай тәсіл қолдануға қарсы дәлелдің бірі, бұл жағдайда
қауіпсіздіктің жалпы тұжырымдамасындағыдай, байқаусызда істелген қылмысқа
берілген жазаның сәйкес келмеуі. Бұл қатардағы адамдарға бас бостандығынан
айыруды қолдану қауіпсіздік талабына сәйкес келмейтін, өте қатаң шара болып
есептелінеді.
Егерде біздің заманымызға сәйкес жазалау туралы заңдарды
реформалаудың талаптарын қысқаша көрсетуге ұмтылсақ, онда алдымен әртүрлі
жазаның қалыптасқан тәжрибесін қолдануды есепке алып және жаза жүйесін
шетелдердікіне лайықтап келтіруді атап айтқан жөн.
Қылмыстық кодекстің 40-бабында көрсетілгендей айыппұл негізгі немесе
қосымша жаза қатарында қолданылуы мүмкін. Қылмыстық жаза шарасы ретінде
айыппұл төлеуге сотталған адам белгілі бір материалдық қиындыққа тап
болады. Айыппұлдың жазалау қасиеті дәл осындай жағдайда көрініс табады.
Кінәлі адамнан үкім бойынша ақшалай өндіру сотталған адам және мұның өзі
қылмыстан сақтандыруда ерекше роль атқарады. Айыппұл негізгі және қосымша
жаза ретінде тек қана заңда қөрсетілген ретте және соның шегінде ғана
қолданылады.
Егер айыппұл қылмыс сараланған баптың санкциясында көрсетілмеген
болса, онда ол негізгі немесе қосымша жаза ретінде қолдануға жатпайды. Тек
қана мұндай жағдайда айыппұлды Қылмыстық Кодекстің 55-бабы бойынша заңда
көрсетілгеннен гөрі жеңілірек жаза тағайындауға негіз болғанда ғана
қолданады.
Айыппұл Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің жиырма бестен жиырма мыңға дейінгі шегінде немесе
сотталған адамның жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі
кезеңдегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалады. Мөлшері жағынан
бірдей айыппұл тұрмыстық жағдайлары әрқалай сотталғандарға әр-түрлі әсер
етеді. Бұл факторды заң шығарушы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 40-бабының 2-бөлігінде ескерген, онда “сот айыппұлдың мөлшерін
жасалған адамның мүліктік жағдайына қарай белгілейді” делінген.
Жоғарыда аталып өткендей, айыппұл салудың екі тәсілі бар:
1. заңмен анықталған және жаза тағайындаған кезде күшіндегі айлық есептеу
көрсеткіштің белгілі бір санына сәйкес мөлшер бойынша.
2. сотталған адамның қылмыс жасаған кездегі белгілі бір кезеңге келетін
жалақысынаң немесе басқа табысының мөлшері бойынша.25
Бірінші жағдай айыппұл мөлшері Қазақстан Республикасының заңында
белгіленген айлық есептеу көрсеткіші бойынша, жиырма бестен жиырма мыңға
дейінгі көрсеткіш аралықта алынады, ал екінші жағдайда сотталған адамның
екі аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе басқа табысы
мөлшерінде алынады.
Басқа табыс дегеніміз табыстың жалақыға жатпайтын түрі. Бұл жерде заң
шығарушы “басқа табыстары” демейді, “басқа табысы” дейді. Сондықтан да сот
айыппұлды табыстар түрінің біреуі бойынша ғана салуға, басқаларын есепке
алмауға тиіс.
Сотталған адамның белгілі бір кезеңдегі басқа табысы сот шешімінде
көрсетілген кезеңдегі салық салынатын табыс көздері, түрлері және мөлшері
бойынша анықталады.
Айыппұл мөлшерін сот қылмыскер жасаған қылмыстың ауырлығына, оның
мүліктік жағдайына қарай, жасалған қылмыс сараланатын баптың санкциясында
белгілінген мөлшерде, сондай-ақ ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды
ескеріп анықтайды. Мысалы, басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат жүргізу
және жария түрде шақырғаны үшін (ҚР ҚК-ң 157-бабының 1 бөлігі) үш мыңға
дейін айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе сотталған адамға үш айдан
тоғыз айға дейінгі жалақысы немесе басқа табысы мөлшерінде айыппұл
көзделген (бас бостандығынан айырумен балама ретінде). Ал жан күйзелісі
кезінде денсаулыққа орта дәрәжеде қосақана зиян келтіргені үшін (ҚР ҚК-ң
108-бабының 1 бөлігі) елу айлық есептік көрсеткішіне дейін немесе төрт айға
дейінгі уақыттағы сотталған адамның жалақысы немесе басқа табысы мөлшерінде
айыппұл салынады (жазаның басқа түрлерімен балама ретінде). Әрине, айыппұл
мөлшерінің мұншалықты әртүрлі болуын жасалған қылмыстардың қандай ауырлықта
екендігімен түсіндіруге болады.
Мүліктік жағдайды бағалағанда сотталған адамға тиесілі мүліктің
барлық түрі есепке алынады, мысалы, жеке меншік құқығындағы жылжымайтын
мүлік, автомашиналар, жерді пайдаланудан түсетін табыстар және асырауындағы
адамдардың саны (кәмелетке толмаған балалары, ата-анасы және оның
асырауындағы еңбекке жарамсыз басқа адамдар) ескерілуі тиіс.
Айыппұл салуды Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше
бөліміндегі тиісті баптың санкциясында тікелей көрсетілген жағдайда ғана
қолдануға болады. Ол, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше боліміндегі тиісті бапта көзделгеннен жеңілірек жаза
ретінде де тағайындалуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөліміндегі тиісті баптың санкциясында міндетті түрдегі
жаза ретінде көрсетілген болса да, соттың Қылмыстық кодекстің 53-бабының
қолданып, айыппұл салуды жазаның қосымша түрі ретінде қолданбауына болады.
Шартты түрде сотталған жағдайда айыппұл салуды жазаның қосымша түрі
ретінде қолдануға болады. (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
63 бабының 4 бөлігі). Жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын
босатылғанда сот айыппұл салу сияқты жаза түрінен түгелдей немесе ішінара
босата алады (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 70-бабы).
Ал енді айыппұл жазасын тағайындаудағы статистикалық мәліметтерге
сүйенетін болсақ (қосымша N 1, N 1,2,3 кесте), Оңтүстік Қазақстан Облысы
бойынша 2000-2003 жылдар арасында айыппұл жазасын тағайындау жылдан-жылға
төмендеуде.
Тікелей айыппұл жазасы тағайындалатын қылмыстардың өзіне тоқталатын
болсақ, статистикалық мәліметтер бойынша (қосымша N 2, N 4,5,6 кесте)
Оңтүстік Қазақстан облысында айыппұл жазасы негізінен ұрлық, алаяқтық,
бұзақылық сияқты қылмыс түрлеріне жиі тағайындалады, ал экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстардың ішінде жиі қолданатын түрі - экономикалық
контрабанда қылмысы ғана. Бұл жерде ескере кететін жайт, экономикалық
қызмет саласындағы қылмыстардың барлығының дерлік санкциясында (206, 213
баптардан басқа) айыппұл жазасы көзделген. Соған қарамастан сот органдары
бұл қылмыс түрлеріне айыппұл жазасын сирек қолдануда.
2.2. Айыппұл түріндегі жазаны атқарудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
2. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқару мәселелері
1. Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау тәртібі
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқарудың ерекшеліктері
3. Сотталушының құқықтары мен міндеттері
3. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
1. Кәмелетке толмағандарға айыппұл жазасын тағайындау тәртібі
2. Кәмелетке толмағандарға қатысты айыппұл жазасын атқару тәртібі
Кіріспе
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал
жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды
тарих дәлелдеді. Ал қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының
бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі - жаза.
Кылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы
қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа салаларындағы
нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне үлкен
зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат-адам мен азаматтың құқығын, бостандығын,
заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Конституциялық құрылысты және Қазақстан
Республикасы аумағының тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң
қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзкарастарға жауап беріп келді, жауап
береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын
емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық
қатынасқа, сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына және осы негізде қалыптасып этикалық және құқықтық
қөзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар,
мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды – ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің,
жарақаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы қабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы “Каролина”
(Costіtutіo crіmіnalіs Carolіna) сол кезеңді дәлірек сипаттайтын заң
актісі, басқа елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс
кеткен жоқ.
Ф.Энгельс былай деп жазды: “Ағылшындардың қылмыстық заңының
Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің
қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді; отқа жағу, доңғалаққа байлап,
кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп
тараған түрі болды”[1].
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат-“зиянкес” адамның көзін жою
немесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны-
үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір
көрсетті. Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан
да, алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатың өзгерту керек,
екіншіден кылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек
дегенді айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын
көрсетіп отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын
іздестіруде. Осыған байланысты мәжбүрлеу және зорлық принципіне емес,
сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше
маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен кұрестегі маңызды да және
әзірше қажетті құрал болғанмен, тек қосымша ғана деген түсініктен
туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес тәсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-құлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек.
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
орган алып тастаған. Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу,
тағы басқадай жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 39-бабында
қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде мыналар бар:
а) айыппұл салу;
б) белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) әскери қызмет бойынша шектеу;
е) бас бостандығынан шектеу;
ж) қамау;
з) тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
и) бас бостандығынан айыру
к) өлім жазасы
Сонымен қатар бұл жазаларға қосымша жаза ретінде мына жазалар
тағайындалуы мүмкін:
а) арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру;
б) мүлкін тәркілеу.
Жаза түрлері тізімінің ішінде айыппұл салудың бірінші орынға
орналастырылғаның ескерсек, оны ауырлығы жағынан ең жеңіл жаза деп
түсінеміз, сонымен қатар оның ауыр және ерекше ауыр санатқа жатпайтын
қылмыстарды жасаған адамға ұтымды ықпал жасайтыны сөзсіз. Бұл-сот
практикасында жазаның ең жиі қолданылатын түрі,
Мысалы, егер 1995 жылы сотталғандардың 9,3 %-іне айыппул салу
тағайындалса, 1996 жылы бүл көрсеткіш 14,9 %, 2000 жылы 7,4%, 2001 жылы
4,4%, 2002 жылы 1,8%, 2003 жылы 0,7% болды [2].
Айыппұл жазасын атқару мәселелерін арнайы зерттеудің өзектілігі, жаңа
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару заңдарында орын алып
отырған өзгеріс – жаңалықтарға байланысты. Атап айтсақ, Қазақстан
Республикасының 1998-ші жылы күшіне енген Қылмыстық кодекстің 40-ші
бабындағы өзгертулер мен толықтырулар.
Бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан Республикасында
айыппұл жазасының орындалуы туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны жалпыға
мәлім. Алайда, қазіргі таңда айыппұл жазасы туралы жаңа заңға көптеген
өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, біздің елімізде ғылыми зерттеулер
жүргізілмеген. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты айыппұл жазасын
арнайы зерттеудің өзектілігі талас туғызбайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты айыппұлға қатысты заңдардағы қылмыстық-
құқықтық шараның осы түрін орындау және тағайындау мәселелерін жетілдіру,
заңға ұсыныс жасау.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу төмендегіше міндеттерді қойды:
- Қазақстан мемлекеті мен құқығында айыппұл түріндегі жазаның шығу тарихына
талдау жасау;
- Қазақстан қылмыстық заңдарындағы айыппұл реттейтін заңдық және де
нормативтік қайнар көздерінің даму кезеңін ашу;
- айыппұлдың құқықтық анықтамасына түсініктеме және қылмыстық жаза ретінде
түсініктеме беру;
- қылмыстық-құқықтық әсер ету шараларының жүйесінде айыппұлдың әртүрлі
құқықтық жағынан өз орнын анықтау;
- айыппұлды тағайындаудың негізі болып табылатын заңдық белгілерін анықтау;
- шетел қылмыстық заңдарының айыппұлға қатысы бар сұрақтарына талдау жасау;
- қолданыстағы қылмыстық заңдардың жазаның зерттеп отырған түрін қолдану
аясын жетілдіру барысында және қылмыстық-құқықтық институты ретіндегі
тиімділігін арттыру жөнінде біршама ұсыныстар жасау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының айыппұлды іс жүзінде
қолдану және осы жаза туралы заңдық анықтамаларды жетілдіруде нақты
ұсыныстар келтіру.
1. Айыппұл жазасының түсінігі, мақсаты және даму тарихы
1. Айыппұл жазасының түсінігі және даму тарихы
Айыпкерге жаза тағайындарда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес,
жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да қалпына
келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны
күйзелту жәбірленушінің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделері қалпына келеді
деп үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ
бұл, сол мақсаттардың бәріне бірдей қол жеткізу емес. Бұл мақсатқа жету
үшін тек қылмыскерді бас бостандығынан айырып, оны қайта тәрбиелеу тиімсіз.
Сол үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кей қылмыстар үшін
айыппұл жазасы көзделген.
Айыппұл неміс тілінен аударғанда “Strafe” – “жаза” деген мағынаны
береді [3].
Айыппұл - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 40-бабында
көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып
жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін
мөлшерде не сотталған адамның жалақысын немесе ол қылмыс жасаған сәтіне
белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша
өндіріп алу.
Басқаша айтқанда, қылмыстық жаза ретінде айыппұл салу тағайындалған
адам белгілі бір материалдық шығынға ұшырайды.
Ю.И.Скуратов пен В.М.Лебедевтің анықтамасы бойынша – айыппұл салу
жазасы сотталған адамға психологиялық әсер етеді, жасаған қылмысын
мемлекеттің бетке басатынын көрсетеді және елеулі материалдық шығынға
отырғызады, нәтижесінде мүліктік және басқа да қылмыстардың қөптеген түрі
қылмыскер үшін пайдасыз да кауіпті болады [4].
Айыппұл жазасы – ежелден қолданылып келе жатқан жазалардың бірі болып
саналады. Ол кездерде келтірілген залал үшін құн төленіп отырылды. Құн
төлеу дау – дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі және ақысын төлеп,
жазадан құтылудың жолы еді. Құн төлеу тұралы біздің қасиетті кітабымыз
“Құранда” да айтылған.
Ежелгі Үндістандағы “Ману” заңы бойынша айыппұл жазасы қолданылған
және брахмандар айыппұлды бөліп-бөліп төлей алатын [5]. Ал Вавилонның
“Хаммурапи” заңы бойынша қанға-қан принципі “теңбе-тең” талионымен
ауыстырылған [6]. Бірақ бұл жағдай тек қана қылмыскер мен жәбірленушінің
әлеуметтік жағдайы тең болғанда ғана қолданылған [7].
Қазақтың ескі әдет -ғұрпының заңын бұзып, жеке бастың, рудың немесе
бүкіл елдің намысына тиген, мүліктік қылмыс жасаған айыпкерге тағылатын
кінә – айып төлеу болды. Ру ақсақалдарының, билердің үкімімен айыппұл
малдай және заттай өндірілетін болған. Айыптық жазаның көбірек тараған түрі
– “айып тоғыз”. Қылмыстың сипатына және жәбірленушінің әлеуметтік жағдайына
қарай айып бас тоғыз (басы түйе), орта тоғыз (басы ат), аяқ тоғызға (басы
өгіз) бөлінген. Жеңіл қылмыс үшін ат тон немесе ат шапан айып тартылған.
Егер қылмыс ауыр, ру басыларының мүдделеріне қайшы келсе айып үш еседен (үш
тоғыз) жеті есеге (жеті тоғыз) дейін өсірілген[8].
Айыпты негізінен айыпкер төлейді, айыпкер адам табылмаса немесе
айыпты төлеуге оның шамасы келмесе, жақын ағайындары, егер олардың да
мүмкіндігі болмаса, бүкіл ру болып төлеген. Бір адамның қылмысы үшін бүкіл
қауымды кінәлау ескі рулық әдет-ғұрып заңының ең қатыгез әділетсіздігі.
Жәбір шеккен адам айыптың бір бөлігін ғана алған, қалған бөлігі “хандық”
деп аталып, хан мен сұлтанның қалтасына түскен. Істі қараған билер де билік
айтқаны үшін “билік ақы” алып отырған.
Шариат заңы бойынша да құн төлеу көзделген. Мысалы,
1) Толық (диа) құн – екі көзін шығарып, мүлдем зағип етсе, ал бір көзіне
жарты құн.
2) Екі құлағын кессе – жарты құн.
3) Мұрнын кессе – жарты құн.
4) Екі қолын кессе, жарамсыз етсе – толық құн.
5) Әрбір саусағы үшін -110 құн.
6) Омыртқасын сындырып, сал етсе – толық құн.
7) Сынған тіс үшін 14 құн мөлшері.
8) Әйелдің екі емшегі кесілсе – толық құн.
9) Еркек піштірілсе – толық құн.
10) Қатты соққыдан адам жынды болса – толық құн.
Қазақтардың конституциялық заңдар жиынтығы “Жеті жарғыда” ерін өлтірген
жүкті әйел, кәмелетке толмағандар, жындылар секілді ата-анасы баласын
өлтірсе, жауапқа тартылмаған. Шариат заңы да дәл осылай. Ал адам дене
мүшелері үшін
1. екі көзге – жарты құн
2. бір құлаққа – бір қыз.
3. бір қолға – 5 қара мал
4. бір аяққа – 6 қара мал
5. бармаққа – 5 қара, сұқ қолға – 3 ортан қол - қара, аты жоқ саусаққа -
құн жоқ, шынашаққа – 3 қара. Ал бас жарылса “ат тон” айып. Әйелдін бір
бұрымы кесілсе, не күрек тісі сындырылса- құнының 14 ; екі бұрымы не
мұрын кесілсе – жарты құн “мін” төлеген. Жаңа біліне бастаған ана
құрсағындағы балаға – 1 тоғыз, 5 айлыққа дейін – 3 тоғыз, 5 айлықтан
жарық дүниеге келгенше жарты құн, ал жарық көргеннен бастап – толық
құн төлеген.
Шариатта: бас жарылса – түйе, егер еті жұлынса – 3 түйе, ал терісі
тамырларымен жұлынып, сүйегі көрінсе – 10 түйе, сүйегі сынып қақ бөлінсе –
15 түйе, егер миына дейін жарақат терең түссе – 33 түйе айып салынады.
Қазақ әдет-ғұрып заңы бойынша: біреу ауылдан адасып, аштан өлсе,
болмаса мінген көлігінен жығылып өлсе, не суықтан тоңып, ыстықтан шөлдеп
өлсе, не суға кетіп, отқа күйіп өлсе, оның өліміне қастық пен зорлық ету
себептері болмаса да, жұмсаушы адамнан жарты құн талап ете алған.
Ат, түйе сияқты асау көлікті мініп келген біреу кірген үйінің
белдеуіне байласа, сол үйге кіріп – шығушыға сол көліктің тепкісі тиіп
өлсе, онда;
1. босағаға байланса – толық құн;
2. жапсарға байланса – жарты құн,
3. үйдің астына не белдеуге байланса – ат-тон айып салынган. Малай
қожасынан рұқсатсыз, қашып бара жатып жолда өлсе, некелі әйел ерінен
рұқсатсыз кетіп бара жатып жазым болса, мал ұрлаушы ұры ұрлық үстінде
болған ұрыс-керісте өлсе, онда тек “ат-тон” айып берген. Ұрлықтың
түріне қарай айып салынған қазақтар “ұрының үйі күйсін, аяма” деп
ұрыны қатаң жазалаған.
Мал ұрлағаны үшін әрбір малдың түріне қарай құны сондай болатын мал
төленетін, оның үстіне ұрының “мойнына қосақ, артына тіркеу” деп қосымша
айып төленетін. Егер ұры ірі малды ұрласа, сол бес жылқыны қайтарады.
Қосымша мойнына қосақ ретінде 5 үш жылдық, артына тіркеу ретінде 5 екі
жылдық жылқы қайырады. Айып әрі нақты жағдайда шешіледі. Айыптың мәні
қылмысқа, ұрлыққа бармауға тәрбиелеу[9].
1920 жылы 27 желтоқсанда Орынбор қаласында “Қырғыздардағы (қазақтардағы)
құнды жою туралы декрет” қабылданды. Декретте былай делінген:
1. Құн - қырғыз халқының дәстүрі бойынша төгілген қан үшін төленетін
дүние – мүлік. Құнды кісі өлтірген адам, оның туыстары, жақындары
төлеген. Кісі өлтірген адам қудалаудан құтылып, қылмысы ұмытылады.
2. Құн төлеу және құн қабылдау кінәлі адамды құқықтық жауапкершіліктен
босатып, қылмысын жауып жіберетін болғандықтан, мұндай өзара
келісушілікке тиым салынады.
3. Құн төлеу тұралы өзара келісушілік кез-келген жағдайда заңсыз деп
табылып, сотта қорғалмайды және кінәлі адамды кісі өлтіргені үшін
жазадан құтқармайды.
4. Құн төлеу және құн қабылдау жасалған ретте, 3 – бапқа сәйкес
қабылданған құн тәркілеуге жатады.
5. Осы декрет жергілікті жерлерде жарияланған күннен бастап күшіне енеді.
Дегенмен де, бұл декрет қабылдана салып, құн төлеу жойылып кетті деу
қиын. Кейін келе-келе құн төлеу айыппұл жазасымен алмаса бастады.
Жоғарыдағыларға сүйене келе айыппұл жазасы қазақ халқының көнеден
келе жатқан жаза түрі екендігіне көз жеткізуге болады. Оған дәлел ретінде
қасиетті “Құран” кітабының аяттары “Шариат” заңы мен “Жеті жарғының”
баптары.
Айыппұл жазасы тек Қазақстанда ғана емес басқа елдерге де кеңінен
қолданылуда және көбінесе негізгі жаза ретінде. Мысалы, Англияда ең кең
тараған жазалардың түрі – айып. Оның мөлшері 25-100 фунт стерлинг көлемінде
белгіленген. Германияда да негізгі жаза түрі. Айып төлеу сотталғанның
мүліктері бағасымен шектелген нақты сомада немесе күнделікті жалақы
мөлшерімен (5 маркадан – 360 марқаға дейін) белгіленеді [10]. Бұл мысалдар
айыппұл жазасының ең тиімді екендігін дәлелдейді.
Жалпы қоғамдағы қылмыстылықпен күресу кезінде қолданылатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының әрбіреуінің өз міндеті, өзіне тән мақсаты
болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және
іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы басқа да арнаулы әдебиетте сонау
кеңес заманынан бастап, қазіргі кезге дейін жазаның мақсаты төңірегінде
әртүрлі пікірлер туғаны белгілі. Бұл пікірлер бірде жаза мақсаттарының
мазмұнына қатысты туса, бірде ондай пікірдің тууына жаза мақсатының саны
негіз болып келеді. Мысалы, орыс заңгер - ғалымы С.В.Познышев: “ жазада тек
қана бір мақсат болуы керек” дегенді айтса [11], қазақстандық белгілі
заңгер профессор Р.Т.Нуртаев жазаның мақсатын “Үш бірлік” деп айтады [12].
“Жазаның мақсатына мына үш түрлі нәрсе: біріншіден, қылмыс істеген
адамды қайта тәрбиелеу, екіншіден, қайта тәрбиелеу арқылы қылмыс істеген
адамды қайтадан қылмыс істемеуге бет бұрғызып, тұрақты қалыпқа түсіру,
үшіншіден, қылмыс істеген адамның сазайын тарттыру арқылы басқа адамдарға
да қылмыс істеуден бас тартуға ықпал жасау” дей келіп, профессор А.Мамытов
жазаның алдына үш мақсатты қояды [13]. Алайда, осы уақытқа дейінгі жазаның
мақсаттары жөніндегі әдебиеттерді талдай келсек, негізгі тұжырым – жазаның
айрықша мақсаты қылмыскерді түзеу және оны қайта тәрбиелеу деген қағида
болып келгенін байқаймыз. Ал соңғы кезде “қайта тәрбиелеу” мақсатын алып
тастап, жазаның айрықша мақсаты тек қана “сотталған адамды түзеу” деп
жүрміз. Бұл көптеген қазақстандық ғалымдардың енбектерінде көрініс тапқан.
Біздіңше, профессор Б.Ж.Жүнісовтың: “Қайта тәрбиелеу мақсатын қылмыстық
құқық құралдарымен байланыстырудың тіпті қажеті жоқ. Өйткені қайта
тәрбиелеу дегеніміз мәжбүрлеу болып саналатын шектеулердің комплексі, яғни
жиынтығы” деп тұжырымдауы өте орынды [14]. Тәжірибеде бұл амал өзінің
нәтижелігін бермегендіктен жаңа қылмыстық заңда “қайта тәрбиелеу”
терминінен бас тартуға тура келді.
Осыған сәйкес қазіргі жаңа қылмыстық заңның 38-бабының 2-бөлігінде
жазаның мақсаты былайша белгіленген: “жаза әлеуметтік әділеттікті қалпына
келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа
адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданады.
Яғни қазіргі заңда жазаның мақсаты төрт түрлі және бұрынғы көзқарастан сәл
өзгерген:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталған адамды түзеу;
в) сотталған адам тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау;
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау.
Әрине қай кезде де қылмыстық жаза қолданылған әрбір жағдайда заңда
көрсетілген осы мақсаттар бірге қарастылуы тиіс. Қазақстандық заңгер-ғалым
Д.С. Чукмаитов “Жазаның мақсаттары тығыз бірлікте орналасады және әрбір
нақты жағдайда жазаны қолдану кезінде олар оз арасында теңгеріліп отырылуы
керек” – деген пікірін біз қолдаймыз [15]. Дей тұрғанмен де белгілінген
жаза мақсаттарының барлығына біруақытта қол жеткізу әрдайым орындала
бермейтіні анық.
Айыппұл салуағы мақсат та жазаның басқа түрлері көздейтін мақсаттар
сияқты. Айыппұл салу арқылы қылмысты болдырмаудың тек жалпы және жеке
мақсатына, қылмыскерді түзеуге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік
әділеттікті қалпына келтіру мақсатына да қол жеткізуге болады. Әрине
айыппұл салу да, қылмыстық жазаның кез-келген басқа түрі сияқты, өзіне тән
тәсілмен ерекшеленеді, ондағы мәжбүрлеу және тәрбиелеу деңгейі де,
көзделген мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігі де басқаша.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру қылмыстық жазаның мақсаты
ретінде қылмыстық заңда бірінші рет қаралып отыр. Алайда, қылмыстық құқық
тарихына үңілсек, ХХ ғасырдың 60-шы жылдардағы совет криминалистерінің
ішінде Н.А.Беляев жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатын
атап көрсеткенін байқаймыз [16]. Қылмыстық жазаны қолдану арқылы
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге болады деген пікір
Б.С.Никифоровтың еңбегінде де өз дамуын алған. Ол: “жазаны қолданудың
арқасында жасалған қылмыс қоғамдық санада не әлеуметтік шындықта жойылады,
яғни жазаны қолдану дегеніміз – бұзылған әлеуметтік-психологиялық тәртіптің
реттелген жағдайын қайта қалыптастырудың тәсілі”- деп жазды [17]. Қылмыстық
жаза ең алдымен жасалған қылмыс нәтижесінде бұзылған қоғамдық игіліктерді
қалпына келтіру үшін, яғни әділеттілікті қалпына келтіру үшін қызмет етеді.
Айыппұл жазасы қылмыс зардабын қалпына келтіру үшін қолданылады. Әрине,
бұдан барлық қылмыстардан келтірілетін зардаптарды қылмыстық жазаларды
қолдану арқылы толығынан қалпына келтіруге болады деу қиын. Бірақ айыппұл
жазасын қолдану арқылы тек қана залал орнын толтырып қана қоймай,
қылмыскерге материалдық әсер ету арқылы қылмысты болдырмауға және
қылмыскеді түзеуге қол жеткізуге әбден болады.
2.1. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
Дүние жүзіндегі барлық елдерде, соның ішінде төңкеріске дейінгі
Ресейде, бұрынғы Кеңес Одағында қылмыстық жазаны орындауды ұйымдастыру мен
құқықтық реттеу өзінің тарихи дамудағы жолында әр түрлі, көбінесе біріне-
бірі ұқсас деңгейден өтті. Қазіргі кездегі жазаны атқау тәжірибесі көптеген
елдерде бірдей.
Сонымен кейбір шет мемлекеттердегі айыппұл жазасының қолданылуына
тоқталатын болсақ.
Айып төлеу АҚШ-тағы өте кең таралған жазаның бірі. АҚШ заңы бойынша
айып негізгі де, қосымша жаза ретінде де қолданылуы мүмкін. Соңғысын
негізінен бас бостандығынан айыруға әлде пробацияға қоса қолданады. Айыпты
тағайындау ол қылмысты қостауға байланысты емес (олар – пайдақорлық және
басқа қылмыстар).
АҚШ-тағы заңдар жинағы айыптың ең жоғарғы мөлшерін көрсеткен: жеке
адамдарға ол 250 мың доллардан; ал ұйымдар үшін – 500 мың доллардан аспауы
керек. Штаттар заңдары айыптың басқа да мөлшерін белгілейді [18].
ГФР-да өте көп тараған қылмыстық жазалаудың бірі – ол айып салу
(жалпы сотталғандардың 80 проценті айыпқа тартылады). ГФР-да айыпты
қолданудың кейбір өзгешеліктері бар, онда күнделікті еңбек ақы жүйесі бар,
оның мөлшерін сотталшының жеке басы мен материалдық жағдайына байланысты
сот белгілейді.
Бұл жерде сот жазаланушының күніне орта есеппен табатын немесе табуы
мүмкін таза пайдасынан шығарады. Күндік ақының мөлшері екі мыңнан бес мың
маркаға дейін, ал олардың саны бестен үш жүз алпысқа дейін болады. Бірақ
тәжрибеде барлық айыптың 90 проценті – 90 айып күнінен аспайды.
Егер жауапкерші жеке, сондай-ақ материалды жағдайына байланысты
барлық соманың бірден түгелдей төлей алмайтын болса, онда сот айыпты
төлеуді тиісті бір мерзімде немесе бөліп-бөліп төлеуге уақыт белгілеуі
мүмкін. ГФР-дың ҚК бойынша айып төленбесе бас бостандығынан айыруға
ауыстыруы мүмкін, онда бір күн бас бостандығынан айыру бір күндік ақысы
есебінде жүреді.
ГФР-дің Қылмыстық заңы айыпты тек негізгі жаза ретінде емес, сонымен
бірге егерде қылмыскер істеген қылмысы нәтижесінде байыса немесе байығысы
келсе, онда қосымша жаза ретінде ед тағайындауы мүмкін.
ГФР-де айып қысқа мерзімді бас бостандығынан айырудың баламасы
ретінде де қолданылады.
Жапонияда қазіргі уақытта айып төлету қылмыстыларға қолданатын
жазаның ең маңызды орында тұрғаны. Құрылымдағы жалпы жазаның 95 процентін
құрайды.
Жапонияда айып түріндегі қылмыстық жаза қылмыстық кодексте және
бірқатар мөлшерлеу актілерінде бекітілген: жол-көлік қозғалысы туралы
Заңда, су және оқ ататын қаруларды бақылау туралы Заңда, бұқаралық
лауазымдарға сайлану Заңында және басқаларда.
Жапонияның қылмыстық кодексі аз айып пен айыпты өз алдына бөлек жаза
түрі ретінде қарайды. Кіші айыптың мөлшері 10 иеннен 20 иенге дейін,
айыптың мөлшері 20 иеннен жоғары қарай, олар тек Жапонияның ҚК-не сәйкес
сотпен белгіленеді.
Соттар автокөліктердегі қылмысқа жауаптыларға айыпты жиі қолданады.
Бұл жаза біреудің денесіне зақым тигізсе де, байқаусызда өлтіргенге де,
тағы басқаларға да тағайындалуы мүмкін.
Жапонияның қылмыстық заңымен айып салуды бас бостандығынан айыруға
ауыстыру мүмкіндігі қаралған. Егерде сотталған үкімнен кейін 30 күн ішінде
белгіленген айып сомасын төлемесе, онда ол жұмыс үйіне орналастырылады.
Үкім мерзімі бір күннен екі жылға дейін болады. Егер бірнеше айыптары болса
немесе аз айып пен айып қосылса, онда мерзім үш жылға дейін ұзартылуы
мүмкін. Жұмыс үйінде ұстаған әрбір күн төленбеген айыптың тиісті бөлігіне
сәйкес келеді [19].
Мұндай дамыған ірі мемлекеттердің айыппұл жазасын жиі қолдануы
айыппұл жазасының ең тиімді жаза екендігін көрсетеді.
2. Айыппұл түріндегі жазаны атқару мәселелері
2.1. Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау тәртібі
Жаза тағайындау - жасалған қылмысқа айыпты деп танылған адамға
айыптау үкімін шығарарда қылмыстық ықпал жасаудың нақты шарасын соттың
таңдауы [20].
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке дара жауапкершілік
принциптерін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарға Соты Пленумының 1999 жылғы 30-шы сәуірдегі Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы 1-ші қаулысында
былай делінген: ҚР Конституциясында барлық адамдар заң мен сот алдында тең,
ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасады немесе кінәлі деп тануға жатпайды және
қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып,
соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыпкердің қызметтегі және қоғамдағы
орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет
екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ешнәрсе де ақтай
алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар қылмыстық кодекстің 52-ші
бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы,
сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа
жататындығын; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғанын;
сотталушының қылмысқа қатысу дәрежесін; қылмыстық мақсатқа жету үшін оның
әрекеттерінің мағынасын және келтірілген немесе келтірілмеуі мүмкін зиянның
сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын, жазаны жеңілдететін және
ауырлататын жағдайларды, сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда
неғұрлым жеңіл жаза тағайындау керектігін ескертуі тиіс. Сондай-ақ
қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына,
жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза
тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар
сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет [21].
Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот
оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті
баптарында көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ,
істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске
алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға
сай деп танылады.
Сот жазаны тағайындаудың және қылмыстың қайталануының алдын алудың
тиімділігін қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалануына тікелей байланысты.
Жасаған қылмысы қоғамға онша қауіп төндірмейтін сотталған адамдарға айыппұл
түріндегі жазаны қолданған дұрыс. Және керісінше ауыр қылмыс жасаған
адамдарға сот қатаң жаза тағайындауы керек, себебі ондай әрекет жасаған
адамның бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан арылу үшін оны ұзақ
уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу қажет.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты, бәрінен бұрын, қастандық жасалған
нысаны бойынша анықталады, жасалған қылмыспен қандай қоғамдық қатынастар
бұзылады немесе бұзылу қаупі туады, яғни бұл қоғамға қауіптіліктің сапалық
сипаттамасы. Осы тұрғыдан алғанда қандай да болсын денсаулыққа қарсы
қылмыстардың мүліктік қылмыстан айырмашылығы бар. Екі жағдайда да бұл
қылмыстарға айыппұл түріндегі жаза тағайындалғанымен, бұл қылмыстардың
қастандық жасалған нысаны бөлек.
Қоғамға қауіптілігі тұрғысынан қылмыс жасаудың себептері де, тәсілдері
де, басқа мән-жайлары да маңызды роль атқарады. Мысалы: азаптау қылмысы
денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру қылмысына қарағанда ауыр қылмыс
болып табылады.
Қоғамға қауіптілік сипатына қарай қылмыс түрлерінің бір-бірінен
айырмашылығы бар. Мысалы: қорлауға қарағанда жала жабу қауіптірек, бөтен
адамның мүлкін абайсызда жою мен бүлдіруге қарағанда, бөтен адамның мүлкін
қасақана жою мен бүлдіру қауіптірек. Қылмыс ауыр болған сайын айыппұл
түріндегі жаза мөлшері де жоғары болуға тиіс және керісінше, кішігірім
жеңіл қылмыстарды жасағаны үшін, басқа мән-жайларды ескеріп, айыппұл
түріндегі жазаның мөлшерін азайту керек.
Сонымен қатар соттар жасалған қылмыстың тек қоғамға қауіпті сипатын
ғана емес, оның қоғамға қауіпті дәрежесін де ескеруі тиіс, егер қоғамға
қауіптілік сипаты-сапалық көсеткіш болса, қоғамға қауіптілік дәрежесі-
сандық көрсеткіш.
Айыппұл түріндегі жаза тағайындалған кезде сот ескеруге тиісті
қоғамдық қауіптілік дәрежесі нақты қылмыстың ауырлығын анықтайды, ол сол
қылмыстық әрекеттің жеке ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы: қылмыстық
кодекстің 175 бабы, 1-ші бөлігі жауаптылық көзделген ұрлықтың, ірі
мөлшердегі ұрлыққа қарағанда қауіптілігі аз. Адамдар тобының алдын-ала сөз
байласуы бойынша жасаған бұзақылығы, жеке адам жасаған бұзақылық қылмысынан
қауіптірек.
Қылмыстың бір түрінің өзіндегі қоғамға қауіптілік дәрежесі келген
зиянның мөшеріне, сондай-ақ қылмыс жасаудағы көптеген басқа мән-жайлардың
жиынтығына байланысты (әрбір қатысушының қатысу сипаты мен дәрежесіне,
айыптың формасына, қылмыс жасау жағдайына және кезеңіне). Сондықтан жаза
тағайындаған кезде, тек жасалған қылмыстың сипатын ғана емес, оның қоғамға
қауіптілік дәрежесін де есепке алу жөніндегі заң талабы, әділ жаза
тағайындаудың бірден бір алғышарты болып табылады.
Егер сот қылмысты кімнің жасағандығын, жазаны кімге қолданатындығын
дұрыс анықтай білсе, жазалаудағы мақсатқа да қол жетеді. Нақты қылмыс
жасалғанда жалпы “қылмыскер” деген ұғым болмайды, өзіне тән қасиеті бар
белгілі бір “тұлға” болады. Сол қасиеттер жаза шарасын таңдағанда оң не
теріс ықпал жасауы мүмкін. Сондықтан да сот жазаны тағайындау кезінде
айыпкердің жеке басына қатысты мәліметтерді жан-жақты мұқият талдауы тиіс.
Әдебиеттерде адамның “жеке басы” деген ұғымға -“адамды әлеуметтік
тұлға ретінде көрсететін, оның өзіндік қасиеттері мен қайталанбас
ерекшеліктерін неғұрлым толық ашатын өзгешеліктер”- деген түсініктеме
берілген [22].
Адамның жеке басы деген ұғым - оның қоғамдық мәнін, адамның әлеуметтік-
психологиялық және дара биологиялық ерекшеліктерін қамтиды.
Арнаулы алдын алу, қылмыскерді түзеу сияқты жазаның мақсаттарына
қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтағанда ғана қол
жеткізуге болады.
Кімнің жазаланатынын, сотталушының қоғамға қаншалықты қауіпті
екендігін, оны түзетудің және қайта тәрбиелеудің қандай мүмкіндіктері бар
екендігін білу өте қажет. Анықтама, тергеу органдары, сот қылмыскердің
мына қасиеттерін мұқият зерттеп білуге тиіс: әлеуметтік бейнесін, тұрмыс-
салтын, үйде, тұрмыста оны қоршаған ортаны, әдептілік принциптерін, рухани
байлығын, идеалын, немен айналысатынын, психологиялық ерекшеліктерін,
жауаптылық қабілетінен айырмайтын психологиялық өзгешеліктерін, жасаған
ұнамды немесе ұнамсыз әрекеттерін, еңбек ұжымындағы беделін тағы
басқаларды.
Сотталушының жеке басы туралы мәліметтерді жан-жақты есепке алу
қажеттігіне соттар әрқашанда мән береді. Мысалы: Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты Пленумының 24.06.1993 жылғы “Жаза тағайындағанда соттардың
заңдылықты сақтауы” туралы N 3 қаулысының 3 бөлігінде соталушының жеке
басына қатысты мәліметтерді соттар толық, жан-жақты және дұрыс зерттеуге
тиіс, олар жазаның түрі мен мөлшерін анықтауда елеулі маңыз атқарады
делінген. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, оның
еңбекке қабілеттілігін, еңбекке, оқуға көзқарасын, соттылығы туралы
деректерді анықтау керек [23].
Жоғарыда аталғандай айыпкердің жеке басы деген ұғым сипаты жағынан
әртүрлі белгілерді қамтиды. Олардың кейбірінде психологиялық, ал кейбірінде
әлеуметтік түбір бар.
Сыртқы жағдай айыпкердің мінез құлқына ықпал жасай отырып, оның сана
сезімін, ерік ынтасын қалыптастырады, психологиялық келбетіне мазмұн
береді. Әркімнің ой түсінігі өзінше, әрбір адамның өз көзқарасы сенімі,
дағдысы, жұмысқа, отбасына, айналасындағы адамдарға және тірліктегі басқа
құндылықтарға деген өз түсінігі болады. Әр адам өмір құндылықтарын өзінше
сатылап, бір жүйеге келтіреді.
Адамның сана - түсінігінің бұзылу сипаты жасалатын қылмыстың түрін
анықтайды, ал оның қаншалықты бұзылғандығы-қылмыстық мінез-құлықтың сипатын
көрсетеді. Жаза тағайындаған кезде сот сол адамның өмір құндылықтарына
көзқарасын, ой түсінігінің бұзылу сипатын және қаншалықты бұзылғандығын
қалайда ескеруі қажет.
Сонымен қатар адамның әлеуметтік қасиеттерінің маңыздылығын да бағалау
керек. Сот айыпкерді тек қылмыстық жауапкершілікті көтере алатын жай
субъекті ретінде ғана емес, қоғамның, белгілі бір адамдар ұжымының мүшесі,
адам ретінде қарастыруы керек. Адам- қоғамдық қатынастар жиынтығы, адамның
ой түсінігі әуел бастан-ақ қоғамдық өнім, ол адамға ғана тән ерекшелік
болып қала береді деген Карл Марс [24].
Сот айыпкердің қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғары немесе төмен
екендігін көрсететін оның әлеуметтік қасиеттерін ашуға тиіс. Жаза
тағайындаған кезде сот сотталушының мынадай әлеуметтік ерекшеліктерін
ескеруге тиіс: еңбек міндеттемелерін орындауға көзқарасын, еңбек ұжымындағы
беделін, нормативтік міндеттеулер мен этикалық ережелерді сақтауын,
тұрмыстағы мінез-құлқын, т.б.
Айыпкердің жеке басын сипаттайтын мән-жайларды жаза тағайындау кезінде
ескермеу жазаның немқұрайлы тағайындалуына жол береді. Жаза тағайындаудың
басты негіздеріне істің жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін
мән-жайларды есепке алу жөніндегі заң талабы жатады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-54 баптарында көзделген
бұл мән-жайларды айыпкер жасаған қылмыстың сипаттамасына да жатқызуға
болады, олар сот тағайындайтын жазаның түрі мен мөлшеріне ықпал жасай
алады.
Жеңілдететін мән жайлардың болуы жасалған қылмыстың, не қылмыскердің
жеке басының қауіптілігін азайтады, басқадай барлық тең жағдайларда
жеңілдеу жаза тағайындауға мүмкіндік береді.
Ауырлататын мән-жайлар, ондайлар болмаған жағдайларға қарағанда
ауырырақ жаза тағайындауға себеп болады.
Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар дегеніміз -
айыпкердің жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты әр-түрлі факторлар,
олар жасаған қылмыс пен оны жасаған қылмыскердің қоғамға қауіптілігін
тиісінше азайтады немесе арттырады, нәтижесінде жауаптылық деңгейі де
өзгереді, ол факторлар жаза белгілеуге де ықпалын тигізеді.
Заңда көрсетілген ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды есепке
алу соттың құқығы емес, міндеті. Сондықтан да айыппұл түріндегі жаза
тағайындаған кезде істегі ауырлататын және жеңілдететін мән жайларға назар
аудармаған соттар заңда көзделген міндеттерді бұзады.
Айыппұл түріндегі жаза тағайындағанда сот сотталған адамға, сол
жазаның оны түзейтіндей ықпалы болатындығын, жазалаудағы мақсаттың
орындалатындығын болжауы керек, сонан соң барлық мән-жайларды ескеріп,
жазаның мөлшерін анықтауы тиіс.
Сонымен қатар адамгершілік принципін басшылыққа алып, сотталушыға
тағайындалған айыппұл түріндегі жазаның оның отбасына немесе асырауындағы
адамдарға, тұрмыс жағдайына қандай әсер ететіндігін де сот ескеруі тиіс.
Айыппұл түріндегі жазаны тағайындаған кезде сот бұл талаптың
материалдық және психологиялық жақтары бар екендігін сот ескеруі керек.
Егер негізгі жұмыс орны бар сотталушының асырауында адамдар болып, оларды
өзі ғана асырап отырса және оған тағайындалған жаза айыппұл түріндегі
жазадан ауырлау жаза түрі болса, бұл жаза оның отбасының тұрмыс жағдайына
кері әсерін тигізеді. Бұл жағдай да ескерілуі қажет. Бірақ, бұл
тағайындалған жаза түрінің сипаты мен ауырлығы айыппұл түріндегі жазадан
алшақ кетпеуі керек.
Бірақ, тағайындалған жазаның сотталушы отбасының немесе оның
асырауындағы адамдардың тұрмыс жағдайына тигізетін жағын ғана ескеруге
болмайды, себебі, бұл мән-жайлар ескеріліп, қасақана орташа ауырлықтағы
немесе ауыр қылмыс жасаған қоғамға қауіпті адамға айыппұл түріндегі жаза
тағайындалатын болса, сол адамның қылмысынан жәбір шеккен адамның алдында
да, жалпы қоғамның алдында да әділдік үміті ақталмайды.
Қылмыс жасаған адамды қылмыскер деп танып, кінәсіне қарай оны жазаға
тарту, барлық кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, лауазымды адамдар мен
азаматтар үшін орындауға тиісті де міндетті.
Қылмыстық жаза заң тарапынан алғанда жазаға тартылған азаматтардың
құқықтық жағдайын өзгертетін қосымша құқық шектеу болып есептеледі.
Қылмыстық жазаның маңызы мемлекеттің мәжбүр етуінің айрықша түрі, жасаған
қылмысына орай тартқан сазайы болады. Құқық шектеуді қолданғанда жазалап
әсер ету жеке мақсат емес, оның міндеті белгіленген мақсатқа жету үшін
жазаны атқаруды қамтамасыз ету. Жазалаудың мақсаты - әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеумен қатар
сотталғандардың және басқа адамдардың қылмыс жасауын болдыртпауды ескерту
екендігі баршаға мәлім.
Жазаны сазайын тарту деп есептемесе, оны қоғамның қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің мәжбүр шарасы ретіндегі ұсыныс тартымды болуы мүмкін.
Жазаға мұндай тәсіл қолдануға қарсы дәлелдің бірі, бұл жағдайда
қауіпсіздіктің жалпы тұжырымдамасындағыдай, байқаусызда істелген қылмысқа
берілген жазаның сәйкес келмеуі. Бұл қатардағы адамдарға бас бостандығынан
айыруды қолдану қауіпсіздік талабына сәйкес келмейтін, өте қатаң шара болып
есептелінеді.
Егерде біздің заманымызға сәйкес жазалау туралы заңдарды
реформалаудың талаптарын қысқаша көрсетуге ұмтылсақ, онда алдымен әртүрлі
жазаның қалыптасқан тәжрибесін қолдануды есепке алып және жаза жүйесін
шетелдердікіне лайықтап келтіруді атап айтқан жөн.
Қылмыстық кодекстің 40-бабында көрсетілгендей айыппұл негізгі немесе
қосымша жаза қатарында қолданылуы мүмкін. Қылмыстық жаза шарасы ретінде
айыппұл төлеуге сотталған адам белгілі бір материалдық қиындыққа тап
болады. Айыппұлдың жазалау қасиеті дәл осындай жағдайда көрініс табады.
Кінәлі адамнан үкім бойынша ақшалай өндіру сотталған адам және мұның өзі
қылмыстан сақтандыруда ерекше роль атқарады. Айыппұл негізгі және қосымша
жаза ретінде тек қана заңда қөрсетілген ретте және соның шегінде ғана
қолданылады.
Егер айыппұл қылмыс сараланған баптың санкциясында көрсетілмеген
болса, онда ол негізгі немесе қосымша жаза ретінде қолдануға жатпайды. Тек
қана мұндай жағдайда айыппұлды Қылмыстық Кодекстің 55-бабы бойынша заңда
көрсетілгеннен гөрі жеңілірек жаза тағайындауға негіз болғанда ғана
қолданады.
Айыппұл Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің жиырма бестен жиырма мыңға дейінгі шегінде немесе
сотталған адамның жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі
кезеңдегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалады. Мөлшері жағынан
бірдей айыппұл тұрмыстық жағдайлары әрқалай сотталғандарға әр-түрлі әсер
етеді. Бұл факторды заң шығарушы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 40-бабының 2-бөлігінде ескерген, онда “сот айыппұлдың мөлшерін
жасалған адамның мүліктік жағдайына қарай белгілейді” делінген.
Жоғарыда аталып өткендей, айыппұл салудың екі тәсілі бар:
1. заңмен анықталған және жаза тағайындаған кезде күшіндегі айлық есептеу
көрсеткіштің белгілі бір санына сәйкес мөлшер бойынша.
2. сотталған адамның қылмыс жасаған кездегі белгілі бір кезеңге келетін
жалақысынаң немесе басқа табысының мөлшері бойынша.25
Бірінші жағдай айыппұл мөлшері Қазақстан Республикасының заңында
белгіленген айлық есептеу көрсеткіші бойынша, жиырма бестен жиырма мыңға
дейінгі көрсеткіш аралықта алынады, ал екінші жағдайда сотталған адамның
екі аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе басқа табысы
мөлшерінде алынады.
Басқа табыс дегеніміз табыстың жалақыға жатпайтын түрі. Бұл жерде заң
шығарушы “басқа табыстары” демейді, “басқа табысы” дейді. Сондықтан да сот
айыппұлды табыстар түрінің біреуі бойынша ғана салуға, басқаларын есепке
алмауға тиіс.
Сотталған адамның белгілі бір кезеңдегі басқа табысы сот шешімінде
көрсетілген кезеңдегі салық салынатын табыс көздері, түрлері және мөлшері
бойынша анықталады.
Айыппұл мөлшерін сот қылмыскер жасаған қылмыстың ауырлығына, оның
мүліктік жағдайына қарай, жасалған қылмыс сараланатын баптың санкциясында
белгілінген мөлшерде, сондай-ақ ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды
ескеріп анықтайды. Мысалы, басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат жүргізу
және жария түрде шақырғаны үшін (ҚР ҚК-ң 157-бабының 1 бөлігі) үш мыңға
дейін айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе сотталған адамға үш айдан
тоғыз айға дейінгі жалақысы немесе басқа табысы мөлшерінде айыппұл
көзделген (бас бостандығынан айырумен балама ретінде). Ал жан күйзелісі
кезінде денсаулыққа орта дәрәжеде қосақана зиян келтіргені үшін (ҚР ҚК-ң
108-бабының 1 бөлігі) елу айлық есептік көрсеткішіне дейін немесе төрт айға
дейінгі уақыттағы сотталған адамның жалақысы немесе басқа табысы мөлшерінде
айыппұл салынады (жазаның басқа түрлерімен балама ретінде). Әрине, айыппұл
мөлшерінің мұншалықты әртүрлі болуын жасалған қылмыстардың қандай ауырлықта
екендігімен түсіндіруге болады.
Мүліктік жағдайды бағалағанда сотталған адамға тиесілі мүліктің
барлық түрі есепке алынады, мысалы, жеке меншік құқығындағы жылжымайтын
мүлік, автомашиналар, жерді пайдаланудан түсетін табыстар және асырауындағы
адамдардың саны (кәмелетке толмаған балалары, ата-анасы және оның
асырауындағы еңбекке жарамсыз басқа адамдар) ескерілуі тиіс.
Айыппұл салуды Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше
бөліміндегі тиісті баптың санкциясында тікелей көрсетілген жағдайда ғана
қолдануға болады. Ол, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше боліміндегі тиісті бапта көзделгеннен жеңілірек жаза
ретінде де тағайындалуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөліміндегі тиісті баптың санкциясында міндетті түрдегі
жаза ретінде көрсетілген болса да, соттың Қылмыстық кодекстің 53-бабының
қолданып, айыппұл салуды жазаның қосымша түрі ретінде қолданбауына болады.
Шартты түрде сотталған жағдайда айыппұл салуды жазаның қосымша түрі
ретінде қолдануға болады. (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
63 бабының 4 бөлігі). Жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын
босатылғанда сот айыппұл салу сияқты жаза түрінен түгелдей немесе ішінара
босата алады (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 70-бабы).
Ал енді айыппұл жазасын тағайындаудағы статистикалық мәліметтерге
сүйенетін болсақ (қосымша N 1, N 1,2,3 кесте), Оңтүстік Қазақстан Облысы
бойынша 2000-2003 жылдар арасында айыппұл жазасын тағайындау жылдан-жылға
төмендеуде.
Тікелей айыппұл жазасы тағайындалатын қылмыстардың өзіне тоқталатын
болсақ, статистикалық мәліметтер бойынша (қосымша N 2, N 4,5,6 кесте)
Оңтүстік Қазақстан облысында айыппұл жазасы негізінен ұрлық, алаяқтық,
бұзақылық сияқты қылмыс түрлеріне жиі тағайындалады, ал экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстардың ішінде жиі қолданатын түрі - экономикалық
контрабанда қылмысы ғана. Бұл жерде ескере кететін жайт, экономикалық
қызмет саласындағы қылмыстардың барлығының дерлік санкциясында (206, 213
баптардан басқа) айыппұл жазасы көзделген. Соған қарамастан сот органдары
бұл қылмыс түрлеріне айыппұл жазасын сирек қолдануда.
2.2. Айыппұл түріндегі жазаны атқарудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz