Жеке адамның бостандығына қарсы қол сұғушылықтар үшін қылмыстық жауаптылықтың теориялық мәселелерін зерттеу
Кіріспе
1. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.2 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың объектісі
1.3 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың объективтік жағы
1.4 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың субъективтік жағы
1.5 Адамдардың жеке бостандығына қарсы қылмыстардың субъектісі
2. Адамның жеке бостандығына қарсы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
2.1 Адамның жеке бостандығына қарсы қылмыстардың жай.күйі, динамикасы
2.2 Адамның жеке бостандығына қарсы қылмыстардың себептері мен
алдын алу жолдары
Қорытынды
1. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.2 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың объектісі
1.3 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың объективтік жағы
1.4 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың субъективтік жағы
1.5 Адамдардың жеке бостандығына қарсы қылмыстардың субъектісі
2. Адамның жеке бостандығына қарсы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
2.1 Адамның жеке бостандығына қарсы қылмыстардың жай.күйі, динамикасы
2.2 Адамның жеке бостандығына қарсы қылмыстардың себептері мен
алдын алу жолдары
Қорытынды
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде айқындап, оның қымбат қазынасы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатындығын жариялайды. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау демократияның даму деңгейімен тығыз байланыста болғандықтан, мұндай норма жалпы адамзаттық құндылықтарды, ең алдымен жеке адамның өмірін, денсаулығын, бостандығын, ар-ожданын, құқықтары мен мүдделерінің маңыздылығын тануды ғана емес, оның мемлекет тарапынан міндетті түрде қорғалуын көздейді, соның ішінде қылмыстық-құқықтық тәсілдермен, іс-шаралармен. 2002 жылдың 20 қыркүйектегі ҚР Президентінің №949 Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның құқықтық саясат тұжырымдамасында қылмыстық құқықта адамның табиғи, ажырамас құқықтары мен бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуы тиіс әлеуметтік құндылықтардың түбегейлі жаңа сатысы айқындалғандығы туралы айтылады. Сол себепті Қазақстанда болып жатқан қайта құрылу жағдайларында адамдардың жеке құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз ету мемлекет қызметінің маңызды бағыттарының бірін құрайды. Мемлекеттің заң шығармашылық қызметінің жемісі болып табылатын және адамның жеке бас бостандығына қарсы қол сұғушылықтар үшін жауаптылықты белгілейтін бірден-бір қайнар көз - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мақсаттары болып адам және азамат құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен территориалдық біртұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау, адамзат бейбітшілігі мен қауіпсіздігін қорғау және қылмыстардың алдын алу табылады. Осы міндеттерді іске асыру үшін Кодекс Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауында адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзудың адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру және адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру, сондай-ақ әкету мен олардың транзиті сияқты түрлерін қарастырады. Салыстырмалы түрде қарағанда, бұл қылмыстар қылмыстық-құқық теориясындағы аз зерттелген мәселелер санатына жатқызылады. Сонымен қатар, олардың қоғамдық қауіптілігі мен соңғы кездердегі қарқындылығын ескеретін болсақ, адамдардың жеке бас бастандығына қарсы қылмыс құрамдарын және олар үшін жауаптылық белгілейтін нормалар мен оларды қолдану тәжірибесін жетілдіру, арнайы зерттеулерді, талдауларды қамтитын ғылыми еңбектердің қажеттігі тақырыптың өзектілігін арттырады.
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 31.09.1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж.
3. Қазақстан Республикасының 16 сәуір 1997 жылғы «Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер туралы» заңы.
4. Қазақстан республикасының 30 желтоқсан 1998 жылғы «Қарудың жекелеген түрлерінің айналымын мемлекеттік бақылау туралы» заңы.
5. Қазақ КСР Жоғарғы Сот Пленумының 2 қазан 1987 жылғы «Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» қаулысы, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 20 желтоқсан 1996 жылғы қаулысымен енгізілген өзгертулерімен бірге.
6. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Қорқытып алушылық істері бойынша сот тәжірибесі туралы» қаулысы.
7. Уголовный кодекс КазССР от 22 июня 1959года. (Официальный текст с изменениями и дополнениями на 1 января 1983 года) Алма-ата: Казахстан, 1983г.
8. Сборник постановлений Пленума Верховного суда РК (КазССР) (1961-1997г.г.). – Алматы: Санат, 1997г.
Арнайы әдебиеттер:
1. С.М. Кулушев. Уголовная ответственность за похищение человека и нарушение права на свободу личности.Дисс. канд. А, 2004г.
2. Б.Е. Имашев. Бас бостандығынан заңсыз айырумен қылмыстық-құқықтық күресудің проблемалары. Дис. к.ю.н. Алматы, 2004ж.
3. Е.И. Кайыржанов. Уголовное право РК. Общая часть. Алматы, 2003г.
4. Е.И. Каиржанов. Криминология. Общая часть. А., 2000г.
5. А.И. Дворкин, Ю.М. Самойлов, В.Н. Исаенко, А.Ш. Ризаев. Расследование похищения человека. Методическое пособие. М., 2000г.
6. Д.С. Чукмаитов. Предупреждение преступности (тезисы лекций). Алматы: Баспа, 1998г.
7. С. Өзбекұлы. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Монография.Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002 ж.
8. Т.М. Культелеев. Уголовное обы чное право казахов.Алматы, 1995г.
9. С .С. Молдабаев. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве РК. Автореф. канд. дис. Алматы, 1998г.
10. А.М. Мамутов. Преступления составляющие пережитки патриархально-родового быта. Алма-ата, 1963г.
11. Н.С. Таганцев. Русское уголовное право. Тула.
12. С.Л.Фукс. Обычное право казахов в 18-первой половине 19 века. Алма-ата, Наука.
13. История государства и права КазССР. под ред. С.С. Сартаева, Алма-ата: Мектеп., 1982г.
14. Уголовное право. Особенная часть.Учебник для вузов.Отв.ред. И.Я.Козаченко, З.А.Незнамова, Г.П. Новоселов.- М.: - Норма, 1995г.
15. А.Н.Трайнин. Состав преступления по советскому уголовному праву. Госюриздат. 1951г.
16. Н.Д.Дурманов. Понятие преступления. Изд-во АН СССР. 1948 г.
17. Курс советского уголовного права в шести томах.Часть общая. Том 2.Преступление. Изд. Наука, М.,1970г.
18. Б.С.Никифоров. Объект преступления по советвкому уголовному праву. М.,1960 г.
19. А.В. Наумов.Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций.М. Изд. БЕК, 1996 г.
20. М.Г. Масевич, Б.В. Покровский, М.К. Сулейменов. Правовые вопросы материального стимулирования предприятий. Алма-ата, 1972г.
21. В.К. Глистин. Проблема уголовно-правоовй охраны общественных отношений. ЛГУ.1979г.
22. Е.А. Фролов. Спорные вопросы общего учения об оюъекте преступления. Свердловск, 1969 г.
23. П.В. Замосковцев. Проблема объекта уголовно-правовой охраны в свете марксистско-ленинской теории ценностей. Автореферат канд. дисс.М., 1973 г.
24. Советское уголовное право. Часть особенная.-Киев:КВШ МВД СССР. 1968г.
25. А.Н.Игнатов. Преступления против личности..-М.: ВШ МООП РСФСР. 1962г.
26. В.В. Сташис, М.И. Бажанов. Преступления против личности в УК УССР и судебной практике.-Харьков: Вища школа.-1987г.
27. Б.А. Куринов. Научные основы квалификации преступлений. –М. Изд. МГУ.,1984г.
28. В.Н. Кудрявцев. Объективная сторона преступления. М.: Юрид. литература, 1960г.
29. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты ред. С.М. Рахметов, Т.Ә. Бапанов.-А., ЖШС изд. Норма К, 2004ж.
30. Курс уголовного права. Часть Общая. Том 2. М.,1970г.
31. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан./ Отв. ред. И.Ш. Борчашвили, Г.К.Рахимжанова. –Караганда: РГК ПО «Полиграфия», 1999г.
32. Г.В. Овчинников. Терроризм: Серия «современные стандарты в уголовном праве и процессе»/ Науч. ред. Б.В. Волженкин. –СПб., 1998г.
33. Л.Д. Гаухман. Квалификация преступлений (понятие, значение и правила): Лекцция. – М.: Академия МВД СССР, 1991г.
34. С.В. Бородин. Квалификация преступлений против жизни. – М.: Юристъ, 1999г.
35. Курс советского уголовного права. Часть Общая. – М.: Издательство «Наука», 1970г., Том 2.
36. С.А. Тараухин. Установление мотива и квалификация преступления. – Киев: Вища школа, 1977г.
37. Ю.М. Антонян, В.П. Голубев, Ю.Н. Кудряков. Личность корыстного преступника. – Томск: Томский университет, 1989г.
38. Б.С. Волков. Мотивы преступлений (уголовно-правовое и социально-психологическое исследование). – Казань: Казанский университет, 1982г.
39. Л.Д. Гаухман, С.В. Максимов. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации): Комментарий. – М.:Учебно-консультационный центр «ЮринфоР»,1997г.
40. Уголовное право Казахстана (Общая часть).Учебник для вузов/ Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. – Алматы.: ТОО «Баспа», 1998г.
41. П.П. Водько. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. Научно-практ.пос. – М.:Юриспруденция, 2000г.
42. В.Б. Малинин. Причинная связь в уголовном праве. – СПб.:Издательство «Юридический центр Пресс», 2000г.
43. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы.: Жеті жарғы, 2000ж.
44. Уголовное право. Часть Общая. Часть Особенная. Учебник. Под общей ред. Л.Д. Гаухмана, Л.М. Колодкина, С.В. Максимова. М.: Юриспруденция, 1999г.
45. В.В. Ворошилин, Г.А. Кригер. Субъективная сторона преступления. М.: МГУ, 1987г.
46. В.В. Лунеев. Субъективное мнение. М.: Спарк, 2000г.
47. У.С. Джекебаев. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алмата.: Наука, 1986ж.
48. К.Е. Игошев. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974г.
49. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. М., 1999г.
50. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты ред. С.М. Рахметов, Т.Ә. Бапанов. – Алматы, ЖШС «Изд. Норма К», 2004ж.
51. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 1998ж.
52. Н.С. Лейкина. Личность преступника и уголовная ответственность. Л.: ЛГУ, 1968г.
53. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. Учение о преступлении. М.: ЗЕРЦАЛО, 1999г.
54. У.С. Джекебаев. Об уголовной ответсвенности юридических лиц. Известия НАН РК, Серия общ. наук, 1993г.
55. Дж. Флетчер, А.В. Наумов. Основные концепции современного уголовного права. М.: Юристъ, 1998г.
56. В.С. Орлов. Субъект преступления. М., 1958г.
57. А.Қ. Жұмағали. Криминология. Жалпы бөлім. Дәрістер. Алматы, 2003ж.
58. С.М. Апенов. Құқықтық статистика: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы, 2004ж.
59. Статистические данные ДИТС МВД РК (1998-2003г.г.), Астана.
60. Криминология. Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова. М., 1995г.
61. Криминология./ Под ред. Н.ф: Кузнецовой, Г.М. Миньковского, Б.В. Коробейникова. М., 1994г.
62. Д.А. Корецкий, С.И. Кириллов. Вооруженные разбойные нападения. М., 1999г.
63. А.Н. Литвинов, Т.С. Гавриш. Профилактика преступлений. От теории к практике. М., 2003г.
Мерзімді басылымдар:
1. Г. Мухамадиева. Право на личную свободу как основа принципа неприкосновенности личности. //Мир закона. 2005г. №3, 10-с.
2. Газета «Время» от 19 апреля 2007 года.
3. Б.В. Волженкин. Новый Уголовный кодекс Республики Казахстан.//Правоведение №1, 1999г., 147-с.
4. Т. Нуркаева. Преступления против свободы и личной неприкосновенности и их место в системе Особенной части УК РФ. М.: Уголовное право, 2003г., №2, 56-с.
5. Н.О. Кузнецова. О проекте общей части Уголовного кодекса Росийской Федерации// Росийская юстиция №7, 1994-г., 27-с.
6. Авитрек-регион №31(268) от 9 августа 2006 года.
7. О.Ю. Резепкин. Уголовная ответственность за посягательства на физическую свободу человека за рубежом.// Закон и право №1, 2003г., 65-с.
8. Т. Утеубаев. Понятие похищения человека и его уголовно-правовая характеристика.//Мир закона №3, 2005г., 8-с.
9. Қарудың кейбір жеке түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы ҚР Заңы. 30 желтоқсан 1998 жыл.// Заң газеті №3, 20 қаңтар 1999жыл.
10. А.Ф. Зелинский. Корысть: опыт криминологического и психологического анализа.// Государство и право.№3, 1993г.., 290-с.
11. И.Бикеев. Актуальные проблемы учения о субъективной стороне преступления. Уголовное право №3, Москва, 2002г.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 31.09.1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж.
3. Қазақстан Республикасының 16 сәуір 1997 жылғы «Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер туралы» заңы.
4. Қазақстан республикасының 30 желтоқсан 1998 жылғы «Қарудың жекелеген түрлерінің айналымын мемлекеттік бақылау туралы» заңы.
5. Қазақ КСР Жоғарғы Сот Пленумының 2 қазан 1987 жылғы «Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» қаулысы, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 20 желтоқсан 1996 жылғы қаулысымен енгізілген өзгертулерімен бірге.
6. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Қорқытып алушылық істері бойынша сот тәжірибесі туралы» қаулысы.
7. Уголовный кодекс КазССР от 22 июня 1959года. (Официальный текст с изменениями и дополнениями на 1 января 1983 года) Алма-ата: Казахстан, 1983г.
8. Сборник постановлений Пленума Верховного суда РК (КазССР) (1961-1997г.г.). – Алматы: Санат, 1997г.
Арнайы әдебиеттер:
1. С.М. Кулушев. Уголовная ответственность за похищение человека и нарушение права на свободу личности.Дисс. канд. А, 2004г.
2. Б.Е. Имашев. Бас бостандығынан заңсыз айырумен қылмыстық-құқықтық күресудің проблемалары. Дис. к.ю.н. Алматы, 2004ж.
3. Е.И. Кайыржанов. Уголовное право РК. Общая часть. Алматы, 2003г.
4. Е.И. Каиржанов. Криминология. Общая часть. А., 2000г.
5. А.И. Дворкин, Ю.М. Самойлов, В.Н. Исаенко, А.Ш. Ризаев. Расследование похищения человека. Методическое пособие. М., 2000г.
6. Д.С. Чукмаитов. Предупреждение преступности (тезисы лекций). Алматы: Баспа, 1998г.
7. С. Өзбекұлы. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Монография.Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002 ж.
8. Т.М. Культелеев. Уголовное обы чное право казахов.Алматы, 1995г.
9. С .С. Молдабаев. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве РК. Автореф. канд. дис. Алматы, 1998г.
10. А.М. Мамутов. Преступления составляющие пережитки патриархально-родового быта. Алма-ата, 1963г.
11. Н.С. Таганцев. Русское уголовное право. Тула.
12. С.Л.Фукс. Обычное право казахов в 18-первой половине 19 века. Алма-ата, Наука.
13. История государства и права КазССР. под ред. С.С. Сартаева, Алма-ата: Мектеп., 1982г.
14. Уголовное право. Особенная часть.Учебник для вузов.Отв.ред. И.Я.Козаченко, З.А.Незнамова, Г.П. Новоселов.- М.: - Норма, 1995г.
15. А.Н.Трайнин. Состав преступления по советскому уголовному праву. Госюриздат. 1951г.
16. Н.Д.Дурманов. Понятие преступления. Изд-во АН СССР. 1948 г.
17. Курс советского уголовного права в шести томах.Часть общая. Том 2.Преступление. Изд. Наука, М.,1970г.
18. Б.С.Никифоров. Объект преступления по советвкому уголовному праву. М.,1960 г.
19. А.В. Наумов.Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций.М. Изд. БЕК, 1996 г.
20. М.Г. Масевич, Б.В. Покровский, М.К. Сулейменов. Правовые вопросы материального стимулирования предприятий. Алма-ата, 1972г.
21. В.К. Глистин. Проблема уголовно-правоовй охраны общественных отношений. ЛГУ.1979г.
22. Е.А. Фролов. Спорные вопросы общего учения об оюъекте преступления. Свердловск, 1969 г.
23. П.В. Замосковцев. Проблема объекта уголовно-правовой охраны в свете марксистско-ленинской теории ценностей. Автореферат канд. дисс.М., 1973 г.
24. Советское уголовное право. Часть особенная.-Киев:КВШ МВД СССР. 1968г.
25. А.Н.Игнатов. Преступления против личности..-М.: ВШ МООП РСФСР. 1962г.
26. В.В. Сташис, М.И. Бажанов. Преступления против личности в УК УССР и судебной практике.-Харьков: Вища школа.-1987г.
27. Б.А. Куринов. Научные основы квалификации преступлений. –М. Изд. МГУ.,1984г.
28. В.Н. Кудрявцев. Объективная сторона преступления. М.: Юрид. литература, 1960г.
29. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты ред. С.М. Рахметов, Т.Ә. Бапанов.-А., ЖШС изд. Норма К, 2004ж.
30. Курс уголовного права. Часть Общая. Том 2. М.,1970г.
31. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан./ Отв. ред. И.Ш. Борчашвили, Г.К.Рахимжанова. –Караганда: РГК ПО «Полиграфия», 1999г.
32. Г.В. Овчинников. Терроризм: Серия «современные стандарты в уголовном праве и процессе»/ Науч. ред. Б.В. Волженкин. –СПб., 1998г.
33. Л.Д. Гаухман. Квалификация преступлений (понятие, значение и правила): Лекцция. – М.: Академия МВД СССР, 1991г.
34. С.В. Бородин. Квалификация преступлений против жизни. – М.: Юристъ, 1999г.
35. Курс советского уголовного права. Часть Общая. – М.: Издательство «Наука», 1970г., Том 2.
36. С.А. Тараухин. Установление мотива и квалификация преступления. – Киев: Вища школа, 1977г.
37. Ю.М. Антонян, В.П. Голубев, Ю.Н. Кудряков. Личность корыстного преступника. – Томск: Томский университет, 1989г.
38. Б.С. Волков. Мотивы преступлений (уголовно-правовое и социально-психологическое исследование). – Казань: Казанский университет, 1982г.
39. Л.Д. Гаухман, С.В. Максимов. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации): Комментарий. – М.:Учебно-консультационный центр «ЮринфоР»,1997г.
40. Уголовное право Казахстана (Общая часть).Учебник для вузов/ Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. – Алматы.: ТОО «Баспа», 1998г.
41. П.П. Водько. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. Научно-практ.пос. – М.:Юриспруденция, 2000г.
42. В.Б. Малинин. Причинная связь в уголовном праве. – СПб.:Издательство «Юридический центр Пресс», 2000г.
43. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы.: Жеті жарғы, 2000ж.
44. Уголовное право. Часть Общая. Часть Особенная. Учебник. Под общей ред. Л.Д. Гаухмана, Л.М. Колодкина, С.В. Максимова. М.: Юриспруденция, 1999г.
45. В.В. Ворошилин, Г.А. Кригер. Субъективная сторона преступления. М.: МГУ, 1987г.
46. В.В. Лунеев. Субъективное мнение. М.: Спарк, 2000г.
47. У.С. Джекебаев. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алмата.: Наука, 1986ж.
48. К.Е. Игошев. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974г.
49. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. М., 1999г.
50. ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты ред. С.М. Рахметов, Т.Ә. Бапанов. – Алматы, ЖШС «Изд. Норма К», 2004ж.
51. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 1998ж.
52. Н.С. Лейкина. Личность преступника и уголовная ответственность. Л.: ЛГУ, 1968г.
53. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. Учение о преступлении. М.: ЗЕРЦАЛО, 1999г.
54. У.С. Джекебаев. Об уголовной ответсвенности юридических лиц. Известия НАН РК, Серия общ. наук, 1993г.
55. Дж. Флетчер, А.В. Наумов. Основные концепции современного уголовного права. М.: Юристъ, 1998г.
56. В.С. Орлов. Субъект преступления. М., 1958г.
57. А.Қ. Жұмағали. Криминология. Жалпы бөлім. Дәрістер. Алматы, 2003ж.
58. С.М. Апенов. Құқықтық статистика: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы, 2004ж.
59. Статистические данные ДИТС МВД РК (1998-2003г.г.), Астана.
60. Криминология. Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова. М., 1995г.
61. Криминология./ Под ред. Н.ф: Кузнецовой, Г.М. Миньковского, Б.В. Коробейникова. М., 1994г.
62. Д.А. Корецкий, С.И. Кириллов. Вооруженные разбойные нападения. М., 1999г.
63. А.Н. Литвинов, Т.С. Гавриш. Профилактика преступлений. От теории к практике. М., 2003г.
Мерзімді басылымдар:
1. Г. Мухамадиева. Право на личную свободу как основа принципа неприкосновенности личности. //Мир закона. 2005г. №3, 10-с.
2. Газета «Время» от 19 апреля 2007 года.
3. Б.В. Волженкин. Новый Уголовный кодекс Республики Казахстан.//Правоведение №1, 1999г., 147-с.
4. Т. Нуркаева. Преступления против свободы и личной неприкосновенности и их место в системе Особенной части УК РФ. М.: Уголовное право, 2003г., №2, 56-с.
5. Н.О. Кузнецова. О проекте общей части Уголовного кодекса Росийской Федерации// Росийская юстиция №7, 1994-г., 27-с.
6. Авитрек-регион №31(268) от 9 августа 2006 года.
7. О.Ю. Резепкин. Уголовная ответственность за посягательства на физическую свободу человека за рубежом.// Закон и право №1, 2003г., 65-с.
8. Т. Утеубаев. Понятие похищения человека и его уголовно-правовая характеристика.//Мир закона №3, 2005г., 8-с.
9. Қарудың кейбір жеке түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы ҚР Заңы. 30 желтоқсан 1998 жыл.// Заң газеті №3, 20 қаңтар 1999жыл.
10. А.Ф. Зелинский. Корысть: опыт криминологического и психологического анализа.// Государство и право.№3, 1993г.., 290-с.
11. И.Бикеев. Актуальные проблемы учения о субъективной стороне преступления. Уголовное право №3, Москва, 2002г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде айқындап, оның қымбат
қазынасы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатындығын
жариялайды. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау демократияның даму
деңгейімен тығыз байланыста болғандықтан, мұндай норма жалпы адамзаттық
құндылықтарды, ең алдымен жеке адамның өмірін, денсаулығын, бостандығын, ар-
ожданын, құқықтары мен мүдделерінің маңыздылығын тануды ғана емес, оның
мемлекет тарапынан міндетті түрде қорғалуын көздейді, соның ішінде
қылмыстық-құқықтық тәсілдермен, іс-шаралармен. 2002 жылдың 20 қыркүйектегі
ҚР Президентінің №949 Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның құқықтық саясат
тұжырымдамасында қылмыстық құқықта адамның табиғи, ажырамас құқықтары мен
бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуы тиіс әлеуметтік
құндылықтардың түбегейлі жаңа сатысы айқындалғандығы туралы айтылады. Сол
себепті Қазақстанда болып жатқан қайта құрылу жағдайларында адамдардың жеке
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз ету мемлекет қызметінің
маңызды бағыттарының бірін құрайды. Мемлекеттің заң шығармашылық қызметінің
жемісі болып табылатын және адамның жеке бас бостандығына қарсы қол
сұғушылықтар үшін жауаптылықты белгілейтін бірден-бір қайнар көз -
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мақсаттары болып адам және
азамат құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен территориалдық
біртұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық
қол сұғушылықтардан қорғау, адамзат бейбітшілігі мен қауіпсіздігін қорғау
және қылмыстардың алдын алу табылады. Осы міндеттерді іске асыру үшін
Кодекс Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауында адамның конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын бұзудың адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз
айыру, психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру және адамдарды
пайдалану үшін азғырып-көндіру, сондай-ақ әкету мен олардың транзиті сияқты
түрлерін қарастырады. Салыстырмалы түрде қарағанда, бұл қылмыстар қылмыстық-
құқық теориясындағы аз зерттелген мәселелер санатына жатқызылады. Сонымен
қатар, олардың қоғамдық қауіптілігі мен соңғы кездердегі қарқындылығын
ескеретін болсақ, адамдардың жеке бас бастандығына қарсы қылмыс құрамдарын
және олар үшін жауаптылық белгілейтін нормалар мен оларды қолдану
тәжірибесін жетілдіру, арнайы зерттеулерді, талдауларды қамтитын ғылыми
еңбектердің қажеттігі тақырыптың өзектілігін арттырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмысымның мақсаты болып жеке
адамның бостандығына қарсы қол сұғушылықтар үшін қылмыстық жауаптылықтың
теориялық мәселелерін кешенді түрде зерттеу мен тәжірибелік қолданылуы
бойынша ұсыныстарды талдау танылады. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі
мен заты. Зерттеу жұмысының объектісі болып Конституциясының 1-бабына
сәйкес мемлекеттің ең қымбат қазынасы болып табылатын бас бостандығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға қоғамдық қауіптілігі жоғары
қылмыстық қолсұғушылықтар түрлері табылса, затын осындай маңызды қоғамдық
қатынастарды қорғауға бағытталған қылмыстық заң нормалары құрайды. Соған
сәйкес жұмыстың нормативтік базасы ең негізгілері – ҚР Конституциясы мен
ҚР Қылмыстық кодексінен, Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде
азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер туралы ҚР Заңынан, одан
басқа ҚР Жоғарғы сот Пленумының нормативтік қаулыларынан, бірқатар
халықаралық құжаттардан құралады. Дипломдық жұмыстың теориялық негізі.
Зерттеутің теориялық негізіне Қазақстанда дипломдық жұмысымның зерттеу
пәнін құрайтын адамның бас бостандығына қарсы қылмыстарды зерттеумен
айналысқандардың ішінде С.М. Кулушевтің, Б.Е. Имашевтың, Т. Утеубаевтың,
осындай қылмыстардың қазіргі қылмыстық заңнамада орнын табуының тарихына
үңілген, яғни қазақ қоғамындағы, одан бөлек ерте кездердегі әртүрлі
халықтар өміріндегі, әдет-ғұрып құқығындағы әйел ұрлау мәселесін қарастырып
өткен профессор С. Өзбекұлы, А. Мамутов, Т. Культелеев сияқты ғалымдардың,
ал ТМД елдерінде бұл тақырыпты арнайы зерттеген Н.В. Беляева, Т.Ю.
Орешкина, О.Ю. Резепкин, Р.М. Акутаев, А.И. Дворкин, Ю.М. Самойлов, В.Н.
Исаенко, А.Ш. Ризаев, Т. Нуркаева, А.П. Папура және тағы басқа ғалымдардың
еңбектері алынды. Бұл еңбектердің теориялық маңыздылығы жоққа шығарылмайды,
алайда бұл жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық сипатының толығымен, жеткілікті дәрежеде зерттелгенін
білдірмейді. Керісінше, қоғамда орын алып отырған мұндай қылмыстардың
қарқындылығы мен саралау кезінде көптеген қиындықтар туғызуы қылмыстық
заңның маңызды қоғамдық қатынастарды қолсұғушылықтардан қорғау мен сол
қолсұғушылықтардың алдын алу міндетін жүзеге асыруына кедергі болуы осы
саладағы қандай да болсын зерттеулердің ғылыми-тәжірибелік маңызын
жоғарылатуда.
1. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
1.1 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам және азаматтың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау қылмыстық заңның ең басты міндеті
ретінде көрініс тапқан. Бұл міндетін жүзеге асыру үшін кодекс Жеке адамға
қарсы қылмыстар деп аталатын ерекше бөлімнің 1-тарауында жеке адамға қарсы
қылмыстар қатарында адамның жеке бас бостандығына қарсы қылмыстарды да
қарастырады. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстарға адам ұрлау (125-
бап), бас бостандығынан заңсыз айыру (126-бап), психиатриялық стационарға
заңсыз орналастыру (127-бап), адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру,
сондай-ақ әкету және олардың транзиті (128-бап) жатады. Мұндай қылмыс
құрамдарының қылмыстық заңнамада орын алу тарихына үңілсек, жоғарыда
аталған адамның бостандығына қарсы жеке қылмыс құрамдарының ішінде адам
ұрлау үшін жауаптылық туралы алғашқы ескертулер әдет-ғұрып құқығы нормалары
әрекет еткен 15-ғасырдың екінші жартысында қазақ мемлекеті құрылған кезден
бергі қазақ тарихында кездеседі. Әдет құқығы нормаларына сәйкес адам ұрлау
үшін қылмыстық жазалаудың қатал шараларын қарастырылған. [1]
Мәселен, қазақтардың көне ел билеу заңы Есім
ханның Ескісі мен Қасым ханның Қасқасын жаңғыртып, бір жүйелілікте дамытқан
Тәуке ханның Жеті жарғысында кім біреудің әйелін күш қолдану арқылы еріксіз
алып қашып кеткен болса, ол өлім жазасына, ал кешірім берілген жағдайда құн
төлеп құтыла алады, ал өзін алып қашуға саналы түрде жол берген әйел сол
еркектің қолында қалдырылады, бірақ істеген қимыл-әрекеті үшін әйелдің
бұрынғы күйеуіне қалыңмал төлеп, оған қоса бір қызды қалыңмалсыз беруге
міндетті деп көрсетілген.[2]
Қазақстан территориясында адам ұрлау, ең алдымен, өзінің сипаты мен
заңнамалық бекітілуін әйел ұрлау түсінігі арқылы тапты. Қылмыстық құқық
ғылымында Т.Күлтелеев алғаш рет адам ұрлауға қазақтардың әдет-ғұрып құқығы
тұрғысынан түсіндірме берген: Некелесу үшін әйел ұрлау көне институттардың
бірі болып табылады. Ф.Энгельс көрсеткендей, әйел ұрлау жұп неке пайда
болған кезден басталады. Алғашында ол ру арасында некеге тыйым салынуына
және әйелдердің жетіспеуіне байланысты пайда болды. Кейіннен қоғамның
топтар мен страттарға бөлінуімен әйелдің қоғамдағы жағдайы ескеріле
бастады. Ақырында, қоғамда ер адам мен әйел адамның теңсіздігі қалыптасты.
Осындай теңсіздіктің нәтижесінде әйел адамда өз қалауымен өзінің физикалық
және моральдық бостандығына билік ету құқығы болмады. Ал оның тағдыры ата-
анасымен, күйеуімен не қамқоршысымен шешілді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы
бойынша әйел ұрлау, әйел зорлауға теңестірілген қатал жазалауға әкеп
соққан. Әйелді оның келісімімен не келісімінсіз, бірақ ата-анасының,
күйеуінің немесе қамқоршысының еркінсіз ұрлау отбасы-неке қатынастары
саласындағы ауыр қылмыстардың бірі болып есептелген. Қылмыстық-құқықтық
нормалар әйел адамның жеке бостандығын емес, оның ата-анасының, күйеуінің,
қамқоршысының құқықтарын қорғаған. Бұл әйелді ұрлау оның келісімімен жүзеге
асырылғанына қарамастан, жазаланатын әрекет болып табылатындығымен және
әйелді еркінен тыс, бірақ оның ата-аналарының, күйеуінің не қорғаншысының
келісімімен ұрлау қылмыс болып саналмағандығымен дәлелденеді. [3]
А.Мамутов айтып кеткендей, алып қашу немесе некелесу
мақсатымен әйел ұрлау ежелден келе жатқан дәстүр. Ол патриархалдық рулық
құрылыстың қалыптасу кезеңінде пайда болған. Бұл кезеңде алып қашу
әрқашанда қанды кекпен ұштасқан, кейіннен ол сыйлықтар түріндегі
компенсациямен, сонан соң барып ақшалай құн, төлем түрімен ауыстырылған.
Алып қашу таптық қоғамда да көбіне, қоғамның кедей бөлігінің қалыңдық үшін
құн төлеуге жағдайының жоқтығына байланысты сақталған.2
Шығыста, әсіресе біздің дәуіріміздің 7-12-
ғасырларына сәйкес келетін арабтардың басқыншылығы кездерінде әйел ұрлау
кең таралған. Бұл қазақтарға да әсер етті. Қазақ әдет-ғұрып құқығын
зерттеуші Н.Изразцов былай деп жазған: Кез келген күштеп ұрлау бүкіл руды
қорлау, масқаралау деп саналған және шабуылдармен, барымтамен, кейде тіпті
қантөгіспен ұштасып отырған: қыз құтқарылып, кек қайтарылмағанша осындай
жағдайлар орын алған. Көрініп отырғандай, бұрынырақта ұрлау әйел адамның
жеке бостандығы мен ар-намысына қол сұғушылық ретінде емес, Н.Изразцов
дұрыс байқағандай, оның ата-аналарының ар-намысына қолсұғушылық, бүкіл
рудың реніші болып саналған.
Қазақ қоғамында әйел ұрлаудың кең таралғандығының тарихи
алғышарттарын қазақ халқының өмір сүруінің экономикалық, әлеуметтік,
өнегелілік және өзге жағдайларына байланысты қарастыруға болады.
Экономикалық тұрғыдан әйел ұрлаудың себебі ретінде халықтың бір бөлігінің
әл-ауқатының материалдық жағынан жеткіліксіздігін, осының нәтижесінде
мұндай адамдардың әйел ұрлау туралы шешімге бекінетіндігін айтуға болады.
Әлеуметтік жағынан әйел
ұрлаудың кең таралуы әлеуметтік теңсіздікпен байланысты. Қоғамда көп әйел
алушылықтың кең таралуымен, қазақтардың өздерінің тұрмысы мен әлеуметтік
укладындағы әлеуметтік-демографиялық процестармен тығыз байланысты.
Өнегелілік, мораль тұрғысынан қазақтардың неке-отбасы
қатынастарында экзогамиялық рулық қарым-қатынастардың тарихи дәстүрі терең
орныққан, бұның нәтижесінде қан араластыру қазақтардың әдет-ғұрып құқығының
нормаларымен қатаң жазаланған.[4] Әйел ұрлау
үшін жауаптылықты реттеу саласындағы қазақ әдет-ғұрып құқығында бекітілген
идеялар ары қарайғы дамуын Қазақстанның Ресейге қосылуынан бастап Ресей
қылмыстық құқығында, одан кейін кеңестік қылмыстық құқықта тапты.
Ресейлік ғалым Н.С. Таганцев өз еңбегінде Ресей
құрамындағы әртүрлі елдердің , соның ішінде қазақ елінің әдет-ғұрып
құқығының империялық қылмыстық құқықпен қатар қолданғандығының дәлелі
ретінде Түркістан
өлкесін басқару туралы ережесі негізінде талдау жүргізе отырып,
қылмыстардың әртүрлі категориялары үшін жауаптылық пен жаза тағайындауда
әдет-ғұрып құқығы мен орыс қылмыстық құқығының нормаларының үйлесімділігіне
баса назар аударған. Бұдан бөлек, ол әдет-ғұрып
құқығының жеке ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Әдет-ғұрып бойынша, мәселен,
- деп жазады Н.С. Таганцев- халықтың ойынша бүкіл отбасын масқаралайтын
қылмыс жасаған жағдайда кінәліні жәбірленушінің ең жақын туысына ешқандай
сотсыз немесе істі қараусыз өлтіру тек рұқсат етіліп қоймай, міндеттелген.
Оны орындамау борышын орындамағанды сөгуге, мазаққа және сыйламаушылыққа
әкеп соғады, әсіресе егер кінәлі ауылдан басқа тыс жерге қашпаған болса.
Әдет-ғұрып құқығы бойынша еш жазалаусыз кісі өлтіруге мына жағдайларда
рұқсат етіледі: 1) әркімге өзінің қас жауын; 2) зорлықшыны, тосқауылдан
шабуыл жасаушыны, бүкіл қоғамның жауы болып есептелетін тонаушыны; 3) үй
иесіне қылмыс үстінде ұсталған ұрыны; 4) күйеуі, әкесі, баласы және ағасына
- әйелімен, қызымен, шешесімен, әпкесімен азғындықта ұсталған кез келген
адамды; 5) еркек пен еркек арасындағы қатынас үстінде ұсталғандар; 6)
жәбірленуші туыстары әйел ұрлаушыны қуғындағанда. [5]
Ары қарай Н.С. Таганцев, әдет-ғұрып құқығының ерекшеліктерін талдай
келе, былай деп жазады: Егер қалыңдықты алып қашу шынында некелік салт
болса, алып қашушыны, шын орын алған мәжбүрлеуді қоспағанда, мәжбүрлеп
ұрлауда кінәлі деп тануға болмайды, бірақ күштеу салт емес, шындығында күш
көрсету, ұрланған әйелге немесе ұрлауға кедергі келтіргендерге жарақат
келтірумен көрініс тапқан мәжбүрлеу үшін жауаптылық міндетті түрде орын
алуы тиіс.3 Қазақ әдет-ғұрып құқығында
әйел ұрлау үшін жауаптылықты регламенттеудің ерекшеліктеріне тарихи
зерттеулер жүргізген ғалымдар әйел ұрлаудың зорлауға теңестірілгеніне назар
аударады. Осылайша, профессор С.Л. Фукс жоғарыда аталған ойлар
контекстінде былай жазған: Қазақ құқығында қыз не күйеудегі әйелді
ұрлаудың зорлаудан соншалықты айырылмайтынына тоқталудың қажеттілігі жоқ.
Бұл қалым төлеуге қаражаты жоқ тұлғалардың жиі жасайтын әйел алудың осындай
тәсілінің мәнінен туындайды. Алайда, айта кететіні, әйелді оның келісімімен
не онсыз ұрлау мен ерікті әйелді ұрлау арасында айырма көрмейтін франк
құқығымен салыстырғанда, қазақ құқығы адам ұрлаудың қылмыстық-құқықтық
салдарына әсер ететін әйелдің келісімі фактісіне үлкен мән берген.
Левшиннің жазбаларындағы Тәуке хан заңдары бойынша біреудің әйелін оның
келісімінсіз ұрлаған адам құн төлеу немесе өлім жазасына кесілген. Әйелдің
келісімі болған жағдайда ұрлаушы күйеуіне қалым төлеп, яғни ұрланғанның
құнын толтырып, үстіне айыппұл ретінде қалымсыз қыз қосып беруі керек
болған. Бұл айырмашылықты ескеру , әрине франк құқығымен салыстырғанда
қазақ құқығының дамығанын көрсетеді.[6] Қазақстанның
Ресейге қосылуынан кейін 19-ғасырдағы қазақ құқығында елеулі өзгерістер
болды. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларының аясы біртіндеп тарылып, оның
орнына патшалық империя қылмыстық құқық нормаларын енгізді.
Бұл жоғарыда көрсетілгендей, А.И.
Лившиннің 1832 жылғы Қырғыз- қайсақ ордасы мен даласын бейнелеу туралы
еңбегімен расталады. Басқа бір мысал – Омбы уақытша комитетінің 1842
жылғы Қырғыз заңдары мен ережелерінің жинағында келесідей құрам
бекітілген: кім бөтен адамды ұрласа және сатса, сол өкпелі адамға бір
жарым құн төлейді [7] Ол кезеңде Қазақстан аумағында негізгі
әрекет еткен заңдар болып 1885-1903 жылғы империялық қылмыстық уложениелер
табылған, бірақ қылмыстар, соның ішінде әйел ұрлау да әлі де әдет-ғұрып
құқығы бойынша қарастырылып шешілген. Сондықтан, Ресей империясының
құрамына қосылғаннан кейін қазақ әдет-ғұрып құқығының біршама уақыт
қолданып келгеніне қарамастан, 1885 жылғы Қылмыстық және атқарушылық
жазалар туралы және 1903 жылғы Қылмыстық уложенияларын аталмыш тақырыпты
зерттеуде назардан тыс қалдыруға болмайды.
1885 жылғы уложениеде қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі
ретінде бостандықтың неғұрлым тар трактовкасы мазмұндалды. Заңсыз ұстау
мен қамау туралы деп аталатын тарауы өзінің мәні бойынша физикалық
бостандықты, яғни тұрғылықты орнын таңдау мен еркін жүріп-тұру құқықтарын
қорғауға арналған. Өз бетімен, күштеп бостандығынан айыруды қылмыс деп тани
отырып, заң шығарушы санкцияны заңсыз ұстау немесе қамаудың ұзақтығына
қарай белгілеген: бір аптаға дейін, бір аптадан үш айға дейін және үш айдан
астам уақытқа дейін. Жазаны ауырлататын мән-жайлар ретінде мыналар
белгіленген: 1) қамаудағыны қорлаумен немесе азаптаумен не өзгедей
қинаумен ұштасқан бас бостандығынан айыру; 2) ұсталғанды немесе
қамалғанды өз бетінше бас бостандығынан айырудың нәтижесінде оның ауыр
науқастануы мен қайтыс болуы. Авторлары қорқытуды тұлғаның
тәуелсіз шешім қабылдай алу мүмкіндігімен байланысты бас бостандығына қол
сұғушылықтардың бірі ретінде қарастыратын сол кездегі заң әдебиеттерімен
салыстырғанда, Уложение ондай іс-әрекет үшін жеке тарауда жауаптылық
қарастырған. Жеке тұлғалардың өмірі, денсаулығы, бас бостандығы мен ар-
намысына қарсы қылмыстардың жазаланушылығына арналған баптардан тұратын
бөлім шеңберінен тыс, сонымен бірге құлдыққа сату мен негрлерді сатуға
қатысу үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген.
Сол күйі күшіне еніп үлгермеген 1903 жылғы Қылмыстық Уложениенің
құрастырушылары бас бостандығына қарсы қылмыстарға қолсұғушылықтар шеңберін
кеңірек талқылай отырып, Жеке бостандыққа қарсы қылмыстық әрекеттер
туралы тарауды бөліп шығып, заңсыз бас бостандығынан айыру үшін жазаны
ауырлататын мән-жайлармен толықтырған, яғни жәбірленушіні психиатриялық
ауруханада орналастыру немесе притонда ұстау арқылы. Ерекше бөлімнің бұл
тарауына мыналарды да қосқан: адамды құлдыққа сату мен беру, адам ұрлау
(балаларды, кәмелетке толмағандарды, оның келісімінсіз некелесу үшін әйел
ұрлау). Бұдан басқа, бас бостандығына қарсы қылмыстар қатарына бірнәрсеге
мәжбүрлеу (мысалы, өз құқығынан бас тартуға, қылмыс жасауға, ереуілге
қатысуға және тағы басқа); өмірі немесе денсаулығынан айырамын, күш
қолданамын не мүлкін құртамын деп қорқыту, егер ондай қорқыту әрекеті
тұлғада оның шын жүзеге асу қаупін тудырса; бөтеннің ғимаратына, үй-жайына
немесе өзге де қоршалған орнына заңсыз кіру, соның ішінде түнгі кіру
(сараланған құрам түрі ретінде). Сол кездің заң әдебиетінің өзінде жеке
бостандыққа қарсы қылмыстар жүйесі туралы мұндай көзқарастар даусыз деп
қарастырылған жоқ. В.Набоковтың пікірінше, бір топқа құлдыққа сату мен
түнде бөтеннің үй-жайына өз бетінше және құпия енуді біріктіретін жүйе
түсініктерді толық шатастырғаны туралы айыптан құтыла алмайды. Алайда,
басқа да адамның бостандығына қарсы қол сұғушылықтар туралы айта келе,
авторлар әдетте онымен құлдықтан бос болуды, тұрғылықты орнын таңдау, еркін
жүріп-тұру, құқыққа сай мінез-құлықты таңдау (шешім қабылдау) бостандығын
байланыстырады.[8] Патшалық заң мен
қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларында әйел ұрлау үшін жауаптылықты
регламенттеудің нысандарының әртүрлі болуына қарамастан, қазақ әдет-ғұрып
құқығының адам ұрлау үшін қылмыстық жауаптылық мәселесесін ары қарай шешуде
құқықтық негізін қалағандығын елемеуге , еш бағалаусыз қалдыруға болмайды.2
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстан
Ресейдің құрамында болғандықтан, оның аумағында да тиісінше РСФСР БОАК
қабылдаған заңдар әрекет етті.
Алғашқы қабылданған нормативтік акт – бұл 1922 жылы 16 қабылданып, сол
жылдың 1 маусымынан бастап күшіне енген РСФСР Қылмыстық кодексі. Ол дені
сау адамды пайдакүнемдік немесе өзге де жеке ниеттермен душевнобольнойлар
ауруханасына орналастыруды алғаш рет бас бостандығынан айырудың
күшейтілген құрамы ретінде емес, жеке құрам ретінде жариялады. Сонымен
бірге, бұл кодекс жеке бостандыққа қол сұғатын қосымша үш құраммен
шектелді: 1) ұстау немесе қандай да бір жерге орналастыру арқылы жасалған
біреуді бас бостандығынан айыру; 2) адам өмірі не денсаулығына
қауіпті тәсілмен немесе қинаумен ұштасқан бас бостандығынан айыру; 3) әйел
ұрлаумен қатар, бөтеннің баласын пайдекүнемдік мақсатпен, кекшілдікпен
немесе өзге де жеке ниетпен ұрлау, жасыру немесе ауыстыру құрамдарын
қарастырған.[9] 22 қараша 1926 жылы жаңа Қылмыстық
кодекс қабылданып, 1 қаңтар 1927 жылдан бастап күшіне енгізіледі. 6 сәуір
1928 жылы кодекс Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар
туралы деп аталатын жаңа 10-тараумен толықтырылады. Соған сәйкес 197-бапта
әйелді некеге тұру мақсатымен ұрлау, ол үшін жазалау шарасы-бас
бостандығынан екі жылға дейінгі мерзімге айыру құрамы бекітілген. Ал
кодекстің 147-бабында қарастырылған біреуді бас бостандығынан заңсыз айыру
құрамына 1922 жылғы РСФСР ҚК-мен салыстырғанда жеке дербес қылмыс құрамы
болған жәбірленушінің өмірі не денсаулығына қауіпті тәсілмен немесе
қинаумен ұштасқан бас бостандығынан заңсыз күштеп айыру сараланған құрам
ретінде енгізілді.
1958 жылы қабылданған КСРО және одақтас мемлекеттердің қылмыстық заңнама
негіздері өз кезегінде бұған дейінгі 1924 жылғы КСРО және одақтас
мемлекеттердің қылмыстық заңнамасының негізгі бастамаларының орнын басып,
соның негізінде 1959 жылы 22 шілдеде ҚазССР-ның Жоғарғы Кеңесі ҚазССР-ның
Қылмыстық кодексі қабылданып, 1960 жылдың 1 сәуірінен бастап күшіне енеді.
ҚазССР ҚК-нің Жеке тұлғаның өмірі, денсаулығы, бостандығы мен ар-
намысына қарсы қылмыстар деп аталатын 3-тарауында мынандай қылмыс құрамдары
қарастырылған: 1) Әйелді оның
еркінен тыс ұрлау немесе неке жасына жетпегенді фактілік неке қатынастарына
түсуге мәжбүрлеу, үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады
(ҚазССР ҚК-нің 106-бабының 2-бөлігі). 2) Біреуді мәжбүрлеп заңсыз бас
бостандығынан айыру, бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
немесе түзеу жұмыстарына тартылады және жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығына қауіпті тәсілмен не оған дене азабын келтірумен жасалған бас
бостандығынан айыру (ҚазССР ҚК-нің 115-бабының 1,2-бөліктері).
3) Бөтеннің баласын пайдакүнемдік мақсатпен,
кекшілдікпен немесе өзге де ниеттермен ұрлау немесе ауыстыру, бес жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады (ҚазССР ҚК-нің 116-
бабы).[10] 1987жылы 5 наурызында ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің
Президиумының жарлығымен ҚазССР ҚК- не жаңа бап енгізілді. Бұл сол кездерде
қоғамда орын алып жатқан жағдайларды ескеріп жасалған шара болды, себебі
әйел мен балаларды ғана ұрлау емес, ересек адамдарды да ұрлау фактілері
көрініс тапты. Жаңа 116-баптың 1-бөлігіне сәйкес пайдакүнемдік мақсатпен,
кекшілдікпен немесе өзге де ниеттермен адам ұрлау үшін қылмыстық жауаптылық
қарастырылды. Баптың 2-бөлігімен адам ұрлаудың сараланған құрамдары үшін
ауырырақ жауаптылық белгіленді. Сараланған белгілер ретінде заң шығарушы
қайталап, алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен, маскүнеммен, нашақормен,
қоғамдық-пайдалы еңбектен жалтарған тұлғамен немесе екі не одан да көп
тұлғаға қатысты жасалған, сондай-ақ күштеумен, жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолданумен не қолданамын деп қорқытумен ұштасқан
адам ұрлауды таниды. Ал аса қауіпті рецидивистпен жасалған немесе ауыр
зардаптарға әкеп соққан, сол сияқты кәмелетке толмағанды ұрлау ерекше
сараланған белгілер болып саналады. Айта кететіні, осы аталған
Жарлықпен Қазақстанның қылмыстық заңнамасында алғаш рет кең мағынадағы
жалпы адам ұрлау үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген, яғни әйел адамды,
баланы ғана емес, ер адамды, кез келген адамды ұрлау қылмыстық жазаланатын
әрекет ретінде заңмен танылды. Ал Ресейде бұл тек 1993 жылы жүзеге асты,
яғни баланы ұрлау үшін ғана емес, кез келген адамды ұрлау үшін алғаш рет
қылмыстық жауаптылық енгізілді, және де кепілге алу құрамын қосу есебінен
бостандыққа қарсы жазаланушы әрекеттер шеңбері кеңее түсті.[11]
ҚазССР ҚК-нің 116-бабының 1-бөлігіне сәйкес адам ұрлау үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі болып адамды ұрлаудың пайдакүнемдік мақсатпен,
кекшілдікпен не өзге де ниеттермен жасалуы танылады.
Пайдакүнемдік мақсат тұлғаның қылмыс жасаудағы материалдық пайда
алуға ұмтылуымен, яғни ұрланған адамды босатқаны мен туған-туыстарына
қайтарғаны үшін құн, төлем түрінде материалдық сыйақы алуымен сипатталады.
Адамды кекшілдікпен
ұрлауда тұлғаның өзіне келтірілген ыза-ренішін кекпен қайтаруға бағыттылған
ұмтылысымен байланысты жағдайлар орын алады.
Адамды өзге де ниеттермен ұрлау бұл әрекетті
қызғаныштан, нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік, діни немесе өзге өшпенділік пен
жеккөрушілікті білдіреді.
Жоғарыда аталған ҚазССР ҚК-нің 116-бабының 2-бөлігінде көзделген
ауырлатылған белгілердің ішінде қайталап, алдын ала сөз байласқан адамдар
тобымен, екі не одан да көп тұлғаға қатысты жасалған, сондай-ақ күштеумен,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолданумен не қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан адам ұрлауды қоспағанда, сол кездегі заң
шығарушының маскүнеммен, нашақормен, қоғамдық-пайдалы еңбектен жалтарған
тұлғамен жасалған адам ұрлауды кінәні ауырлататын белгілер ретінде тану
туралы шешімі қарсылық тудырады. Яғни заң шығарушы осы арқылы қылмыстың
арнайы субъектілерінің маскүнемдер, нашақорлар және қоғамдық еңбектен
жалтарушылар сияқты жаңа категорияларын қалыптастырғаны көзге түседі.
Егер 5 наурыз 1987 жылы Қазақ ССР Жоғарғы
Кеңесінің Президиумының ҚазССР ҚК-не өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заңының қабылдану тарихына үңілсек, - деп жазады С.М. Кулушев, онда
КОКП ОК мен Қазақстан Компатриясы ОК-нің белгілі бір түрдегі саяси-
партиялық және идеологиялық ой-пікірін байқау қиын емес. Қазақстан
тарихындағы белгілі 1986 жылғы Желтоқсан оқиғаларынан кейін КОКП ОК мен
Қазақстан Компартииясының ОК мемлекеттің құқық қорғау органдары алдына Алма-
Аты қаласындағы жастар көтерілісінің салдарын жою міндеті қойылды. Партия
мен өкіметтің бұл міндетімен логикалық кезектілікте жедел түрде тиісті
заңдар қабылданды, қарастырылып отырған 5 наурыз 1987 жылғы заң солардың
бірі болып табылады.[12] ҚазССР ҚК-нің 116-бабының
жаңа редакцияда, адам ұрлау үшін жауаптылық белгілеу арқылы қабылдануы
тергеу және сот тәжірибесінде бірқатар қиындықтар туғызды, яғни бұл қылмыс
құрамдарын дұрыс саралау мен ҚазССР ҚК-нің 106-бабының 2-бөлігінде
қарастырылған әйел адамды ұрлау және 116-бапта қарастырылған адам ұрлау
құрамдарын дұрыс ажырату мәселелері бойынша. Бұл мәселе 1987 жылы 2 қазанда
қабылданған №9 ҚазССР Жоғарғы сот Пленумының Жергілікті әдет-ғұрып
сатқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы қаулысымен шешілді.
Аталған қаулының 8-бөлігінде көрсетілгендей, Соттар әйелді шын
мәнінде алып қашу мен әйелдің келісімі бойынша алып қашқандай етіп
көрсететін символдық алып қашуды ажырата білуі тиіс, символдық алып қашу-
дәстүрді сақтау және ол үйлену тойын жоралау сипатын білдіреді, ал кейбір
реттерде - әйелдің өз қалауымен некелесуіне кедергі болған ата-аналары
немесе өзге тұлғаларға қарсылық көрсету шаралары қылмыстық жазаланатын
әрекет болып табылмайды. Яғни іс бойынша әйелді ұрлау фактісін анықтауда
барлық мән-жайларды толық анықтау, ал ондай факт орын алмаған жағдайда
қылмыс оқиғасының немесе қылмыс құрамының болмауына байланысты іс жүргізуді
тоқтату міндеттеледі. Қаулының 9-бөлігіне сәйкес ҚК-тің 106-
бабының 2-бөлігінде және 116-бабында көрсетілген қылмыстарды саралаған
кезде соттар ҚК-тің 106-бабының 2-бөлігінің объектісі тек қана әйел
болатынын және оны некелесу мақсатымен алып қашатынын ескеруі қажет. Егер
әйелдің туысқандарын немесе жақын адамдарын оны босатқаны үшін ақы төлеуге
көндіру мақсатымен, не басқа бір арам пиғылмен, сондай-ақ кек алу
мақсатымен және басқа бір зұлымдық ниетпен ұрласа, мұндай іс-әрекет ҚК-тің
116-бабы бойынша саралануы тиіс.
Әйелді некелесуге, некелі жағдайда тұра беруге көндіру мақсатымен, не
әйелдің өз қалауы бойынша некелесуіне кедергі жасау мақсатымен басқа адамды
(еркекті немесе әйелді) ұрлау, ҚК-тің 106-бабының 1-бөлігінде және 116-
бабында көрсетілген қылмыстар жиынтығы бойынша саралануы тиіс. Осы
аталған қаулы әйел ұрлау мен адам ұрлау құрамдарын қылмыстың ниет-мақсаты
арқылы ажыратып, саралау қажеттігін түсіндіреді. 1959 жылғы
ҚазССР ҚК-нің 115-бабымен қарастырылып отырған біреуді бас бостандығынан
заңсыз айыру жоғарыда атап өткендей, 1926 жылғы РСФСР ҚК-дегі осы құрамның
редакциясымен толықтай сәйкес келеді. 115-баптың 1-бөлігі жай құрам –
біреуді бас бостандығынан заңсыз күштеп айыру үшін, 2-бөлігі сараланған
құрам – жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті тәсілмен немесе
азаптаумен, қинаумен ұштасқан адамды бас бостандығынан айыру үшін
қылмыстық жауаптылық көзделген. Ал көрінеу дені сау адамды психиатриялық
емханаға заңсыз орналастыру арқылы бас бостандығынан айыру үшін жауаптылық
туралы 1980 жылы 1960 жылғы РСФСР ҚК осындай баппен толықтырылмағанша,
арнайы ешнәрсе айтылған емес.[13]
1997 жылы 16 шілдеде қабылданған жаңа ҚР ҚК қылмыстық құқық
теориясында жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар қатарына енгізілген
адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, психиатриялық стационарға
заңсыз орналастыру және адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру, сондай-ақ
әкету және олардың транзиті сияқты қылмыс құрамдары үшін жауаптылық
белгілей отырып, Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауында қарастырады.
Ресей Федерациясының жаңа Қылмыстық кодексімен салыстыратын болсақ,
оның 17-тарауы Ресей Конституциясымен қорғалатын адамның бас бостандығына
қол сұғатын бар болғаны үш қылмыс құрамын қарастырады. Бұл 126-бап адам
ұрлау, 127-бап бас бостандығынан заңсыз айыру және 128-бап психиатриялық
стационарға заңсыз орналастыру. Ресейдегідей бізде де адамның
бас бостандығы мен қол сұғылмаушылығына конституциялық құқығы 1948 жылғы
Адам құқықтары туралы декларация мен 1966 жылғы Азаматтық және саяси
құқықтар туралы халықаралық пакт сияқты халықаралық құжаттардың әсерімен
пайда болған. ҚР Конституциясының 16-бабында адамдардың жеке бостандығына
құқықтық кепілдік берілген: Әркімнің жеке бостандығына құқығы бар. Одан
бөлек, Ата Заңымыздың 21-бабына сәйкес әркімнің Қазақстан Республикасы
аумағында заңды түрде болуға, еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерін
таңдауға құқығы бар. Осындай декларативті адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жоғарыда аталған жаңа 1997 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексіне жүктелген.
1.2 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың объектісі
Қылмыс объектісі - әрбір қылмыс құрамы үшін міндетті белгілер
қатарына жатады. Қылмыстың неге бағытталғанына, яғни объектісіне қарай
қылмыстық құқық қылмыстарды топтастыру мен саралау, ұқсас қылмыстарды бір-
бірінен ажырату мәселелерін дұрыс шешуге, қандай да бір шекте сол қылмыстық
іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі мен табиғатын аңғаруға болады.
Жеке адамдардың бостандығына
қарсы қылмыстардың объектісін сипаттау мәселесі, тиісінше қолсұғушылықты
объектісі бойынша саралау мәселесі де қылмыс құрамы, тиісінше қылмыстың
объектісі туралы жалпы ілімдер шеңберінде қылмыс объектісіне арналған
концептуалдық ережелер негізінде шешілуі тиіс. Бұл қазіргі уақытты орын
алған қылмыс объектісі туралы қылмыстық құқықтағы қалыптасып қалған
дәстүрлі ілімнен ерекшеленетін қылмыс объектісін өзгеше сипаттайтын жаңа
ғылыми бағыттың пайда болуымен түсіндіріледі.
Бұған дейін қылмыс объектісі ретінде дәстүрлі түрде қоғамдық
қатынастарды атаған. Әсіресе, кеңес дәуіріндегі заң әдебиеттерінде кез
келген қылмыстың объектісін қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеуді қолдану жолымен
қорғалатын қоғамдық қатынастар деп көрсетуде біркелкілік байқалады.
Мәселен, А.А.
Пионтковский, А.Н. Трайнин, Н.Д. Дурманов, Н.И. Загородников, В.Н.
Кудрявцев, Б.С.Никифоров сияқты кеңестік ғалымдардың негізгі ойы қылмыстың
объектісін заңмен қорғалатын социалистік қоғамдық қатынастар дегенге келіп
саяды. Әйгілі кеңес ғалымы А.Н.
Трайнин қылмыс объектісінің негізі болып қоғамдық қатынастар туралы
концепцияны негіздеуді жалғастырады: Кез келген қолсұғушылық билік етуші
кластың мүддесі үшін орнатылған қоғамдық қатынастар табылады.[14] Ал Н.Д.
Дурманов қылмыстарды қоғамдық қатынастарға қауіп төндіретін іс-әрекеттер
деп тану қажеттігі туралы пікірді ұстанған.2 Осының барлығы кеңес қылмыстық
құқығында қылмыс объектісін осылайша қарастырудың басымдық сипатта болғанын
дәлелдейді. 60-
жылдардағы Кеңестік қылмыстық құқығы курсы оқулығында әрбір қылмыс құрамы
белгілі бір қоғамдық қауіпті іс-әрекет туралы заңдық түсінік болып
табылатыны туралы айтылады. Алайда, қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс
құрамы осы қылмыстың объектісін сипаттайтын мәліметтерді тікелей
қамтымайтынын да ескеру қажет.3
Көп жағдайда қылмыстық-құқықтық нормалар қылмыс құрамының
объектісін сипаттайтын белгілерді қамтымайды, ал кеңестік дәуірдегі қылмыс
объектісінің қоғамдық қатынастар концепциясы қылмыс объектісінің құрамына
не кіретіні, қоғамдық қатынастарды қалай түсіндіруг болатыны туралы сұраққа
нақты жауап бере алмады. Сондықтан, қылмыс құрамының жалпы түсінігі немесе
жеке қылмыс құрамдарына тән белгілерді қарастыру кезінде қылмыс құрамының
объектісі ретінде қоғамдық қатынастарды танып қоюдың жеткіліксіздігінен
қылмыс объектісі мәселесі ғалымдардың да, тәжірибе қызметкерлерінің
арасында да қызу пікірталас тудыруда.
Қылмыстың объектісін нақтылау мақсатында профессор Б.С.
Никифоров былай деп жазады: Қоғамдық қатынастар – бұл коллективтер,
мемлекет, мемлекеттік аппарат, қарулы күштер немесе жекелеген тұлғалар
сияқты топтық орнатылымдар түріндегі, өз қызметі мен идеологиясы арқылы
белгілі бір топтардың мүдделерін білдіретін, сонымен бірге ерекше
әлеуметтік құбылыс болып табылатын, барлық жағдайда қоғамдық өмір сүру
процессі барысында адамдар арасында пайда болатын қатынастар.[15] Қоғамдық
қатынастарды нақтылау оларды жүйелеуге жол ашты. Қоғамдық қатынастар
мынадай элементтерден тұрады деп көрсетіледі: а) қоғамдық қатынастың
нақты пәні. Ол материалдық немесе материалдық емес игілік болуы мүмкін
(меншік қатынастары, адам өмірі мен денсаулығы аясындағы, экономика
саласындағы қатынастар); б) қоғамдық қатынастардың
қатысушылары, яғни арасында материалдық игіліктерге байланысты белгілі бір
қатынастар, байланыстар пайда болатын субъектілер;
в) қатысушылар арасындағы әлеуметтік байланыс.
Белгілі ресейлік ғалым А.В. Наумов қоғамдық қатынастар
концепциясын сынға ала отырып, былай деп жазады: Кеңес заң ғылымында
қылмыс объектісі дәстүрлі түрде қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық заң
арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде анықталады. Ал қоғамдық
қатынастар ретінде құқық және мораль нормаларының қорғауында болатын,
адамдар арасында олардың біріккен қызмет ету немесе қарым-қатынас жасау
процессінде туындайтын қатынастар түсініледі. Көп жағдайда қылмыс
объектісін белгілі бір анықталған қоғамдық қатынастар ретінде қарастыру
әділетті болып көрінеді. Мысалы, ұрлау, тонау және өзге де талан-тараждауда
қылмыс объектісін меншік қатынастары деп тану жағдайында. Бұл жерде шын
мәнісінде қылмыстың объектісі болып тікелей ұрланған зат емес, меншік
құқығынан, яғни мүлікті иелену, пайдалану мен билік ету құқықтарынан
туындайтын қатынастар. Алайда, бірқатар басқа жағдайларда қылмыс
объектісінің қоғамдық қатынастар теориясы іске асырылмай қалады. Әсіресе
бұл жеке адамға қарсы қылмыстарға, соның ішінде адам өлтіруге байланысты.
Адамды барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде қарастыратын
марксистік түсініктен шыға отырып, кеңестік қылмыстық құқық ғылымында кісі
өлтірудің объектісі болып адам өмірінің өзі емес, қоғамдық қатынастар
жиынтығы ғана қарастырылған.
Кісі өлтірудің объектісі ретінде адам өмірін дәл осылай түсіну адамның
биологиялық тіршілік иесі, жалпы өмірдің биологиялық құбылыс ретіндегі
құндылығын төмендетеді. Адам жеке абсолюттік құндылықтан қоғамдық
қатынастар (еңбек, қорғаныстық, отбасылық, қызметтік, меншік және т.б.)
ұстаушысына айналады, осыған байланысты қылмыстық заңмен қоғалатын қоғамдық
қатынастар ретіндегі қылмыс объектісінің теориясы жалпыға танылған әмбебап
теория деп таныла алмайды. Сондықтан, қылмыстық құқықтың классикалық және
социологиялық мектептері шегінде 19-ғасырдың аяғында қалыптасқан қылмыс
объектісінің құқықтық игіліктер теориясына оралу мүмкін боларлықтай
көрінеді. Осылайша, Р. Иеринг берген құқық анықтамасына сүйене отырып,
неміс криминалисті Ф. Лист қылмыс объектісін құқықпен қорғалатын өмірлік
мүдде ретінде анықтаған. Ұқсас көзқарасты революцияға дейінгі ресей
қылмыстық құқық ғылымының ірі өкілі Н.С. Таганцев та ұстанған. Ол қылмысты
мемлекеттің басқа шаралардың жоқ болуына байланысты қол сұғушыға
жазалаумен қорқытатын, сол елде, сол уақытта маңызды деп танылған,
нормалармен қорғалатын өмір мүддесіне қол сұғатын әрекет ретінде таниды.
Ал 19-ғасырдың ортасында, мысалы В.Д. Спасовичтың еңбектерінде классикалық
қылмыстық құқықтың шеңберінде дамытылған қылмыстық құқық теориясында қылмыс
объектісін түсіндірудің нормативтік теориясына тән қылмыс объектісін
бұзылған қылмыстық-құқықтық норма ретінде қарастыратын тар-нормативтік
мағынада түсінуден арылту Таганцевтің еңбегі болып табылады.
Қылмыс объектісі болып қылмыс нәтижесінде зардап
шеккен қоғамдық қатынастар ғана танылады, соған байланысты қылмыскер бұзған
тыйым салулардан тұратын қылмыстық құқық нормалары қылмыстың объектісі бола
алмайды. Бұған қоса, онымен бұзылған қылмыстық құқық нормасына сәйкес
қылмыскерді соттау қылмыстық-құқықтық тыйымды бұзған тұлға алдындағы сол
норманың жеңісін білдіреді. Қылмыстық құқық нормасын қылмыс объектісі
ретінде қарастыратын қылмыстық құқықтағы қылмыс объектісі туралы
нормативтік теориясы қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық-құқықтық
нормалармен қорғалатын игіліктердің (мүдделердің) нақты мазмұнынан алшақ
кетті. Таганцев қылмысты заң нормасының шынайы нақты болмысына қол сұғатын
әрекет деп анықтады. Егер осы анықтамамен автордың алдыңғы анықтамасын
салыстыратын болсақ, Таганцевтің норманың шынайы болмысында қылмыстық
қолсұғушылықтардан қылмыстық заң арқылы қорғалатын игіліктердің
(мүдделердің) шынайы мәнін көреді.
Осылайша, қылмыс объектісі ретінде қылмыстық әрекет қол
сұғатын және қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық заң арқылы қорғалатын
игіліктерді (мүдделерді) тану керек.
Алайда қандай да бір игіліктерді (мүдделерді) қылмыс объектісіне жатқызу ол
мүдделердің тек қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектілері болады дегенді
білдірмейді. Бір объектінің әртүрлі құқық салаларының нормаларымен
реттелетіні жиі кездеседі. Мысалы, меншік қатынастары, ең алдымен азаматтық
құқық нормаларымен қорғалады. Ал қылмыстық құқық қолсұғушылықтар қауіпті
болған жағдайларда ғана объектілерді өз қорғауына алады (мысалы, ұрлау,
тонау, алаяқтық, қорқытып алушылық, қарақшылық және мүлікті талан-
тараждаудың өзге түрлері). Меншікке қауіптілігі төменірек қолсұғушылықтар
азаматтық құқық нормаларымен реттеледі (мысалы, ақшалай қарызын қайтармау).
Осылайша, белгілі бір игіліктерді (мүдделерді) қылмыстық-құқықтық
қорғаудағылар категориясына жатқызу кез келген қолсұғушылықты қылмыстық
жазаланатынға айналдырмайды. Оған тек қылмыстық заңмен көзделген
қауіптілігі жоғары қолсұғушылықтар жатады.
Жаңа РФ ҚК-де қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің
иерархиясында, олардың салыстырмалы құндылығында қайта бағалау орын алғанын
айтқан жөн. 1960 жылғы РСФСР ҚК-де алдымен мемлекеттік мүдделер, кейін
тұлғаның, қоғамның мүдделері қойылған. Әрине, бұл тұлға мүдделерін
мемлекеттік, партиялық мүдделерге бағындырған тоталитаризмнің бір көрінісі
ғана. Ресей қылмыстық құқығының жалпы адамзаттық құндылықтар идеалына
оралуы қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің қалыптасқан иерархиясның
принципиалды өзгеретінін білдіреді. Демократиялық принциптерге сәйкес
қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектілері енді басқа кезектілікте
орналасады: тұлғаның мүдделері, қоғам және мемлекет мүдделері. Қылмыстық-
құқықтық қорғаудың негізіне тұлғалардың мүдделері жатқызылуы керек. Осы
мүдделерді тиімді әрі нық қорғау біруақыттақоғамдық және мемлекеттік
мүдделердің тиімді қорғалуына әрекет етеді. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың
объектілерін заңнамалық жолмен анықтау саласындағы мұндай басымдық беру
дамыған демократиялық мемлекеттердің қылмыстық кодекстерінде осы мәселенің
заңнамалық шешіміне сәйкес келеді.[16] Қазіргі қылмыстық
құқықта қылмыстың объектісін талдауды жүргізген профессор А.В. Наумовтың
көзқарасын толық етіп көрсетудің мәні қалыптасып қалған қылмыс объектісінің
қоғамдық қатынастар ретінде қарастыратын қылмыстық құқық теориясындағы
дәстүрлі ойларды қайта қараудың объективтік қажеттігінде. Мемлекетте
қоғамдық өмірдің өзгеруімен адамдық құндылықтар да өзгерді. Қоғамда болып
жатқан қылмыстық заңнаманы реформалау, қылмыстық саясатты гуманизациялау ең
алдымен жеке тұлғалардың мүддесі үшін жасалуда, соған сәйкес отандық
қылмыстық заңның құрылымы жаңаша анықталуда: ҚР ҚК-нің қылмыстың топтық
объектісі бойынша топтастырылған Ерекше бөлімі Жеке адамға қарсы қылмыстар
деп аталатын тараудан басталады, оның ішіне жеке адамның бостандығына қарсы
қылмыстар да кіргізілген. Қазақстандық заңгер-ғалымдардың
ішінде құқықтағы мүдде мәселесі де, қылмыс объектісінің құрамдас бөлігі
ретіндегі мүдденің сипаттамасы да зерттелген. Құқық мүдделер жүйесін
қорғайды, олардың жүзеге асуына көмектеседі, міне осыдан оның мүдделерге
әсері көрінеді. Қоғамдық қатынастарды реттемес бұрын, реттеудің қандай
бағытта жүруі қажеттігі, оның мақсаттары қандай екенін білу керек. Мұндай
бағыттың дұрыстығының индикаторы болып мүдделер табылады. Сондықтан да,
құқық арқылы қоғамдық қатынастарды реттей отырып, билік етуші класс құқық
арқылы қорғауды іске асыра отырып, өзінің мүдделерінің бағытын
ұстанады.[17] Ары қарай профессор Е.И. Қайыржанов мүдделерді қоғамдық
қатынастардың ішкі ядросы ретінде қарастыра отырып, былай жазады: билік
етуші топ құқықтың көмегімен адамдардың жүріс-тұрысын реттейді және оны өз
мүдделеріне бейімдейді. Мүдде түсінігі кез келген ортақ жалпы категория
ретінде нақты, арнайы белгілерді көрсеткенде де жалпы категория болып қалуы
тиіс. Әлеуметтік маңызды игілік және индивид, топ үшін объективті
қажетті және пайдалы басқа да игіліктердің анықталған жиынтығы ретінде
мүдде нақты түрде қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық-құқықтық қорғаудың
объектісі болуы мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүдде келесідей өзара
байланысты элементтерден тұруы мүмкін: 1) игілік немесе құндылықтың өзі; 2)
субъект немесе сондай игілік (құндылықтың) иесі; 3) қандай да бір игіліктің
белгілі бір субъектіге тиесілілігі арқылы көрініс табатын игілік не
құндылықтың өзінің иесіне деген қатынасы. Соңғысы, яғни құқық арқылы
мемлекет атынан рәсімделген игіліктің оның иесімен арақатынасы нақты бір
қылмыс актісі жасалғанда бұзылады.[18]
Мүдде категориясын қылмыс объектісінің құрамында
қарастыратын басқа да белгілі қылмыстық құқық өкілдері объект мәселесін
теориялық жағынан дамытуға үлес қосты. Мәселен, қылмыс объектісінің
мәселелеріне арнап монография жазған В.К. Глистин былай деп көрсетеді:
Қылмыстың объективтік мәнін түсіндіруді қылмыс арқылы бұзылған мүдделер
тарапынан қарастырудың өмір сүруге құқығы бар сияқты көрінеді. Қылмыскер
біреудің мүдделерін бұза отырып, өз мүдделері қанағаттандырады. Құқыққа
қайшы әрекетке стимулды жоя отырып немесе оның санасын өзгерту не
объектіні қылмыскер үшін стимул, объект ретінде қарастырылмайтын жағдайға
қою, яғни құқық бұзушылық ниеттерін құрту арқылы құқық бұзушының
субъективтік мүддесінің мазмұнын өзгерту қылмыстық қолсұғушылықтардан
социалистік қоғамдық қатынастарды қорғау мәселесін осы тұрғыдан шешу
қызығарлықтай. Кез келген қылмыс тұлға мен қоғам мүдделерінің қақтығысы.
Қақтығыстың осындай субстанционалдық негізін біле отырып, тұлға мүдделері
мен мемлекет үшін маңызды коллектив, топ және басқа да әлеуметтік
қауымдастық мүдделері арасындағы қайшылықтарды жоюдың дұрыс шешімін табуға
болады. Белгілі бір (барлық емес) қажеттіліктің
көрінісі және қоғамға қайшы мінез-құлыққа стимул ретінде мүдде
криминологтармен еленбей қалмауы тиіс.[19]
Ары қарай аталған еңбегінде В.К. Глистин
қылмыстық құқық функцияларының нақты бір қатынастарды қорғаудан кең
болатындықтан, қылмыстардың жекелеген түрлеріне қатысты мүдделерді зерттеу
мен топтастырудың болашағы зор болып көрінетінін көрсетеді.
Е.А. Фролов мүддені қоғамдық қатынастардың ядросы ретінде сипаттай
отырып, қолсұғушылықтан қорғауды қамтамасыз ету мәселесін шешуде
біртектілігі бойынша мүдделер жүйесін бөлген. Жеке алғанда ол: Кез келген
қоғамдық қатынастың ядросы болып табылатын әлеуметтік мүдде белгілі бір
түрде әрекет ету (еркін сайлау мен сайлану) немесе белгілі бір жағдайда
болу (өмір сүру, денсаулығын пайдалану және т.б.) мүмкіндігін сақтаудан
тұрады, - дейді.[20]
П.В. Замосковский жоғарыда аталған Б.С. Никифоровтың, А.А. Пионтковскийдің,
Е.А. Фроловтың көзқарастарын қарастыра отырып, мынандай қорытынды жасаған:
Барлық жағдайда объект ретінде нақты социалисттік қоғамдық қатынастар
немесе олардың жиынтығы мен жекелеген элементтер емес, олардың негізіндегі
мүдделер алынады. Тікелей объект мәселесін осылайша қарастыру қылмыс
объектісі болып табылатын социалистік қоғамдық қатынастардың әлеуметтік-
саяси табиғатынан да, қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерін жалпы, топтық
және тікелей деп топтастырудан да туындайды. Мұндай топтастыру қылмыстық-
құқықтық қорғаудың жалпы объектісі болып табылатын және кез келген қылмыс
жасалған жағдайда зардап шегетін социалистік қоғамдық қатынастарды нақтылау
мен жүйелендіруден басқа мақсатты көздемейді. Әртүрлі мүдделерден
тұратын тікелей объектілерден және олармен байланысты қылмыстан бітуақытта
зардап шегетін социалистік қоғамдық қатынастардан басқа, қылмыстық-құқықтық
қорғаудың кешенді (күрделі) тікелей объектілерін бөліп алу керек. Мұндай
объектілер, бір қарағанда әртүрлі қоғамдық қатынастардан тұратын болып
көрінгенімен, шын мәнісінде құндылық ретінде мазмұны бойынша бірыңғай
қажеттілікпен, олай болса бір мүддемен біріктіріледі.
Өз кезегінде қылмыстық-құқықтық қорғаудың кешенді
(күрделі) объектісі ретінде объектісі әртүрлі қоғамдық қатынастар болып
табылатын, негізінде мәні бойынша бірыңғай қажеттіліктер және соған сәйкес
келетін мүдде қарастырылатын социалистік қоғамдық қатынастарды түсіну
қажет. Мұндай игіліктер мүддені қанағаттандырудың құралы мен тәсілін,
сонымен бірге әлеуметтік қызметтің мазмұны мен сипатын анықтайды.[21]
П.В. Замосковцевтің ой қорытындысына сәйкес қылмыстық құқық
теориясында қолсұғушылық тікелей объектісін мүдде категориясымен ашылу
мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Бірақ қылмыстық заңмен қорғалатын мүдде және
қажеттіліктер белгілі бір қоғамдық қатынастардың ішіне кіреді. Сондықтан,
кез келген қылмыс адамдардың қажеттіліктері мен мүдделеріне зиян келтіре
отырып, ақырында қоғамдық қатынастарға зиянын тигізеді. Жоғарыда
айтылғандай, осы жұмыстың шеңберінде қарастырылған қылмыстың объектісін
талдауға арналған еңбектердің авторларының барлығы дерлік қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретіндегі қоғамдық қатынастар концепциясын мүлдем
терістемейді, тек оның қылмыс құрамдарының кейбірінің тікелей объектісін
анықтауда қиындықтар тұғызатынын ескертеді. Теориядағы қиындықтарды шешудің
жолы ретінде қоғамдық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде мүддені
қарастыру қажеттігі ұсынылады. Мұндай қиындықтар, әсіресе біз қарастырып
отырған тақырып та ішіне кіретін ҚР ҚК-нің Жеке адамдарға қарсы қылмыстар
тарауындағы қылмыстардың объектісін талдауда туындайды. Сондықтан, қылмыс
объектісі ретінде қоғамдық қатынастардың құрамын анықтау мен объектілерді
жалпы, топтық және тікелей деп топтастыру мәселесінің толық шешілмегені
байқалады. Көптеген ғалымдар қол
сұғушылық объектісін жалпы, топтық және тікелей деп бөлудің 1938 жылы В.Д.
Меньшагинмен жасалған жүйесін таниды, бұл қылмыс объектісін жүйелік тұрғыда
түсіндірудің әдістемелік маңыздылығымен сипатталады. Қылмыстық құқық
теориясында қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмыстық заң нормасы арқылы
қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы танылады. Ол ҚР ҚК-нің 2-бабында
көрсетілген қоғамдық маңызы жоғары қатынастар тізбегімен айқындалады: адам
мен азаматтың, құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері, меншік,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік,
қоршаған орта, мемлекеттің конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігі. Бұлардың барлығы қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде біртектес
немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастар мен мүдделер жүйесінен тұратын
топтық және нақты қоғамдық қатынас пен мүддені қарастыратын тікелей
объектілер арқылы көрініс табады. Жеке адамның бас
бостандығына қарсы қылмыстардың топтық және тікелей объектісі болып адам
және азаматтың жеке бостандығы танылады. Бостандық категориясының қылмыстық
құқық теориясында құқықтық қорғау объектісі ретінде жеткілікті дәрежеде
зерттелмегеніне, оның мәнінің әртүрлі болып ашылуына байланысты нақты
ойқорытынды жасау қиыншылық тудырады. Мәселен, жеке адамның бостандығына
қарсы қылмыстардың тікелей объектісі ретінде жеке адамның бостандығы [22],
жеке бас бостандығы [23], орналасу жерін өз қалауы бойынша таңдауы [24],
жүріп-тұру бостандығы, орнын ауыстыру мүмкіндігі ажыратылады.
Жеке бас бостандығы ретінде еркін жүріп-тұру бостандығы мен өзінің
еркін басқару бостандығы, өз орнын таңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде айқындап, оның қымбат
қазынасы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатындығын
жариялайды. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау демократияның даму
деңгейімен тығыз байланыста болғандықтан, мұндай норма жалпы адамзаттық
құндылықтарды, ең алдымен жеке адамның өмірін, денсаулығын, бостандығын, ар-
ожданын, құқықтары мен мүдделерінің маңыздылығын тануды ғана емес, оның
мемлекет тарапынан міндетті түрде қорғалуын көздейді, соның ішінде
қылмыстық-құқықтық тәсілдермен, іс-шаралармен. 2002 жылдың 20 қыркүйектегі
ҚР Президентінің №949 Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның құқықтық саясат
тұжырымдамасында қылмыстық құқықта адамның табиғи, ажырамас құқықтары мен
бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуы тиіс әлеуметтік
құндылықтардың түбегейлі жаңа сатысы айқындалғандығы туралы айтылады. Сол
себепті Қазақстанда болып жатқан қайта құрылу жағдайларында адамдардың жеке
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз ету мемлекет қызметінің
маңызды бағыттарының бірін құрайды. Мемлекеттің заң шығармашылық қызметінің
жемісі болып табылатын және адамның жеке бас бостандығына қарсы қол
сұғушылықтар үшін жауаптылықты белгілейтін бірден-бір қайнар көз -
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мақсаттары болып адам және
азамат құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен территориалдық
біртұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық
қол сұғушылықтардан қорғау, адамзат бейбітшілігі мен қауіпсіздігін қорғау
және қылмыстардың алдын алу табылады. Осы міндеттерді іске асыру үшін
Кодекс Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауында адамның конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын бұзудың адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз
айыру, психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру және адамдарды
пайдалану үшін азғырып-көндіру, сондай-ақ әкету мен олардың транзиті сияқты
түрлерін қарастырады. Салыстырмалы түрде қарағанда, бұл қылмыстар қылмыстық-
құқық теориясындағы аз зерттелген мәселелер санатына жатқызылады. Сонымен
қатар, олардың қоғамдық қауіптілігі мен соңғы кездердегі қарқындылығын
ескеретін болсақ, адамдардың жеке бас бастандығына қарсы қылмыс құрамдарын
және олар үшін жауаптылық белгілейтін нормалар мен оларды қолдану
тәжірибесін жетілдіру, арнайы зерттеулерді, талдауларды қамтитын ғылыми
еңбектердің қажеттігі тақырыптың өзектілігін арттырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмысымның мақсаты болып жеке
адамның бостандығына қарсы қол сұғушылықтар үшін қылмыстық жауаптылықтың
теориялық мәселелерін кешенді түрде зерттеу мен тәжірибелік қолданылуы
бойынша ұсыныстарды талдау танылады. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі
мен заты. Зерттеу жұмысының объектісі болып Конституциясының 1-бабына
сәйкес мемлекеттің ең қымбат қазынасы болып табылатын бас бостандығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға қоғамдық қауіптілігі жоғары
қылмыстық қолсұғушылықтар түрлері табылса, затын осындай маңызды қоғамдық
қатынастарды қорғауға бағытталған қылмыстық заң нормалары құрайды. Соған
сәйкес жұмыстың нормативтік базасы ең негізгілері – ҚР Конституциясы мен
ҚР Қылмыстық кодексінен, Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде
азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер туралы ҚР Заңынан, одан
басқа ҚР Жоғарғы сот Пленумының нормативтік қаулыларынан, бірқатар
халықаралық құжаттардан құралады. Дипломдық жұмыстың теориялық негізі.
Зерттеутің теориялық негізіне Қазақстанда дипломдық жұмысымның зерттеу
пәнін құрайтын адамның бас бостандығына қарсы қылмыстарды зерттеумен
айналысқандардың ішінде С.М. Кулушевтің, Б.Е. Имашевтың, Т. Утеубаевтың,
осындай қылмыстардың қазіргі қылмыстық заңнамада орнын табуының тарихына
үңілген, яғни қазақ қоғамындағы, одан бөлек ерте кездердегі әртүрлі
халықтар өміріндегі, әдет-ғұрып құқығындағы әйел ұрлау мәселесін қарастырып
өткен профессор С. Өзбекұлы, А. Мамутов, Т. Культелеев сияқты ғалымдардың,
ал ТМД елдерінде бұл тақырыпты арнайы зерттеген Н.В. Беляева, Т.Ю.
Орешкина, О.Ю. Резепкин, Р.М. Акутаев, А.И. Дворкин, Ю.М. Самойлов, В.Н.
Исаенко, А.Ш. Ризаев, Т. Нуркаева, А.П. Папура және тағы басқа ғалымдардың
еңбектері алынды. Бұл еңбектердің теориялық маңыздылығы жоққа шығарылмайды,
алайда бұл жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық сипатының толығымен, жеткілікті дәрежеде зерттелгенін
білдірмейді. Керісінше, қоғамда орын алып отырған мұндай қылмыстардың
қарқындылығы мен саралау кезінде көптеген қиындықтар туғызуы қылмыстық
заңның маңызды қоғамдық қатынастарды қолсұғушылықтардан қорғау мен сол
қолсұғушылықтардың алдын алу міндетін жүзеге асыруына кедергі болуы осы
саладағы қандай да болсын зерттеулердің ғылыми-тәжірибелік маңызын
жоғарылатуда.
1. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
1.1 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам және азаматтың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау қылмыстық заңның ең басты міндеті
ретінде көрініс тапқан. Бұл міндетін жүзеге асыру үшін кодекс Жеке адамға
қарсы қылмыстар деп аталатын ерекше бөлімнің 1-тарауында жеке адамға қарсы
қылмыстар қатарында адамның жеке бас бостандығына қарсы қылмыстарды да
қарастырады. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстарға адам ұрлау (125-
бап), бас бостандығынан заңсыз айыру (126-бап), психиатриялық стационарға
заңсыз орналастыру (127-бап), адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру,
сондай-ақ әкету және олардың транзиті (128-бап) жатады. Мұндай қылмыс
құрамдарының қылмыстық заңнамада орын алу тарихына үңілсек, жоғарыда
аталған адамның бостандығына қарсы жеке қылмыс құрамдарының ішінде адам
ұрлау үшін жауаптылық туралы алғашқы ескертулер әдет-ғұрып құқығы нормалары
әрекет еткен 15-ғасырдың екінші жартысында қазақ мемлекеті құрылған кезден
бергі қазақ тарихында кездеседі. Әдет құқығы нормаларына сәйкес адам ұрлау
үшін қылмыстық жазалаудың қатал шараларын қарастырылған. [1]
Мәселен, қазақтардың көне ел билеу заңы Есім
ханның Ескісі мен Қасым ханның Қасқасын жаңғыртып, бір жүйелілікте дамытқан
Тәуке ханның Жеті жарғысында кім біреудің әйелін күш қолдану арқылы еріксіз
алып қашып кеткен болса, ол өлім жазасына, ал кешірім берілген жағдайда құн
төлеп құтыла алады, ал өзін алып қашуға саналы түрде жол берген әйел сол
еркектің қолында қалдырылады, бірақ істеген қимыл-әрекеті үшін әйелдің
бұрынғы күйеуіне қалыңмал төлеп, оған қоса бір қызды қалыңмалсыз беруге
міндетті деп көрсетілген.[2]
Қазақстан территориясында адам ұрлау, ең алдымен, өзінің сипаты мен
заңнамалық бекітілуін әйел ұрлау түсінігі арқылы тапты. Қылмыстық құқық
ғылымында Т.Күлтелеев алғаш рет адам ұрлауға қазақтардың әдет-ғұрып құқығы
тұрғысынан түсіндірме берген: Некелесу үшін әйел ұрлау көне институттардың
бірі болып табылады. Ф.Энгельс көрсеткендей, әйел ұрлау жұп неке пайда
болған кезден басталады. Алғашында ол ру арасында некеге тыйым салынуына
және әйелдердің жетіспеуіне байланысты пайда болды. Кейіннен қоғамның
топтар мен страттарға бөлінуімен әйелдің қоғамдағы жағдайы ескеріле
бастады. Ақырында, қоғамда ер адам мен әйел адамның теңсіздігі қалыптасты.
Осындай теңсіздіктің нәтижесінде әйел адамда өз қалауымен өзінің физикалық
және моральдық бостандығына билік ету құқығы болмады. Ал оның тағдыры ата-
анасымен, күйеуімен не қамқоршысымен шешілді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы
бойынша әйел ұрлау, әйел зорлауға теңестірілген қатал жазалауға әкеп
соққан. Әйелді оның келісімімен не келісімінсіз, бірақ ата-анасының,
күйеуінің немесе қамқоршысының еркінсіз ұрлау отбасы-неке қатынастары
саласындағы ауыр қылмыстардың бірі болып есептелген. Қылмыстық-құқықтық
нормалар әйел адамның жеке бостандығын емес, оның ата-анасының, күйеуінің,
қамқоршысының құқықтарын қорғаған. Бұл әйелді ұрлау оның келісімімен жүзеге
асырылғанына қарамастан, жазаланатын әрекет болып табылатындығымен және
әйелді еркінен тыс, бірақ оның ата-аналарының, күйеуінің не қорғаншысының
келісімімен ұрлау қылмыс болып саналмағандығымен дәлелденеді. [3]
А.Мамутов айтып кеткендей, алып қашу немесе некелесу
мақсатымен әйел ұрлау ежелден келе жатқан дәстүр. Ол патриархалдық рулық
құрылыстың қалыптасу кезеңінде пайда болған. Бұл кезеңде алып қашу
әрқашанда қанды кекпен ұштасқан, кейіннен ол сыйлықтар түріндегі
компенсациямен, сонан соң барып ақшалай құн, төлем түрімен ауыстырылған.
Алып қашу таптық қоғамда да көбіне, қоғамның кедей бөлігінің қалыңдық үшін
құн төлеуге жағдайының жоқтығына байланысты сақталған.2
Шығыста, әсіресе біздің дәуіріміздің 7-12-
ғасырларына сәйкес келетін арабтардың басқыншылығы кездерінде әйел ұрлау
кең таралған. Бұл қазақтарға да әсер етті. Қазақ әдет-ғұрып құқығын
зерттеуші Н.Изразцов былай деп жазған: Кез келген күштеп ұрлау бүкіл руды
қорлау, масқаралау деп саналған және шабуылдармен, барымтамен, кейде тіпті
қантөгіспен ұштасып отырған: қыз құтқарылып, кек қайтарылмағанша осындай
жағдайлар орын алған. Көрініп отырғандай, бұрынырақта ұрлау әйел адамның
жеке бостандығы мен ар-намысына қол сұғушылық ретінде емес, Н.Изразцов
дұрыс байқағандай, оның ата-аналарының ар-намысына қолсұғушылық, бүкіл
рудың реніші болып саналған.
Қазақ қоғамында әйел ұрлаудың кең таралғандығының тарихи
алғышарттарын қазақ халқының өмір сүруінің экономикалық, әлеуметтік,
өнегелілік және өзге жағдайларына байланысты қарастыруға болады.
Экономикалық тұрғыдан әйел ұрлаудың себебі ретінде халықтың бір бөлігінің
әл-ауқатының материалдық жағынан жеткіліксіздігін, осының нәтижесінде
мұндай адамдардың әйел ұрлау туралы шешімге бекінетіндігін айтуға болады.
Әлеуметтік жағынан әйел
ұрлаудың кең таралуы әлеуметтік теңсіздікпен байланысты. Қоғамда көп әйел
алушылықтың кең таралуымен, қазақтардың өздерінің тұрмысы мен әлеуметтік
укладындағы әлеуметтік-демографиялық процестармен тығыз байланысты.
Өнегелілік, мораль тұрғысынан қазақтардың неке-отбасы
қатынастарында экзогамиялық рулық қарым-қатынастардың тарихи дәстүрі терең
орныққан, бұның нәтижесінде қан араластыру қазақтардың әдет-ғұрып құқығының
нормаларымен қатаң жазаланған.[4] Әйел ұрлау
үшін жауаптылықты реттеу саласындағы қазақ әдет-ғұрып құқығында бекітілген
идеялар ары қарайғы дамуын Қазақстанның Ресейге қосылуынан бастап Ресей
қылмыстық құқығында, одан кейін кеңестік қылмыстық құқықта тапты.
Ресейлік ғалым Н.С. Таганцев өз еңбегінде Ресей
құрамындағы әртүрлі елдердің , соның ішінде қазақ елінің әдет-ғұрып
құқығының империялық қылмыстық құқықпен қатар қолданғандығының дәлелі
ретінде Түркістан
өлкесін басқару туралы ережесі негізінде талдау жүргізе отырып,
қылмыстардың әртүрлі категориялары үшін жауаптылық пен жаза тағайындауда
әдет-ғұрып құқығы мен орыс қылмыстық құқығының нормаларының үйлесімділігіне
баса назар аударған. Бұдан бөлек, ол әдет-ғұрып
құқығының жеке ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Әдет-ғұрып бойынша, мәселен,
- деп жазады Н.С. Таганцев- халықтың ойынша бүкіл отбасын масқаралайтын
қылмыс жасаған жағдайда кінәліні жәбірленушінің ең жақын туысына ешқандай
сотсыз немесе істі қараусыз өлтіру тек рұқсат етіліп қоймай, міндеттелген.
Оны орындамау борышын орындамағанды сөгуге, мазаққа және сыйламаушылыққа
әкеп соғады, әсіресе егер кінәлі ауылдан басқа тыс жерге қашпаған болса.
Әдет-ғұрып құқығы бойынша еш жазалаусыз кісі өлтіруге мына жағдайларда
рұқсат етіледі: 1) әркімге өзінің қас жауын; 2) зорлықшыны, тосқауылдан
шабуыл жасаушыны, бүкіл қоғамның жауы болып есептелетін тонаушыны; 3) үй
иесіне қылмыс үстінде ұсталған ұрыны; 4) күйеуі, әкесі, баласы және ағасына
- әйелімен, қызымен, шешесімен, әпкесімен азғындықта ұсталған кез келген
адамды; 5) еркек пен еркек арасындағы қатынас үстінде ұсталғандар; 6)
жәбірленуші туыстары әйел ұрлаушыны қуғындағанда. [5]
Ары қарай Н.С. Таганцев, әдет-ғұрып құқығының ерекшеліктерін талдай
келе, былай деп жазады: Егер қалыңдықты алып қашу шынында некелік салт
болса, алып қашушыны, шын орын алған мәжбүрлеуді қоспағанда, мәжбүрлеп
ұрлауда кінәлі деп тануға болмайды, бірақ күштеу салт емес, шындығында күш
көрсету, ұрланған әйелге немесе ұрлауға кедергі келтіргендерге жарақат
келтірумен көрініс тапқан мәжбүрлеу үшін жауаптылық міндетті түрде орын
алуы тиіс.3 Қазақ әдет-ғұрып құқығында
әйел ұрлау үшін жауаптылықты регламенттеудің ерекшеліктеріне тарихи
зерттеулер жүргізген ғалымдар әйел ұрлаудың зорлауға теңестірілгеніне назар
аударады. Осылайша, профессор С.Л. Фукс жоғарыда аталған ойлар
контекстінде былай жазған: Қазақ құқығында қыз не күйеудегі әйелді
ұрлаудың зорлаудан соншалықты айырылмайтынына тоқталудың қажеттілігі жоқ.
Бұл қалым төлеуге қаражаты жоқ тұлғалардың жиі жасайтын әйел алудың осындай
тәсілінің мәнінен туындайды. Алайда, айта кететіні, әйелді оның келісімімен
не онсыз ұрлау мен ерікті әйелді ұрлау арасында айырма көрмейтін франк
құқығымен салыстырғанда, қазақ құқығы адам ұрлаудың қылмыстық-құқықтық
салдарына әсер ететін әйелдің келісімі фактісіне үлкен мән берген.
Левшиннің жазбаларындағы Тәуке хан заңдары бойынша біреудің әйелін оның
келісімінсіз ұрлаған адам құн төлеу немесе өлім жазасына кесілген. Әйелдің
келісімі болған жағдайда ұрлаушы күйеуіне қалым төлеп, яғни ұрланғанның
құнын толтырып, үстіне айыппұл ретінде қалымсыз қыз қосып беруі керек
болған. Бұл айырмашылықты ескеру , әрине франк құқығымен салыстырғанда
қазақ құқығының дамығанын көрсетеді.[6] Қазақстанның
Ресейге қосылуынан кейін 19-ғасырдағы қазақ құқығында елеулі өзгерістер
болды. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларының аясы біртіндеп тарылып, оның
орнына патшалық империя қылмыстық құқық нормаларын енгізді.
Бұл жоғарыда көрсетілгендей, А.И.
Лившиннің 1832 жылғы Қырғыз- қайсақ ордасы мен даласын бейнелеу туралы
еңбегімен расталады. Басқа бір мысал – Омбы уақытша комитетінің 1842
жылғы Қырғыз заңдары мен ережелерінің жинағында келесідей құрам
бекітілген: кім бөтен адамды ұрласа және сатса, сол өкпелі адамға бір
жарым құн төлейді [7] Ол кезеңде Қазақстан аумағында негізгі
әрекет еткен заңдар болып 1885-1903 жылғы империялық қылмыстық уложениелер
табылған, бірақ қылмыстар, соның ішінде әйел ұрлау да әлі де әдет-ғұрып
құқығы бойынша қарастырылып шешілген. Сондықтан, Ресей империясының
құрамына қосылғаннан кейін қазақ әдет-ғұрып құқығының біршама уақыт
қолданып келгеніне қарамастан, 1885 жылғы Қылмыстық және атқарушылық
жазалар туралы және 1903 жылғы Қылмыстық уложенияларын аталмыш тақырыпты
зерттеуде назардан тыс қалдыруға болмайды.
1885 жылғы уложениеде қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі
ретінде бостандықтың неғұрлым тар трактовкасы мазмұндалды. Заңсыз ұстау
мен қамау туралы деп аталатын тарауы өзінің мәні бойынша физикалық
бостандықты, яғни тұрғылықты орнын таңдау мен еркін жүріп-тұру құқықтарын
қорғауға арналған. Өз бетімен, күштеп бостандығынан айыруды қылмыс деп тани
отырып, заң шығарушы санкцияны заңсыз ұстау немесе қамаудың ұзақтығына
қарай белгілеген: бір аптаға дейін, бір аптадан үш айға дейін және үш айдан
астам уақытқа дейін. Жазаны ауырлататын мән-жайлар ретінде мыналар
белгіленген: 1) қамаудағыны қорлаумен немесе азаптаумен не өзгедей
қинаумен ұштасқан бас бостандығынан айыру; 2) ұсталғанды немесе
қамалғанды өз бетінше бас бостандығынан айырудың нәтижесінде оның ауыр
науқастануы мен қайтыс болуы. Авторлары қорқытуды тұлғаның
тәуелсіз шешім қабылдай алу мүмкіндігімен байланысты бас бостандығына қол
сұғушылықтардың бірі ретінде қарастыратын сол кездегі заң әдебиеттерімен
салыстырғанда, Уложение ондай іс-әрекет үшін жеке тарауда жауаптылық
қарастырған. Жеке тұлғалардың өмірі, денсаулығы, бас бостандығы мен ар-
намысына қарсы қылмыстардың жазаланушылығына арналған баптардан тұратын
бөлім шеңберінен тыс, сонымен бірге құлдыққа сату мен негрлерді сатуға
қатысу үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген.
Сол күйі күшіне еніп үлгермеген 1903 жылғы Қылмыстық Уложениенің
құрастырушылары бас бостандығына қарсы қылмыстарға қолсұғушылықтар шеңберін
кеңірек талқылай отырып, Жеке бостандыққа қарсы қылмыстық әрекеттер
туралы тарауды бөліп шығып, заңсыз бас бостандығынан айыру үшін жазаны
ауырлататын мән-жайлармен толықтырған, яғни жәбірленушіні психиатриялық
ауруханада орналастыру немесе притонда ұстау арқылы. Ерекше бөлімнің бұл
тарауына мыналарды да қосқан: адамды құлдыққа сату мен беру, адам ұрлау
(балаларды, кәмелетке толмағандарды, оның келісімінсіз некелесу үшін әйел
ұрлау). Бұдан басқа, бас бостандығына қарсы қылмыстар қатарына бірнәрсеге
мәжбүрлеу (мысалы, өз құқығынан бас тартуға, қылмыс жасауға, ереуілге
қатысуға және тағы басқа); өмірі немесе денсаулығынан айырамын, күш
қолданамын не мүлкін құртамын деп қорқыту, егер ондай қорқыту әрекеті
тұлғада оның шын жүзеге асу қаупін тудырса; бөтеннің ғимаратына, үй-жайына
немесе өзге де қоршалған орнына заңсыз кіру, соның ішінде түнгі кіру
(сараланған құрам түрі ретінде). Сол кездің заң әдебиетінің өзінде жеке
бостандыққа қарсы қылмыстар жүйесі туралы мұндай көзқарастар даусыз деп
қарастырылған жоқ. В.Набоковтың пікірінше, бір топқа құлдыққа сату мен
түнде бөтеннің үй-жайына өз бетінше және құпия енуді біріктіретін жүйе
түсініктерді толық шатастырғаны туралы айыптан құтыла алмайды. Алайда,
басқа да адамның бостандығына қарсы қол сұғушылықтар туралы айта келе,
авторлар әдетте онымен құлдықтан бос болуды, тұрғылықты орнын таңдау, еркін
жүріп-тұру, құқыққа сай мінез-құлықты таңдау (шешім қабылдау) бостандығын
байланыстырады.[8] Патшалық заң мен
қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларында әйел ұрлау үшін жауаптылықты
регламенттеудің нысандарының әртүрлі болуына қарамастан, қазақ әдет-ғұрып
құқығының адам ұрлау үшін қылмыстық жауаптылық мәселесесін ары қарай шешуде
құқықтық негізін қалағандығын елемеуге , еш бағалаусыз қалдыруға болмайды.2
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстан
Ресейдің құрамында болғандықтан, оның аумағында да тиісінше РСФСР БОАК
қабылдаған заңдар әрекет етті.
Алғашқы қабылданған нормативтік акт – бұл 1922 жылы 16 қабылданып, сол
жылдың 1 маусымынан бастап күшіне енген РСФСР Қылмыстық кодексі. Ол дені
сау адамды пайдакүнемдік немесе өзге де жеке ниеттермен душевнобольнойлар
ауруханасына орналастыруды алғаш рет бас бостандығынан айырудың
күшейтілген құрамы ретінде емес, жеке құрам ретінде жариялады. Сонымен
бірге, бұл кодекс жеке бостандыққа қол сұғатын қосымша үш құраммен
шектелді: 1) ұстау немесе қандай да бір жерге орналастыру арқылы жасалған
біреуді бас бостандығынан айыру; 2) адам өмірі не денсаулығына
қауіпті тәсілмен немесе қинаумен ұштасқан бас бостандығынан айыру; 3) әйел
ұрлаумен қатар, бөтеннің баласын пайдекүнемдік мақсатпен, кекшілдікпен
немесе өзге де жеке ниетпен ұрлау, жасыру немесе ауыстыру құрамдарын
қарастырған.[9] 22 қараша 1926 жылы жаңа Қылмыстық
кодекс қабылданып, 1 қаңтар 1927 жылдан бастап күшіне енгізіледі. 6 сәуір
1928 жылы кодекс Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар
туралы деп аталатын жаңа 10-тараумен толықтырылады. Соған сәйкес 197-бапта
әйелді некеге тұру мақсатымен ұрлау, ол үшін жазалау шарасы-бас
бостандығынан екі жылға дейінгі мерзімге айыру құрамы бекітілген. Ал
кодекстің 147-бабында қарастырылған біреуді бас бостандығынан заңсыз айыру
құрамына 1922 жылғы РСФСР ҚК-мен салыстырғанда жеке дербес қылмыс құрамы
болған жәбірленушінің өмірі не денсаулығына қауіпті тәсілмен немесе
қинаумен ұштасқан бас бостандығынан заңсыз күштеп айыру сараланған құрам
ретінде енгізілді.
1958 жылы қабылданған КСРО және одақтас мемлекеттердің қылмыстық заңнама
негіздері өз кезегінде бұған дейінгі 1924 жылғы КСРО және одақтас
мемлекеттердің қылмыстық заңнамасының негізгі бастамаларының орнын басып,
соның негізінде 1959 жылы 22 шілдеде ҚазССР-ның Жоғарғы Кеңесі ҚазССР-ның
Қылмыстық кодексі қабылданып, 1960 жылдың 1 сәуірінен бастап күшіне енеді.
ҚазССР ҚК-нің Жеке тұлғаның өмірі, денсаулығы, бостандығы мен ар-
намысына қарсы қылмыстар деп аталатын 3-тарауында мынандай қылмыс құрамдары
қарастырылған: 1) Әйелді оның
еркінен тыс ұрлау немесе неке жасына жетпегенді фактілік неке қатынастарына
түсуге мәжбүрлеу, үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады
(ҚазССР ҚК-нің 106-бабының 2-бөлігі). 2) Біреуді мәжбүрлеп заңсыз бас
бостандығынан айыру, бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
немесе түзеу жұмыстарына тартылады және жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығына қауіпті тәсілмен не оған дене азабын келтірумен жасалған бас
бостандығынан айыру (ҚазССР ҚК-нің 115-бабының 1,2-бөліктері).
3) Бөтеннің баласын пайдакүнемдік мақсатпен,
кекшілдікпен немесе өзге де ниеттермен ұрлау немесе ауыстыру, бес жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады (ҚазССР ҚК-нің 116-
бабы).[10] 1987жылы 5 наурызында ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің
Президиумының жарлығымен ҚазССР ҚК- не жаңа бап енгізілді. Бұл сол кездерде
қоғамда орын алып жатқан жағдайларды ескеріп жасалған шара болды, себебі
әйел мен балаларды ғана ұрлау емес, ересек адамдарды да ұрлау фактілері
көрініс тапты. Жаңа 116-баптың 1-бөлігіне сәйкес пайдакүнемдік мақсатпен,
кекшілдікпен немесе өзге де ниеттермен адам ұрлау үшін қылмыстық жауаптылық
қарастырылды. Баптың 2-бөлігімен адам ұрлаудың сараланған құрамдары үшін
ауырырақ жауаптылық белгіленді. Сараланған белгілер ретінде заң шығарушы
қайталап, алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен, маскүнеммен, нашақормен,
қоғамдық-пайдалы еңбектен жалтарған тұлғамен немесе екі не одан да көп
тұлғаға қатысты жасалған, сондай-ақ күштеумен, жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолданумен не қолданамын деп қорқытумен ұштасқан
адам ұрлауды таниды. Ал аса қауіпті рецидивистпен жасалған немесе ауыр
зардаптарға әкеп соққан, сол сияқты кәмелетке толмағанды ұрлау ерекше
сараланған белгілер болып саналады. Айта кететіні, осы аталған
Жарлықпен Қазақстанның қылмыстық заңнамасында алғаш рет кең мағынадағы
жалпы адам ұрлау үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген, яғни әйел адамды,
баланы ғана емес, ер адамды, кез келген адамды ұрлау қылмыстық жазаланатын
әрекет ретінде заңмен танылды. Ал Ресейде бұл тек 1993 жылы жүзеге асты,
яғни баланы ұрлау үшін ғана емес, кез келген адамды ұрлау үшін алғаш рет
қылмыстық жауаптылық енгізілді, және де кепілге алу құрамын қосу есебінен
бостандыққа қарсы жазаланушы әрекеттер шеңбері кеңее түсті.[11]
ҚазССР ҚК-нің 116-бабының 1-бөлігіне сәйкес адам ұрлау үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі болып адамды ұрлаудың пайдакүнемдік мақсатпен,
кекшілдікпен не өзге де ниеттермен жасалуы танылады.
Пайдакүнемдік мақсат тұлғаның қылмыс жасаудағы материалдық пайда
алуға ұмтылуымен, яғни ұрланған адамды босатқаны мен туған-туыстарына
қайтарғаны үшін құн, төлем түрінде материалдық сыйақы алуымен сипатталады.
Адамды кекшілдікпен
ұрлауда тұлғаның өзіне келтірілген ыза-ренішін кекпен қайтаруға бағыттылған
ұмтылысымен байланысты жағдайлар орын алады.
Адамды өзге де ниеттермен ұрлау бұл әрекетті
қызғаныштан, нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік, діни немесе өзге өшпенділік пен
жеккөрушілікті білдіреді.
Жоғарыда аталған ҚазССР ҚК-нің 116-бабының 2-бөлігінде көзделген
ауырлатылған белгілердің ішінде қайталап, алдын ала сөз байласқан адамдар
тобымен, екі не одан да көп тұлғаға қатысты жасалған, сондай-ақ күштеумен,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолданумен не қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан адам ұрлауды қоспағанда, сол кездегі заң
шығарушының маскүнеммен, нашақормен, қоғамдық-пайдалы еңбектен жалтарған
тұлғамен жасалған адам ұрлауды кінәні ауырлататын белгілер ретінде тану
туралы шешімі қарсылық тудырады. Яғни заң шығарушы осы арқылы қылмыстың
арнайы субъектілерінің маскүнемдер, нашақорлар және қоғамдық еңбектен
жалтарушылар сияқты жаңа категорияларын қалыптастырғаны көзге түседі.
Егер 5 наурыз 1987 жылы Қазақ ССР Жоғарғы
Кеңесінің Президиумының ҚазССР ҚК-не өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заңының қабылдану тарихына үңілсек, - деп жазады С.М. Кулушев, онда
КОКП ОК мен Қазақстан Компатриясы ОК-нің белгілі бір түрдегі саяси-
партиялық және идеологиялық ой-пікірін байқау қиын емес. Қазақстан
тарихындағы белгілі 1986 жылғы Желтоқсан оқиғаларынан кейін КОКП ОК мен
Қазақстан Компартииясының ОК мемлекеттің құқық қорғау органдары алдына Алма-
Аты қаласындағы жастар көтерілісінің салдарын жою міндеті қойылды. Партия
мен өкіметтің бұл міндетімен логикалық кезектілікте жедел түрде тиісті
заңдар қабылданды, қарастырылып отырған 5 наурыз 1987 жылғы заң солардың
бірі болып табылады.[12] ҚазССР ҚК-нің 116-бабының
жаңа редакцияда, адам ұрлау үшін жауаптылық белгілеу арқылы қабылдануы
тергеу және сот тәжірибесінде бірқатар қиындықтар туғызды, яғни бұл қылмыс
құрамдарын дұрыс саралау мен ҚазССР ҚК-нің 106-бабының 2-бөлігінде
қарастырылған әйел адамды ұрлау және 116-бапта қарастырылған адам ұрлау
құрамдарын дұрыс ажырату мәселелері бойынша. Бұл мәселе 1987 жылы 2 қазанда
қабылданған №9 ҚазССР Жоғарғы сот Пленумының Жергілікті әдет-ғұрып
сатқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы қаулысымен шешілді.
Аталған қаулының 8-бөлігінде көрсетілгендей, Соттар әйелді шын
мәнінде алып қашу мен әйелдің келісімі бойынша алып қашқандай етіп
көрсететін символдық алып қашуды ажырата білуі тиіс, символдық алып қашу-
дәстүрді сақтау және ол үйлену тойын жоралау сипатын білдіреді, ал кейбір
реттерде - әйелдің өз қалауымен некелесуіне кедергі болған ата-аналары
немесе өзге тұлғаларға қарсылық көрсету шаралары қылмыстық жазаланатын
әрекет болып табылмайды. Яғни іс бойынша әйелді ұрлау фактісін анықтауда
барлық мән-жайларды толық анықтау, ал ондай факт орын алмаған жағдайда
қылмыс оқиғасының немесе қылмыс құрамының болмауына байланысты іс жүргізуді
тоқтату міндеттеледі. Қаулының 9-бөлігіне сәйкес ҚК-тің 106-
бабының 2-бөлігінде және 116-бабында көрсетілген қылмыстарды саралаған
кезде соттар ҚК-тің 106-бабының 2-бөлігінің объектісі тек қана әйел
болатынын және оны некелесу мақсатымен алып қашатынын ескеруі қажет. Егер
әйелдің туысқандарын немесе жақын адамдарын оны босатқаны үшін ақы төлеуге
көндіру мақсатымен, не басқа бір арам пиғылмен, сондай-ақ кек алу
мақсатымен және басқа бір зұлымдық ниетпен ұрласа, мұндай іс-әрекет ҚК-тің
116-бабы бойынша саралануы тиіс.
Әйелді некелесуге, некелі жағдайда тұра беруге көндіру мақсатымен, не
әйелдің өз қалауы бойынша некелесуіне кедергі жасау мақсатымен басқа адамды
(еркекті немесе әйелді) ұрлау, ҚК-тің 106-бабының 1-бөлігінде және 116-
бабында көрсетілген қылмыстар жиынтығы бойынша саралануы тиіс. Осы
аталған қаулы әйел ұрлау мен адам ұрлау құрамдарын қылмыстың ниет-мақсаты
арқылы ажыратып, саралау қажеттігін түсіндіреді. 1959 жылғы
ҚазССР ҚК-нің 115-бабымен қарастырылып отырған біреуді бас бостандығынан
заңсыз айыру жоғарыда атап өткендей, 1926 жылғы РСФСР ҚК-дегі осы құрамның
редакциясымен толықтай сәйкес келеді. 115-баптың 1-бөлігі жай құрам –
біреуді бас бостандығынан заңсыз күштеп айыру үшін, 2-бөлігі сараланған
құрам – жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті тәсілмен немесе
азаптаумен, қинаумен ұштасқан адамды бас бостандығынан айыру үшін
қылмыстық жауаптылық көзделген. Ал көрінеу дені сау адамды психиатриялық
емханаға заңсыз орналастыру арқылы бас бостандығынан айыру үшін жауаптылық
туралы 1980 жылы 1960 жылғы РСФСР ҚК осындай баппен толықтырылмағанша,
арнайы ешнәрсе айтылған емес.[13]
1997 жылы 16 шілдеде қабылданған жаңа ҚР ҚК қылмыстық құқық
теориясында жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар қатарына енгізілген
адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, психиатриялық стационарға
заңсыз орналастыру және адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру, сондай-ақ
әкету және олардың транзиті сияқты қылмыс құрамдары үшін жауаптылық
белгілей отырып, Жеке адамға қарсы қылмыстар тарауында қарастырады.
Ресей Федерациясының жаңа Қылмыстық кодексімен салыстыратын болсақ,
оның 17-тарауы Ресей Конституциясымен қорғалатын адамның бас бостандығына
қол сұғатын бар болғаны үш қылмыс құрамын қарастырады. Бұл 126-бап адам
ұрлау, 127-бап бас бостандығынан заңсыз айыру және 128-бап психиатриялық
стационарға заңсыз орналастыру. Ресейдегідей бізде де адамның
бас бостандығы мен қол сұғылмаушылығына конституциялық құқығы 1948 жылғы
Адам құқықтары туралы декларация мен 1966 жылғы Азаматтық және саяси
құқықтар туралы халықаралық пакт сияқты халықаралық құжаттардың әсерімен
пайда болған. ҚР Конституциясының 16-бабында адамдардың жеке бостандығына
құқықтық кепілдік берілген: Әркімнің жеке бостандығына құқығы бар. Одан
бөлек, Ата Заңымыздың 21-бабына сәйкес әркімнің Қазақстан Республикасы
аумағында заңды түрде болуға, еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерін
таңдауға құқығы бар. Осындай декларативті адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жоғарыда аталған жаңа 1997 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексіне жүктелген.
1.2 Жеке адамдардың бостандығына қарсы қылмыстардың объектісі
Қылмыс объектісі - әрбір қылмыс құрамы үшін міндетті белгілер
қатарына жатады. Қылмыстың неге бағытталғанына, яғни объектісіне қарай
қылмыстық құқық қылмыстарды топтастыру мен саралау, ұқсас қылмыстарды бір-
бірінен ажырату мәселелерін дұрыс шешуге, қандай да бір шекте сол қылмыстық
іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі мен табиғатын аңғаруға болады.
Жеке адамдардың бостандығына
қарсы қылмыстардың объектісін сипаттау мәселесі, тиісінше қолсұғушылықты
объектісі бойынша саралау мәселесі де қылмыс құрамы, тиісінше қылмыстың
объектісі туралы жалпы ілімдер шеңберінде қылмыс объектісіне арналған
концептуалдық ережелер негізінде шешілуі тиіс. Бұл қазіргі уақытты орын
алған қылмыс объектісі туралы қылмыстық құқықтағы қалыптасып қалған
дәстүрлі ілімнен ерекшеленетін қылмыс объектісін өзгеше сипаттайтын жаңа
ғылыми бағыттың пайда болуымен түсіндіріледі.
Бұған дейін қылмыс объектісі ретінде дәстүрлі түрде қоғамдық
қатынастарды атаған. Әсіресе, кеңес дәуіріндегі заң әдебиеттерінде кез
келген қылмыстың объектісін қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеуді қолдану жолымен
қорғалатын қоғамдық қатынастар деп көрсетуде біркелкілік байқалады.
Мәселен, А.А.
Пионтковский, А.Н. Трайнин, Н.Д. Дурманов, Н.И. Загородников, В.Н.
Кудрявцев, Б.С.Никифоров сияқты кеңестік ғалымдардың негізгі ойы қылмыстың
объектісін заңмен қорғалатын социалистік қоғамдық қатынастар дегенге келіп
саяды. Әйгілі кеңес ғалымы А.Н.
Трайнин қылмыс объектісінің негізі болып қоғамдық қатынастар туралы
концепцияны негіздеуді жалғастырады: Кез келген қолсұғушылық билік етуші
кластың мүддесі үшін орнатылған қоғамдық қатынастар табылады.[14] Ал Н.Д.
Дурманов қылмыстарды қоғамдық қатынастарға қауіп төндіретін іс-әрекеттер
деп тану қажеттігі туралы пікірді ұстанған.2 Осының барлығы кеңес қылмыстық
құқығында қылмыс объектісін осылайша қарастырудың басымдық сипатта болғанын
дәлелдейді. 60-
жылдардағы Кеңестік қылмыстық құқығы курсы оқулығында әрбір қылмыс құрамы
белгілі бір қоғамдық қауіпті іс-әрекет туралы заңдық түсінік болып
табылатыны туралы айтылады. Алайда, қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс
құрамы осы қылмыстың объектісін сипаттайтын мәліметтерді тікелей
қамтымайтынын да ескеру қажет.3
Көп жағдайда қылмыстық-құқықтық нормалар қылмыс құрамының
объектісін сипаттайтын белгілерді қамтымайды, ал кеңестік дәуірдегі қылмыс
объектісінің қоғамдық қатынастар концепциясы қылмыс объектісінің құрамына
не кіретіні, қоғамдық қатынастарды қалай түсіндіруг болатыны туралы сұраққа
нақты жауап бере алмады. Сондықтан, қылмыс құрамының жалпы түсінігі немесе
жеке қылмыс құрамдарына тән белгілерді қарастыру кезінде қылмыс құрамының
объектісі ретінде қоғамдық қатынастарды танып қоюдың жеткіліксіздігінен
қылмыс объектісі мәселесі ғалымдардың да, тәжірибе қызметкерлерінің
арасында да қызу пікірталас тудыруда.
Қылмыстың объектісін нақтылау мақсатында профессор Б.С.
Никифоров былай деп жазады: Қоғамдық қатынастар – бұл коллективтер,
мемлекет, мемлекеттік аппарат, қарулы күштер немесе жекелеген тұлғалар
сияқты топтық орнатылымдар түріндегі, өз қызметі мен идеологиясы арқылы
белгілі бір топтардың мүдделерін білдіретін, сонымен бірге ерекше
әлеуметтік құбылыс болып табылатын, барлық жағдайда қоғамдық өмір сүру
процессі барысында адамдар арасында пайда болатын қатынастар.[15] Қоғамдық
қатынастарды нақтылау оларды жүйелеуге жол ашты. Қоғамдық қатынастар
мынадай элементтерден тұрады деп көрсетіледі: а) қоғамдық қатынастың
нақты пәні. Ол материалдық немесе материалдық емес игілік болуы мүмкін
(меншік қатынастары, адам өмірі мен денсаулығы аясындағы, экономика
саласындағы қатынастар); б) қоғамдық қатынастардың
қатысушылары, яғни арасында материалдық игіліктерге байланысты белгілі бір
қатынастар, байланыстар пайда болатын субъектілер;
в) қатысушылар арасындағы әлеуметтік байланыс.
Белгілі ресейлік ғалым А.В. Наумов қоғамдық қатынастар
концепциясын сынға ала отырып, былай деп жазады: Кеңес заң ғылымында
қылмыс объектісі дәстүрлі түрде қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық заң
арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде анықталады. Ал қоғамдық
қатынастар ретінде құқық және мораль нормаларының қорғауында болатын,
адамдар арасында олардың біріккен қызмет ету немесе қарым-қатынас жасау
процессінде туындайтын қатынастар түсініледі. Көп жағдайда қылмыс
объектісін белгілі бір анықталған қоғамдық қатынастар ретінде қарастыру
әділетті болып көрінеді. Мысалы, ұрлау, тонау және өзге де талан-тараждауда
қылмыс объектісін меншік қатынастары деп тану жағдайында. Бұл жерде шын
мәнісінде қылмыстың объектісі болып тікелей ұрланған зат емес, меншік
құқығынан, яғни мүлікті иелену, пайдалану мен билік ету құқықтарынан
туындайтын қатынастар. Алайда, бірқатар басқа жағдайларда қылмыс
объектісінің қоғамдық қатынастар теориясы іске асырылмай қалады. Әсіресе
бұл жеке адамға қарсы қылмыстарға, соның ішінде адам өлтіруге байланысты.
Адамды барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде қарастыратын
марксистік түсініктен шыға отырып, кеңестік қылмыстық құқық ғылымында кісі
өлтірудің объектісі болып адам өмірінің өзі емес, қоғамдық қатынастар
жиынтығы ғана қарастырылған.
Кісі өлтірудің объектісі ретінде адам өмірін дәл осылай түсіну адамның
биологиялық тіршілік иесі, жалпы өмірдің биологиялық құбылыс ретіндегі
құндылығын төмендетеді. Адам жеке абсолюттік құндылықтан қоғамдық
қатынастар (еңбек, қорғаныстық, отбасылық, қызметтік, меншік және т.б.)
ұстаушысына айналады, осыған байланысты қылмыстық заңмен қоғалатын қоғамдық
қатынастар ретіндегі қылмыс объектісінің теориясы жалпыға танылған әмбебап
теория деп таныла алмайды. Сондықтан, қылмыстық құқықтың классикалық және
социологиялық мектептері шегінде 19-ғасырдың аяғында қалыптасқан қылмыс
объектісінің құқықтық игіліктер теориясына оралу мүмкін боларлықтай
көрінеді. Осылайша, Р. Иеринг берген құқық анықтамасына сүйене отырып,
неміс криминалисті Ф. Лист қылмыс объектісін құқықпен қорғалатын өмірлік
мүдде ретінде анықтаған. Ұқсас көзқарасты революцияға дейінгі ресей
қылмыстық құқық ғылымының ірі өкілі Н.С. Таганцев та ұстанған. Ол қылмысты
мемлекеттің басқа шаралардың жоқ болуына байланысты қол сұғушыға
жазалаумен қорқытатын, сол елде, сол уақытта маңызды деп танылған,
нормалармен қорғалатын өмір мүддесіне қол сұғатын әрекет ретінде таниды.
Ал 19-ғасырдың ортасында, мысалы В.Д. Спасовичтың еңбектерінде классикалық
қылмыстық құқықтың шеңберінде дамытылған қылмыстық құқық теориясында қылмыс
объектісін түсіндірудің нормативтік теориясына тән қылмыс объектісін
бұзылған қылмыстық-құқықтық норма ретінде қарастыратын тар-нормативтік
мағынада түсінуден арылту Таганцевтің еңбегі болып табылады.
Қылмыс объектісі болып қылмыс нәтижесінде зардап
шеккен қоғамдық қатынастар ғана танылады, соған байланысты қылмыскер бұзған
тыйым салулардан тұратын қылмыстық құқық нормалары қылмыстың объектісі бола
алмайды. Бұған қоса, онымен бұзылған қылмыстық құқық нормасына сәйкес
қылмыскерді соттау қылмыстық-құқықтық тыйымды бұзған тұлға алдындағы сол
норманың жеңісін білдіреді. Қылмыстық құқық нормасын қылмыс объектісі
ретінде қарастыратын қылмыстық құқықтағы қылмыс объектісі туралы
нормативтік теориясы қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық-құқықтық
нормалармен қорғалатын игіліктердің (мүдделердің) нақты мазмұнынан алшақ
кетті. Таганцев қылмысты заң нормасының шынайы нақты болмысына қол сұғатын
әрекет деп анықтады. Егер осы анықтамамен автордың алдыңғы анықтамасын
салыстыратын болсақ, Таганцевтің норманың шынайы болмысында қылмыстық
қолсұғушылықтардан қылмыстық заң арқылы қорғалатын игіліктердің
(мүдделердің) шынайы мәнін көреді.
Осылайша, қылмыс объектісі ретінде қылмыстық әрекет қол
сұғатын және қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық заң арқылы қорғалатын
игіліктерді (мүдделерді) тану керек.
Алайда қандай да бір игіліктерді (мүдделерді) қылмыс объектісіне жатқызу ол
мүдделердің тек қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектілері болады дегенді
білдірмейді. Бір объектінің әртүрлі құқық салаларының нормаларымен
реттелетіні жиі кездеседі. Мысалы, меншік қатынастары, ең алдымен азаматтық
құқық нормаларымен қорғалады. Ал қылмыстық құқық қолсұғушылықтар қауіпті
болған жағдайларда ғана объектілерді өз қорғауына алады (мысалы, ұрлау,
тонау, алаяқтық, қорқытып алушылық, қарақшылық және мүлікті талан-
тараждаудың өзге түрлері). Меншікке қауіптілігі төменірек қолсұғушылықтар
азаматтық құқық нормаларымен реттеледі (мысалы, ақшалай қарызын қайтармау).
Осылайша, белгілі бір игіліктерді (мүдделерді) қылмыстық-құқықтық
қорғаудағылар категориясына жатқызу кез келген қолсұғушылықты қылмыстық
жазаланатынға айналдырмайды. Оған тек қылмыстық заңмен көзделген
қауіптілігі жоғары қолсұғушылықтар жатады.
Жаңа РФ ҚК-де қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің
иерархиясында, олардың салыстырмалы құндылығында қайта бағалау орын алғанын
айтқан жөн. 1960 жылғы РСФСР ҚК-де алдымен мемлекеттік мүдделер, кейін
тұлғаның, қоғамның мүдделері қойылған. Әрине, бұл тұлға мүдделерін
мемлекеттік, партиялық мүдделерге бағындырған тоталитаризмнің бір көрінісі
ғана. Ресей қылмыстық құқығының жалпы адамзаттық құндылықтар идеалына
оралуы қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің қалыптасқан иерархиясның
принципиалды өзгеретінін білдіреді. Демократиялық принциптерге сәйкес
қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектілері енді басқа кезектілікте
орналасады: тұлғаның мүдделері, қоғам және мемлекет мүдделері. Қылмыстық-
құқықтық қорғаудың негізіне тұлғалардың мүдделері жатқызылуы керек. Осы
мүдделерді тиімді әрі нық қорғау біруақыттақоғамдық және мемлекеттік
мүдделердің тиімді қорғалуына әрекет етеді. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың
объектілерін заңнамалық жолмен анықтау саласындағы мұндай басымдық беру
дамыған демократиялық мемлекеттердің қылмыстық кодекстерінде осы мәселенің
заңнамалық шешіміне сәйкес келеді.[16] Қазіргі қылмыстық
құқықта қылмыстың объектісін талдауды жүргізген профессор А.В. Наумовтың
көзқарасын толық етіп көрсетудің мәні қалыптасып қалған қылмыс объектісінің
қоғамдық қатынастар ретінде қарастыратын қылмыстық құқық теориясындағы
дәстүрлі ойларды қайта қараудың объективтік қажеттігінде. Мемлекетте
қоғамдық өмірдің өзгеруімен адамдық құндылықтар да өзгерді. Қоғамда болып
жатқан қылмыстық заңнаманы реформалау, қылмыстық саясатты гуманизациялау ең
алдымен жеке тұлғалардың мүддесі үшін жасалуда, соған сәйкес отандық
қылмыстық заңның құрылымы жаңаша анықталуда: ҚР ҚК-нің қылмыстың топтық
объектісі бойынша топтастырылған Ерекше бөлімі Жеке адамға қарсы қылмыстар
деп аталатын тараудан басталады, оның ішіне жеке адамның бостандығына қарсы
қылмыстар да кіргізілген. Қазақстандық заңгер-ғалымдардың
ішінде құқықтағы мүдде мәселесі де, қылмыс объектісінің құрамдас бөлігі
ретіндегі мүдденің сипаттамасы да зерттелген. Құқық мүдделер жүйесін
қорғайды, олардың жүзеге асуына көмектеседі, міне осыдан оның мүдделерге
әсері көрінеді. Қоғамдық қатынастарды реттемес бұрын, реттеудің қандай
бағытта жүруі қажеттігі, оның мақсаттары қандай екенін білу керек. Мұндай
бағыттың дұрыстығының индикаторы болып мүдделер табылады. Сондықтан да,
құқық арқылы қоғамдық қатынастарды реттей отырып, билік етуші класс құқық
арқылы қорғауды іске асыра отырып, өзінің мүдделерінің бағытын
ұстанады.[17] Ары қарай профессор Е.И. Қайыржанов мүдделерді қоғамдық
қатынастардың ішкі ядросы ретінде қарастыра отырып, былай жазады: билік
етуші топ құқықтың көмегімен адамдардың жүріс-тұрысын реттейді және оны өз
мүдделеріне бейімдейді. Мүдде түсінігі кез келген ортақ жалпы категория
ретінде нақты, арнайы белгілерді көрсеткенде де жалпы категория болып қалуы
тиіс. Әлеуметтік маңызды игілік және индивид, топ үшін объективті
қажетті және пайдалы басқа да игіліктердің анықталған жиынтығы ретінде
мүдде нақты түрде қылмыстық қолсұғушылықтардан қылмыстық-құқықтық қорғаудың
объектісі болуы мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүдде келесідей өзара
байланысты элементтерден тұруы мүмкін: 1) игілік немесе құндылықтың өзі; 2)
субъект немесе сондай игілік (құндылықтың) иесі; 3) қандай да бір игіліктің
белгілі бір субъектіге тиесілілігі арқылы көрініс табатын игілік не
құндылықтың өзінің иесіне деген қатынасы. Соңғысы, яғни құқық арқылы
мемлекет атынан рәсімделген игіліктің оның иесімен арақатынасы нақты бір
қылмыс актісі жасалғанда бұзылады.[18]
Мүдде категориясын қылмыс объектісінің құрамында
қарастыратын басқа да белгілі қылмыстық құқық өкілдері объект мәселесін
теориялық жағынан дамытуға үлес қосты. Мәселен, қылмыс объектісінің
мәселелеріне арнап монография жазған В.К. Глистин былай деп көрсетеді:
Қылмыстың объективтік мәнін түсіндіруді қылмыс арқылы бұзылған мүдделер
тарапынан қарастырудың өмір сүруге құқығы бар сияқты көрінеді. Қылмыскер
біреудің мүдделерін бұза отырып, өз мүдделері қанағаттандырады. Құқыққа
қайшы әрекетке стимулды жоя отырып немесе оның санасын өзгерту не
объектіні қылмыскер үшін стимул, объект ретінде қарастырылмайтын жағдайға
қою, яғни құқық бұзушылық ниеттерін құрту арқылы құқық бұзушының
субъективтік мүддесінің мазмұнын өзгерту қылмыстық қолсұғушылықтардан
социалистік қоғамдық қатынастарды қорғау мәселесін осы тұрғыдан шешу
қызығарлықтай. Кез келген қылмыс тұлға мен қоғам мүдделерінің қақтығысы.
Қақтығыстың осындай субстанционалдық негізін біле отырып, тұлға мүдделері
мен мемлекет үшін маңызды коллектив, топ және басқа да әлеуметтік
қауымдастық мүдделері арасындағы қайшылықтарды жоюдың дұрыс шешімін табуға
болады. Белгілі бір (барлық емес) қажеттіліктің
көрінісі және қоғамға қайшы мінез-құлыққа стимул ретінде мүдде
криминологтармен еленбей қалмауы тиіс.[19]
Ары қарай аталған еңбегінде В.К. Глистин
қылмыстық құқық функцияларының нақты бір қатынастарды қорғаудан кең
болатындықтан, қылмыстардың жекелеген түрлеріне қатысты мүдделерді зерттеу
мен топтастырудың болашағы зор болып көрінетінін көрсетеді.
Е.А. Фролов мүддені қоғамдық қатынастардың ядросы ретінде сипаттай
отырып, қолсұғушылықтан қорғауды қамтамасыз ету мәселесін шешуде
біртектілігі бойынша мүдделер жүйесін бөлген. Жеке алғанда ол: Кез келген
қоғамдық қатынастың ядросы болып табылатын әлеуметтік мүдде белгілі бір
түрде әрекет ету (еркін сайлау мен сайлану) немесе белгілі бір жағдайда
болу (өмір сүру, денсаулығын пайдалану және т.б.) мүмкіндігін сақтаудан
тұрады, - дейді.[20]
П.В. Замосковский жоғарыда аталған Б.С. Никифоровтың, А.А. Пионтковскийдің,
Е.А. Фроловтың көзқарастарын қарастыра отырып, мынандай қорытынды жасаған:
Барлық жағдайда объект ретінде нақты социалисттік қоғамдық қатынастар
немесе олардың жиынтығы мен жекелеген элементтер емес, олардың негізіндегі
мүдделер алынады. Тікелей объект мәселесін осылайша қарастыру қылмыс
объектісі болып табылатын социалистік қоғамдық қатынастардың әлеуметтік-
саяси табиғатынан да, қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерін жалпы, топтық
және тікелей деп топтастырудан да туындайды. Мұндай топтастыру қылмыстық-
құқықтық қорғаудың жалпы объектісі болып табылатын және кез келген қылмыс
жасалған жағдайда зардап шегетін социалистік қоғамдық қатынастарды нақтылау
мен жүйелендіруден басқа мақсатты көздемейді. Әртүрлі мүдделерден
тұратын тікелей объектілерден және олармен байланысты қылмыстан бітуақытта
зардап шегетін социалистік қоғамдық қатынастардан басқа, қылмыстық-құқықтық
қорғаудың кешенді (күрделі) тікелей объектілерін бөліп алу керек. Мұндай
объектілер, бір қарағанда әртүрлі қоғамдық қатынастардан тұратын болып
көрінгенімен, шын мәнісінде құндылық ретінде мазмұны бойынша бірыңғай
қажеттілікпен, олай болса бір мүддемен біріктіріледі.
Өз кезегінде қылмыстық-құқықтық қорғаудың кешенді
(күрделі) объектісі ретінде объектісі әртүрлі қоғамдық қатынастар болып
табылатын, негізінде мәні бойынша бірыңғай қажеттіліктер және соған сәйкес
келетін мүдде қарастырылатын социалистік қоғамдық қатынастарды түсіну
қажет. Мұндай игіліктер мүддені қанағаттандырудың құралы мен тәсілін,
сонымен бірге әлеуметтік қызметтің мазмұны мен сипатын анықтайды.[21]
П.В. Замосковцевтің ой қорытындысына сәйкес қылмыстық құқық
теориясында қолсұғушылық тікелей объектісін мүдде категориясымен ашылу
мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Бірақ қылмыстық заңмен қорғалатын мүдде және
қажеттіліктер белгілі бір қоғамдық қатынастардың ішіне кіреді. Сондықтан,
кез келген қылмыс адамдардың қажеттіліктері мен мүдделеріне зиян келтіре
отырып, ақырында қоғамдық қатынастарға зиянын тигізеді. Жоғарыда
айтылғандай, осы жұмыстың шеңберінде қарастырылған қылмыстың объектісін
талдауға арналған еңбектердің авторларының барлығы дерлік қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретіндегі қоғамдық қатынастар концепциясын мүлдем
терістемейді, тек оның қылмыс құрамдарының кейбірінің тікелей объектісін
анықтауда қиындықтар тұғызатынын ескертеді. Теориядағы қиындықтарды шешудің
жолы ретінде қоғамдық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде мүддені
қарастыру қажеттігі ұсынылады. Мұндай қиындықтар, әсіресе біз қарастырып
отырған тақырып та ішіне кіретін ҚР ҚК-нің Жеке адамдарға қарсы қылмыстар
тарауындағы қылмыстардың объектісін талдауда туындайды. Сондықтан, қылмыс
объектісі ретінде қоғамдық қатынастардың құрамын анықтау мен объектілерді
жалпы, топтық және тікелей деп топтастыру мәселесінің толық шешілмегені
байқалады. Көптеген ғалымдар қол
сұғушылық объектісін жалпы, топтық және тікелей деп бөлудің 1938 жылы В.Д.
Меньшагинмен жасалған жүйесін таниды, бұл қылмыс объектісін жүйелік тұрғыда
түсіндірудің әдістемелік маңыздылығымен сипатталады. Қылмыстық құқық
теориясында қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмыстық заң нормасы арқылы
қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы танылады. Ол ҚР ҚК-нің 2-бабында
көрсетілген қоғамдық маңызы жоғары қатынастар тізбегімен айқындалады: адам
мен азаматтың, құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері, меншік,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік,
қоршаған орта, мемлекеттің конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігі. Бұлардың барлығы қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде біртектес
немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастар мен мүдделер жүйесінен тұратын
топтық және нақты қоғамдық қатынас пен мүддені қарастыратын тікелей
объектілер арқылы көрініс табады. Жеке адамның бас
бостандығына қарсы қылмыстардың топтық және тікелей объектісі болып адам
және азаматтың жеке бостандығы танылады. Бостандық категориясының қылмыстық
құқық теориясында құқықтық қорғау объектісі ретінде жеткілікті дәрежеде
зерттелмегеніне, оның мәнінің әртүрлі болып ашылуына байланысты нақты
ойқорытынды жасау қиыншылық тудырады. Мәселен, жеке адамның бостандығына
қарсы қылмыстардың тікелей объектісі ретінде жеке адамның бостандығы [22],
жеке бас бостандығы [23], орналасу жерін өз қалауы бойынша таңдауы [24],
жүріп-тұру бостандығы, орнын ауыстыру мүмкіндігі ажыратылады.
Жеке бас бостандығы ретінде еркін жүріп-тұру бостандығы мен өзінің
еркін басқару бостандығы, өз орнын таңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz