Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлауды теориялық тұрғыда негіздеу
Кіріспе
1. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың теориялық негіздері
1.1 Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихы
1.2 Жасөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың әді.тәсілдік шеберлігінің даярлау мүмкіндіктері
2. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды дене даярлығы арқылы даярлаудың әдістемесі
2.1 Дзюдо күресінің әдіс.тәсілдері
2.2 Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың теориялық негіздері
1.1 Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихы
1.2 Жасөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың әді.тәсілдік шеберлігінің даярлау мүмкіндіктері
2. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды дене даярлығы арқылы даярлаудың әдістемесі
2.1 Дзюдо күресінің әдіс.тәсілдері
2.2 Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазіргі кезеңде жасөспірім дзюдошыларға заманға сай білім беріп және оларды тәжірбиелі бапкер болуға үйрету, күреспен айналысатындардың әдістерін шынықтыру, алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік талаптар мен стандартқа сай, ұлттық ерекшелікке үйлесімді бағытта дамыту жолдарын қарастыруда.
Жасөспірімдер дзюдосының бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде бәсекелестіктің артуымен сипатталады.
Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту, сонымен қатар беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің жаттығулары мен жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен кеңінен зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек. [1,2,3]. Жасөспірімдердің дене дайындығы мәселесі ғылыми және әдістемелік әдебиеттерде жетік көрсетілген. Қарастырып отырған тәжірибелер мен зерттеулердің нәтижелері бойынша әдіс-тәсілдік шеберлікті, жалпы және арнайы дене дайындығын жақсарту, еңбек қабілеттілігін арттыру, нақты жарыстарға тікелей дайындалу дзюдо күресінде спорттық нәтижелердің өсуін қамтамасыз етуде шешуші роль атқарады. Дегенмен кейде құралдар мен әдістер, жаттығу мерзімі дұрыс таңдалмайды. Көбінесе жаттықтырушылар дайындықтың нақты бір жағына әсерді қамтамасыз етіп, аталған міндеттерді сұрыптап шешуге тырысады. Жасөспірімдер жылдамдық күш жетілдіру, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, ерік-жігерлік және теориялық дайындығын ескеріп, олардың дене дайындығын нақты басқаруды қолдану, жүктемелерді тиімді бағытталуы мен көлемі бойынша түрлі сабақтардың рациональдық кезектесумен гармональдық өзара байланысы мен үйлесімділігінде қозғалыстың әдіс-тәсілдік қабілеттерді дамыту зерттеушілердің пікірінше пайдалы факторлардың бірі болып табылады.
Осыған байланысты жасөспірімдердің дене дайындығын ғылыми негіздеу мәселесі өзекті болып отыр.
Қазақстан Республикасы үшін дзюдо күресінің маңызды білім беру мәні бар. Дзюдо күресі бүкіләлемде өте беделді және олимпиадалық ойындардың бағдарламасына енген спорт түрі. Дене дамуы және тәрбиелеу құралы ретінде таралған дзюдо күресі міндетті пән ретінде, мектептік білім беру бағдарламасына көптеген елдерде кіргізілген. [13,36].
Жасөспірімдер дзюдосының бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде бәсекелестіктің артуымен сипатталады.
Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту, сонымен қатар беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің жаттығулары мен жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен кеңінен зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек. [1,2,3]. Жасөспірімдердің дене дайындығы мәселесі ғылыми және әдістемелік әдебиеттерде жетік көрсетілген. Қарастырып отырған тәжірибелер мен зерттеулердің нәтижелері бойынша әдіс-тәсілдік шеберлікті, жалпы және арнайы дене дайындығын жақсарту, еңбек қабілеттілігін арттыру, нақты жарыстарға тікелей дайындалу дзюдо күресінде спорттық нәтижелердің өсуін қамтамасыз етуде шешуші роль атқарады. Дегенмен кейде құралдар мен әдістер, жаттығу мерзімі дұрыс таңдалмайды. Көбінесе жаттықтырушылар дайындықтың нақты бір жағына әсерді қамтамасыз етіп, аталған міндеттерді сұрыптап шешуге тырысады. Жасөспірімдер жылдамдық күш жетілдіру, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, ерік-жігерлік және теориялық дайындығын ескеріп, олардың дене дайындығын нақты басқаруды қолдану, жүктемелерді тиімді бағытталуы мен көлемі бойынша түрлі сабақтардың рациональдық кезектесумен гармональдық өзара байланысы мен үйлесімділігінде қозғалыстың әдіс-тәсілдік қабілеттерді дамыту зерттеушілердің пікірінше пайдалы факторлардың бірі болып табылады.
Осыған байланысты жасөспірімдердің дене дайындығын ғылыми негіздеу мәселесі өзекті болып отыр.
Қазақстан Республикасы үшін дзюдо күресінің маңызды білім беру мәні бар. Дзюдо күресі бүкіләлемде өте беделді және олимпиадалық ойындардың бағдарламасына енген спорт түрі. Дене дамуы және тәрбиелеу құралы ретінде таралған дзюдо күресі міндетті пән ретінде, мектептік білім беру бағдарламасына көптеген елдерде кіргізілген. [13,36].
1 Қаражанов Б.Қ. Медико-биологические и психологические особенности спортивной борьбы. - Алма-Ата: Каз ИФК, 1985.- С. 15.
2 Алимханов Е.А. Балуанның дене-күш қабiлетiн арттыру.- Алматы, 2004.- Б. 9.
3 Тұрлыханов Д.Б. Отбор перспективных спортсменов и планирование учебно-тренировочного процесса в ДЮСШ и СДЮШОР.- Астана, 2002.- С 22.
4 Юсупов Х.М., Шорин Г.А. К вопросу спортивного отбора в секции борцов 1978 // Научная конференция «Управление тренировочным процессом спортсменов высшего разряда 1978».- 1978. - С.7.
5 Сиккут Т.Х. Отбор юных борцов на начальном этапе обучения // Эффективность ст. тренировку.- Тарту, 1984.- С. 55.
6 Мелихова Т.М. Организационно-методические основы технологий спортивного отбора // Теор. и пр.физ.культ.-М., 2007.- №4.- С. 32.
7 Юшков О.П. Новое в системе подготовки детей, занимающихся спортивной борьбой // Теор. и пр.физ.культ.-М.,1975. – С. 45.
8 Коджаспиров Ю.Г. Новое в методике начального обучения юных борцов // Сортивные барьба Ежегодник. - М., 1982. - №5. – С. 23.
9 Платонов К.К. Проблемы способностей. – М.: Педагогика, 1972. – С. 79.
10 Находкин В.В. Личностное становлеие юного спортсмена в процессе дифференцированного обучения и отбора // Физическая культура воспитание, образование тренера.– 2007. - №21. – С. 40
11 Попков В.Н., Захаров А.С., Малютин С.П., Фурманов Е.А. Перспективы отбора юных спортсменов в ДЮСШ // Проб. развит. физ. к. и спорт в дальном востоке. – 2001. - №23.– С. 54
12 Мемлекет басшысының 2010 жылғы 29 қаңтардағы «жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы. / Қазақстан Республикасы президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің актілер жинағы. – Астана, 2010. - №11-12.
13 «2007–2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы № 1245 қаулысы.
14 Тер-Ованесян А.А. Спорт. Физическая культура и спорт. – М., 1967. – 78 с.
15 Коц Я.М. Физиологические основы физических (двигательных) качеств // Спортивная физиология. – М.: Физкультура и спорт, 1986. – С. 53 -103.
16 Приймаков А.А., Евгеньева Л.Я. Физиологическая характеристика борьбы. – Киев, 1988. – 18 с.
17 Калачев Г.А., Муравлев В.В. Психофизиологические предпосылки успешного обучения в школе по инновационным технологиям // Социально-экономические проблемы образования в Западно-Сибирском регионе России.-Барнаул, 1995.-Т. 1. - С. 163-168.
18 Бұғыбаева С.Ж., Амангелдиева Л.М., Лесбекова Р.Б. Спорт биохимиясының неіздері. - Алматы, 2007. - 150 б.
19 Лесбекова Р.Б. Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы. - Алматы, 2008. - 200 б.
20 Аяшев А.О. Болшақ мұғалімінің тәрбие жұмысына кәсіби даярлығын дене тәрбиесінің қүралдары арқылы қалыптастыру: пед. ғыл. докт. ... автореф. - М., 1993. – 55 б.
21 Приймаков А.А., Евгеньева Л.Я. Физиологическая характеристика борьбы. – Киев, 1988. – 33 с.
22 Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы.- Алматы, 2003.- Б. 348-351.
23 Губа В.П., Никитушкин В.Г., Квашук П.В. Индивидуальные особенности юных спортсменов. – Смоленск, 1997. – 165 с.
24 Лесбекова Р.Б., Бұғыбаева С.Ж. Дәрістер курсының жинағы «Спорт физиологиясы».- Алматы, 2006.- С. 47-58.
25 Бондаревский Е.Д. Педагогические основы контроля за физической подготовленностью учащейся молодежи: автореф. ... докт. пед. наук:. - М., 1983. – 38 б.
26 Марищук В.Л., Блудов Ю.М., Плахтиенко В.А., Серова А.К. Методики психодиагностики в спорте: учебное пособие. - 2-е изд. - М.:Просвещение, 1990. – 256 с.
27 Карпман В.Л., Белоцерковский З.Б., Гудков И.И. Тестирование в спортивной медицине. – М.: ФиС, 1988. – 208 с.
28 Уилмор Дж., Костил Д. Физиология спорта. – Киев, 2001. – С.234-236.
29 Сағындықов Е.С. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1991. –175 б.
30 Болғамбаев М. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. - Алматы: Қайнар, 1983. – 86 б.
31 Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні. – Алматы, 1985.- 89 б.
32 Ботагариев Т.А. Научно-педагогическое обоснование совершенствовагия физического воспитания школьников с учетом региональных условий(на материалах Атрауской, Мангыстауской и Актюбинской областей): автореф. ... докт. пед. наук:. - Алматы, 2001. – 49 с.
33 Чумаков Е. М. 100 уроков самбо. - М.: ФАИР ПРЕСС, 2005. - 448 с.
34 Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М.: Физкультура и спорт, 1996. – 106 с.
35 Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
36 Столбова В.В. История физической культуры и спорта. – М.: Физкультура и спорт, 1983. – 359 с.
37 «Дене шынықтыру және спорт туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // Заң газеті. – 2000. – 4 б.
38 Кульназаров А.К. Об итоге выступление Казакстанской спорттивной делегаций на XXIX летних олимписких играх в Пекине // II-Междунородная научно-практическая конференция «Теория и практика физ.культуры и спорта». – Алматы, 2008. – С. 3.
39 Кошаев М.Н. Основные причины низкой социально-экономической эффективности физической культуры и спорта в Казахстане. // Теор. и пр.физ.культ.и с.- Алматы, 2008. – С. 16.
40 Афанасьева И.А. Спортивный отбор Таэквондистов с учетом их генетических особенностей тренируемости: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.04.- СПб., 2002. - С. 24.
41 Юшков О.П., Сердюк В.П. Начальное обучение в вольной борьбе (Обобщение опыта ведущих тренеров страны) // Спортиные борьба ежегодник. - М., 1982. - №5. – С.19.
42 Эренберг А. Анализ и интерпретация статических данных. – М.: Финансы и статистика, 1981. – 293 с.
43 Орехов Л.И., Караваева Е.Л., Асмолова Л.А. Мировые стандарты планирования экспериментов и статистической обработки в педагогике, психологии и физической культуре: Учебное пособие для студентов, аспирантов докторантов и преподователей кафедр педагогики психологии и физической культуры. – Алматы, КазАСТ, 2009. – 210 с.
44 Купер К. Аэробика для хорошего самочувствия. – М.: ФиС, 1989. 120 с.
45 Фишер Р.А. Статистические методы для исследователей. – М.: Госстатидат, 1958. – 154 с.
46 Иванченко Е.И. Наука о спортивном плавании: учебно-метод. пособие. – Минск, ИПП Госэкономплана РБ, 1993. – 210 с.
47 Кендалл М., Стьюарт А. Множественный статистический анализ и временные ряды. – М.: Наука, 1976. – 736 с.
48 Белорусова В.В. Принцип воспитательного обучения в тренировке юных спортсменов. - Л.: ГДОИФК им. П.Ф.Лесгафта, 1959. – 48 с.
49 Komi Р.V. Strength and power in sport. – Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1992. - Р. 112.
50 Алимханов Е. Психомоторные характеристики состояния борцов и гимнастов. // 3-Респ. науч.-практ. конф. Педагог. и методико-биологические аспекты физ. воспитания и спорт. подготовки в Кыргызстане. - Бишкек, 1995. – С.36-39.
51 Булгаков Н.Ж. Проблемы отбора в процессе многолетней тренировки. - М.: Педагогика, 1972. - 334 с.
52 Наталов Г.Г. Структурно-функциональная организация двигательной деятельности в спорте // Тезис XXVII научн. конф. КазИФК. – Алма-Ата, 1972. – С. 113-118.
53 Филин В.П. Проблема развития двигательных качеств при выполнении физических упражнений учащихся школьного возраста: автореф. ... докт. пед. наук:. - М., 1970. – 35.
54 Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. докт. ... автореф. - Алматы, 1995. – 43 б.
55 Касымбекова С.И. Научно-педагогические основы формирования физической культуры учащейся молодежи: автореф. ... докт. пед. наук:. 13.00.04. – Алматы: КазАСТ, 2002. – 44 с.
56 Сиротин О.А. Психолого-педагогические основы индивидуализации спортивной подготовки дзюдоистов. - М.:ВНИИК, 1996. - 152 с.
57 Тер-Ованесян А.А. Педагогические основы физического воспитания. - М.: Физкультура и спорт, 1978. – 206 с.
58 Платонов В.К. Подготовка квалифицированных спортсменов. - М.: ФиС, 1986. – С. 239-241.
2 Алимханов Е.А. Балуанның дене-күш қабiлетiн арттыру.- Алматы, 2004.- Б. 9.
3 Тұрлыханов Д.Б. Отбор перспективных спортсменов и планирование учебно-тренировочного процесса в ДЮСШ и СДЮШОР.- Астана, 2002.- С 22.
4 Юсупов Х.М., Шорин Г.А. К вопросу спортивного отбора в секции борцов 1978 // Научная конференция «Управление тренировочным процессом спортсменов высшего разряда 1978».- 1978. - С.7.
5 Сиккут Т.Х. Отбор юных борцов на начальном этапе обучения // Эффективность ст. тренировку.- Тарту, 1984.- С. 55.
6 Мелихова Т.М. Организационно-методические основы технологий спортивного отбора // Теор. и пр.физ.культ.-М., 2007.- №4.- С. 32.
7 Юшков О.П. Новое в системе подготовки детей, занимающихся спортивной борьбой // Теор. и пр.физ.культ.-М.,1975. – С. 45.
8 Коджаспиров Ю.Г. Новое в методике начального обучения юных борцов // Сортивные барьба Ежегодник. - М., 1982. - №5. – С. 23.
9 Платонов К.К. Проблемы способностей. – М.: Педагогика, 1972. – С. 79.
10 Находкин В.В. Личностное становлеие юного спортсмена в процессе дифференцированного обучения и отбора // Физическая культура воспитание, образование тренера.– 2007. - №21. – С. 40
11 Попков В.Н., Захаров А.С., Малютин С.П., Фурманов Е.А. Перспективы отбора юных спортсменов в ДЮСШ // Проб. развит. физ. к. и спорт в дальном востоке. – 2001. - №23.– С. 54
12 Мемлекет басшысының 2010 жылғы 29 қаңтардағы «жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы. / Қазақстан Республикасы президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің актілер жинағы. – Астана, 2010. - №11-12.
13 «2007–2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы № 1245 қаулысы.
14 Тер-Ованесян А.А. Спорт. Физическая культура и спорт. – М., 1967. – 78 с.
15 Коц Я.М. Физиологические основы физических (двигательных) качеств // Спортивная физиология. – М.: Физкультура и спорт, 1986. – С. 53 -103.
16 Приймаков А.А., Евгеньева Л.Я. Физиологическая характеристика борьбы. – Киев, 1988. – 18 с.
17 Калачев Г.А., Муравлев В.В. Психофизиологические предпосылки успешного обучения в школе по инновационным технологиям // Социально-экономические проблемы образования в Западно-Сибирском регионе России.-Барнаул, 1995.-Т. 1. - С. 163-168.
18 Бұғыбаева С.Ж., Амангелдиева Л.М., Лесбекова Р.Б. Спорт биохимиясының неіздері. - Алматы, 2007. - 150 б.
19 Лесбекова Р.Б. Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы. - Алматы, 2008. - 200 б.
20 Аяшев А.О. Болшақ мұғалімінің тәрбие жұмысына кәсіби даярлығын дене тәрбиесінің қүралдары арқылы қалыптастыру: пед. ғыл. докт. ... автореф. - М., 1993. – 55 б.
21 Приймаков А.А., Евгеньева Л.Я. Физиологическая характеристика борьбы. – Киев, 1988. – 33 с.
22 Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы.- Алматы, 2003.- Б. 348-351.
23 Губа В.П., Никитушкин В.Г., Квашук П.В. Индивидуальные особенности юных спортсменов. – Смоленск, 1997. – 165 с.
24 Лесбекова Р.Б., Бұғыбаева С.Ж. Дәрістер курсының жинағы «Спорт физиологиясы».- Алматы, 2006.- С. 47-58.
25 Бондаревский Е.Д. Педагогические основы контроля за физической подготовленностью учащейся молодежи: автореф. ... докт. пед. наук:. - М., 1983. – 38 б.
26 Марищук В.Л., Блудов Ю.М., Плахтиенко В.А., Серова А.К. Методики психодиагностики в спорте: учебное пособие. - 2-е изд. - М.:Просвещение, 1990. – 256 с.
27 Карпман В.Л., Белоцерковский З.Б., Гудков И.И. Тестирование в спортивной медицине. – М.: ФиС, 1988. – 208 с.
28 Уилмор Дж., Костил Д. Физиология спорта. – Киев, 2001. – С.234-236.
29 Сағындықов Е.С. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1991. –175 б.
30 Болғамбаев М. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. - Алматы: Қайнар, 1983. – 86 б.
31 Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні. – Алматы, 1985.- 89 б.
32 Ботагариев Т.А. Научно-педагогическое обоснование совершенствовагия физического воспитания школьников с учетом региональных условий(на материалах Атрауской, Мангыстауской и Актюбинской областей): автореф. ... докт. пед. наук:. - Алматы, 2001. – 49 с.
33 Чумаков Е. М. 100 уроков самбо. - М.: ФАИР ПРЕСС, 2005. - 448 с.
34 Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М.: Физкультура и спорт, 1996. – 106 с.
35 Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
36 Столбова В.В. История физической культуры и спорта. – М.: Физкультура и спорт, 1983. – 359 с.
37 «Дене шынықтыру және спорт туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // Заң газеті. – 2000. – 4 б.
38 Кульназаров А.К. Об итоге выступление Казакстанской спорттивной делегаций на XXIX летних олимписких играх в Пекине // II-Междунородная научно-практическая конференция «Теория и практика физ.культуры и спорта». – Алматы, 2008. – С. 3.
39 Кошаев М.Н. Основные причины низкой социально-экономической эффективности физической культуры и спорта в Казахстане. // Теор. и пр.физ.культ.и с.- Алматы, 2008. – С. 16.
40 Афанасьева И.А. Спортивный отбор Таэквондистов с учетом их генетических особенностей тренируемости: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.04.- СПб., 2002. - С. 24.
41 Юшков О.П., Сердюк В.П. Начальное обучение в вольной борьбе (Обобщение опыта ведущих тренеров страны) // Спортиные борьба ежегодник. - М., 1982. - №5. – С.19.
42 Эренберг А. Анализ и интерпретация статических данных. – М.: Финансы и статистика, 1981. – 293 с.
43 Орехов Л.И., Караваева Е.Л., Асмолова Л.А. Мировые стандарты планирования экспериментов и статистической обработки в педагогике, психологии и физической культуре: Учебное пособие для студентов, аспирантов докторантов и преподователей кафедр педагогики психологии и физической культуры. – Алматы, КазАСТ, 2009. – 210 с.
44 Купер К. Аэробика для хорошего самочувствия. – М.: ФиС, 1989. 120 с.
45 Фишер Р.А. Статистические методы для исследователей. – М.: Госстатидат, 1958. – 154 с.
46 Иванченко Е.И. Наука о спортивном плавании: учебно-метод. пособие. – Минск, ИПП Госэкономплана РБ, 1993. – 210 с.
47 Кендалл М., Стьюарт А. Множественный статистический анализ и временные ряды. – М.: Наука, 1976. – 736 с.
48 Белорусова В.В. Принцип воспитательного обучения в тренировке юных спортсменов. - Л.: ГДОИФК им. П.Ф.Лесгафта, 1959. – 48 с.
49 Komi Р.V. Strength and power in sport. – Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1992. - Р. 112.
50 Алимханов Е. Психомоторные характеристики состояния борцов и гимнастов. // 3-Респ. науч.-практ. конф. Педагог. и методико-биологические аспекты физ. воспитания и спорт. подготовки в Кыргызстане. - Бишкек, 1995. – С.36-39.
51 Булгаков Н.Ж. Проблемы отбора в процессе многолетней тренировки. - М.: Педагогика, 1972. - 334 с.
52 Наталов Г.Г. Структурно-функциональная организация двигательной деятельности в спорте // Тезис XXVII научн. конф. КазИФК. – Алма-Ата, 1972. – С. 113-118.
53 Филин В.П. Проблема развития двигательных качеств при выполнении физических упражнений учащихся школьного возраста: автореф. ... докт. пед. наук:. - М., 1970. – 35.
54 Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. докт. ... автореф. - Алматы, 1995. – 43 б.
55 Касымбекова С.И. Научно-педагогические основы формирования физической культуры учащейся молодежи: автореф. ... докт. пед. наук:. 13.00.04. – Алматы: КазАСТ, 2002. – 44 с.
56 Сиротин О.А. Психолого-педагогические основы индивидуализации спортивной подготовки дзюдоистов. - М.:ВНИИК, 1996. - 152 с.
57 Тер-Ованесян А.А. Педагогические основы физического воспитания. - М.: Физкультура и спорт, 1978. – 206 с.
58 Платонов В.К. Подготовка квалифицированных спортсменов. - М.: ФиС, 1986. – С. 239-241.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың теориялық негіздері
5
1.1 Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихы 5
1.2 Жасөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама 15
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың әді-тәсілдік шеберлігінің даярлау
мүмкіндіктері 21
2. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды дене даярлығы арқылы даярлаудың
әдістемесі 34
2.1 Дзюдо күресінің әдіс-тәсілдері 34
2.2 Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың ерекшеліктері 38
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде жасөспірім дзюдошыларға
заманға сай білім беріп және оларды тәжірбиелі бапкер болуға үйрету,
күреспен айналысатындардың әдістерін шынықтыру, алдыңғы қатарлы өркениетті
елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік талаптар мен стандартқа
сай, ұлттық ерекшелікке үйлесімді бағытта дамыту жолдарын қарастыруда.
Жасөспірімдер дзюдосының бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде
бәсекелестіктің артуымен сипатталады.
Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту, сонымен қатар
беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің жаттығулары мен
жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен кеңінен
зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде
қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне
спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек.
[1,2,3]. Жасөспірімдердің дене дайындығы мәселесі ғылыми және әдістемелік
әдебиеттерде жетік көрсетілген. Қарастырып отырған тәжірибелер мен
зерттеулердің нәтижелері бойынша әдіс-тәсілдік шеберлікті, жалпы және
арнайы дене дайындығын жақсарту, еңбек қабілеттілігін арттыру, нақты
жарыстарға тікелей дайындалу дзюдо күресінде спорттық нәтижелердің өсуін
қамтамасыз етуде шешуші роль атқарады. Дегенмен кейде құралдар мен әдістер,
жаттығу мерзімі дұрыс таңдалмайды. Көбінесе жаттықтырушылар дайындықтың
нақты бір жағына әсерді қамтамасыз етіп, аталған міндеттерді сұрыптап
шешуге тырысады. Жасөспірімдер жылдамдық күш жетілдіру, физиологиялық
және психологиялық ерекшеліктерін, ерік-жігерлік және теориялық дайындығын
ескеріп, олардың дене дайындығын нақты басқаруды қолдану, жүктемелерді
тиімді бағытталуы мен көлемі бойынша түрлі сабақтардың рациональдық
кезектесумен гармональдық өзара байланысы мен үйлесімділігінде қозғалыстың
әдіс-тәсілдік қабілеттерді дамыту зерттеушілердің пікірінше пайдалы
факторлардың бірі болып табылады.
Осыған байланысты жасөспірімдердің дене дайындығын ғылыми негіздеу
мәселесі өзекті болып отыр.
Қазақстан Республикасы үшін дзюдо күресінің маңызды білім беру мәні бар.
Дзюдо күресі бүкіләлемде өте беделді және олимпиадалық ойындардың
бағдарламасына енген спорт түрі. Дене дамуы және тәрбиелеу құралы ретінде
таралған дзюдо күресі міндетті пән ретінде, мектептік білім беру
бағдарламасына көптеген елдерде кіргізілген. [13,36].
Сонымен қатар, дзюдошы жасөспірімдердің дайындық қажеттігін жоғарлату
мен болашақ бағыттардың бірі қозғалыс әрекетін дамытудағы жеке
ерекшеліктерді есепке алып, жаттығулардың нақты бағытымен жаттығу процесін
кезеңдеп құру болып табылады. Спортшы жасөспірімдердің дене дайындығының әр
кезеңдегі тиімділік белгісі бұл спорттық жетістіктің келесі міндеттерін
тиімді шешуге септігін тигізетін және үлгілік сипаттамаларға
сәйкес келетін дене және тәсілдік дайындық деңгейі болу кажет.
Сондықтан да, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: " Жасөспірім
шақтағы дзюдошыларды даярлау тәсілдерінің ерекшеліктері " –деп, анықтауға
негіз болды.
Зерттеу нысаны: Жасөспірімдердің оқу –жаттығу процесі.
Зерттеу пәні: Дзюдо күресінің жаттығулары негізінде жасөспірімдердің
дене дайындығын жетілдіру.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлауды теориялық
тұрғыда негіздеу және әдістемелік (тәсілдік) ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
- Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихын талдау;
- Жасаөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама беру;
- Елімізде жасөспірім дзюдошыларды даярлау мүмкіндіктері айқындау;
- Дзюдо күресінің әдіс-тәсілдеріне саралау;
- Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу көздері: Спорт пен дене тәрбиесі саласындағы жетекші
теоретиктер ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар физиологиялық,
психологиялық және педагогикалық тараптан жаттығу процестерінің мәселелері
бойынша жазылған оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың теориялық негіздері
1.1 Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихы
Күрестің даму тарихы мыңжылдық деп есептейдi. Тұрақты соғыстар және
даулар ерекше өнердiң дамуына барынша мүмкiндiк туғызды ол - өзiн қорғаудың
өнері болатын. Өзiн қорғаудың әдістерін Ежелгi Мысыр, Ежелгi Римде, Индия,
Қытай және көпшiлiк басқа елдердi бiлдi.
Бұрынғы қақтығыстар да жауынгерлер қауiпті қарумен қаруланып айқасқанда
қоян-қолтық айқастар көбiнесе шайқастардың тағдырын шештi. Ежелгi Мысыр,
Римдiк империя, Грецияның тарихтары сондықтан зерттеу кезінде әр түрлі
күрес тәсілдерінің жазба деректерін табады. Қиыр шығыстың елдерiне және
Оңтүстік Шығыс Азия жауынгерлері қарумен де, қарусыз да айқастарды жеңіс
тауып отырған. [5,6].
Әр түрлі техника әдiстерiн қолданатын Ежелгi Индия болып табылады.
Төрт мың жылы бұрын протоиндияның өркениетiне үлкен табыстарының бiрі,
физикалық және рухани жүйенің дамуы йога болды.
Йога шығыстың жауынгерлiк өнерлерiнiң дамуына үлкен ықпал көрсеттi.
Йоганың цигун қытай жүйейесіндегі шығыс мектептерінде үйретілді, олар тыныс
алу жаттығуларлары. Сол тәрiздi Чань Буддасында йога дiни ұғымға ие болды.
Ежелгі үнді жазбаларында Упанишад (VIII–VI ғғ. бзд. күрестің әр түрлі
тәсілдері кездеседі. Лотос сутр әдістері топқа бөлініп соққы, лақтыруға,
басып алуға және өмірлік маңызды организмне соққы жасалуы туралы жазылған.
V–VI ғасырлары iшiнде және бұл әдістер дамыды. Жауынгерлiк
қабылдауларда жаттығу буддалық монахтардың әзiрлеудiң ажырамас бөлiгi
болды. Өзiн-өзi қорғаудағы қажеттiк шындығында биiк болды, сонымен қатар
Индияда он шақты соғысып жатқан кньяздктер. Олардың діндерінде қару ұстап
жүру тыйым салындфы, сол себепті өзін өзі қорғау деңгейі жоғары болды.
Күрестердiң шығыс түрлерiнiң даму тарихы Қытайдың өзiне тығыз
байланған. Әрине, ежелгi Қытай дене тәрбиесiнiң өз ұлттық әдiстерiн алды.
Гигиеналық сауықтыру гимнастикасы 2000 бзд жылдар бойы бар болды.
Ұлттық күрестер қалыптасты.
Атақты қытай дәрiгер Хуа III ғасырда гимнастиканың жаңа жүйесін – Бес
зверей ойынды деп аталатын жолбарыс, аю, бұғы, маймыл, құстың қозғалысына
елiктейтiн гимнастиканы шығарды. Бұл гимнастикалар қытайдың өзiн-өзi
қорғауды дамытуға үлкен үлесін қосты, у-шулардың әр түрлi стильдерiн
көрсеттi. [7,9,10].
V ғасырда, 527 шамамен жылда, бодхидхарма монах-буддист монахқауіпті
Индиядан Қытайға қауіпті және ұзақ сапар шекті. Ол шаолинь янцзының
астындағы Хуаньсiнiң провинция орналасқан ежелгi монастырьде қоныстанды.
Буддизм, бодхидхарма қытай монахтары физикалық ауыр жағдайда екенін
көріп олардың ауыр жаттығуларды орындай алмайтынын біледі. Сонда ол
монахтарға буддизмдегі дене және рухын бекіте түсті. Үндi жетекшiсi
қытайдың монахтарын йога жаттығуларына үнді гимнастикасына және қытай
әдістеріне үйретті. Кейбір деректерге сүйенсек бодхидхормой екі ежелгі
кітапта қолданылды "И-цин-цинь" және "Синь-су-цинь". Осылайша цюань-шу
қытайдың бокс стилі құрыла басталды. Цюань-шу қытай боксі у-шу қытай ұлттық
жүйесінің басты бөлігі болып саналды.
У-шу әдістері негiзгi 2 бағытта дамыды. Канг-фа - соққылар және
блоктар қарастырылды, чоу-шы көбiнесе лақтырулар басып алу және ауыртатын
әдістер қолданылды. У-шулардың дамуына негізінен дiни даосизмның ықпал
етті. Даосс монахы Чжан Саньфан (1127-1279 жылда) Оңтүстік Сун династиясын
басқарған кезде тайцзи-цюань әдәсін құрды, ол қазіргі кезде белгілі у-шу
түрлерінің бірі. Ол құс пен жыланның айқасын көріп өзінің принциптерін
құрды деген аңыз бар. Аңызда айтылғандай ол жылан мен құстың қозғалысын
қөріп отырып шегіне отырып жеңіске жетуге болатынын байқады.
У-шу XVI–XVII ғасырларында Қытайдың сыртына да таралды. У-шуларды
қабылдаулар ғасырлар жуық шамамен XVII-лердiң ортасында у-шуды Окинаваны
және Жапония қабылдады, окинава каратэсы дамуы содан байқалды.
Жапонияда жапон күресi туралы алғашқы естеліктер Нихон Соку жапон
шежірелерінде бар. Аңызда жапондықтар өздерінің аралдарын құдайды жеңіп
бірақ алғандығы туралы айтылған.
Тарихи деректерге сүйенсек дзюдоның құрылуы жапон педагогы Дзагиро
Кано есімімен тығыз байланысты.Дзюдо жапондық жауынгерлік өнердің бір түрі.
Бүгінде бүкіл әлемге тараған бұл күрес жапон тілінен аударғанда жұмсақ
жол дегенді білдіреді. Бұл өнердің авторы Күншығыс елінің даңқты
ағартушысы Дзигоро Кано. Аталмыш жаңалықтың мақсаты - өзін өзі қорғауда
дене қимылдарына аяқ-қол әрекеттерін қосып, партерде қарсыластың тепе-
теңдігіне тежеу қойып, нәтижесінде тырп еткізбей қою.
Ол 17 жасынан бастап дзю-дзюцудың әдістерін зерттейді, күрес барысында
шеберлігін шыңдаған Д. Кано қалыптасқан тұжырымын жасайды. 1982 жылы өзінің
жеке тәжірибесін ашқаннан соң, институт дзюдо Кодакон (Токиода) 5 бойы
барлық әдіс тәсілдерді сынақтан өткізеді. Дзюдода адам денсаулығына кауіпті
жарақат туғызатын, жанды нүктелерді зақымдайтын әдіс-тәсілдердін бәрін алып
тастайды. Себебі бұл жаңа әдіс Д. Каноның пікірінше бейбіт заманда өсіп
келе жатқан жас ұрпақтың денсаулығының ғана емес жан дүниесінің де
қалыптасуына да зор ықпал етуі керек. Осылайша дзюдо күрес өнері ғана емес,
үлкен спорттық бірлестікке, жастарды тәрбиелейтін тұрақты спорт түріне
айналды. Дзюдо дзю-дзюцу мектебінің мықты қарсыласына айналды. 1986 жылы
Жапон министірі арнайы ашылған бірнеше дзюдо мектептерінде
тәрбиеленушілерімен жекелеген кездесулер ұйымдастырады, оның ішінде кодокан-
дзюдо да бар. Дзигоро Кано шәкірттері 13 рет жеке кездесуде жеңімпаз
атанды, 2 рет теңбе-тең нәтиже көрсетеді.Осылайша дзюдоның қалыптасқан
тәжірибе нәтижесі жаңа бағытта дзюдоны армияда, полицияда, арнайы орта және
жоғары оқу орындарында оқыту керек деген пікір
енді толық орындала бастады.
Дзюдока (іс-тәжірибелік дзюдо) бүкіл дененің толықтай иілуін
қамтамасыз етеді. Тепе-теңдікті сақтап, дұрыс тыныс алуды басқарады. Оқушы
үнемі қырағы болып, өлі қимылдарды назардан тыс жібермеуі тиіс.
Дзюдоның техникасын оқып-үйрену дұрыс құлауды ("укэми") білуден
басталады.
Жарақат алмаудың маңызды тетіктерінің бірі – татамиде қолмен
амортизациялық алдын-ала соққы болып табылады. Алға қарай құлау кезінде
қолдың иілген бөлігі алға қарай бұрылады. Арқамен құлау кезінде шынтақ
түзеліп, денеден 45-60 градусқа алшақтайды. Бүйірмен құлауда бір қолдың
шынтағы түзеліп, екінші қол корпустан бөлініп, жоғары көтеріледі. Барлық
жағдайдайларда шынтақ татамиге бағытталып, ал саусақтар бір-біріне
нығыздалған күйінде сақталуы тиіс.
Алға қарай құлаған кезде қорғанып құлаудың екінші нұсқасы бар. Қолды
шынтақтан сәл бүгеді, саусақтарды ашады. Басты шалқайтады және бұрады. Одан
кейін, саусақтар татамиге тиген кезде, біртіндеп алдымен кеуде, одан кейін
қарын, ең соңында жамбас жерге тиеді.
Арқамен құлаған кезде, иекті кеуде тигізіп, тізелерді де барынша бүгіп
құлау керек.Бір қырмен құлаған кезде де иек кеудеге тигізіледі, аяқ
бүгіліп, тізелердің арасы ашылады.
Тұрыс.
Кез-келген техникалық тәсілдің негізі тұрыс болып табылады немесе
"сиcэй". Дененің қалыпты тұрысында ("сиcэй хонтай") – аяқ иықтың деңгейінде
болады, дененің салмағы аяқтың ұшына түседі, тізе мен иық бос ұсталады.
Қорғаныс жағдайында ("сиго хонтай") аяқтың арасы алшақ болады, салмақ
ортаға түседі, тізе бүгіліп, дене алға қарай сәл еңкейеді.
Дзюдода сондай-ақ қозғалу техникасы немесе "синтай" үлкен роль
атқарады. Негізгі тұрыс – "цуги-аси" – табанмен жұмсақ қозғалуға
негізделеді. Табандардың арасындағы ара қашықтық өзгермеуі тиіс.
Мамандардың айтуынша, нағыз дзюдо дұрыс ұстасу әдісінен ("кумиката")
басталады. Дзюдошының күртешесі самбошынікіне қарағанда, эластикалық
материалдан тілігеді, белбеуге арналған тесігі болмайды. Егер самбошының
күртешесінен ұстаған кезде, оны өзіңе қарай тарту оңай екенін байқауға
болады.
Ұстап алу.
Осы әдісті дзюдошыға қарсы қолданған кезде, ең алдымен күртеше
созылады, ал қарсыласты құлату үшін, бос аралық толық аяқталуы керек.
Дзюдо техникасының тағы бір маңызды элементтері бұрылу және айналу әдістері
("тайсабаки") мен қарсыласты құлату әдістері ("кудзуси").
Дзюдо техникасы үш бөлімге бөлінеді:
- лақтыру техникасы (нагэ-вадза),
- қапсыру техникасы (катамэ-вадза) және
- осал жерлерге соққы беру техникасы (атэми-вадза).
Дзюдодағы лақтыру тәсілдерін аяқтан шалу, жұлқа тарту, т.б. әдістермен қоса
орындауға болады және олар екіге жіктеледі:
- тік тұрып жасалатын әдістер (тати-вадза) және
- құлап бара жатып жасалатын әдістер (сутэми-вадза).
Тік тұрып жасалатын лақтыру тәсілдері де бірнеше топқа жіктеледі:
- қолмен жасалатын тәсілдер (тэ-вадза),
- жамбас буынымен жасалатын тәсілдер (коси-вадза) және
- аяқпен жасалатын тәсілдер (асивадза).
Құлап барып жасалатын тәсілдер:
- арқамен құлап бара жатып жасалатын лақтыру тәсілдері (масутэми-вадза)
және
- бір қырмен құлап бара жатып, жасалатын лақтыру тәсілдері (ёко-сутэми-
вадза).
Қапсыру техникасы (катамэ-вадза):
- қапсыра құшақтау (осаэкоми-вадза),
- қылғындыру (симэ-вадза) және
- жанға батыру тәсілдері (кансэцу-вадза).
Дененің сал нүктелеріне соққы беру техникасы (атэми-вадза) үшке бөлінеді:
- қолмен соққылау (удэ-атэ),
- аяқпен тебу (аси-атэ) и
- баспен соғу (атама-атэ)
Спорттық дзюдода соққы беруге тыйым салынған. Сондай-ақ қолмен аяқтан
қапсырып ұстау, көзді шұқу, жақты ауырту, қылғындыру сияқты әдістерге де
тыйым салынған. Партердегі күресте тек шынтаққа ғана ауырту тәсілдері
рұқсат етілген.
Дзюдода жылдамдық күш жетілдіру санасы өте маңызды және де олардың
мағынасы жыл сайын өсуде. Дзюдо да талаптың жоғарлауына байланысты ,
бұрынғы дайындық әдістері өзгеруі қажет.
Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, өзінің жоғарғы деңгейдегі дайындығын
көрсетіп. Абсолютты және шалт қимылдарды қолдануды талап етеді. Жоғары
айтылғандарға қарап, және де жекпе-жектен үдемелік сапасының қажеттілігін
бағдарлай отырып, спортшының физиологиялық сапасының дамуына қатал түрде
қарау керек. Көптеген авторлар (Б.М. Рыбалко, В.И. Рудницкий, А.Д.
Егизарян, В.В.Мороз т.т.) Былай деп санайды, жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығына әдіс таңдаудан негізіг критерий сыртық және ішкі жаттығу
жүйесінің негізгі параметрлерінің үйлесуі. Арнайы ғылыми методикалық
әдебиеттерден дзюдо күресінің жетілдіру және жылдамдық күш дайындығының
әдіс-тәсіліне көптеген көңіл бөлінген. [11,12]. Бірақта Жылдамдық –күш
жетілдіру сапасы мен Жылдамдық күш жетілдіру дайындығы, деген ұғым
кейінгі кезде ғана практикалық және теориялық түрде енген.
1 кесте – ҚР дамыған спорт түрлері арасындағы спорттық күреспен
шұғылданушылардың арасалмағы (% көрсеткіші)
ҚР барлық спорт саны Спорт Жаттығушы % Жаттық-тыру%
түрлеріспортшылар-ды шы-лардың
нің ң жалпы саны жалпы саны
саны
Олимпиадалық Ойындарға 49 179630 100 6706 100
кіретін спорт түрлері
Олимпиада Ойындарына 64 224791 100 8667 100
кірмейтін спорт түрлері
Спорттық күрес түрлері
бойынша:
a) грек-рим күресі 10121 5,6 390 5,8
ә) еркін күресі 19257 10,7 721 10,7
б) дзюдо 15642 8,7 555 8,2
в) самбо 4243 1,8 160 1,8
г) қазақ күресі 12901 5,7 475 5,4
Барлық спорттық күрес түрлерінің ҚР спортшыларының арасындағы орташа
пайыздық көрсеткіші 6,5 % тең, ал жаттықтырушы бапкерлер көрсеткіші 6,4
% тең екендігі белгілі болды.
Республика бойынша спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтар
(дзюдо, самбо және қазақ күресі түрлері) бойынша 1495 сандық көрсеткіштер
көрсетіледі (1 сурет).
Әдебиеттік зерттеу жұмыстары дзюдошылардың практикалық дайындығына
жылдамдық күш жетілдіру санасының дамуына әр түрлі жалпы әдістер және
арнайы физиологиялық дайындықтарға арналған жаттығулар қолданған. Бұл
жылдамдық күш жетілдіру сапасын жоғарлатуға, негізгі спорттық қимыл
қозғалыстардың бірге жетілуіне себепкер болады.
Басқалары былай деп санайды: көптеген жалпы дамитын жаттығулар осы нысанада
қолдануға болады.
Үшіншілер әдетте жоқ әдіс түрін дайындауды ұсынады. Н.А Ленц мынаны
белгілейді: дзюдо күресінде жылдамдық-күш басым. Осыған байланысты, осы
сапаның дамуы спорт күресінде техникалық жетілумен тығыз байланысты болуы
керек. Осы мақсатта автор арнай әдіс-дайындығын ұсынады. Б.И. Бутинко және
А.В Еганов жылдамдық күш сапасын жетілдіруге салмаққа әртүрлі ауырлық
түсіру және аз қарқыннан максималды қарқынға дейінжаттығулар орындауды
ұсынады. В.П Волковтың Н.М. Галковскийдің, А.З.Катуминнің мәліметтері
бойынша жылдамдық-күш сапасының даму жоспарында анағұрлым нәтижелі әдіс
негізгі жаттығу – дзюдошылардың ұстасуы. Авторлар тағы да дзюдода бұлшық
етке күш салуға көмегі бар арнайы жаттығулар қолдануды ұсынады. А.П Купцов
былай деп сендірген: арнайы жаттығулармен шектелу дұрыс емес, өйткені
көптеген жалпылама даму жаттығулары арнайы физиологиялық сапаның дамуына
соның ішінде жылдамдық-күш жетілдіруіне негіз болады. [13,14,15]. Оған ол:
жүгіру, секіру, басқа да спорт түрлерінің жаттығуларын жатқызған. Сонымен
қатар барлық жалпы даму жаттығулардың орындалу түрі жылдамдық-күш
жетілдіруіне пайдасын тигізуі қажет.
Г.С.Туманян Спорттық күрес атты кітабында жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығында негізгі әдістеме бағыты адамның физиологиялық қимыл-қозғалысы
үш негізге алынатын сәттен тұрады деп белгілейді.
Арнай бұлшқ ет арасынын үйлесімділігі және деңгейі;
Арнайы бұлшық ет ішіедегі үйлесімділік және деңгейі;
Бұлшық еттің бойға біткен әрекет қабілеттілігі.
Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттығуларды, немесе негізгі
жаттығуға ұқсас –арнайы және салмақ салу жаттығуларын қолданады.
Спортсмендердің шеберлігі көлемді жүктемелерден шындалады, сөйте тұра
арнайы қолданатын әдістері саналмайды В.Г Ивлев. Автордың нандыруы бойынша
жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі даму әдісі техникалық қимылы
болып табылады. Сонымен қатар екпіндігі күш әдісі және тренажерлі
құрылымдар қолдануды ұсынады.
Ю.М.Закарьянованың ойлауынша дзюдошылардың қимыл-қозғалысының жетілуі
мен дамуы бірден бір жоғарғы нәтижеге жету жағдайы және олардың даму
деңгейі көбінекей нәтижелі техно-тактикалық әдістерін үйретуге байланысты.
Сөйтіп, оптималды жұмыс кестесі құрылған жылдамды –күш жетілдіру жаттығуын
орындауы 150160 минсағатына тең.
Көптеген авторлар спортсмендердің жарылыс күшінен дамуына
Электростемулияциялық жаттығу әдісін ұсынады. Олар мынадай топтамаға
келген, төменгі және орта дәрежедегі спортсмендердің жаттығуы кезінде жалпы
қолданыстағы әдістер және тренажерлар қолдану жөнінде. Жоғарғы дәрежедегі
спортсмендердің дайындығында арнайы салмақ салу жаттығуларын орындауын
ұсынады. Жеке бағыттағы спортсмендердің техно-тактикалық әдісте белдесуіне
арнайлы физиологиялық дайындық жүйесі байқалады. Ойыншы күрескерлер
анағұрлым жоғары жылдамдық-күшбағытындағы көрсеткіштерімен дараланады.
Жылпың күрескерлер орташа күш көрсеткіштерімен және де жылм\дамдық-күш
жетілдіру дайындықтары мен анағұрлым жоғары көрсеткіштегі бағаларымен жалпы
және арнайы төзімділігі басқа топтардан жоғары.
Орташа дайындықтағыларға жылдамдық мүмкіндіктерін дамыту әдістерін
қолдануға, дзюдода жоғары деңгейдегі абсалютті бұлшық ет күші емес, аз
уақытта айтарлықтай , аз уақытта айтарлықтай бұлшық ет күшін көрсету
қабілеті маңызды.
Орташа биіктегі (тау қыраты) жағдайда өткізілетін жаттығулар жылдамдық-
күш дайындығының арнаулы көтерілуіне өз ықпалын тигізеді. Жарыс жекеп-
жектерінде жаңа үлгілердегі ереженің енгізілуі қарқындылық әкеледі. Бұл
жағдай жалпы спортшылардан макенмалды және абсалютті жарылыс күшін талап
етеді. Осыған байланысты жаттығу құралдарын дұрыс пайдалана және таңдай
білу керек. Сапаның даму деңгей бағытына қарай. Қазіргі уақытта аса
құралдардытек білу емес, сонымен қатар мақсатты бағытта пайдалана білу аса
қажет. Б.М. Рыбалко дәлелдеген, дзюдоның дүрпе бағытта жылдамдық-күш сапасы
арнайы бұлшық еттоптарынан тұрады және тиімді техникалық орындалуы
тұрғылықты көрсетеді. Сондықтан жылдамдық-күш дайндығы спортшылардың дұрыс
жаттығуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен қатар мүмкіндіктерін қысқаша
аз уақыт ішінде көре білетін қабілетінің көрінуі. Осы мақсатта Б.М Рыбалко
арнаулы жаттығуды көтергіш манекенмен орындауды ұсынады, оның ішінде
жылдамдық-күш сапасының негізі спорттәжірибесінің принципінің пайда болуына
ықпал етеді. Бұдан басқа даәртүрлі көлемді жиынтықтарда қолдану қажет,
мұның барлығы бұлшық ет топтаның арнаулы қабылдануына ықпал ету.
Сонымен қатар негізгі әдістемелік жағдай бұл жаттығулардың жүйесімен
функциясын ұқсастығын жаттығу түрлерінің элементтерімен байланыстырады.
Спорт күрестеріне негізгі мағына болып жарылыс күші саналады, оны ары қарай
дамытуға динамикалық жүйені техникалық негізін есепке ала отыру керек.
Яғни, арнаулы жылдамдық-күш қабілетінің тапсырмасы спорт қозғалысында
ерекшеліктің пайда боуын жетілдіру.
В.В.Мороз әртүрлі зерттеулер жүргізді. Соны бірі аспапты әдісті өңдеуге
арналған, арнаулы жылдамдық-күш сапасын бақылау және жеңілдігі барысында
биохимилық жүйені жүргізуді ынтайландыру.
Жылдамдық-күш мүмкіндігін үйрену барысында әдістерді тренажерде
қолдануға автор кейбір ерекшеліктерді спортшының салмақ дәрежесіне қарай
қорлданады. Осыған орай автор, арнаулы жылдамдық-күш сапасының дамуын
жоспарлаған кезде күрестерден (балуаннан) жеке қабілетінің пайда болуын
талп етеді. Құралдармен әдістердідұрыс сараптай білудегі мақсат спортшының
қабілетінің артуына себебін тигізеді. Осындай қасиеттерді дамыту үшін В.В.
Мороз арнаулы тренажерлерді пайдалануды ұсынады. Арнаулы тренажерлермен
өлшеуіш заттар негізгі дайындық жаттығулардың жиынтығы болып табылады.
Көл жылғы дайындық жоспарын жасағанда қозғалыс сапасының дауына және
қарауды ескеру қажет екенін білу керек. Жаттығу жүйесінде спортшылардың
физикалық сапасын жүргізуді дамыту қажет. Жылдамдық-күш деңгейін көтеру
барысында дзюдошыға төмендегідей арнаулы жаттығуларды орындау қажет.
Айналу әдістеме
Жылдамдық-күш бағытының құрал көлемдерінің өсуі 15 жалпы құрал арнаулы
физикалық дайындығы,спортшының физикалывқ дайындығын анағұрлым өсіреді.
Жылдамдық-күш сапасын сонымен қатар жаттығу жиынтықтарын қолдануға болады,
күресте маңызды сапаменқасиет эквиваленттігінің пайда болуы аса негізді,
(айналу машығында күрделі
жаттығу, резина амортизаторымен жаттығу, ұрмалы әдіс және басқалар)
Сонымен ғылыми – әдістеме әдебиеттерінің зерттеулері спортсмендердің
жылдамдық – күш жетілдінуін дамыту проблемасы көптеген авторлардың зерттеу
тақырыбы екенің көретті. Солардің көбі спортта жоғарғы нәтиже көрсетуде
соның ішінде дзюдода спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдіру сапасының
даму деңгейіне байланысты деген қорытынды келеді.
Осы әдебиет негіздеріне сүйене отырып, спортсмендердің жылдамдық – күш
дамыту дайындығы жаттығу процессінің дұрыс өтүіне байланысты екеніне көз
жеткіземіз. Сондықтан да жылдамдық – күш жетілдіру дайындығы нысаналы
бағытта өтеді.
Әдебиет зерттеулерінен жылдамдық – күш санасының дамуына әр түрлі
жалпы және арнайы дайындық жаттығулар түрі қолданылады. Жылдамдық – күш
жетілдіру дайындығының деңгейін спортсмендердің негізгі жаттығуларды
максималды шапшаңдықпен орындағанында едәуір жоғарылайды. Осы сапаның
нәтижелі әдісі – арнайы жаттығуларға бұлшық ет жүйесінің күш салу түрі
дзюдо қимылдарына жақын жаттығулар болып табылады.
Қазіргі кезде педагогикалық іс – тәжірибесінде кең жайынған –
жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы спортсмендердің әдетте жоқ әдістер
қолдануында. Оған мыналарды жатқызуға болады. Әртүрлі тренажерлік
құрылымдарды, және орташа таулық жағдай, электростимуляциялық әдістер және
т.т. Әдебиет зерттеулері жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының
рационализаторлық әдістерумен тәсілдері екі түрлі тығыз байланысқан
бағытта.
Біреуі жалпы алынған дайындық әдісін рационалда түрде пайдалануға және
таңдауға байланысты. Осы екі бағыт жекеше түрде емес, комплексті түрде
бірін – бірі толықтыру арқылы әсер етеді. Спортсмендердің жылдамдық – күш
сапасының жетілуіне әдебиет зерттеулері көптеген факторларды есепке алады –
арнайы спорт түрі, жасы және мамандығы, және де тағы басқа белгілері.
Дзюдоға арналған әдебиет зерттеулері және басқа күрес түрінің
әдебиеттерінің зерттеулері бойынша жылдамдық – күш желілдіру дайындығының
арнайы жаттықтыру бағдарламасын орындауда және техникалық арсеналының
байланысы жоқ. Алайда В.С. Дахновскийдің және С.С. Лещенконың кітаптарында
мынадай ақпарат бар: күрескердің техникалық арсеналының ерекшілігімен және
жеке бұлшық ет тобының күштілік төзімділігінің арасында тәуелділік бар:
неғурлым жоғарғы көрсеткіш негізгі жүктеме орындайтын бұлшық еттерде
белгіленген.
Практикалық жұмыстарды зерттей келе күресте жылдамдық – күш жетілдуру
бағытында мынаны анықтадық дзюдода әдетте ұйымдастыратын жылдамдық – күш
жетілдіру жаттығуларын қолдану сақталған. А.Ф. Шариповтің ойынша бұндай
жағдай өту және қайта құрұ кезеңінде жылдық айналымда болуы мүмкін. Ал
базалық кезеңде жарыс уақытында тұндай құрылысқа рұқсат жоқ, ойткені
жоғарғы спорт нәтижесін орташа жылдамдық – күш сапасының даму потенциалында
болмайды. [14,15].
Үлкен пайда жылдамдық – күш жетілдіру жұмысында арнайы бағытта қолдану
дейді В.С. Дахновский.
Сонымен қатар жәй салмақ қосу жаттығулары емес, өзінің таңдаған
әдістерне ұқсас жаттығулар қолдану керек. Әр түрлі салмақ қосу, эспандер,
резина жгутын, қолдану және де әр салмақтағы қарсылас (партнермен) пен
жаттығулар жасау.
Жақсы нәтижені айналмалы дайындықтан, әсіресе қарсыласпен дайындалу,
арқылы жылдамдық – күш жетілдіру сапасының басымырақ даму бағытында алуға
болады.
Кейбір әдістемелік үйлестіру жаспарылық жаттығу үрдісіндегі спортшының
жылдамдық – күш дайындығының әртүрлі салмақтағы мінездемесі. Дене
тәрбиесінің теория және әдістемедегі зерттеуге арналған проблемаларды спорт
шеберлігін жан – жақты жетілдіру саласындағы зерттеулер өте көп. Бірақта
әдістемелік үйлестіру саны жылдамжық – күш дайындығында елеулі түрде тек
қойынған. Көптеген авторлар мынадай байламды айтады. Спортшылардың әртүрлі
деңгейдегі салмақ дәрежелерінің бірдей еместігіне қарай олардың физиканың
қасиетінің денгейі де, әртүрлі болады. Өз кеңесінде осылардың
дифференциалды үйлестіруді жаттығу барысындағы құрылымға жоспарлау керек.
Басқа спорт түрлеріндегі зерттеулердің көрсеткені спортшылардың салмақ
дәрежесінің әртүрлі екендігін көрсетеді. Осы гипотеза көптеген авторлардың
спортшылардың жекеше және көпше түрде үйледіруіне арналған эксперимент
дәлелдеді, яғни салмақ деңгейін жетілдіру мақсатында олардың күшті
басымдылық қабілетіне қарай жетілді.
Қазіргі таңда спорт күресінде көптеген эксперименттін зерттеулер
күресперлердің әртүрлі салмақ дәрежесіне қарай қолданылып келеді. Осындай
зерттеулер Б.З. Сокян көрсетті, жаттығып жүрген спортшылардың салмақ
дәрежелері әртүрлі. Қолданылап жүрген жаттығу түрлері спортшылардың орта
салмақта өсуі (он екі) 12 жеңіл атлетикадағылар 5 (бес) ол ауыр
салмақтағыларда 6 (алты) физикалық дайындық көрсеткіші болып табылады.
Осыған байланысты автор мынадай ұсылас береді, оқу – жаттығу жүйесін
спортшалардың топтарың біріктібу, салмақ дәріжесіне қарай әртүрлі
құралдармен жаттығу әдістерін қолдану керек. Сонымен қатар автор үш салмақ
тобының физикалық дайындық жүйесінің әртүрлі деңгейде екендігін анықтады.
Атап айтқанда автордың қойған бағыты, әр салмақ топтарының ішінен әртүрлі
сондардың бөлініп шығуын ақпараттық тест дәрежесінен физикалық дайындықтың
әртүрлігі көрінеді.
Оның үстіне осы қойылған физикалық дайындық орнаулы қойылған
көрсеткіштен үш салмақ топтартыдағы күрескерлер ешқандай ортақ нәтиже
болған жоқ. Бұдан басқа, Б.З.Сокян салмақ дәрежесінің өсуіне қарай
күрескерлердің арнаулы төзімділік деңгейі төмендейді, мұның бәрі сондық
түрде өткізіліп жүрген техника – тактикалық шараларда анықталып жүр. Осыған
күш болатын мәселе күрестердің денесінің салмағының өсуі жаттығуларда күш
пен төзімділігінің төмендеуін көрсетеді.
Г.М. Грузныхтың эксперименталдың жұмысын қойылған даму әдістемесі
спортшылардың әртүрлі салмақ дәжіресінде төзімділіктері бірдей болмау
керек. Бірқалыпты жаттығудағы жүрек соғысының минутына 150, күрескерлердің
жеңіл және ауыр салмақты автор былай деп қорытындылайты, аса үлкен өзгеріс
аэробты жұмыс қабілетінде ауыр салмақтағы факторда шықты, ал өз өзгеріс
жеңіл салмақтыларда шақты.
Мұнымен көрсетілген байланыс жаттығу кестесінде әдістің мағурлып
көтерілуіне спортшылық деп салмағының мүмкіндігі болып табылады. Жеңіл
салмақтағыларға жоғары пульстері өренессалмағының аэробтық
жұмысқатілдірінің көтерілуін мақсатты түрде білуі керек. Э.Г. Мартиросов,
Г.С. Туманян Зерттеулерімен қойылған күрескерлердің әртүрлі сымақтағы
анаэробтық ойырмашылығы. Бұл морфофункционалдық көрсеткіштің жиынтығы.
Сонымен қатар макималды аэроб және анаэробтық мүмкіндіктердің ауыр
салмақтағы спортшылар жеңіл салмақтылардың анағурсым артта қалады.
Бұл функциональдық қабілеттің төмендеуі тығық жұмыстарда жарамайық (әлсіз)
екендікті бағалайды.Сондықтан спортшылардың анағұрлым әсері жаттығулардағы
жұмыс қабілетінің пайда болуына морфологиялық негіздердің әсері болғанын
авторлардың зерттеулері көрсетті.
Ғаламдық түрдегі (глобальный) жаттығулар орындауда көп – көрім салмағы
мен бойы бар спорсмепндердік жұмыс істеу қабілеті нашар болады. Осының өзі
өте төмен аэробалық және анаэробалық қабілет деігейін көрсетеді.
Г.С. Туманянның зерттеулері қайта құрұ динамикасы 6 минуттық субмаксималды
сынаудан және әр түрлі көп салмақтағы спортсмендердің өз ерекшіліктері бар.
Ауыр салмақтағы спортсмендерге көп уақыт қалпына келуіне кетеді, жеңіл
салмақтағыларға қарағанда уақыттары созылып кетеді. Авторлар мынаны
белгілеген: жеңіл слмақтағы спортсмендердің энергетикалық қоры аз, ал
жаттығуы жоғары.
Сондықтан да оларға жүктемені орташа және ауыр салмақтағы спортсмендерге
қарағанда ауқытты аз, бірақ қарқынды түрін ұсынады.
Сонымен қатар ауыр салмақтылардың май салмағы жоғары болып келеді.
Қарқындылығы және ұзақтығы жеңіл салмақтағыларға қарағанда төмен болу
керек.
Көптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендердің бойы мен салмағы
баршылық болып тұрған түрнде авторлар көбінекей функционалды көрсеткіштерін
қолданады, жүрек – қан – тамырын және демалу жүйесінің аранайы төзімділік
түрін айырады.
Көптеген зерттеулердің Б.М. Рыбалко (, В.М. Зациорский, Г.С. Гуманян, В.С.
Дахновскийлердің көрсеткені салмақтың көбейгеніне байланысты спортсменнің
абсолютті күні жетілдіру мүмкіндігі артады.
Салыстырмалы күш көрсеткіштері (абсолютті күштің салмаққа қатысы)
азаяды. Күштілік және жылдамдық – күшжетілдіру дайындығы морфологиялық
белгілердің диаметралды қарама қацйшылық тәуелділігін көрсетеді. Егер де
спортсмендердің денесінің өсуіне байланысты меншікті – күш көрсеткіштері.
Өссе, онда жылдамдық – күші төмендейді. Жеңіл салмақтағы спортсмендердің
ауыр салмақтағларға қарағанда жылдамдық – күш сапа деңгейгі қимыл –
қозғалыста әлдеқайда жоғары болмақ.
Жеңіл салмақтағы спортсмендер өзгерінің орта және ауыр салмақтағы
коллегаларына қарағанда жылдамдық күштерінің өсуі нөлден максимумға дейін
басым болады. Тағы да басқа зерттеу түрлері бар, әр түрлі салмақтағы
спортсмендердің еспеке алыну маңызын есте сақтау. Осы әдебиет негізіне
сүйене отырып мынадан тұжырымға келуге болады: спортсменнің дене салмағы
физиологиялық сапасын есте сақтауып көрсетеді, жылдамдық – күш жетілдіру,
әр түрлі ағза жүйесінің морфофункционалды жағдайын және де басқа
көрсеткіштеріне ықпал етуін.
Соныменен, бой – салмақ көрсеткіштері спортсменнің жеке өзгешелігінің
маңызы болып табылады, көптеген авторлардың ойынша байындық процессін
ұйымдастыруда, жоспарлауда есте сақтау қажет. Осы проблемалар әсіресе мына
спорт түрлерінде қатты қадағаланған жылдамдық – күш жетілдіру дайындығында
дифференционалды бағдарлама болу керек. Бұл қаралып жатқан проблеманың
маңызы осы уақытқа дейінгі жоспарлануы және барлық салмақтағы
спортсмендердің жалпы жүйедегі дайындық процессінің өтүй.
Бір сөзбен айтқанда әдебиет зерттеулері негізгі физиологиялық
дайындығының жетілуін айқын көсетеді.
Көптеген күреске байланысты зерттеулер күштің жетілуіне, төзімділігінде,
және де басқа физиологиялық дайындықтарына арналған. Бірақта спорт
дайндығында тікелей әдіс – тәсілдерді қолданатын, жылдамдық – күш жетілдіру
сапасын дамыту бағытындағы жұмыстар бар.
2. Жасөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама
Қазіргі уақытта, спортшыларға қойылатын талаптардың үнемі жоғарылап
отыруы жағдайында әлемдік спорттық жетістіктердің жоғары деңгейі жағдайында
дарынды, талантты жастарды іздеудің маңызы артып отыр.
Жоғары спортық жетістіктерге, әсіресе халықаралық рекордтардан асып
түсу тек қана нақты бір спорт түріне және спорттық қызметке арнайы
қабілеттердің болуы жағдайында ғана мүмкін екендігін зерттеулер көрсетеді
[16,17,18].
Бұдан келіп тек қана іріктеу қажеттігі ғана емес, қимыл-қозғалыстағы
функционалды және психологиялық қабілет жағынан алғанда дарынды, өзінің
дарындылығы есебінен қарқынды шынықтыруларға денсаулығына нұқсан келтірмей
төтеп беретін, сондай-ақ, тосын жағдайларда жоғары нәтижелер көрсете алатын
жас спортшыларды іріктеу мен мақсатты іздестіру қажеттігі туындайды.
Спорттық дарындылық берліген спорт түріне қатысты қимыл-қозғалысты,
функционалды және психологиялық қасиеттердің үйлесімділігі мен спортшыны
шынықтыру барысында осы қасиеттерді тез, әрі тиімді дамыта алу қабілетінің
үйлесімділігі ретінде беріледі. Мұнда міндетті факторлар ретінде арнайы
морфологиялық түр, сондай-ақ, денсаулықтың жақсы және өте жақсы күйі
кіреді. Сонымен бірге, тым талантты берілген спорт түріне қатысты
қабілеттердің барлығы бойынан табылатын адамдар кемде-кем кездеседі.
Спорттық таланттарды іздестірудің күрделілігін Н.Ж.Булгакова өз
еңбектерінде айқын келтіреді. Мысалы, біз ұзын бойлы және шапшаң жас адамды
іздестіреміз делік. Ұзын бойлы деп өзіндік жас ерекшелікті-жыныстық
топтағы ең ұзын адамдардың 1% құрайды, бұл деген сөз мұндай адамды табу
мүмкіндігі 1100 тең. Тура осы талаптар шапшаңдықтың жоғары деңгейлі
қасиеті бар адамға қойылады. Бұл жағдайда үлкен өлшемді және жоғары
шапшаңдықты адамды табу мүмкіндігі 110000 құрайды. Егре іріктеу кезіндеге
дене сапаларына тағы да төзімділікті немесе ептілікті қосатын болсақ,
мұндай
адамды табу мүмкіндігі миллионнан біреу болады [19].
Жас спортшыларды іріктеу бойынша тәжірибелік жұмыстарда, тәртіп бойынша
дарындылыққа толыққанды сәйкес келу үшін міндетті түрде бірдеңе жетіспей
тұратын балалар кездеседі, осыған байланысты берілген бір спорт түрімен
мамандандырылуы үшін қарсыға қарағанда иә басым болып тұратын жас
таланттарды іздестіруге талпынамыз.
Сондықтан, іріктеу кезінде, әсіресе оның бастапқы кезеңінде берілген
спорт түрімен шұғылдануы үшін түпкілікті тұжырымдама немесе оның
болашақтан үміт күттіретіндігі жайлы болжам жасау үшін міндетті түрде жас
спортшылардың морфологиялық, функционалды және психологиялық қасиеттеріне
бағалама бергенде кешенді тәсіл қолданылуы қажет [20,21,22].
Осы тұрғыдан алғанда, спорттық іріктеу бір қайтармыды іс-шара емес,
жас берілген спорт түрінде жетістіктерге жете алуы үшін спортшылрадың
бойындағы қабілеттерді айқындаудың көпжылдық, көпкезеңді үдерісі қажет.
Бұл жерде балалардың қандай да бір спорт түрімен шұғылдану үшін тіимді
спорттық бағдарлануының және біршама дарынды жас спортшыларды спорттық
жетілудің түрлі кезеңдерінде кезең-кезеңімен іріктеудің маңызы үлкен.
Балаға қандай да бір спорт түрімен шұғылдануды ұсыну үшін, ең аладымен
оның бойындағы қабілеттері мен қасиеттерін нақты тани білу қажет. Сондықтан
іріктеудің мәні де спортқа жаңа келушілердің бойындағы берілген спорт
түріне қатысты және осы спорт түрінде жетістіктерді қамтамасыз ететін
қабілеттерін уақытылы және дұрыс анықтау қажет. Адамның дамуы генетикалық
және әлеуеметтік факторладың әсерінен жүреді.
Адамның келешегі, нышандары жеке тұлғаның ықтимал мүмкіндіктерін алдын-
ала анықтайтын тұқым қуалай берілген қасиеттері. Тұқым қуалаушылықтың
негізін балаларына ата-аналарынан берілетін генетикалық ақпарат құрайды.
Генетикалық факторлар ықтимал мүмкіндіктерді анықтайды. Бірақ, ешбір
ықтимал мүмкіндіктер ағзаның қоршаған ортамен қарым-қатынасынсыз, тәрбиелеу
және үйрету сияқты әлеуметтік әсерлерінсіз ашылуы мүмкін емес. Жеке
тұлғаның тұқымқуалаушылық пен қоршаған орта факторларының әсері нәтижесінде
қалыптасқан қасиеттер жиынтығы қабілет деп аталады.
Сонымен, қабілеттердің негізін барлық уақытта табиғи нышандар құрайды,
бірақ ол тек қабілеттердің негізі болып табылады да, оларға міндетті түрде
қол жетекізуге кепілдік бере алмайды. Табиғи дарындылыққа жетістік емес,
тек қана оған жету мүмкіндігі тәуелді болады. Белгілі бір қабілетке бұл
тұрғыдан қарастырғанда шынықтыру және адамның жеке басылық ерекешліктеріне
сай келетін қандай да бір қызметінде жетістігі есебінен қол жетеді.
Бірдейнышандар негізінде түрлі қабілеттерге қол жеткізуге болады, сондай-
ақ, тең қабілеттер түрлі нышандар негізінде қалыптасуы мүмкін.
Жеке тұлғаның тұқымқуалай берілген, туа біткен нышандары жасырын болады
және олардың өзгертілуі қиын болады, сонымен қатар оларға қоршаған орта,
шынықтыру әдістерінің әсері де шамалы болады. Морфологиялық, психологиялық-
физиологиялық және қимыл өлшемдерінің басым бөлігі біршама генетикалық
бақылауда болады. Басқа, әлеуемттік салаға қатысты қасиеттер, мыслаы, еңбек
сүйгіштік, саналылық тәрбиелеуге бейім болып, педагогикалық әсердің маңызды
объектісі болып табылады.
Түрлі жас кезеңдерінде тұқымқуалай берілген және әлеуметтік
факторлардың спорттық қабілеттеріне ықпал ету өзгеріп отыратындығы
қызығушылық туындатады. Қаншалықты жас өскен сайын, соншалықты шынықтырудың
қолданбалы құралдары мен әдістері арқылы спорттық қабілеттер дамуының
тиімділігіне педагогикалық әсер ету үлесі аз болады; 16-17 жаста шынықтыру
әдістемесі генетикалық шектеу ықпалына түсіп қалады.
Сонымен, спорттық қабілеттерді қалыптастырудағы тәрбиелеу мен үйрету
туралы көзқарас қалыптаса қоймады. Спортшыларды іріктеу мен тәрбиелеуде
бірқатар қателіктер тұқмықуалаушылық факторларды есепке алмағындықтан
жіберіледі. Мысалы, жеткілікті дәрежеде еңбек сүйгіштіктің дарынды
нышандары бойында жоқ спортқа шын берілген жасөспірім спорттық шеберлікке
жетуге жан-тәнімен ұмтылады. Керемет ерік-күші бар спортшы шынықтыру
жұмысының қатаң шеберінен шықпай, басқалар қатарлы нормативтер мен
дәрежелерді орындап жүреді. Бірақ бұл ұзаққа созылмайды. Жүйке немесе жүрек-
тамыр жүйелеріндегі ауытқулы өзгерістер нәтижесінде ол қатардан шығып
қалып, спорттан қол үзеді.
Генетикалық фактордың маңызыдылығын мойындай отырып, сыртқы орта мен
әлеуметтік әсерлерді жоққа шығаруға болмайды. Ғылыми дәледенген мәселе –
генетикалық ақпарат қабілет арқылы тек қана сондай жағдайда жүзеге
асырылады, егер ол әрбір жас кезеңінде нақты бір қоршаған орта
жағдайларымен, ағзаның берілген жас кезеңіндегі дамуына сай морфологиялық
және фукнционалды өзгшерістерімен сәйкестендірілсе ғана. Ағзаның жас
ерекшелігі бойынша мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтін сыртқы орта факторлары
ағза резервтерін тиімді қолдануға мүмкіндік бермейді [23, 24, 25].
Шынықтырудың қолданылымдағы құралдары мен әдістері жас спортшылардың
тұқымқуалай берліген қабілеттерін бекітуі қажет.
Іріктеу мәселесі спорттық қабілеттерді болжаумен тығыз байланыста
болады. Жас сортшылар санына қатысты ұзақ уақытты болжам жасау осы жасқа
тиімді жоағры спорттық нәтижелерге жетуді қамтамасыз ететін, ықтимал
қабілеттерді анықтаумен байланысты. Жас спортшылардың мүмкіндіктерін болжау
күрделілігі спорттық жетістіктер өсімі оларда ағзаның қалыптасуының әлі
аяқтала қоймаған жағдайында жүретіндігімен байланысты.
Спорттық қабілеттердің болжамының сәтті жүргізілуі зерттелінуші
көрсеткіштерді зерттеудің тұрақтылығы негізінде жүзеге асырылады. Мысалы, 8
жасар балалар тобында бойларының ұзындығын, күшін, төзімділігін анықтадық.
Он жылдан кейін оларды қандай өзгерістер болуы мүмкін: осы көрсеткіштер
жоғары деңгейде қалып қояды ма, күштілер мен төзімділер өз қатарларының
алдындағы басымдылығн сақтап қала алады ма? Егер, басымыдылқ сақталынып
қалса, бұл көрсеткіштер баланың ағзасының дамуы барысында тұрақты
болғандығы және олар болжамды мәнді болып келеді. Егер, басымдылық
сақталынбаса, сенімді болжам жасау мүмкін емес болғаны және берілген
көрсеткіштер іріктеу кезінде көрсеткіш ретінде қолданыла алмайды.
Сонымен, бастапқы көрсеткіштермен соңғы, түпкілікті көрсеткіштерді
анықтауды, ең алдымен жасырын белгілерге бағдарлану қажет, өйткені
генетеиаклық шектелген қасиеттер нашар өзгертіледі. Осы белгілер спорттық
шеберлік өсімін шектеп, жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді, болжам жасау
мен іріктеу үшін құндылығы зор.
Сенімді болжам жасау үшін көрсеткіштердің тек қана бастапқы деңгейін
ғана ескеріп қоймай, олардың 1-1,5 жылдық сабақ бойғы өсім қарқынын есепке
алу қажет.
Көрсеткіштердің бастапқы деңгейі мен өсу қарқыны жас спортшылардың тек
қана төлқұжатты жасына емес, биологиялық жасына да тәуелді. Баяу жетілетін
жас спортшыларда (ретарданттарда) тез өсетін балалармен салыстырғанда
көрсеткіштердің бастапқы деңгейі мен өсім қарқыны аз. Мұның әсіресе
пубертанттық кезеңде, яғни жыныстық жетілу кезеңінде (12-15 жас) маңызы
зор. Бұл кезеңге ішкі секреция бездерінің қызметінде қайта құрылымды, ағза
қызметтерінің нейрогуморальды реттелуінде өзгерістер жүреді, дене өлшемдері
(бойы, салмағы, аяқ-қолдар мөлшерінің ара қатысы) күрт өседі. Осыған
байланысты, осы жаста қимылдар бағдарын анықтайтын биодинамикалық өлшемдер
қатысы уақытша өзгеруіп, жұмысқа қабілеттіліктің өсім ырғағы баяулауы
мүмкін. Сондықтан бұл кезеңде дене қабілеттерін болжау қиын жүреді және
генетикалық тұрақты белгілер бойынша сенімсіз болады. Болжамның маңызды
көрсеткіші-спорттық жүктемелер берілуінен кейінгі қалпына келу
үдерістерінің динамикасы мен сипатын зерттеу болып табылады. Спорттық
шеберлік шыңдарына қол жеткізіп жүрген жас спортшылар қалпына келудің тез
жүруімен сипатталады. Олай болса, тиімді қалпына келу қабілеті жасырын
белгі болып табылады, яғни генетикалық қалыптасқан фактор болып табылады,
яғни тіршілікті қамтамасыз ететін маңызды жүйелердің үйлесімді қызметін
айқындайды. Жас спортшыларды іріктеу көпжылдық үрдіс ретінде спорттық
ізбасарларды көпжылдық дайындау жүйесімен тығыз байланысты. Спортшы
ізбасарлар – адамның мүмкіндігі болып табылады.
Спорт ізбасарлар дегеніміз – спорттық шеберліктің нақты бір деңгейіне
қол жеткізген және спорттық нәтижелердің ары қарайғы ізбасарлықты өсімін
қамтамасыз ететін оқу-әдістемелік түрлерімен (мамандандырылған сыныптар,
балалармен жасөспірімдер спорт мектептері, спорттық мамандандырылған
интернаттар, Олимпиадалық дайындық орталықтары) қамтылған спортшылар саны.
Ықтимал ізбасар – балалармен жасөспірімдер спорт мектебінде, спорттық
мамандандырылған интернаттарда т.б. қандай да бір спорт түрімен шұғылданушы
жас спортшылардың санымен анықталады.
Жақын ізбасар – Олимпиадалық цикл кезеңінде спорт шеберлігінен
үміткерлері мен еліміздің құрама командаларының мүшелері қатарын
толықтыратын дарынды спортшылар.
Іс-әрекетті ізбасар - еліміздің құрама командаларының мүшелері қатарын
толықтыратын келешегі бар, жас жағынан алғанда жоғары дәрежелі спортшылар
саны.
Әрбір ізбасар үшін еліміздің спорттық ізбасарларын дайындауға арналған
дайындықтың сапасы мен жалғасымдылығын қамтамасыз етуге арналған іріктеудің
өзіндік көптүрлі болып келеді. Спорттық бағдарлану сиықты іріктеу түрі
ықтимал резер санын қамтамасыз етеді. Оның мақсаты - берілген балаға осы
спорт түрімен шұғылдануға тиімділікті анықтау болып табылады.
Іріктеудің тиімді жүйесі бапкерге алдын ала келешегі бар жас балаға
қатысты алынған ауқымды ақпаратты қолдана отырып, жеке басылық тәсілді
қолдануға мүмкіндік береді сондай-ақ, жаттығу барысында жіберген
қателіктерінде тез бағдарлануға мүмкіндік береді. Жас спортшыға өзінің
бейімдігі бар спортын тез табуға мүмкіндік береді және мамандық таңдаудағы
сәтсіздіктен туындайтын психологиялық ауыртпашылықты болдырмауға жол ашады.
Осыған байланысты жасөспірім дзюдошыларды дайындау бапкерлерінің
еңбектеріне байланысты. Халықаралық аренадағы жоғары бәсекелестік,
жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы белдесулердің
динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында жұмыс істейтін
мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі жетілдіру міндетін
қойып отыр. Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу
проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және
бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу
жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим
күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас
спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің
нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[26]. Жас спортшыны жаңадан
келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп шығуға қабілетті спорт
шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер төгуді қажет ететін
үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық шығындар мен
мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны даярлауға ықпал
ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін талап етуде. Мәселе
көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті
қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып,
жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды
жолдарын іздестіруден тұрады. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде жасалған
талдау, тәжірибе мен бақылаулар көрсетіп отырғанындай, бүгінгі күні
айтарлықтай көп жағдайларда жаттықтырушының қызметі, ескіріп кеткен
ұсыныстарды қолдана отырып, олар жүргізіп отырған жаттықтыру процесінің
анық критерийлерінсіз және спорттық жаттықтыруды табысты жүзеге асырудың
көбіне көп шұғылданушылардың даярлығына дұрыс бақылау жасауға байланысты
екендігін ескерусіз, субъективтік категориялар шеңберінде өрбіп отыр.
Осындай жұмыстың нәтижесі болып облыс, аймақ және т.б. құрама командалары
үшін толыққанды емес резервтерін қалыптастыру болып табылады [27]. Жас
дзюдошылардың дайындығын үлгілеу әдістемесін оны қазіргі техникалық-
тактикалық әрекеттерді меңгеруге бағыттайтындай етіп қайта құру керектігін
[28] зерттеген болатын. Дзюдошылардың өнер көрсетуі оларға жоғарғы
дәрежедегі жарыстарда толық көлемде басымдылық танытуға кедергі келтіріп
отырған бірқатар ұйымдық және әдістемелік мәселелерді анықтап, көрсетіп
берді. Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу ерекшелігінің ғылыми негізделуі
қазіргі спорттың қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Дзюдодағы күш
салуды, олардың организмге әсерін әсерін зерттеу жөніндегі, сонымен қатар
жаттығу әдістемесі жөніндегі зерттеулердің көпшілігі ересек спортшыларда
жүргізілді. Практикалық ұсыныстар, әсіресе жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеуге қатысты ұсыныстар өте жеткіліксіз жасап шығарылған. Көптеген
зерттеушілер дене жаттығуларының жастарды рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың теориялық негіздері
5
1.1 Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихы 5
1.2 Жасөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама 15
1.3 Жасөспірім дзюдошылардың әді-тәсілдік шеберлігінің даярлау
мүмкіндіктері 21
2. Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды дене даярлығы арқылы даярлаудың
әдістемесі 34
2.1 Дзюдо күресінің әдіс-тәсілдері 34
2.2 Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың ерекшеліктері 38
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде жасөспірім дзюдошыларға
заманға сай білім беріп және оларды тәжірбиелі бапкер болуға үйрету,
күреспен айналысатындардың әдістерін шынықтыру, алдыңғы қатарлы өркениетті
елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік талаптар мен стандартқа
сай, ұлттық ерекшелікке үйлесімді бағытта дамыту жолдарын қарастыруда.
Жасөспірімдер дзюдосының бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде
бәсекелестіктің артуымен сипатталады.
Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту, сонымен қатар
беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің жаттығулары мен
жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен кеңінен
зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде
қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне
спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек.
[1,2,3]. Жасөспірімдердің дене дайындығы мәселесі ғылыми және әдістемелік
әдебиеттерде жетік көрсетілген. Қарастырып отырған тәжірибелер мен
зерттеулердің нәтижелері бойынша әдіс-тәсілдік шеберлікті, жалпы және
арнайы дене дайындығын жақсарту, еңбек қабілеттілігін арттыру, нақты
жарыстарға тікелей дайындалу дзюдо күресінде спорттық нәтижелердің өсуін
қамтамасыз етуде шешуші роль атқарады. Дегенмен кейде құралдар мен әдістер,
жаттығу мерзімі дұрыс таңдалмайды. Көбінесе жаттықтырушылар дайындықтың
нақты бір жағына әсерді қамтамасыз етіп, аталған міндеттерді сұрыптап
шешуге тырысады. Жасөспірімдер жылдамдық күш жетілдіру, физиологиялық
және психологиялық ерекшеліктерін, ерік-жігерлік және теориялық дайындығын
ескеріп, олардың дене дайындығын нақты басқаруды қолдану, жүктемелерді
тиімді бағытталуы мен көлемі бойынша түрлі сабақтардың рациональдық
кезектесумен гармональдық өзара байланысы мен үйлесімділігінде қозғалыстың
әдіс-тәсілдік қабілеттерді дамыту зерттеушілердің пікірінше пайдалы
факторлардың бірі болып табылады.
Осыған байланысты жасөспірімдердің дене дайындығын ғылыми негіздеу
мәселесі өзекті болып отыр.
Қазақстан Республикасы үшін дзюдо күресінің маңызды білім беру мәні бар.
Дзюдо күресі бүкіләлемде өте беделді және олимпиадалық ойындардың
бағдарламасына енген спорт түрі. Дене дамуы және тәрбиелеу құралы ретінде
таралған дзюдо күресі міндетті пән ретінде, мектептік білім беру
бағдарламасына көптеген елдерде кіргізілген. [13,36].
Сонымен қатар, дзюдошы жасөспірімдердің дайындық қажеттігін жоғарлату
мен болашақ бағыттардың бірі қозғалыс әрекетін дамытудағы жеке
ерекшеліктерді есепке алып, жаттығулардың нақты бағытымен жаттығу процесін
кезеңдеп құру болып табылады. Спортшы жасөспірімдердің дене дайындығының әр
кезеңдегі тиімділік белгісі бұл спорттық жетістіктің келесі міндеттерін
тиімді шешуге септігін тигізетін және үлгілік сипаттамаларға
сәйкес келетін дене және тәсілдік дайындық деңгейі болу кажет.
Сондықтан да, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: " Жасөспірім
шақтағы дзюдошыларды даярлау тәсілдерінің ерекшеліктері " –деп, анықтауға
негіз болды.
Зерттеу нысаны: Жасөспірімдердің оқу –жаттығу процесі.
Зерттеу пәні: Дзюдо күресінің жаттығулары негізінде жасөспірімдердің
дене дайындығын жетілдіру.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлауды теориялық
тұрғыда негіздеу және әдістемелік (тәсілдік) ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
- Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихын талдау;
- Жасаөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама беру;
- Елімізде жасөспірім дзюдошыларды даярлау мүмкіндіктері айқындау;
- Дзюдо күресінің әдіс-тәсілдеріне саралау;
- Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу көздері: Спорт пен дене тәрбиесі саласындағы жетекші
теоретиктер ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар физиологиялық,
психологиялық және педагогикалық тараптан жаттығу процестерінің мәселелері
бойынша жазылған оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жасөспірім шақтағы дзюдошыларды даярлаудың теориялық негіздері
1.1 Дзюдо күресінің қалыптасуымен даму тарихы
Күрестің даму тарихы мыңжылдық деп есептейдi. Тұрақты соғыстар және
даулар ерекше өнердiң дамуына барынша мүмкiндiк туғызды ол - өзiн қорғаудың
өнері болатын. Өзiн қорғаудың әдістерін Ежелгi Мысыр, Ежелгi Римде, Индия,
Қытай және көпшiлiк басқа елдердi бiлдi.
Бұрынғы қақтығыстар да жауынгерлер қауiпті қарумен қаруланып айқасқанда
қоян-қолтық айқастар көбiнесе шайқастардың тағдырын шештi. Ежелгi Мысыр,
Римдiк империя, Грецияның тарихтары сондықтан зерттеу кезінде әр түрлі
күрес тәсілдерінің жазба деректерін табады. Қиыр шығыстың елдерiне және
Оңтүстік Шығыс Азия жауынгерлері қарумен де, қарусыз да айқастарды жеңіс
тауып отырған. [5,6].
Әр түрлі техника әдiстерiн қолданатын Ежелгi Индия болып табылады.
Төрт мың жылы бұрын протоиндияның өркениетiне үлкен табыстарының бiрі,
физикалық және рухани жүйенің дамуы йога болды.
Йога шығыстың жауынгерлiк өнерлерiнiң дамуына үлкен ықпал көрсеттi.
Йоганың цигун қытай жүйейесіндегі шығыс мектептерінде үйретілді, олар тыныс
алу жаттығуларлары. Сол тәрiздi Чань Буддасында йога дiни ұғымға ие болды.
Ежелгі үнді жазбаларында Упанишад (VIII–VI ғғ. бзд. күрестің әр түрлі
тәсілдері кездеседі. Лотос сутр әдістері топқа бөлініп соққы, лақтыруға,
басып алуға және өмірлік маңызды организмне соққы жасалуы туралы жазылған.
V–VI ғасырлары iшiнде және бұл әдістер дамыды. Жауынгерлiк
қабылдауларда жаттығу буддалық монахтардың әзiрлеудiң ажырамас бөлiгi
болды. Өзiн-өзi қорғаудағы қажеттiк шындығында биiк болды, сонымен қатар
Индияда он шақты соғысып жатқан кньяздктер. Олардың діндерінде қару ұстап
жүру тыйым салындфы, сол себепті өзін өзі қорғау деңгейі жоғары болды.
Күрестердiң шығыс түрлерiнiң даму тарихы Қытайдың өзiне тығыз
байланған. Әрине, ежелгi Қытай дене тәрбиесiнiң өз ұлттық әдiстерiн алды.
Гигиеналық сауықтыру гимнастикасы 2000 бзд жылдар бойы бар болды.
Ұлттық күрестер қалыптасты.
Атақты қытай дәрiгер Хуа III ғасырда гимнастиканың жаңа жүйесін – Бес
зверей ойынды деп аталатын жолбарыс, аю, бұғы, маймыл, құстың қозғалысына
елiктейтiн гимнастиканы шығарды. Бұл гимнастикалар қытайдың өзiн-өзi
қорғауды дамытуға үлкен үлесін қосты, у-шулардың әр түрлi стильдерiн
көрсеттi. [7,9,10].
V ғасырда, 527 шамамен жылда, бодхидхарма монах-буддист монахқауіпті
Индиядан Қытайға қауіпті және ұзақ сапар шекті. Ол шаолинь янцзының
астындағы Хуаньсiнiң провинция орналасқан ежелгi монастырьде қоныстанды.
Буддизм, бодхидхарма қытай монахтары физикалық ауыр жағдайда екенін
көріп олардың ауыр жаттығуларды орындай алмайтынын біледі. Сонда ол
монахтарға буддизмдегі дене және рухын бекіте түсті. Үндi жетекшiсi
қытайдың монахтарын йога жаттығуларына үнді гимнастикасына және қытай
әдістеріне үйретті. Кейбір деректерге сүйенсек бодхидхормой екі ежелгі
кітапта қолданылды "И-цин-цинь" және "Синь-су-цинь". Осылайша цюань-шу
қытайдың бокс стилі құрыла басталды. Цюань-шу қытай боксі у-шу қытай ұлттық
жүйесінің басты бөлігі болып саналды.
У-шу әдістері негiзгi 2 бағытта дамыды. Канг-фа - соққылар және
блоктар қарастырылды, чоу-шы көбiнесе лақтырулар басып алу және ауыртатын
әдістер қолданылды. У-шулардың дамуына негізінен дiни даосизмның ықпал
етті. Даосс монахы Чжан Саньфан (1127-1279 жылда) Оңтүстік Сун династиясын
басқарған кезде тайцзи-цюань әдәсін құрды, ол қазіргі кезде белгілі у-шу
түрлерінің бірі. Ол құс пен жыланның айқасын көріп өзінің принциптерін
құрды деген аңыз бар. Аңызда айтылғандай ол жылан мен құстың қозғалысын
қөріп отырып шегіне отырып жеңіске жетуге болатынын байқады.
У-шу XVI–XVII ғасырларында Қытайдың сыртына да таралды. У-шуларды
қабылдаулар ғасырлар жуық шамамен XVII-лердiң ортасында у-шуды Окинаваны
және Жапония қабылдады, окинава каратэсы дамуы содан байқалды.
Жапонияда жапон күресi туралы алғашқы естеліктер Нихон Соку жапон
шежірелерінде бар. Аңызда жапондықтар өздерінің аралдарын құдайды жеңіп
бірақ алғандығы туралы айтылған.
Тарихи деректерге сүйенсек дзюдоның құрылуы жапон педагогы Дзагиро
Кано есімімен тығыз байланысты.Дзюдо жапондық жауынгерлік өнердің бір түрі.
Бүгінде бүкіл әлемге тараған бұл күрес жапон тілінен аударғанда жұмсақ
жол дегенді білдіреді. Бұл өнердің авторы Күншығыс елінің даңқты
ағартушысы Дзигоро Кано. Аталмыш жаңалықтың мақсаты - өзін өзі қорғауда
дене қимылдарына аяқ-қол әрекеттерін қосып, партерде қарсыластың тепе-
теңдігіне тежеу қойып, нәтижесінде тырп еткізбей қою.
Ол 17 жасынан бастап дзю-дзюцудың әдістерін зерттейді, күрес барысында
шеберлігін шыңдаған Д. Кано қалыптасқан тұжырымын жасайды. 1982 жылы өзінің
жеке тәжірибесін ашқаннан соң, институт дзюдо Кодакон (Токиода) 5 бойы
барлық әдіс тәсілдерді сынақтан өткізеді. Дзюдода адам денсаулығына кауіпті
жарақат туғызатын, жанды нүктелерді зақымдайтын әдіс-тәсілдердін бәрін алып
тастайды. Себебі бұл жаңа әдіс Д. Каноның пікірінше бейбіт заманда өсіп
келе жатқан жас ұрпақтың денсаулығының ғана емес жан дүниесінің де
қалыптасуына да зор ықпал етуі керек. Осылайша дзюдо күрес өнері ғана емес,
үлкен спорттық бірлестікке, жастарды тәрбиелейтін тұрақты спорт түріне
айналды. Дзюдо дзю-дзюцу мектебінің мықты қарсыласына айналды. 1986 жылы
Жапон министірі арнайы ашылған бірнеше дзюдо мектептерінде
тәрбиеленушілерімен жекелеген кездесулер ұйымдастырады, оның ішінде кодокан-
дзюдо да бар. Дзигоро Кано шәкірттері 13 рет жеке кездесуде жеңімпаз
атанды, 2 рет теңбе-тең нәтиже көрсетеді.Осылайша дзюдоның қалыптасқан
тәжірибе нәтижесі жаңа бағытта дзюдоны армияда, полицияда, арнайы орта және
жоғары оқу орындарында оқыту керек деген пікір
енді толық орындала бастады.
Дзюдока (іс-тәжірибелік дзюдо) бүкіл дененің толықтай иілуін
қамтамасыз етеді. Тепе-теңдікті сақтап, дұрыс тыныс алуды басқарады. Оқушы
үнемі қырағы болып, өлі қимылдарды назардан тыс жібермеуі тиіс.
Дзюдоның техникасын оқып-үйрену дұрыс құлауды ("укэми") білуден
басталады.
Жарақат алмаудың маңызды тетіктерінің бірі – татамиде қолмен
амортизациялық алдын-ала соққы болып табылады. Алға қарай құлау кезінде
қолдың иілген бөлігі алға қарай бұрылады. Арқамен құлау кезінде шынтақ
түзеліп, денеден 45-60 градусқа алшақтайды. Бүйірмен құлауда бір қолдың
шынтағы түзеліп, екінші қол корпустан бөлініп, жоғары көтеріледі. Барлық
жағдайдайларда шынтақ татамиге бағытталып, ал саусақтар бір-біріне
нығыздалған күйінде сақталуы тиіс.
Алға қарай құлаған кезде қорғанып құлаудың екінші нұсқасы бар. Қолды
шынтақтан сәл бүгеді, саусақтарды ашады. Басты шалқайтады және бұрады. Одан
кейін, саусақтар татамиге тиген кезде, біртіндеп алдымен кеуде, одан кейін
қарын, ең соңында жамбас жерге тиеді.
Арқамен құлаған кезде, иекті кеуде тигізіп, тізелерді де барынша бүгіп
құлау керек.Бір қырмен құлаған кезде де иек кеудеге тигізіледі, аяқ
бүгіліп, тізелердің арасы ашылады.
Тұрыс.
Кез-келген техникалық тәсілдің негізі тұрыс болып табылады немесе
"сиcэй". Дененің қалыпты тұрысында ("сиcэй хонтай") – аяқ иықтың деңгейінде
болады, дененің салмағы аяқтың ұшына түседі, тізе мен иық бос ұсталады.
Қорғаныс жағдайында ("сиго хонтай") аяқтың арасы алшақ болады, салмақ
ортаға түседі, тізе бүгіліп, дене алға қарай сәл еңкейеді.
Дзюдода сондай-ақ қозғалу техникасы немесе "синтай" үлкен роль
атқарады. Негізгі тұрыс – "цуги-аси" – табанмен жұмсақ қозғалуға
негізделеді. Табандардың арасындағы ара қашықтық өзгермеуі тиіс.
Мамандардың айтуынша, нағыз дзюдо дұрыс ұстасу әдісінен ("кумиката")
басталады. Дзюдошының күртешесі самбошынікіне қарағанда, эластикалық
материалдан тілігеді, белбеуге арналған тесігі болмайды. Егер самбошының
күртешесінен ұстаған кезде, оны өзіңе қарай тарту оңай екенін байқауға
болады.
Ұстап алу.
Осы әдісті дзюдошыға қарсы қолданған кезде, ең алдымен күртеше
созылады, ал қарсыласты құлату үшін, бос аралық толық аяқталуы керек.
Дзюдо техникасының тағы бір маңызды элементтері бұрылу және айналу әдістері
("тайсабаки") мен қарсыласты құлату әдістері ("кудзуси").
Дзюдо техникасы үш бөлімге бөлінеді:
- лақтыру техникасы (нагэ-вадза),
- қапсыру техникасы (катамэ-вадза) және
- осал жерлерге соққы беру техникасы (атэми-вадза).
Дзюдодағы лақтыру тәсілдерін аяқтан шалу, жұлқа тарту, т.б. әдістермен қоса
орындауға болады және олар екіге жіктеледі:
- тік тұрып жасалатын әдістер (тати-вадза) және
- құлап бара жатып жасалатын әдістер (сутэми-вадза).
Тік тұрып жасалатын лақтыру тәсілдері де бірнеше топқа жіктеледі:
- қолмен жасалатын тәсілдер (тэ-вадза),
- жамбас буынымен жасалатын тәсілдер (коси-вадза) және
- аяқпен жасалатын тәсілдер (асивадза).
Құлап барып жасалатын тәсілдер:
- арқамен құлап бара жатып жасалатын лақтыру тәсілдері (масутэми-вадза)
және
- бір қырмен құлап бара жатып, жасалатын лақтыру тәсілдері (ёко-сутэми-
вадза).
Қапсыру техникасы (катамэ-вадза):
- қапсыра құшақтау (осаэкоми-вадза),
- қылғындыру (симэ-вадза) және
- жанға батыру тәсілдері (кансэцу-вадза).
Дененің сал нүктелеріне соққы беру техникасы (атэми-вадза) үшке бөлінеді:
- қолмен соққылау (удэ-атэ),
- аяқпен тебу (аси-атэ) и
- баспен соғу (атама-атэ)
Спорттық дзюдода соққы беруге тыйым салынған. Сондай-ақ қолмен аяқтан
қапсырып ұстау, көзді шұқу, жақты ауырту, қылғындыру сияқты әдістерге де
тыйым салынған. Партердегі күресте тек шынтаққа ғана ауырту тәсілдері
рұқсат етілген.
Дзюдода жылдамдық күш жетілдіру санасы өте маңызды және де олардың
мағынасы жыл сайын өсуде. Дзюдо да талаптың жоғарлауына байланысты ,
бұрынғы дайындық әдістері өзгеруі қажет.
Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, өзінің жоғарғы деңгейдегі дайындығын
көрсетіп. Абсолютты және шалт қимылдарды қолдануды талап етеді. Жоғары
айтылғандарға қарап, және де жекпе-жектен үдемелік сапасының қажеттілігін
бағдарлай отырып, спортшының физиологиялық сапасының дамуына қатал түрде
қарау керек. Көптеген авторлар (Б.М. Рыбалко, В.И. Рудницкий, А.Д.
Егизарян, В.В.Мороз т.т.) Былай деп санайды, жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығына әдіс таңдаудан негізіг критерий сыртық және ішкі жаттығу
жүйесінің негізгі параметрлерінің үйлесуі. Арнайы ғылыми методикалық
әдебиеттерден дзюдо күресінің жетілдіру және жылдамдық күш дайындығының
әдіс-тәсіліне көптеген көңіл бөлінген. [11,12]. Бірақта Жылдамдық –күш
жетілдіру сапасы мен Жылдамдық күш жетілдіру дайындығы, деген ұғым
кейінгі кезде ғана практикалық және теориялық түрде енген.
1 кесте – ҚР дамыған спорт түрлері арасындағы спорттық күреспен
шұғылданушылардың арасалмағы (% көрсеткіші)
ҚР барлық спорт саны Спорт Жаттығушы % Жаттық-тыру%
түрлеріспортшылар-ды шы-лардың
нің ң жалпы саны жалпы саны
саны
Олимпиадалық Ойындарға 49 179630 100 6706 100
кіретін спорт түрлері
Олимпиада Ойындарына 64 224791 100 8667 100
кірмейтін спорт түрлері
Спорттық күрес түрлері
бойынша:
a) грек-рим күресі 10121 5,6 390 5,8
ә) еркін күресі 19257 10,7 721 10,7
б) дзюдо 15642 8,7 555 8,2
в) самбо 4243 1,8 160 1,8
г) қазақ күресі 12901 5,7 475 5,4
Барлық спорттық күрес түрлерінің ҚР спортшыларының арасындағы орташа
пайыздық көрсеткіші 6,5 % тең, ал жаттықтырушы бапкерлер көрсеткіші 6,4
% тең екендігі белгілі болды.
Республика бойынша спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтар
(дзюдо, самбо және қазақ күресі түрлері) бойынша 1495 сандық көрсеткіштер
көрсетіледі (1 сурет).
Әдебиеттік зерттеу жұмыстары дзюдошылардың практикалық дайындығына
жылдамдық күш жетілдіру санасының дамуына әр түрлі жалпы әдістер және
арнайы физиологиялық дайындықтарға арналған жаттығулар қолданған. Бұл
жылдамдық күш жетілдіру сапасын жоғарлатуға, негізгі спорттық қимыл
қозғалыстардың бірге жетілуіне себепкер болады.
Басқалары былай деп санайды: көптеген жалпы дамитын жаттығулар осы нысанада
қолдануға болады.
Үшіншілер әдетте жоқ әдіс түрін дайындауды ұсынады. Н.А Ленц мынаны
белгілейді: дзюдо күресінде жылдамдық-күш басым. Осыған байланысты, осы
сапаның дамуы спорт күресінде техникалық жетілумен тығыз байланысты болуы
керек. Осы мақсатта автор арнай әдіс-дайындығын ұсынады. Б.И. Бутинко және
А.В Еганов жылдамдық күш сапасын жетілдіруге салмаққа әртүрлі ауырлық
түсіру және аз қарқыннан максималды қарқынға дейінжаттығулар орындауды
ұсынады. В.П Волковтың Н.М. Галковскийдің, А.З.Катуминнің мәліметтері
бойынша жылдамдық-күш сапасының даму жоспарында анағұрлым нәтижелі әдіс
негізгі жаттығу – дзюдошылардың ұстасуы. Авторлар тағы да дзюдода бұлшық
етке күш салуға көмегі бар арнайы жаттығулар қолдануды ұсынады. А.П Купцов
былай деп сендірген: арнайы жаттығулармен шектелу дұрыс емес, өйткені
көптеген жалпылама даму жаттығулары арнайы физиологиялық сапаның дамуына
соның ішінде жылдамдық-күш жетілдіруіне негіз болады. [13,14,15]. Оған ол:
жүгіру, секіру, басқа да спорт түрлерінің жаттығуларын жатқызған. Сонымен
қатар барлық жалпы даму жаттығулардың орындалу түрі жылдамдық-күш
жетілдіруіне пайдасын тигізуі қажет.
Г.С.Туманян Спорттық күрес атты кітабында жылдамдық-күш жетілдіру
дайындығында негізгі әдістеме бағыты адамның физиологиялық қимыл-қозғалысы
үш негізге алынатын сәттен тұрады деп белгілейді.
Арнай бұлшқ ет арасынын үйлесімділігі және деңгейі;
Арнайы бұлшық ет ішіедегі үйлесімділік және деңгейі;
Бұлшық еттің бойға біткен әрекет қабілеттілігі.
Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттығуларды, немесе негізгі
жаттығуға ұқсас –арнайы және салмақ салу жаттығуларын қолданады.
Спортсмендердің шеберлігі көлемді жүктемелерден шындалады, сөйте тұра
арнайы қолданатын әдістері саналмайды В.Г Ивлев. Автордың нандыруы бойынша
жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі даму әдісі техникалық қимылы
болып табылады. Сонымен қатар екпіндігі күш әдісі және тренажерлі
құрылымдар қолдануды ұсынады.
Ю.М.Закарьянованың ойлауынша дзюдошылардың қимыл-қозғалысының жетілуі
мен дамуы бірден бір жоғарғы нәтижеге жету жағдайы және олардың даму
деңгейі көбінекей нәтижелі техно-тактикалық әдістерін үйретуге байланысты.
Сөйтіп, оптималды жұмыс кестесі құрылған жылдамды –күш жетілдіру жаттығуын
орындауы 150160 минсағатына тең.
Көптеген авторлар спортсмендердің жарылыс күшінен дамуына
Электростемулияциялық жаттығу әдісін ұсынады. Олар мынадай топтамаға
келген, төменгі және орта дәрежедегі спортсмендердің жаттығуы кезінде жалпы
қолданыстағы әдістер және тренажерлар қолдану жөнінде. Жоғарғы дәрежедегі
спортсмендердің дайындығында арнайы салмақ салу жаттығуларын орындауын
ұсынады. Жеке бағыттағы спортсмендердің техно-тактикалық әдісте белдесуіне
арнайлы физиологиялық дайындық жүйесі байқалады. Ойыншы күрескерлер
анағұрлым жоғары жылдамдық-күшбағытындағы көрсеткіштерімен дараланады.
Жылпың күрескерлер орташа күш көрсеткіштерімен және де жылм\дамдық-күш
жетілдіру дайындықтары мен анағұрлым жоғары көрсеткіштегі бағаларымен жалпы
және арнайы төзімділігі басқа топтардан жоғары.
Орташа дайындықтағыларға жылдамдық мүмкіндіктерін дамыту әдістерін
қолдануға, дзюдода жоғары деңгейдегі абсалютті бұлшық ет күші емес, аз
уақытта айтарлықтай , аз уақытта айтарлықтай бұлшық ет күшін көрсету
қабілеті маңызды.
Орташа биіктегі (тау қыраты) жағдайда өткізілетін жаттығулар жылдамдық-
күш дайындығының арнаулы көтерілуіне өз ықпалын тигізеді. Жарыс жекеп-
жектерінде жаңа үлгілердегі ереженің енгізілуі қарқындылық әкеледі. Бұл
жағдай жалпы спортшылардан макенмалды және абсалютті жарылыс күшін талап
етеді. Осыған байланысты жаттығу құралдарын дұрыс пайдалана және таңдай
білу керек. Сапаның даму деңгей бағытына қарай. Қазіргі уақытта аса
құралдардытек білу емес, сонымен қатар мақсатты бағытта пайдалана білу аса
қажет. Б.М. Рыбалко дәлелдеген, дзюдоның дүрпе бағытта жылдамдық-күш сапасы
арнайы бұлшық еттоптарынан тұрады және тиімді техникалық орындалуы
тұрғылықты көрсетеді. Сондықтан жылдамдық-күш дайндығы спортшылардың дұрыс
жаттығуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен қатар мүмкіндіктерін қысқаша
аз уақыт ішінде көре білетін қабілетінің көрінуі. Осы мақсатта Б.М Рыбалко
арнаулы жаттығуды көтергіш манекенмен орындауды ұсынады, оның ішінде
жылдамдық-күш сапасының негізі спорттәжірибесінің принципінің пайда болуына
ықпал етеді. Бұдан басқа даәртүрлі көлемді жиынтықтарда қолдану қажет,
мұның барлығы бұлшық ет топтаның арнаулы қабылдануына ықпал ету.
Сонымен қатар негізгі әдістемелік жағдай бұл жаттығулардың жүйесімен
функциясын ұқсастығын жаттығу түрлерінің элементтерімен байланыстырады.
Спорт күрестеріне негізгі мағына болып жарылыс күші саналады, оны ары қарай
дамытуға динамикалық жүйені техникалық негізін есепке ала отыру керек.
Яғни, арнаулы жылдамдық-күш қабілетінің тапсырмасы спорт қозғалысында
ерекшеліктің пайда боуын жетілдіру.
В.В.Мороз әртүрлі зерттеулер жүргізді. Соны бірі аспапты әдісті өңдеуге
арналған, арнаулы жылдамдық-күш сапасын бақылау және жеңілдігі барысында
биохимилық жүйені жүргізуді ынтайландыру.
Жылдамдық-күш мүмкіндігін үйрену барысында әдістерді тренажерде
қолдануға автор кейбір ерекшеліктерді спортшының салмақ дәрежесіне қарай
қорлданады. Осыған орай автор, арнаулы жылдамдық-күш сапасының дамуын
жоспарлаған кезде күрестерден (балуаннан) жеке қабілетінің пайда болуын
талп етеді. Құралдармен әдістердідұрыс сараптай білудегі мақсат спортшының
қабілетінің артуына себебін тигізеді. Осындай қасиеттерді дамыту үшін В.В.
Мороз арнаулы тренажерлерді пайдалануды ұсынады. Арнаулы тренажерлермен
өлшеуіш заттар негізгі дайындық жаттығулардың жиынтығы болып табылады.
Көл жылғы дайындық жоспарын жасағанда қозғалыс сапасының дауына және
қарауды ескеру қажет екенін білу керек. Жаттығу жүйесінде спортшылардың
физикалық сапасын жүргізуді дамыту қажет. Жылдамдық-күш деңгейін көтеру
барысында дзюдошыға төмендегідей арнаулы жаттығуларды орындау қажет.
Айналу әдістеме
Жылдамдық-күш бағытының құрал көлемдерінің өсуі 15 жалпы құрал арнаулы
физикалық дайындығы,спортшының физикалывқ дайындығын анағұрлым өсіреді.
Жылдамдық-күш сапасын сонымен қатар жаттығу жиынтықтарын қолдануға болады,
күресте маңызды сапаменқасиет эквиваленттігінің пайда болуы аса негізді,
(айналу машығында күрделі
жаттығу, резина амортизаторымен жаттығу, ұрмалы әдіс және басқалар)
Сонымен ғылыми – әдістеме әдебиеттерінің зерттеулері спортсмендердің
жылдамдық – күш жетілдінуін дамыту проблемасы көптеген авторлардың зерттеу
тақырыбы екенің көретті. Солардің көбі спортта жоғарғы нәтиже көрсетуде
соның ішінде дзюдода спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдіру сапасының
даму деңгейіне байланысты деген қорытынды келеді.
Осы әдебиет негіздеріне сүйене отырып, спортсмендердің жылдамдық – күш
дамыту дайындығы жаттығу процессінің дұрыс өтүіне байланысты екеніне көз
жеткіземіз. Сондықтан да жылдамдық – күш жетілдіру дайындығы нысаналы
бағытта өтеді.
Әдебиет зерттеулерінен жылдамдық – күш санасының дамуына әр түрлі
жалпы және арнайы дайындық жаттығулар түрі қолданылады. Жылдамдық – күш
жетілдіру дайындығының деңгейін спортсмендердің негізгі жаттығуларды
максималды шапшаңдықпен орындағанында едәуір жоғарылайды. Осы сапаның
нәтижелі әдісі – арнайы жаттығуларға бұлшық ет жүйесінің күш салу түрі
дзюдо қимылдарына жақын жаттығулар болып табылады.
Қазіргі кезде педагогикалық іс – тәжірибесінде кең жайынған –
жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы спортсмендердің әдетте жоқ әдістер
қолдануында. Оған мыналарды жатқызуға болады. Әртүрлі тренажерлік
құрылымдарды, және орташа таулық жағдай, электростимуляциялық әдістер және
т.т. Әдебиет зерттеулері жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының
рационализаторлық әдістерумен тәсілдері екі түрлі тығыз байланысқан
бағытта.
Біреуі жалпы алынған дайындық әдісін рационалда түрде пайдалануға және
таңдауға байланысты. Осы екі бағыт жекеше түрде емес, комплексті түрде
бірін – бірі толықтыру арқылы әсер етеді. Спортсмендердің жылдамдық – күш
сапасының жетілуіне әдебиет зерттеулері көптеген факторларды есепке алады –
арнайы спорт түрі, жасы және мамандығы, және де тағы басқа белгілері.
Дзюдоға арналған әдебиет зерттеулері және басқа күрес түрінің
әдебиеттерінің зерттеулері бойынша жылдамдық – күш желілдіру дайындығының
арнайы жаттықтыру бағдарламасын орындауда және техникалық арсеналының
байланысы жоқ. Алайда В.С. Дахновскийдің және С.С. Лещенконың кітаптарында
мынадай ақпарат бар: күрескердің техникалық арсеналының ерекшілігімен және
жеке бұлшық ет тобының күштілік төзімділігінің арасында тәуелділік бар:
неғурлым жоғарғы көрсеткіш негізгі жүктеме орындайтын бұлшық еттерде
белгіленген.
Практикалық жұмыстарды зерттей келе күресте жылдамдық – күш жетілдуру
бағытында мынаны анықтадық дзюдода әдетте ұйымдастыратын жылдамдық – күш
жетілдіру жаттығуларын қолдану сақталған. А.Ф. Шариповтің ойынша бұндай
жағдай өту және қайта құрұ кезеңінде жылдық айналымда болуы мүмкін. Ал
базалық кезеңде жарыс уақытында тұндай құрылысқа рұқсат жоқ, ойткені
жоғарғы спорт нәтижесін орташа жылдамдық – күш сапасының даму потенциалында
болмайды. [14,15].
Үлкен пайда жылдамдық – күш жетілдіру жұмысында арнайы бағытта қолдану
дейді В.С. Дахновский.
Сонымен қатар жәй салмақ қосу жаттығулары емес, өзінің таңдаған
әдістерне ұқсас жаттығулар қолдану керек. Әр түрлі салмақ қосу, эспандер,
резина жгутын, қолдану және де әр салмақтағы қарсылас (партнермен) пен
жаттығулар жасау.
Жақсы нәтижені айналмалы дайындықтан, әсіресе қарсыласпен дайындалу,
арқылы жылдамдық – күш жетілдіру сапасының басымырақ даму бағытында алуға
болады.
Кейбір әдістемелік үйлестіру жаспарылық жаттығу үрдісіндегі спортшының
жылдамдық – күш дайындығының әртүрлі салмақтағы мінездемесі. Дене
тәрбиесінің теория және әдістемедегі зерттеуге арналған проблемаларды спорт
шеберлігін жан – жақты жетілдіру саласындағы зерттеулер өте көп. Бірақта
әдістемелік үйлестіру саны жылдамжық – күш дайындығында елеулі түрде тек
қойынған. Көптеген авторлар мынадай байламды айтады. Спортшылардың әртүрлі
деңгейдегі салмақ дәрежелерінің бірдей еместігіне қарай олардың физиканың
қасиетінің денгейі де, әртүрлі болады. Өз кеңесінде осылардың
дифференциалды үйлестіруді жаттығу барысындағы құрылымға жоспарлау керек.
Басқа спорт түрлеріндегі зерттеулердің көрсеткені спортшылардың салмақ
дәрежесінің әртүрлі екендігін көрсетеді. Осы гипотеза көптеген авторлардың
спортшылардың жекеше және көпше түрде үйледіруіне арналған эксперимент
дәлелдеді, яғни салмақ деңгейін жетілдіру мақсатында олардың күшті
басымдылық қабілетіне қарай жетілді.
Қазіргі таңда спорт күресінде көптеген эксперименттін зерттеулер
күресперлердің әртүрлі салмақ дәрежесіне қарай қолданылып келеді. Осындай
зерттеулер Б.З. Сокян көрсетті, жаттығып жүрген спортшылардың салмақ
дәрежелері әртүрлі. Қолданылап жүрген жаттығу түрлері спортшылардың орта
салмақта өсуі (он екі) 12 жеңіл атлетикадағылар 5 (бес) ол ауыр
салмақтағыларда 6 (алты) физикалық дайындық көрсеткіші болып табылады.
Осыған байланысты автор мынадай ұсылас береді, оқу – жаттығу жүйесін
спортшалардың топтарың біріктібу, салмақ дәріжесіне қарай әртүрлі
құралдармен жаттығу әдістерін қолдану керек. Сонымен қатар автор үш салмақ
тобының физикалық дайындық жүйесінің әртүрлі деңгейде екендігін анықтады.
Атап айтқанда автордың қойған бағыты, әр салмақ топтарының ішінен әртүрлі
сондардың бөлініп шығуын ақпараттық тест дәрежесінен физикалық дайындықтың
әртүрлігі көрінеді.
Оның үстіне осы қойылған физикалық дайындық орнаулы қойылған
көрсеткіштен үш салмақ топтартыдағы күрескерлер ешқандай ортақ нәтиже
болған жоқ. Бұдан басқа, Б.З.Сокян салмақ дәрежесінің өсуіне қарай
күрескерлердің арнаулы төзімділік деңгейі төмендейді, мұның бәрі сондық
түрде өткізіліп жүрген техника – тактикалық шараларда анықталып жүр. Осыған
күш болатын мәселе күрестердің денесінің салмағының өсуі жаттығуларда күш
пен төзімділігінің төмендеуін көрсетеді.
Г.М. Грузныхтың эксперименталдың жұмысын қойылған даму әдістемесі
спортшылардың әртүрлі салмақ дәжіресінде төзімділіктері бірдей болмау
керек. Бірқалыпты жаттығудағы жүрек соғысының минутына 150, күрескерлердің
жеңіл және ауыр салмақты автор былай деп қорытындылайты, аса үлкен өзгеріс
аэробты жұмыс қабілетінде ауыр салмақтағы факторда шықты, ал өз өзгеріс
жеңіл салмақтыларда шақты.
Мұнымен көрсетілген байланыс жаттығу кестесінде әдістің мағурлып
көтерілуіне спортшылық деп салмағының мүмкіндігі болып табылады. Жеңіл
салмақтағыларға жоғары пульстері өренессалмағының аэробтық
жұмысқатілдірінің көтерілуін мақсатты түрде білуі керек. Э.Г. Мартиросов,
Г.С. Туманян Зерттеулерімен қойылған күрескерлердің әртүрлі сымақтағы
анаэробтық ойырмашылығы. Бұл морфофункционалдық көрсеткіштің жиынтығы.
Сонымен қатар макималды аэроб және анаэробтық мүмкіндіктердің ауыр
салмақтағы спортшылар жеңіл салмақтылардың анағурсым артта қалады.
Бұл функциональдық қабілеттің төмендеуі тығық жұмыстарда жарамайық (әлсіз)
екендікті бағалайды.Сондықтан спортшылардың анағұрлым әсері жаттығулардағы
жұмыс қабілетінің пайда болуына морфологиялық негіздердің әсері болғанын
авторлардың зерттеулері көрсетті.
Ғаламдық түрдегі (глобальный) жаттығулар орындауда көп – көрім салмағы
мен бойы бар спорсмепндердік жұмыс істеу қабілеті нашар болады. Осының өзі
өте төмен аэробалық және анаэробалық қабілет деігейін көрсетеді.
Г.С. Туманянның зерттеулері қайта құрұ динамикасы 6 минуттық субмаксималды
сынаудан және әр түрлі көп салмақтағы спортсмендердің өз ерекшіліктері бар.
Ауыр салмақтағы спортсмендерге көп уақыт қалпына келуіне кетеді, жеңіл
салмақтағыларға қарағанда уақыттары созылып кетеді. Авторлар мынаны
белгілеген: жеңіл слмақтағы спортсмендердің энергетикалық қоры аз, ал
жаттығуы жоғары.
Сондықтан да оларға жүктемені орташа және ауыр салмақтағы спортсмендерге
қарағанда ауқытты аз, бірақ қарқынды түрін ұсынады.
Сонымен қатар ауыр салмақтылардың май салмағы жоғары болып келеді.
Қарқындылығы және ұзақтығы жеңіл салмақтағыларға қарағанда төмен болу
керек.
Көптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендердің бойы мен салмағы
баршылық болып тұрған түрнде авторлар көбінекей функционалды көрсеткіштерін
қолданады, жүрек – қан – тамырын және демалу жүйесінің аранайы төзімділік
түрін айырады.
Көптеген зерттеулердің Б.М. Рыбалко (, В.М. Зациорский, Г.С. Гуманян, В.С.
Дахновскийлердің көрсеткені салмақтың көбейгеніне байланысты спортсменнің
абсолютті күні жетілдіру мүмкіндігі артады.
Салыстырмалы күш көрсеткіштері (абсолютті күштің салмаққа қатысы)
азаяды. Күштілік және жылдамдық – күшжетілдіру дайындығы морфологиялық
белгілердің диаметралды қарама қацйшылық тәуелділігін көрсетеді. Егер де
спортсмендердің денесінің өсуіне байланысты меншікті – күш көрсеткіштері.
Өссе, онда жылдамдық – күші төмендейді. Жеңіл салмақтағы спортсмендердің
ауыр салмақтағларға қарағанда жылдамдық – күш сапа деңгейгі қимыл –
қозғалыста әлдеқайда жоғары болмақ.
Жеңіл салмақтағы спортсмендер өзгерінің орта және ауыр салмақтағы
коллегаларына қарағанда жылдамдық күштерінің өсуі нөлден максимумға дейін
басым болады. Тағы да басқа зерттеу түрлері бар, әр түрлі салмақтағы
спортсмендердің еспеке алыну маңызын есте сақтау. Осы әдебиет негізіне
сүйене отырып мынадан тұжырымға келуге болады: спортсменнің дене салмағы
физиологиялық сапасын есте сақтауып көрсетеді, жылдамдық – күш жетілдіру,
әр түрлі ағза жүйесінің морфофункционалды жағдайын және де басқа
көрсеткіштеріне ықпал етуін.
Соныменен, бой – салмақ көрсеткіштері спортсменнің жеке өзгешелігінің
маңызы болып табылады, көптеген авторлардың ойынша байындық процессін
ұйымдастыруда, жоспарлауда есте сақтау қажет. Осы проблемалар әсіресе мына
спорт түрлерінде қатты қадағаланған жылдамдық – күш жетілдіру дайындығында
дифференционалды бағдарлама болу керек. Бұл қаралып жатқан проблеманың
маңызы осы уақытқа дейінгі жоспарлануы және барлық салмақтағы
спортсмендердің жалпы жүйедегі дайындық процессінің өтүй.
Бір сөзбен айтқанда әдебиет зерттеулері негізгі физиологиялық
дайындығының жетілуін айқын көсетеді.
Көптеген күреске байланысты зерттеулер күштің жетілуіне, төзімділігінде,
және де басқа физиологиялық дайындықтарына арналған. Бірақта спорт
дайндығында тікелей әдіс – тәсілдерді қолданатын, жылдамдық – күш жетілдіру
сапасын дамыту бағытындағы жұмыстар бар.
2. Жасөспірім шақтағы жеткіншектердің тұлғасына жалпы сипаттама
Қазіргі уақытта, спортшыларға қойылатын талаптардың үнемі жоғарылап
отыруы жағдайында әлемдік спорттық жетістіктердің жоғары деңгейі жағдайында
дарынды, талантты жастарды іздеудің маңызы артып отыр.
Жоғары спортық жетістіктерге, әсіресе халықаралық рекордтардан асып
түсу тек қана нақты бір спорт түріне және спорттық қызметке арнайы
қабілеттердің болуы жағдайында ғана мүмкін екендігін зерттеулер көрсетеді
[16,17,18].
Бұдан келіп тек қана іріктеу қажеттігі ғана емес, қимыл-қозғалыстағы
функционалды және психологиялық қабілет жағынан алғанда дарынды, өзінің
дарындылығы есебінен қарқынды шынықтыруларға денсаулығына нұқсан келтірмей
төтеп беретін, сондай-ақ, тосын жағдайларда жоғары нәтижелер көрсете алатын
жас спортшыларды іріктеу мен мақсатты іздестіру қажеттігі туындайды.
Спорттық дарындылық берліген спорт түріне қатысты қимыл-қозғалысты,
функционалды және психологиялық қасиеттердің үйлесімділігі мен спортшыны
шынықтыру барысында осы қасиеттерді тез, әрі тиімді дамыта алу қабілетінің
үйлесімділігі ретінде беріледі. Мұнда міндетті факторлар ретінде арнайы
морфологиялық түр, сондай-ақ, денсаулықтың жақсы және өте жақсы күйі
кіреді. Сонымен бірге, тым талантты берілген спорт түріне қатысты
қабілеттердің барлығы бойынан табылатын адамдар кемде-кем кездеседі.
Спорттық таланттарды іздестірудің күрделілігін Н.Ж.Булгакова өз
еңбектерінде айқын келтіреді. Мысалы, біз ұзын бойлы және шапшаң жас адамды
іздестіреміз делік. Ұзын бойлы деп өзіндік жас ерекшелікті-жыныстық
топтағы ең ұзын адамдардың 1% құрайды, бұл деген сөз мұндай адамды табу
мүмкіндігі 1100 тең. Тура осы талаптар шапшаңдықтың жоғары деңгейлі
қасиеті бар адамға қойылады. Бұл жағдайда үлкен өлшемді және жоғары
шапшаңдықты адамды табу мүмкіндігі 110000 құрайды. Егре іріктеу кезіндеге
дене сапаларына тағы да төзімділікті немесе ептілікті қосатын болсақ,
мұндай
адамды табу мүмкіндігі миллионнан біреу болады [19].
Жас спортшыларды іріктеу бойынша тәжірибелік жұмыстарда, тәртіп бойынша
дарындылыққа толыққанды сәйкес келу үшін міндетті түрде бірдеңе жетіспей
тұратын балалар кездеседі, осыған байланысты берілген бір спорт түрімен
мамандандырылуы үшін қарсыға қарағанда иә басым болып тұратын жас
таланттарды іздестіруге талпынамыз.
Сондықтан, іріктеу кезінде, әсіресе оның бастапқы кезеңінде берілген
спорт түрімен шұғылдануы үшін түпкілікті тұжырымдама немесе оның
болашақтан үміт күттіретіндігі жайлы болжам жасау үшін міндетті түрде жас
спортшылардың морфологиялық, функционалды және психологиялық қасиеттеріне
бағалама бергенде кешенді тәсіл қолданылуы қажет [20,21,22].
Осы тұрғыдан алғанда, спорттық іріктеу бір қайтармыды іс-шара емес,
жас берілген спорт түрінде жетістіктерге жете алуы үшін спортшылрадың
бойындағы қабілеттерді айқындаудың көпжылдық, көпкезеңді үдерісі қажет.
Бұл жерде балалардың қандай да бір спорт түрімен шұғылдану үшін тіимді
спорттық бағдарлануының және біршама дарынды жас спортшыларды спорттық
жетілудің түрлі кезеңдерінде кезең-кезеңімен іріктеудің маңызы үлкен.
Балаға қандай да бір спорт түрімен шұғылдануды ұсыну үшін, ең аладымен
оның бойындағы қабілеттері мен қасиеттерін нақты тани білу қажет. Сондықтан
іріктеудің мәні де спортқа жаңа келушілердің бойындағы берілген спорт
түріне қатысты және осы спорт түрінде жетістіктерді қамтамасыз ететін
қабілеттерін уақытылы және дұрыс анықтау қажет. Адамның дамуы генетикалық
және әлеуеметтік факторладың әсерінен жүреді.
Адамның келешегі, нышандары жеке тұлғаның ықтимал мүмкіндіктерін алдын-
ала анықтайтын тұқым қуалай берілген қасиеттері. Тұқым қуалаушылықтың
негізін балаларына ата-аналарынан берілетін генетикалық ақпарат құрайды.
Генетикалық факторлар ықтимал мүмкіндіктерді анықтайды. Бірақ, ешбір
ықтимал мүмкіндіктер ағзаның қоршаған ортамен қарым-қатынасынсыз, тәрбиелеу
және үйрету сияқты әлеуметтік әсерлерінсіз ашылуы мүмкін емес. Жеке
тұлғаның тұқымқуалаушылық пен қоршаған орта факторларының әсері нәтижесінде
қалыптасқан қасиеттер жиынтығы қабілет деп аталады.
Сонымен, қабілеттердің негізін барлық уақытта табиғи нышандар құрайды,
бірақ ол тек қабілеттердің негізі болып табылады да, оларға міндетті түрде
қол жетекізуге кепілдік бере алмайды. Табиғи дарындылыққа жетістік емес,
тек қана оған жету мүмкіндігі тәуелді болады. Белгілі бір қабілетке бұл
тұрғыдан қарастырғанда шынықтыру және адамның жеке басылық ерекешліктеріне
сай келетін қандай да бір қызметінде жетістігі есебінен қол жетеді.
Бірдейнышандар негізінде түрлі қабілеттерге қол жеткізуге болады, сондай-
ақ, тең қабілеттер түрлі нышандар негізінде қалыптасуы мүмкін.
Жеке тұлғаның тұқымқуалай берілген, туа біткен нышандары жасырын болады
және олардың өзгертілуі қиын болады, сонымен қатар оларға қоршаған орта,
шынықтыру әдістерінің әсері де шамалы болады. Морфологиялық, психологиялық-
физиологиялық және қимыл өлшемдерінің басым бөлігі біршама генетикалық
бақылауда болады. Басқа, әлеуемттік салаға қатысты қасиеттер, мыслаы, еңбек
сүйгіштік, саналылық тәрбиелеуге бейім болып, педагогикалық әсердің маңызды
объектісі болып табылады.
Түрлі жас кезеңдерінде тұқымқуалай берілген және әлеуметтік
факторлардың спорттық қабілеттеріне ықпал ету өзгеріп отыратындығы
қызығушылық туындатады. Қаншалықты жас өскен сайын, соншалықты шынықтырудың
қолданбалы құралдары мен әдістері арқылы спорттық қабілеттер дамуының
тиімділігіне педагогикалық әсер ету үлесі аз болады; 16-17 жаста шынықтыру
әдістемесі генетикалық шектеу ықпалына түсіп қалады.
Сонымен, спорттық қабілеттерді қалыптастырудағы тәрбиелеу мен үйрету
туралы көзқарас қалыптаса қоймады. Спортшыларды іріктеу мен тәрбиелеуде
бірқатар қателіктер тұқмықуалаушылық факторларды есепке алмағындықтан
жіберіледі. Мысалы, жеткілікті дәрежеде еңбек сүйгіштіктің дарынды
нышандары бойында жоқ спортқа шын берілген жасөспірім спорттық шеберлікке
жетуге жан-тәнімен ұмтылады. Керемет ерік-күші бар спортшы шынықтыру
жұмысының қатаң шеберінен шықпай, басқалар қатарлы нормативтер мен
дәрежелерді орындап жүреді. Бірақ бұл ұзаққа созылмайды. Жүйке немесе жүрек-
тамыр жүйелеріндегі ауытқулы өзгерістер нәтижесінде ол қатардан шығып
қалып, спорттан қол үзеді.
Генетикалық фактордың маңызыдылығын мойындай отырып, сыртқы орта мен
әлеуметтік әсерлерді жоққа шығаруға болмайды. Ғылыми дәледенген мәселе –
генетикалық ақпарат қабілет арқылы тек қана сондай жағдайда жүзеге
асырылады, егер ол әрбір жас кезеңінде нақты бір қоршаған орта
жағдайларымен, ағзаның берілген жас кезеңіндегі дамуына сай морфологиялық
және фукнционалды өзгшерістерімен сәйкестендірілсе ғана. Ағзаның жас
ерекшелігі бойынша мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтін сыртқы орта факторлары
ағза резервтерін тиімді қолдануға мүмкіндік бермейді [23, 24, 25].
Шынықтырудың қолданылымдағы құралдары мен әдістері жас спортшылардың
тұқымқуалай берліген қабілеттерін бекітуі қажет.
Іріктеу мәселесі спорттық қабілеттерді болжаумен тығыз байланыста
болады. Жас сортшылар санына қатысты ұзақ уақытты болжам жасау осы жасқа
тиімді жоағры спорттық нәтижелерге жетуді қамтамасыз ететін, ықтимал
қабілеттерді анықтаумен байланысты. Жас спортшылардың мүмкіндіктерін болжау
күрделілігі спорттық жетістіктер өсімі оларда ағзаның қалыптасуының әлі
аяқтала қоймаған жағдайында жүретіндігімен байланысты.
Спорттық қабілеттердің болжамының сәтті жүргізілуі зерттелінуші
көрсеткіштерді зерттеудің тұрақтылығы негізінде жүзеге асырылады. Мысалы, 8
жасар балалар тобында бойларының ұзындығын, күшін, төзімділігін анықтадық.
Он жылдан кейін оларды қандай өзгерістер болуы мүмкін: осы көрсеткіштер
жоғары деңгейде қалып қояды ма, күштілер мен төзімділер өз қатарларының
алдындағы басымдылығн сақтап қала алады ма? Егер, басымыдылқ сақталынып
қалса, бұл көрсеткіштер баланың ағзасының дамуы барысында тұрақты
болғандығы және олар болжамды мәнді болып келеді. Егер, басымдылық
сақталынбаса, сенімді болжам жасау мүмкін емес болғаны және берілген
көрсеткіштер іріктеу кезінде көрсеткіш ретінде қолданыла алмайды.
Сонымен, бастапқы көрсеткіштермен соңғы, түпкілікті көрсеткіштерді
анықтауды, ең алдымен жасырын белгілерге бағдарлану қажет, өйткені
генетеиаклық шектелген қасиеттер нашар өзгертіледі. Осы белгілер спорттық
шеберлік өсімін шектеп, жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді, болжам жасау
мен іріктеу үшін құндылығы зор.
Сенімді болжам жасау үшін көрсеткіштердің тек қана бастапқы деңгейін
ғана ескеріп қоймай, олардың 1-1,5 жылдық сабақ бойғы өсім қарқынын есепке
алу қажет.
Көрсеткіштердің бастапқы деңгейі мен өсу қарқыны жас спортшылардың тек
қана төлқұжатты жасына емес, биологиялық жасына да тәуелді. Баяу жетілетін
жас спортшыларда (ретарданттарда) тез өсетін балалармен салыстырғанда
көрсеткіштердің бастапқы деңгейі мен өсім қарқыны аз. Мұның әсіресе
пубертанттық кезеңде, яғни жыныстық жетілу кезеңінде (12-15 жас) маңызы
зор. Бұл кезеңге ішкі секреция бездерінің қызметінде қайта құрылымды, ағза
қызметтерінің нейрогуморальды реттелуінде өзгерістер жүреді, дене өлшемдері
(бойы, салмағы, аяқ-қолдар мөлшерінің ара қатысы) күрт өседі. Осыған
байланысты, осы жаста қимылдар бағдарын анықтайтын биодинамикалық өлшемдер
қатысы уақытша өзгеруіп, жұмысқа қабілеттіліктің өсім ырғағы баяулауы
мүмкін. Сондықтан бұл кезеңде дене қабілеттерін болжау қиын жүреді және
генетикалық тұрақты белгілер бойынша сенімсіз болады. Болжамның маңызды
көрсеткіші-спорттық жүктемелер берілуінен кейінгі қалпына келу
үдерістерінің динамикасы мен сипатын зерттеу болып табылады. Спорттық
шеберлік шыңдарына қол жеткізіп жүрген жас спортшылар қалпына келудің тез
жүруімен сипатталады. Олай болса, тиімді қалпына келу қабілеті жасырын
белгі болып табылады, яғни генетикалық қалыптасқан фактор болып табылады,
яғни тіршілікті қамтамасыз ететін маңызды жүйелердің үйлесімді қызметін
айқындайды. Жас спортшыларды іріктеу көпжылдық үрдіс ретінде спорттық
ізбасарларды көпжылдық дайындау жүйесімен тығыз байланысты. Спортшы
ізбасарлар – адамның мүмкіндігі болып табылады.
Спорт ізбасарлар дегеніміз – спорттық шеберліктің нақты бір деңгейіне
қол жеткізген және спорттық нәтижелердің ары қарайғы ізбасарлықты өсімін
қамтамасыз ететін оқу-әдістемелік түрлерімен (мамандандырылған сыныптар,
балалармен жасөспірімдер спорт мектептері, спорттық мамандандырылған
интернаттар, Олимпиадалық дайындық орталықтары) қамтылған спортшылар саны.
Ықтимал ізбасар – балалармен жасөспірімдер спорт мектебінде, спорттық
мамандандырылған интернаттарда т.б. қандай да бір спорт түрімен шұғылданушы
жас спортшылардың санымен анықталады.
Жақын ізбасар – Олимпиадалық цикл кезеңінде спорт шеберлігінен
үміткерлері мен еліміздің құрама командаларының мүшелері қатарын
толықтыратын дарынды спортшылар.
Іс-әрекетті ізбасар - еліміздің құрама командаларының мүшелері қатарын
толықтыратын келешегі бар, жас жағынан алғанда жоғары дәрежелі спортшылар
саны.
Әрбір ізбасар үшін еліміздің спорттық ізбасарларын дайындауға арналған
дайындықтың сапасы мен жалғасымдылығын қамтамасыз етуге арналған іріктеудің
өзіндік көптүрлі болып келеді. Спорттық бағдарлану сиықты іріктеу түрі
ықтимал резер санын қамтамасыз етеді. Оның мақсаты - берілген балаға осы
спорт түрімен шұғылдануға тиімділікті анықтау болып табылады.
Іріктеудің тиімді жүйесі бапкерге алдын ала келешегі бар жас балаға
қатысты алынған ауқымды ақпаратты қолдана отырып, жеке басылық тәсілді
қолдануға мүмкіндік береді сондай-ақ, жаттығу барысында жіберген
қателіктерінде тез бағдарлануға мүмкіндік береді. Жас спортшыға өзінің
бейімдігі бар спортын тез табуға мүмкіндік береді және мамандық таңдаудағы
сәтсіздіктен туындайтын психологиялық ауыртпашылықты болдырмауға жол ашады.
Осыған байланысты жасөспірім дзюдошыларды дайындау бапкерлерінің
еңбектеріне байланысты. Халықаралық аренадағы жоғары бәсекелестік,
жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы белдесулердің
динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында жұмыс істейтін
мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі жетілдіру міндетін
қойып отыр. Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу
проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және
бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу
жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим
күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас
спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің
нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[26]. Жас спортшыны жаңадан
келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп шығуға қабілетті спорт
шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер төгуді қажет ететін
үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық шығындар мен
мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны даярлауға ықпал
ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін талап етуде. Мәселе
көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті
қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып,
жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды
жолдарын іздестіруден тұрады. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде жасалған
талдау, тәжірибе мен бақылаулар көрсетіп отырғанындай, бүгінгі күні
айтарлықтай көп жағдайларда жаттықтырушының қызметі, ескіріп кеткен
ұсыныстарды қолдана отырып, олар жүргізіп отырған жаттықтыру процесінің
анық критерийлерінсіз және спорттық жаттықтыруды табысты жүзеге асырудың
көбіне көп шұғылданушылардың даярлығына дұрыс бақылау жасауға байланысты
екендігін ескерусіз, субъективтік категориялар шеңберінде өрбіп отыр.
Осындай жұмыстың нәтижесі болып облыс, аймақ және т.б. құрама командалары
үшін толыққанды емес резервтерін қалыптастыру болып табылады [27]. Жас
дзюдошылардың дайындығын үлгілеу әдістемесін оны қазіргі техникалық-
тактикалық әрекеттерді меңгеруге бағыттайтындай етіп қайта құру керектігін
[28] зерттеген болатын. Дзюдошылардың өнер көрсетуі оларға жоғарғы
дәрежедегі жарыстарда толық көлемде басымдылық танытуға кедергі келтіріп
отырған бірқатар ұйымдық және әдістемелік мәселелерді анықтап, көрсетіп
берді. Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу ерекшелігінің ғылыми негізделуі
қазіргі спорттың қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Дзюдодағы күш
салуды, олардың организмге әсерін әсерін зерттеу жөніндегі, сонымен қатар
жаттығу әдістемесі жөніндегі зерттеулердің көпшілігі ересек спортшыларда
жүргізілді. Практикалық ұсыныстар, әсіресе жас дзюдошылардың дайындығын
үлгілеуге қатысты ұсыныстар өте жеткіліксіз жасап шығарылған. Көптеген
зерттеушілер дене жаттығуларының жастарды рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz