Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардың ұғымы, маңызы ... .6
1.1. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы заңдылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардың түрлері және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ...19
2.1.Азаматтардың тең құқықтылығын бұзу ... ... ...19
2.2.Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу ... ...23
2.3. Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарла.рының немесе өзге хабарлар қүпиясын заңсыз бұзу ... ... ... ... ... 24
2.4. Дәрігерлік құпияны жария ету ... ... ... ... ...26
2.5. Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу ... ..28
2.6. Сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссияларының жұмысына кедергі жасау ... ... ... .31
2.7. Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды қате есептеу ... ... 36
2.8. Еңбек туралы заңдарды бұзу ... ... ... 40
2.9. Ар.ождан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасау ... ... ... ..43
2.10. Қоғамдық бірлестіктердің қызметіне кедергі жасау ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары құқық және заң ғылымының саласы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .59
1.тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардың ұғымы, маңызы ... .6
1.1. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы заңдылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардың түрлері және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ...19
2.1.Азаматтардың тең құқықтылығын бұзу ... ... ...19
2.2.Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу ... ...23
2.3. Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарла.рының немесе өзге хабарлар қүпиясын заңсыз бұзу ... ... ... ... ... 24
2.4. Дәрігерлік құпияны жария ету ... ... ... ... ...26
2.5. Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу ... ..28
2.6. Сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссияларының жұмысына кедергі жасау ... ... ... .31
2.7. Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды қате есептеу ... ... 36
2.8. Еңбек туралы заңдарды бұзу ... ... ... 40
2.9. Ар.ождан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасау ... ... ... ..43
2.10. Қоғамдық бірлестіктердің қызметіне кедергі жасау ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары құқық және заң ғылымының саласы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .59
Қылмыс - бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты болатын адамдардың соның тұра анықтау қажеттілігі туындайды.2
Адам және азаматтың Конституциялық құқытары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық кұқылық шараларды реттеу - қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының II-бөлімі осы мәселеге тікелей арнаған. Конституцияның 1-бабында "Ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.1
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізімен шегін, олардың әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасынын ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік туғызады.
Адам және азаматтың Конституциялық құқытары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық кұқылық шараларды реттеу - қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының II-бөлімі осы мәселеге тікелей арнаған. Конституцияның 1-бабында "Ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.1
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізімен шегін, олардың әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасынын ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік туғызады.
Нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Атыс қаруларын оқ - дәріні, қару — жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, оларды заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруларын ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі» 1995 жылғы 25 шілдедегі № 4 Қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жаршысы, 1995, № 3).
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы. Қүқық батама: 2030. 2001.
3. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының «Бүзақылық істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» 1995 жылғы 25 шілдедегі № 5 қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот жаршысы 1995, № 3).
Арнайы әдебиеттер:
1. А.Н. Ағыбаев «Қылмыстық құқық» Ерекше бөлім. Алматы, Жеті жаргы, 2000. 244-284 б.
2. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім 2 т. Алматы, Дәнекер, 2000. 16-75 б.
3. Заң және заман № 4 2000. 74- 77 б. М. Қайназаров, Е.Жаппаров мақалалары.
4. Данынин И.Н. Уголовно-правовая охрана общественного порядка. М.Ю. 1973.
5. Тихий В.П. Ответственность за хищение огнестрельного оружия, боевых припасов и взрывчатых веществ по советскому уголовному праву. Харьков. 1976.
6. М.А. Ефимов Борьба с преступлениями против общественного порядка, общественной безопасности и здоровья населения.
7. «Заң» газеті. 2001. № 5.
8. Яценко С.С. Ответственность за преступления против общественного порядка. Киев. 1976.
9 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсінік.
Алматы,2001.
10 А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Алматы, 2000.
11 Бородин С. Ответственность за убийство: квалификация и наказания по российскому праву. Москва, 1994.
11 Загородин Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. Москва, 1961.
12 Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких насильственных посягательств: уголовно-правовые криминалогическис исследования. Саратов, 1974.
13 3аң №8, 2002, 43 б. 7. 3аң №5-6, 2000, 96. 8.Ақиқат 1999 №9, 10, 186.
14 Егеменді Қазақстан 31 қазан 2000.
15 Егеменді Қазақстан 14 шілде 2001.
16 Актуальные проблемы борьбы с преступностью. Сборник научных трудов. Ташкент, 1983.
17 Актуальные вопросы с преступностью. Под ред. В.Д.Филимонова Томск. 1990.
18 Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан, Алматы, 1999.
19 Саркисов Г.С., Красиков Ю.А. Ответственность за преступления против жизни здоровья, свобода и достоинство личности. Ереван, 1990.
20 Ткаченко В.И. Квалификация преступлений против личности. Москва, 1981.
21 Чечель Г.И. Жестокий способ совершенствования преступлсния против личности. Начальник. 1992.
22 Совершенствование мер борьбы с преступностью и ее профилактика Сборник научных трудов. Ташкент, 1989.
23 Вопросы повышения эффективности борьбы с преступностыо.
23 Редактор: проф. А.Л.Ременсон. Томск, 1980.
24 Антонян Ю.М., Голубев В.П., Кудряков Ю.Н. Личность
корыстного преступника. – Томск: Томский университет, 1989.
25 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. /Отв.
ред. Рогов И.И., Баймурзин Г.И.. – Алматы: Жеты Жаргы, 1998. – 288 с.
26 Уголовное право Казахстана (Общая часть). Учебник для
ВУЗов/ Под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М.. – Алматы: ТОО «Баспа», 1998. – 228 с.
27 Уголовное право. Общая часть. – М.: Московский
университет, 1993.
28 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Гаухмана
Л.Д., и Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997.
29 Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу РФ
/ Под ред. Профессора П.Н. Панченко. – Нижний Новгород, 1996.
30 Юридический энциклопедический словарь / Главн. Ред.
Сухарев А.Я. – М.: Советская энциклопедия, 1987.
31 Уголовное дело №00003430 архива г. Тараза за 2000 год.
32 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. А.И.
Рарога. – М.: Институт международного права и экономики. Издательство «Триада, Лтд», 1997.
33 Курс уголовного права. Общая часть. Т.1: Учение о
преступлении. /Под ред. Кузнецовой Н.Ф., Тяжковой И.М. – М.: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1999. – 592 с.
34 Уголовное право России. Учебник для вузов. Т.2. Особенная
часть./ Под ред. Игнатова А.Н., и Красикова Ю.А. – М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М, 1998. – 808 с.
1. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Атыс қаруларын оқ - дәріні, қару — жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, оларды заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруларын ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі» 1995 жылғы 25 шілдедегі № 4 Қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жаршысы, 1995, № 3).
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы. Қүқық батама: 2030. 2001.
3. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының «Бүзақылық істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» 1995 жылғы 25 шілдедегі № 5 қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот жаршысы 1995, № 3).
Арнайы әдебиеттер:
1. А.Н. Ағыбаев «Қылмыстық құқық» Ерекше бөлім. Алматы, Жеті жаргы, 2000. 244-284 б.
2. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім 2 т. Алматы, Дәнекер, 2000. 16-75 б.
3. Заң және заман № 4 2000. 74- 77 б. М. Қайназаров, Е.Жаппаров мақалалары.
4. Данынин И.Н. Уголовно-правовая охрана общественного порядка. М.Ю. 1973.
5. Тихий В.П. Ответственность за хищение огнестрельного оружия, боевых припасов и взрывчатых веществ по советскому уголовному праву. Харьков. 1976.
6. М.А. Ефимов Борьба с преступлениями против общественного порядка, общественной безопасности и здоровья населения.
7. «Заң» газеті. 2001. № 5.
8. Яценко С.С. Ответственность за преступления против общественного порядка. Киев. 1976.
9 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсінік.
Алматы,2001.
10 А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Алматы, 2000.
11 Бородин С. Ответственность за убийство: квалификация и наказания по российскому праву. Москва, 1994.
11 Загородин Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. Москва, 1961.
12 Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких насильственных посягательств: уголовно-правовые криминалогическис исследования. Саратов, 1974.
13 3аң №8, 2002, 43 б. 7. 3аң №5-6, 2000, 96. 8.Ақиқат 1999 №9, 10, 186.
14 Егеменді Қазақстан 31 қазан 2000.
15 Егеменді Қазақстан 14 шілде 2001.
16 Актуальные проблемы борьбы с преступностью. Сборник научных трудов. Ташкент, 1983.
17 Актуальные вопросы с преступностью. Под ред. В.Д.Филимонова Томск. 1990.
18 Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан, Алматы, 1999.
19 Саркисов Г.С., Красиков Ю.А. Ответственность за преступления против жизни здоровья, свобода и достоинство личности. Ереван, 1990.
20 Ткаченко В.И. Квалификация преступлений против личности. Москва, 1981.
21 Чечель Г.И. Жестокий способ совершенствования преступлсния против личности. Начальник. 1992.
22 Совершенствование мер борьбы с преступностью и ее профилактика Сборник научных трудов. Ташкент, 1989.
23 Вопросы повышения эффективности борьбы с преступностыо.
23 Редактор: проф. А.Л.Ременсон. Томск, 1980.
24 Антонян Ю.М., Голубев В.П., Кудряков Ю.Н. Личность
корыстного преступника. – Томск: Томский университет, 1989.
25 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. /Отв.
ред. Рогов И.И., Баймурзин Г.И.. – Алматы: Жеты Жаргы, 1998. – 288 с.
26 Уголовное право Казахстана (Общая часть). Учебник для
ВУЗов/ Под ред. Рогова И.И., Рахметова С.М.. – Алматы: ТОО «Баспа», 1998. – 228 с.
27 Уголовное право. Общая часть. – М.: Московский
университет, 1993.
28 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Гаухмана
Л.Д., и Колодкина Л.М. – М.: МИ МВД России, 1997.
29 Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу РФ
/ Под ред. Профессора П.Н. Панченко. – Нижний Новгород, 1996.
30 Юридический энциклопедический словарь / Главн. Ред.
Сухарев А.Я. – М.: Советская энциклопедия, 1987.
31 Уголовное дело №00003430 архива г. Тараза за 2000 год.
32 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. А.И.
Рарога. – М.: Институт международного права и экономики. Издательство «Триада, Лтд», 1997.
33 Курс уголовного права. Общая часть. Т.1: Учение о
преступлении. /Под ред. Кузнецовой Н.Ф., Тяжковой И.М. – М.: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1999. – 592 с.
34 Уголовное право России. Учебник для вузов. Т.2. Особенная
часть./ Под ред. Игнатова А.Н., и Красикова Ю.А. – М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М, 1998. – 808 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың ұғымы, маңызы ... ... ... ... ... 6
1.1. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы заңдылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың түрлері және олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
2.1.Азаматтардың тең құқықтылығын
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2.Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..23
2.3. Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарла-рының немесе
өзге хабарлар қүпиясын заңсыз
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..24
2.4. Дәрігерлік құпияны жария
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.5. Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..28
2.6. Сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссияларының жұмысына
кедергі
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
2.7. Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды
қате
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
2.8. Еңбек туралы заңдарды
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.40
2.9. Ар-ождан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.10. Қоғамдық бірлестіктердің қызметіне кедергі
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...45
3-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары құқық және заң
ғылымының саласы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .59
Кіріспе
Қылмыс - бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты
болатын адамдардың соның тұра анықтау қажеттілігі туындайды.2
Адам және азаматтың Конституциялық құқытары мен бостандықтарына қарсы
қылмыстар адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық кұқылық шараларды реттеу - қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің
бірі болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының II-бөлімі осы
мәселеге тікелей арнаған. Конституцияның 1-бабында "Ең қымбат қазына - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.1
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізімен шегін, олардың
әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай
салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасынын ерекшеліктерін анықтаудың
маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық
мүмкіндік туғызады.
Адам болмаса, адамның құқықтары мен бостандықтары қадірленбесе, аяққа
тапталса, онда қоғам өмір сүрмейді немесе оны адамзат қоғамы деп атау
мүмкін болмайды. Қоғамда өмір сүргендіктен және ең бастысы оған "адам" деп
ат қойғандықтан, қоғамның ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген атқа
лайықты болуы тиіс. Адам қоғамның жэне болашақтың негізі болғандықтан,
адамның өмірі мен денсаулығы бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды
дәрежеге жетпегендіктен оның әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он төрт жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс
тындырылғаны мәлім. 1997 жылы шілде айының он алтыншы жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1
қаңтардан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі - адам, қоғам,
мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Күнделікті өмірде қылмыс жасайды, қоғамдық тәртіпті бұзды деген сөзді
жиі естуге болады. Демек, мұндай әрекет жасаушылар білмей немесе қасақана
заңдылықтың, құқық тәртібін бұзады. Соның нәтижесінде құқық бұзушылық пайда
болады. Құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы, қоғамға қайшы, түлғаға
зиянды, қауіпті кінәлі деп танылып жазаланатын әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыс - бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты
болатын адамдардың соның тұра анықтау қажеттілігі туындайды.2
Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық,
әлеуметгік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине, конституциялық
қүқық норма-лары аталған салаларды барлық көріністері бойынша және жан-
жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық Қазақстан
Республикасы Конституциясьінда құқықбастауларын анықтауға қатысты бірқатар
ерекше белгілер бар. Біріншіден, Конс-титуцияда құқық нысандары
(бастаулары) аталады. "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, со-ған сәйкес зандардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да міндетте-
мелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің жөне Жоғарғы Соты
нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады" (Қазақстан Республикасы
Конституциясы 4-бабының 1-тармағы).
Көрсетілген конституциялық қағида құқық бастауларын жал-пылай
сипаттайды. Конституцияда көрсетілген нормативтік құқықтық актілердің
нысандарының бәрі бірдей оның бастау-лары болып табылмайды. Қазақстан
Республикасының констн-туциялық құқығының негізгі қайнар кезі, тұтас
алғаңда, Конс-титуция болып табылады. Мұңцай жәйтті бөліп айтуымның се-
бебі, ұлттық құқықты қалыптастырудың қайнар көзі ретінде тек Конституцияның
құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның басқа да элементтері:
принциптері, жалаң қағидалары, ! міндеттері мен мақсаттары да қызмет етеді.
Тарихи фактіні бұлай-ша сипаттаудың мемлекеттің тек көп ұлттық қана емес
халық-тық сипатын ұғынуда да айрықша мөні бар. Ал бұл идея мемле-кеттің
барлық көп ұлтты мемлекеттің атынан қызмет етуді, ұлттық белгілері бойынша
кемсітілуге жене басқаларына жол бермеуді көздейді, Әрине, бұл идеялардың
бөрі тиісті заңцар-дың қайнар көзі ретінде қызмет етуі тиіс. Қазақстаңды
әлеуметгік мемлекет ретінде тануда конституциялық идеяның бастаулық мәні
қызметін атқарады. Бұл қағида Республика азаматтарын әлеумегтік жағынан
қамтамасыз етуге арналған заңдардың негізгі қайнар кәзі болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конс-т.ігуциясыжариялағанмешекеткыз метщщпршциптері:
қоғам- дық келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халыктың қажетіне орай
экономикалық даму, қазақстаңдық патриотизм, мемлекет өмірінің мейлінше
маңызды мөселелерін демократиялық әдістер-мен шешу қазақстандық құқықтың
қайнар көзі қызметін атқарады.
1-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың ұғымы, маңызы
1.1. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы заңдылық сипаттамасы
Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстар адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне,
әлеу-меттік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты,
тілі, дінге көзқарасына сенімі, тұргылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына себептерімен немесе өзге кез келген жағдайлар бойыңша тікелей
немесе жанама шектеу - екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі
мерзімге қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. Адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып не қоғамдық
бірлестіктің жетекшісі жасаған дәл сол әрекет - бес жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бес айдан
сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға не алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып немесе онсыз екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады. Қарастырылып отырган бапта ұлттық және
нәсілдік тең қүқықтылығын бұзғаны үшін, сонымен қатар азаматтың тең
құқықтылығын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы,
нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқара-сы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық
бірлес-іктерге қатыстылығы себептері-мен азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне зиян келтіргені үшін жауаптылықты көздейді.
Осы қылмыс, тегіне, жынысына, ұлтына, нәсіліне, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына байланыссыз бәрінің теңцігі туралы
конституциялыққұқығына қиянат жасайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабы). Қылмыс объектісі - Қазақстан Республикасы
Конституциясымен анықтал-ған азаматтардың тең құқықтылығы болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы нәсілдік, үлттық қатыстығына, жынысына, тіліне
және т.б. байланысты азаматтардың құқықтарын шектеумен көрінеді, бірақ
тұлға-ның қандай да бір жекеленген сапасына қатысты емес. Азаматтың
конституциялық құқығын шектеу бір жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне қарай
артьпсглылығын қам-тамасыз ету үшін басқа жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне
қарай (жұмысқа қабыл-дауда немесе одан босатуда, сайлау серіктестігін
өткізуде, мадақтауға, наградалауға ұсынуда және т.б. құқығы мен
бостандығына) қысым көрсетуден тұрады.
Егер ұлттық, діни және басқа да теріс ұғымдар азаматтың тең
құқықтылығын бұзуда негіз болып табылмаса, онда олар қылмыс ретінде
қарастырылмайды.
Қылмыс осы баптың диспозициясында көрсетілген іс-әрекеттерді жасаған
уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Зардаптың түсуі міндетті емес. Қыл-
мыс құрамы формальды.
Жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға немесе
оларға қатысуға кедергі жасау не оларға қатысуға мөжбүрлеу, егер бұл
әрекеттерді лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып не күш қолданып
немесе оны қолданамын деп қорқытумен жасаса - бес жүзден жеті жүз айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бес айдан
жеті айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлшерінде
айыппұл салуға не екіжылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға
дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысуқұқығынан айырып немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.Қазақстан Республикасы
Конституциясының 32-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары
бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митин-гілер мен демонстрациялар,
шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға хақы-лы. Жиналыстар, митингілер,
көше шерулері мен демонстрациялар ұйымдастыру және өткізу тәртібі 1995
жылғы 17 наурыздағы №2126 күші бар Заңы Қазақстан Республикасында
жиналыстар, митингілер, көше шерулері мен демонстрация-лар ұйымдастыру және
өткізу тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Прези-дентінің Жарлығымен
реттеледі. Бұл қылмыстың тікелей объектісі - Қазақстан Республикасы
Конституция-сының 32-бабында бекітілген азаматтардың құқығын қамтамасыз ету
бойынша қоғамдық қатынас болып табылады. ҚК 151 -бабында қарастырылған
қылмыстың объективтік жағы әрекет және әрекетсіздік арқылы жасалатын
мынадай іс-әрекеттерді жасауды көздейді:
а) жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға заңсыз ке-
дергі жасау;
б) оларға қатысуға заңсыз кедергі жасау;
в) көрсетілген шараларға мәжбүрлеу.
Қылмыс түрлерін жасаудың міндетті белгілерінің қатарына мынадай тәсілдер
енгізілген:
а) лауазымды адамның өзінің қызмет бабын пайдалануы;
б) күш қолдану немесе оны қолданамын деп қорқыту.
ҚК 151-бабын қолдану үшін іс-әрекёттің аталған үш нысанының, ең болма-ғанда
біреуін және қылмыс жасау тәсілінің, ең болмағанда, екеуін анықтау қажет.
Жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға заңсыз кедергі
жасау заңсыз деп, егер де лауазымды тұлға азаматтардың көрсетілген саяси ша-
раларды өткізуіне негізсіз тыйым салған, заңды негізде өткізіліп жатқан
шара-ларға қатысушыларды таратуға жарлық берген жағдайы танылады.
Жиналыстарға, митингілерге, шеру өткізуге, пикет жасауға қатысу үшін келген
азаматтарды жиналыс өтетін жерге жібермеу шаралары қолданылса, азаматтар
осы жерден күшпен таратылуға тап болса және т.б. кедергі жасау заңсыз болып
табылады.Жаппай саяси шараларға қатысуға мәжбүрлеу азаматтарға осындай
шараларға олардың еркінен тыс қатысуға тарту мақсатымен қысым көрсетуден
тұрады. Күш қолдану немесе оны қолданамын деп қорқыту митинг, жиналыс және
т.б. өткізуде азаматтар қүқығын жүзеге асыруына кедергі жасаудың нысаны бо-
лып табылады. Күш қолдану денсаулыққа жеңіл немесе орташа ауырлықтағы зиян
келтіру, ұрып-соғу немесе үрып-согамын деп қорқыту түрінде болуы мүмкін.
Егер күш қолдану денсаулыққа ауыр зиян келтірумен ұштасса, онда ол ҚК 103,
104-баптары бойынша өз алдына жеке дәрежеленуі тиіс.Субъективтік жағы
тікелей қасақаналықпен сипатталады. Кінәлі, өзінің іс-әре-кеттерімен
жиналыс, митинг, бой көтеру, шеру өткізуге, пикет жасауға, оларға қаты-суға
кедергі жасайтынын не оларға қатысуға мәжбүрлейтінін өзінің қызмет бабын
пайдалана отырып немесе күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқытатынын
ұғьгаады және аталған іс-әрекеттерді жасауды тілейді. Себебі мен мақсаты әр
түрлі болуы мүмкін және іс-әрекетті дәрежелеуге әсер етпейді. Бұлар,
бұзақылық, саяси се-бептер, жек көру, мансапқорлық, тамыр-таныстық және
т.б. болуы мүмкін. Қылмыстың субъектісі - жиналыс, митинг және басқа да
саяси актілерді өткізуге кедергі жасау үшін өзінің қызмет бабын пайдаланушы
лауазымды адам бола алады. Дегенмен, егер лауазымды адам саяси акцияларға
кедергі жасау мақ-сатында күш қолданса, онда осы қылмыс үшін жауаптылықты
қамтитын бап-тардың жиынтығы бойынша және ҚК 308-бабы бойынша қызметтік
өкілеттікті асыра пайдаланғаны үшін жауаптылықты көздейді. Көрсетілген іс-
әрекеттер үшін жеке түлғалар күш қолданған немесе оны қолданамын деп
қорқытқан жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Қауіпсіздік
техникасын, өндірістік санитария ережелерін немесе еңбекті қорғаудың өзге
де ережелерін осы ережелерді сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз
етужөніндегі міндеттер жүктелген адамның бұзуы абайсыздаден-саулыққа ауыр
немесе орташа ауыртпалықтағы зиян келтіруге әкеп соқса -екі жүзден бес жүз
айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның екі
айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының
мөлшерінде айыппұл салуға не екіжылға дейінгі мерзімге түзеужұмы-старына,
не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару не белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айырып, нақ сол мерзімге бас бостандығы-нан
айыруға жазаланады. Абайсызда адам өліміне әкеп соққан дәл сол әрекет -
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан айырып немесе онсыз бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 24-бабына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына және
қауіпсіздік пен тазалық талаптарынан сай еңбек ету жағдайына құқығы бар.
Қауіпсіздік талаптарына сай еңбек ету құқығы -жұмысшының негізгі құқығының
бірі. Бұл құқықты бұзу ҚК 152-бабында қарас-тырылған белгілі мән-жайларда
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғуы мүмкін. Заңмен бекітілген еңбек талаптары
қарастырылып отырған бапта аталған қыл-мыстың объектісі болып табылады.Осы
қылмыс кәсіпорындарда, мекемелерде, кооперативтерде, фермерлік (ша-
руашылық) қожалықтарда және басқа да меншіктік және шаруашылықнысанын-дағы
әр түрлі үйымдарда жүмыс істеуші азаматтардың еңбек талаптарына қиянат
.жасайды. Еңбекті қорғау ережелерінің бүзылуы нәтижесінде, жәбірленуші, осы
кәсіпорындардың түрақты қызметшілері мен жүмысшылары ғана емес, сонымен
қатар оларда уақытша жүмыс істеуші түлғалар да бола алады.
Қылмыстың объективтік жағы абайсыздықтан денсаулыққа ауыр немесе
орташа ауырлықтағы зиянның түсуіне әкеп соқтыратын қауіпсіздік техникасын,
өндірістік санитария ережелерін немесе өзге де еңбекті қорғау ережелерін
бүза-тын әрекеттен не әрекетсіздіктен түрады.
ҚК 152-бабының диспозициясы бланкетті болып табьшады, себебі, еңбекті
қорғау ережелері сансыз көп және әр түрлі және оларды заң баптарында атын
атап шығу, шындығында, мүмкін емес, сондықтан кінәліні қылмыстық жауапты-
лыққа тарту үшін, қандай арнайы ережелердің бүзылғанын анықтау қажет (бүл
қауіпсіздік техникасы, өндірістік санитария ережелерін немесе өзге де
еңбекті қорғау ережелерін бүзу).
Қылмыстың субъектісі - тек осы ережелерді сақтауды қамтамасыз ету не-
месе үйымдастыру бойынша міндеттемелер жүктелген түлғалар ғана бола ала-ды,
олар лауазымды түлғалар, коммерциялық немесе өзге үйымдардағы еңбекті
қорғау ережелерін сақтау бойынша міндеттерін атқарушы түлғалар, мемлекеттік
мекемелердегі, үйымдардағы, кәсіпорындардағы осы міндеттер жүктелген лауа-
зымды емес түлғалар. Осы қылмыстың субъектісі үшін тән белгілері болып оның
қызмет бабының күшіне қарай немесе еңбекті қорғау және жүмыс бөлімшелеріне
сейкес қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтау немесе олардың орындалуын ба-
қылау бойынша арнайы тапсырма бойынша оған міңдеттер жүктелуі болып та-
былады. ҚК 152-бабының 1-белімінде көзделген зардаптарға әкеп соқтырған
еңбекті қорғау, қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария ережелерін
бүзуды мүндай міндеттер жүктелмеген адам жасаса, ол денсаулыққа қарсы
қылмыстар үшін жауап беруі тиіс.
Егер, жоғарыда аталған ережелерді бүзу абайсызда адам өліміне әкеп
соқтырса, онда жауаптылық осы баптың 2-бөлімі бойынша түседі. Мүндай жағ-
дайда кінәлі менмендікпен немесе қылмыстық немқүрайдьшықпен әрекет жасауы
тиіс (ҚК 21-бабы).Қылмыстың субъективтік жағы ҚК 152-бабының 1-
бөлімінентікелейкеліп шығатын кінәнің абайсыздық нысанымен (менмендік
немесе немқүрайдылық) сипатталады. Менмендік, түлға өзінің әрекеттерінен
(әрекетсіздік) қоғамдық-қауіпті зардаптардың түсуі мүмкіндігін алдын ала
біледі, бірақ, бүл әрекеттерді болдырмауды жеткілікті негіздерсіз жеңіл
ойлауынан түрады. Немқүрайдылықта, кіңәлі, өзінің әрекеттерінен
(әрекетсіздік) қоғамдық-қауіпті зардаптардың түсуі мүмкіндігін алдын ала
білмейді, дегенмен, қажетті үқыптылықпен сақтықта бүл зардаптарды алдын ала
білетін де және білуге тиіс те еді. Егер, тұлға, қасақана әрекет жасаса
(тікелей немесе жанама қасақаналық-пен), онда ол денсаулыққа қасақана зиян
келтіргені үшін (ҚК 20-бабы) жауап беруітиіс.Талданып отырған бап
кәсіпорынның сол немесе өзге өңдіріс саласына жататынына қатыссыз, еңбекті
қорғаудың, қауіпсіздік техникасының, өндіріс санитариясының жалпы
ережелерін қарастырады. Сондықтан ҚК 152-бабында көзделген құрамды дұрыс
ажырату қажет, мысалға, ҚК 245, 246-баптарында көзделген меншіктік нысанына
қатыссыз кәсіпорындар мен салаларға сәйкес қауіпсіздік техникасының арнайы
ережелерін бұзуы үшін қылмыстық жауапты-лықты белгілейтін құрамдар. Қазіргі
жағдайда, кінәліге ҚК 152-бабы емес, ал осы нормалардың бірі қолданылады.
Егер ережелерді (мысалы, тау немесе құры-лыс жұмыстарын жүргізудегі
ережелер) бұзу кезінде еңбекті қорғаудың жалпы ережелері де бұзылса, бұған
осы ережелерді сақтау және ұйымдастыру бойынша міндеттер жүктелген тұлға
кінәлі болады және ҚК 152,245 және 246-баптарымен көзделген қылмыстың
жиынтығы бойынша жауаптылыққа тартылады.
Адамның өз қызмет бабын пайдаланып не күш көрсету немесе оны қолдана-
мын деп қорқыту арқылы ереуілге қатысуға немесе заңды ереуілге қатысудан
бас тартуға мәжбүрлеуі бес жүзден жеті жүз айлық есептік кәрсеткішке
дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бес айдан жеті әйға дейінгі
кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлшерінде айыппұл салуға не
екіжылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейінгі мерзімге
белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айырып немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады. Ереуіл - бұл еңбек коллективі мүшелерінің жұмыс
берушінің еңбек коллек-тивінің талаптарын қанағаттандырғанға дейігі немесе
белгілі бір мерзімге дейін жұмыстарын толық немесе ішінара тоқтатуды
көрсететін (жұмысқа шықпау, ең-бек міндеттемелерін орындамау) жұмыс беруші
мен еңбек коллективінің арасын-дағы коллективтік еңбек дауының өздерінің
әлеуметтік-экономикалық және кәсіптік талаптарын қанағаттандыру үшін күрес
шарасы. Ереуіл өткізу тәртібі Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 8
шілдедегі Қоллективтік еңбек дауы мен ереуілдері туралы Заңымен
реттеледі. Егер, еңбек дауы келісімдік процедурасы құралдарымен шешілмеген
жағ-дайда, ереуіл өткізуге шешім қабылдануы мүмкін. Ереуіл өткізу туралы
шешім еңбек коллективінің жиналысыңда (конферен-цияда) осы еңбек коллективі
мүшелерінің үштен екісі дауыс бергенде қабылдана-ды және онымен санасады.
Ереуілді еңбек коллективінің сенім білдірген органы (ереуіл комитеті)
басқарады. Бірнеше еңбек коллективі бірдей талаптармен ереуіл жариялаған
жағдайда, оны осы коллективтердің өкілдерінің бірдей санынан құрылған
бірлескен орган басқара алады. Саяси себептермен, соның ішіңде,
конституциялық құрылысты өзгерту, ша-қыру, тарату немесе мемлекеттік
органдардың қызмет тәртібін өзгерту, олардың жетекшілерін жұмыстан мүлдем
шығару туралы талаптармен, сонымен қатар ұлттық және нәсілдік тендікті
бұзуға, еліміздің аумақтық тұтастығын өзгертуге апарып соқтыратын
талаптармен болған ереуіл заңсыз деп танылады. Ереуілге қатысуға немесе
заңды ереуілден бас тартуға мәжбүрлеуде тұлға (лауазымды адам) еңбек
коллективінің құқығынан, тілегінен және еркінен тыс ереуілге қатысуға
немесе заңцы ереуілден бастартуға мәжбүрлеген жағдайда, со-нымен
қатар.ереуілді басқарушы органды, оның еңбек коллективінің үлесіндегі
Заңының шегінен тыс әрекет жасауға мәжбүрлеген жағдайда орын алады. ҚК 153-
бабына сәйкес заңсыз ереуілге қатысудан бас тартуға мәжбүрлеу қылмыс болып
табылмайды. ҚК 153-бабымен қарастырылған қылмыстың объектісі - Казақстан
Рес-публикасы азаматтарының ереуілге қатысу немесе қатыспау мүмкіндігін
қамта-масыз ететін саяси құқығы, сонымен қатар еңбек коллективінің жұмыс
беруші мен еңбек коллективі арасындағы коллективтік дауда өздерінің
әлеуметтік-эко-номикалық және кәсіптік талаптарын қанағаттандыру үшін күрес
құқығы болып табылады. Азаматтардың денсаулығы қосымша объект ретінде
енгізіледі. Қылмыстың объективтік жағы ереуілге қатысуға немесе заңды
ереуілден бас тартуға мәжбүрлеуден көрінеді, яғни Қазақстан Республикасының
азаматы-на өзінің саяси құқығын жүзеге асыруына кедергі жасау болып
табылады. Мәжбүрлеу, азаматтың ереуілге қатысқысы келген тілегіне
қарамастан заң-ды ереуілге қатысудан бас тартуға немесе оған қатысуға
мәжбүрлеу мақсатымен оған психикалық немесе күш көрсету арқылы қысым
көрсетуден тұрады. Занды ереуілге қатысуға мәжбүрлеу жағдайында да және
ереуілді ұйымдастыру және өткізу тәртібін бұзу арқылы ұйымдастырылған
ереуілге қатысуға мәжбүрлеуде де қылмыс құрамы орын алады.
Қарастырылып отырған ҚК 153-бабы формальды құрамды құрайды. Қьш-мыс
аталған әрекеттер жасалған уақыттан бастап, олардан қандай да бір зардап
түсті ме, түспеді ме немесе кінәлі тілеген нәтижесіне жетті ме, жетпеді ме
оған қатыссыз аяқталған деп саналды.
Заң шығарушы ереуілге қатысуға немесе оған қатысудан бас тартуға
мәжбүрлеу тәсілдерінің толық тізімін береді. Бұл іс-әрекет не тұлғаның
(лауазымды адамның) өзінің қызмет бабын пайдаланып не күш қолдану
(психикалық немесе дене мүшесі-не) немесе оны қолданамын деп қорқыту
жолымен жасалынуы тиіс.
Күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқыту туралы түсінік ҚК 146-
бабының талдауында айтылған. Бұл қылмыс субъективтік жағынан тек
қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Кінәлі, ереуілге қатысуға немесе оған
қатысудан бас тартуға мәжбүрлей отырып, қылмыстық заңды бұзатынын ұғынады,
соны жасауды тілейді, не оған саналы түрде жол береді,не бұған немқұрайды
қарайды.
Қылмыстың себебі әр түрлі болуы мүмкін: басқа қызметтегі және қызметтегі
емес тұлғаның, жоғарыдағы жетекшілердің заңсыз жарлығын орындау, кек және
пайдакүнемдік, бұзақылық сезім және т.б. Себеп пен мақсат іс-әрекетті
дәреже-леуге әсер етпейді. ҚК 153-бабындағы қылмыстың субъектісі арнайы,
яғни тұлға, өзінің қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасайды. Мұндай
тұлға лауазымды адам да және өзге қызметкер де болуы мүмкін (ҚК 307-бабына
ескертуді қараңыз). Күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқыту арқылы
ереуілге қатысуға немесе заңды ереуілге қатысудан бас тартуға мәжбүрлеу 16
жасқа толған, ақыл-есі дұрыс кез келген тұлғамен жасалына алады.
Қылмыс құрамы материалды. Қылмыс, азаматтың құқығы мен заңды мүдде-
леріне зиян келтірген сәттен бастап аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағы тікелей қасақаналықпен сипатталады. Кінәлі, өзінің
аза-маттың құқықтары мен бостандығын тікелей қозғайтын белгіленген
тәртіппен жиналған құжаттар мен материалдарды беруден заңсыз бас тартатынын
не оған толық емес немесе көпе-көрінеу жалған ақпарат беретінін, өзінің
әрекеттерімен азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіруі
мүмкіндігін ал-дын ала біледі және оны келтіруді тілейді немесе саналы
түрде жібереді не бұған немқұрайды қарайды. Бұл жағдайда себебі мен мақсаты
сан алуан болуы мүмкін жек: көру, кек алу, қызғану, көре алмау және т.б.
Қылмыстың субъектісі - азаматқа берілуге міндетті ақпаратты иеленуші
лауазымды тұлға ғана бола алады.
Журналистің заңды кәсіптік қызметіне оны ақпарат таратуға не оны та-
ратудан бас тартуга мәжбурлеу арқылы кедергі келтіру-
елуден жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның бір айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлше-
рінде айыппұл салуға не жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық
жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына
жазаланады.Адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, сол сияқты күш қолданып
немесе күш қолданамын деп қорқыта отырып жасаған әрекет-екі жылға дейінгі
мерзімге түзеу жұмыстарына не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызмепен айналысу құқығы-нан айырып
немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 28 маусымдағы Басылымдар және
бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңына сәйкес, Қазақстан Республикасы
заңында көзделген жағдайлары қоспағанда, ақпараттарды іздестіру, алу және
тарату шектелуге жатпайды.
ҚК 155-бабында қарастырылған қылмыс баспасөз және басқа да бүқаралық
ақпарат құралдары бостандығына қиянат жасайды.
Қылмыстың объективтік жағы- журналистің заңды кәсіптік қызметіне оны
ақпарат таратуға не оны таратудан бас тартуға мәжбүрлеу арқылы кедергі кел-
тіретін әрекеттерден көрінуі мүмкін. Журналистің заңды кәсіптік қ(ызметіне
кел-тіретін кедергілерге мыналарды жатқызуға болады: цензураны жүзеге
асыру; редакцияның кәсіптік дербестігін бұзу және қызметіне кедергі
келтіру; бұқара-лық ақпарат құралдарының қызметін заңсыз тоқтату немесе
қысқарту; ақпарат-тарды алуда және сұрауда редакция құқығын бұзу; тиражды
немесе оның жартысын жоюмен тең заңсыз алу; журналистпен байланысқа және
оған ақпарат беруге, мемлекеттік, әскери, коммерциялық немесе өзге де
арнайы қорғалатын құпияларды қоспағанда, шектеу қою.
Бұл кедергі келтіру мүмкіндігі нысанының тізбегі толық деп табылмайды.
Барлық аталған және журналистің заңды кәсіптік қызметіне кедергі келтіретін
басқа да әрекеттер, егер де кедергі келтіру журналисті ақпарат таратуға не
одан Азаматтың құқықтары мен бостандығын тікелей қозғайтын белгіленген
тәртіппен жиналған құжаттар мен материалдарды беруден лауазымды адам-ның
заңсыз бас тартуы не азаматқа толық емес немесе көпе-көрінеужалған ақпа-рат
беру, егер бұл әрекет азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян
келтірсе - екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының
немесе әзге табысының мөлшерінде айыппұл салуға не екіжылдан бесжылға
дейінгі мерзім-ге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыруға жазаланады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 3-бөлігінде, мем-
лекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық
ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты
құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін
қамтамасыз етуге міндетті делінген.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 15 қыркүйек-
тегі Оперативті-іздестіру қызметі туралы Заңының 5-бабы 3-бөліміне сай
қыл-мысты дайындауда немесе жасауда кінәлілігі дәлеленбеген тұлға, заңмен
белгіленген тәртіп бойынша оперативті-іздестіру қызметін жүзеге асырушы
өзін тексеруге негіз болған және мемлекеттік немесе өзге де заңмен
қорғалатын құпи-яларды жария етуді қоспағанда, өзіне қатысты ақпараттың
сипаты туралы мәліметті талап етуіне құқылы - екенін атап өту керек.
Сонымен, азаматтың өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттар-
мен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуының конституциялық құқығы
Қазақстан Республикасы ҚК 154-бабымен қорғалады. Бұл қылмыс азаматтардың
өзіне тікелей қатысты ақпаратты алу құқығын қамтамасыз етудегі қоғамдық
қатынасқа қиянат жасайды. Осы қылмыстың заты: жәбірленушіге беруден бас
тартылған ақпарат болып табылады. Ақпарат ретінде жәбірленушінің құқығы мен
мүддесін қозғайтын заңмен белгіленген тәртіп бойынша жиналған құжаттар мен
материалдарды түсінуге болады.
Қылмыстың объективтік жағы мынадай іс-әрекеттердің, ең болмағанда,
біреуін жасауды негіздейді:
а) ақпаратты беруден заңсыз бас тарту;
б) азаматқа толық емес ақпарат беру;
в) азаматқа көпе-көрінеу жалған ақпарат беру, сондай-ақ азаматтың құқығы
мен заңды мүдделеріне зиян келтіру түріндегі зардаптың түсуі.
Іс-әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланысты анықтау
қажет етіледі. Ақпаратты беруден заңсыз бас тарту әрекет (арызға бас тарту
туралы бұрыштама соғу) немесе әрекетсіздік (ақпаратты беруде өзінің
міндеттерін орындамау) арқылы жазбаша немесе ауызша нысанында көрінуі
мүмкін. Ақпаратты толық емес беру азаматтың құжаттар мен материалдардың
жартысымен ғана танысуын білдіреді.
Көне-көрінеу жалған ақпарат беру азаматқа шыңдықпен сәйкес келмейтін
мәліметті хабарлауды білдіреді.
2-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың түрлері және олардың ерекшеліктері
2.1. Азаматтардың тең құқықтылығын бұзу
Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне, әлеу-меттік,
лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге
көзқарасына сенімі, тұргылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына
себептерімен немесе өзге кез келген жағдайлар бойыңша тікелей немесе жанама
шектеу - екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі мерзімге
қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. Адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып не қоғамдық
бірлестіктің жетекшісі жасаған дәл сол әрекет - бес жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бес айдан
сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға не алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып немесе онсыз екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады. Қарастырылып отырган бапта ұлттық және
нәсілдік тең қүқықтылығын бұзғаны үшін, сонымен қатар азаматтың тең
құқықтылығын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы,
нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқара-сы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық
бірлес-іктерге қатыстылығы себептері-мен азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне зиян келтіргені үшін жауаптылықты көздейді.
Осы қылмыс, тегіне, жынысына, ұлтына, нәсіліне, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына байланыссыз бәрінің теңцігі туралы
конституциялыққұқығына қиянат жасайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабы). Қылмыс объектісі - Қазақстан Республикасы
Конституциясымен анықтал-ған азаматтардың тең құқықтылығы болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы нәсілдік, үлттық қатыстығына, жынысына, тіліне
және т.б. байланысты азаматтардың құқықтарын шектеумен көрінеді, бірақ
тұлға-ның қандай да бір жекеленген сапасына қатысты емес. Азаматтың
конституциялық құқығын шектеу бір жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне қарай
артьпсглылығын қам-тамасыз ету үшін басқа жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне
қарай (жұмысқа қабыл-дауда немесе одан босатуда, сайлау серіктестігін
өткізуде, мадақтауға, наградалауға ұсынуда және т.б. құқығы мен
бостандығына) қысым көрсетуден тұрады.
Егер ұлттық, діни және басқа да теріс ұғымдар азаматтың тең
құқықтылығын бұзуда негіз болып табылмаса, онда олар қылмыс ретінде
қарастырылмайды.
Қылмыс осы баптың диспозициясында көрсетілген іс-әрекеттерді жасаған
уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Зардаптың түсуі міндетті емес. Қыл-
мыс құрамы формальды.
Бұл қылмыс тек тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі, азаматтың Кон-
ституциямен кепілдік берілген тең құқықтылығын бұзғанын ұғынады, азаматтың
құқығына және заңды мұдделеріне зиянның тұсуі мүмкіндігін немесе түспей
қоймайтындығын алдын ала көріп біледі және осы зиянның түсуін тілейді. Қыл-
мысты жасау себептері сан алуан болуы мүмкін: басқа үлт өкілдеріне деген
өшпенділік, сол немесе өзге діннің жалған артықшылығына сендіру және т.б.
ҚК 141-бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстың субъектісі - қылмыс жасау кезінде
16 жасқа толған ақыл-есі дұрыс тұлға болуы мүмкін. ҚК 141-бабының 2-бөлігі
адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып не қоғамдық бірлестіктің
жетекшісінің азаматтардың тең құқықтылығын бұзуын дәрежелеуші белгілері
ретінде қарастырады. Тұлға өзінің қызмет бабын пайда-лана отырып немесе
қоғамдық бірлестіктің жетекшісі жасаған азаматтың тең қүқықтылығын бұзу
мынадай жағдайларда көрінуі мүмкін: мысалы, заңсыз сый-лық, ақы, жәрдем
ақы, еңбек ақысына үстеме, зейнет ақы беруде, әдейі қызметке заңсыз
тағайындауда жөне т.б. Егер, азаматтың тең қүқықтылығын бүзуды өзінің
қызмет бабын пайдалана отырып, қызмет адамы жасаса және бұл азаматтардың
құқығы мен заңды мүдделерінің айтарлықтай бүзылуына әкеп соқса, онда бүл іс-
әрекет ҚК 307-бабы бойынша дәрежеленуі тиіс. ҚК141 -бабыңда жазылған қылмыс
үлттық, нәсіддік және діни араздықты, үлттық намысты кемсітуді қоздыруға
бағытталмағаңцықтан, оны әлеуметтік, үлттық, рулық, нәсілдік немесе діни
араздықты қоздырудан (ҚК 164-бабы) ажырата білу керек.
Нәсілдік, ұлттық, рулық, әлеуметтік, таптық немесе діни төзбеушілікті
немесе артықшьшықты уағыздайтын немесе оны іс жүзінде жүзеге асыратын
қоғамдық бірлестіктер қүру ҚК 337-бабының 2-бөлігі бойынша жауаптьшықты
көздейді.
2.2.Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу
Адамның жеке өмірі туралы оның жеке немесе отбасы құпиясын құраОтын
мәліметтерді оның келісімінсіз заңсыз жинау немесе тарату, егер осы әрекет-
тер жәбірленушінің құқықтары мен занды мүдделеріне зиян келтірсе - екі
жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған
адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы
мөлшерінде айыппұл салуға не жүз жиырмадан жүз сексен сағатқа дейінгі
мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу
жұмыстарына, не төрт айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.Адам өзінің
қызмет бабын пайдаланып жасаған нақ сол әрекеттер, сол сияқты нақ сондай
зардаптарға әкеп соққан, осы баптың бірінші бөлігінде атал-ған мәліметтерді
көпшілік алдында сөйлеген сөзде, көпшілікке көрсетілетін шығармаларда
немесе бұқаралық ақпарат құралдарында тарату бес жүзден сегіз жүз айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бес айдан
сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға, не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығы-нан
айыруға, не төрт айдан алты айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабына сәйкес әркімнің жеке
өміріне қол сұғушылық құқығына кепілдік берілген. Бүл конституциялық қүқьіқ
ҚК қорғауында болғандықтан, ол тек заң және сот тәртібіне сәйкес шектеледі.
Қарастырылып отырған қылмыстың тікелей объектісі жеке өмірге қол
сұғылмаушылық құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынас
болып табылады. Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу - кінәлінің, адамның
жеке өмірі туралы оның жеке немесе отбасы құпиясын құрайтын мәліметтерді
оның келісімінсіз заңсыз жинауы немесе таратуынан тұрады. Жеке өмірі туралы
мәліметтерді жинау ретінде бұл мәліметтерді ұрлау, сондай-ақ оларды
жариялау үшін аталған мәліметтерді алудың кез келген нысаны түсіндіріледі.
Мұндай мәліметтерді жинау жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпия-лығын бұзудан көрінеді. Мұндай жағдайда жасалған іс-
әрекет ҚК 142 және 143-баптарының жиынтығы бойынша дәрежеленуі тиіс.
Мәліметтерді тарату дегеніміз - оларды ең болмағанда бір адамға айтуды
білдіреді.
Қылмыс жәбірленушінің заңды мүдделері мен құқығына зиян келтірген
жағдайда ған ааяқталған болады. Ал,Егер адамның жеке өмірі туралы
мәліметтерді жариялау оның беделін көтеруге мүмкіндік туғызса не оның
конституциялық құқығы мен заңды мүддесіне ешқандай қайшы әсер етпесе және
зиян келтірмесе, онда жасалған іс-әрекетті қылмыс деп тануға болмайды.
Қарастырылып отырған қылмыс тек қасақана жасалуы мүмкін. Кінәлі,
өзінің Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепілдік берілген жеке
өмірге қол сұғылмаушылықты бұзатынын ұғынады, азаматтардың заңды мүдделері
мен құқығына зиян келу мүмкіндігін және келмей қоймайтынын аддын ала болжай-
ды және соны тілёйді немесе осы зиянның келуін саналы түрде жібереді не
мұндай зардаптардың түсуіне немқұрайды қарайды.
ҚК-бабының 2-бөлігі мынадай дәрежеленуші белгіні қарастырады:
- кінәлінің, өзінің қызмет бабын пайдаланып мәліметтерді көпшілік алдында
сөз сөйлеуде, көпшілікке көрсетілетін шығармаларда немесе бұқаралық ақпарат
құралдарын пайдаланып тарату. Қызмет бабын пайдалану басқа адамның жеке
өмірі туралы мәліметтерге мүмкіншілігі бар тұлғаның оларды белгілі бір
ақыға сатумен не таратуымен немесе өзінің жеке қызығушылығымен көрінуі
мүмкін. Бұл жеке өмір туралы мөліметтерді жария түрде хабарлау үшін
демонстрация залының, клубтың, театрдың, лауазымды адамының беруі де болуы
мүмкін.
Егер адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді заңсыз жинау тұрғын үйге
заңсыз кірумен ұштасса, онда жасалған іс-әрекет ҚК 142 және 145-баптары
бойынша дәрежеленуге жатады.
2.3. Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарла-рының немесе
өзге хабарлар қүпиясын заңсыз бұзу
Азаматтардың хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф не-месе
өзге хабарларының құпиясын заңсыз бұзу- елуден жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бір айға дейінгі
кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жуз
жиырма сағаттан жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға
тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыста-рына жәзаланады.
Адам өзінің қызмет бабын немесе ақпаратты жасырын алуға арналған
құралдарды пайдаланып жасаған нақ сол әрекет -бес жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бір айдан үш
айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де тәбысы мөлшерінде айыппұл
салуға не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығы-нан айыруға, не екі
жылға дейінгі мерзімге түзеужұмыстарына, не екі айдан төрт айға дейінгі
мерзімге қамауға жазаланады. Ақпаратты жасырын алуға арналған арнаулы
техникалық құралдарды өткізу мақсатында заңсыз жасау, өндіру, өткізу немесе
сатып алу- бес жүзден екі мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостан-дығын шектеуге, не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі
бір лауазымдарды атқару немесе үш жылға дейінгі мерзімге бепгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айырып үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады. Бұл қылмыс азаматтардың конституциялық
құқығына, олардың хат жазысу, телефонмен сөйлесу, пошта, телеграф
хабарларының немесе өзге хабарлардың құпиялылығына қиянат жасайды
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-бөлігі). Сондықтан
оның объектісі - хат жазысу, телефонмен сөйлесу, пошта, телеграф
хабарларының немесе өзге хабарлардың құпиялылық құқығын жүзеге асыруын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынас болып табылады. Азаматтардың хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, пошта, телеграф хабарла-рының немесе өзге хабарлар
құпиясын заңсыз бұзу хат жазысумен, пошта және телеграф арқылы алысқан
хабарлармен заңсыз танысқан, бөтеннің телефон ар-қылы сөйлескен сөздерін
тыңдаған жағдайда, сонымен қатар телетайп, телефакс және басқа да
телекоммуникация бойынша тұскен ақпаратпен заңсыз танысқан жағдайда орын
алады. Заң шығарушы хабарлар құпиясын қиянат жасау тәсілдерінің толық
тізімін бермейді, сондықтан өзге хабарлар құпиясын заңсыз бұзу үшін
жауаптылықты қарастырады.
Хат жазысу, телефонмен сөйлесу немесе өзге хабарлар құпиясын заңсыз
бұзу корреспонденция адресаттың келісімінсіз басқа адамның игілігіне
айналған жағдайда орын алады.
Қылмыскерді табу немесе ұстау, жасалған қылмысты апгу мақсатында қыл-
мыстық істі тергеуге байланысты алынған азаматтың корреспонденциясымен
танысу заңды деп есептеледі. Корресподенцияны бұлай алу тек прокурордың
санкциясы не соттың анықтамасы немесе қаулысы бойынша жүргізіледі.
Қылмыс құпия корреспонденцияның, телефон арқылы сөйлесудің және т.б.
мазмұнымен танысқан уақыттан бастап аяқталған деп саналады.
Бұл қылмыс теқ қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Кінәлі,өзінің бөтеннің
корреспонденциясын заңсыз алып танысатынын, бөтеннің телефон арқылы
сөйлескенін заңсыз тыңдайтынын ұғынады және хат жазысу, телефонмен сөйле-су
және т.б. құпияларды бұзатын іс-әрекеттерді жасауды тілейді. Қылмыстың
себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұл қызығушылық, қызғаныш, кек, пайдакү-
немдік және т.б. Қылмыстың субъектісі - 16 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс
жеке тұлға болып табылады. Егерде бұл қылмысты қызметтегі адам (мысалы,
құқық қорғау органының қызметкерлері) не өзінің қызмет бабын пайдаланатын
өзге тұлғалар (телефонис-тер, пошта тасушылар, телеграфистер) жасаса, онда
ҚК 143-бабының 2-бөлігі бойынша жауаптылықты көздейді. Сондай-ақ, Заң
шығарушы келісімсіз ақпарат алу үшін арналған арнаулы техникалық құралдарды
пайдалануды дәрежеленуші мән-жайға жатқызады. ҚК 143гбабының 3-бөлігінде
ақпаратты жасырын алуға арналған арнаулы техникалық құралдарды өткізу
мақсатында заңсыз жасау, өндіру, өткізу немесе сатып алу ушін жауаптылық
қарастырылған.
Арнаулы құралдарды өткізу ретінде, басқа заттарға ауыстыруда, қарызын
жабу үшін беруді және т.б. түсінуге болады.
Бұл қылмыс тек қасақана ниетпен жасалуы мүмкін. Кінәлі, өзінің іс-
әрекетте-рімен хат жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф және өзге хабарлар
құпиясын заңсыз бұзатынын ұғынады және осы әрекеттерді жасауды тілейді.
Өткізу мақса-ты тек бір ғана іс-әрекетті жасаудағы субъективтік жағының
белгісі болып табы-лады - ол арнаулы техникалық құралдарды сатып алу.
2.4. Дәрігерлік құпияны жария ету
Пациенттің сырқаты немесе медициналық куәландыру нәтижелері тура-лы
мәліметті кәсіптік немесе қызметтік қажеттіліксіз медициналық қызмет-кердің
жария етуі -
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адам-ның
бір айға деОінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде ай-
ыппұл салуға не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазаланады.
2. Адам бойында ВИЧЖҚТБ бар екені туралы мөліметтерді хабарлаудан
көрінген нақ сол әрекет -
жүзден үш жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе соттал-ған
адамның бр айдан үш айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табы-сы
мөлшеріндө айыппұл салуға не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге белгілі
бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айыруға, не екіжылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазаланады, Осы
баптын бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олар
ауыр зардаптарға әкеп соқса -
уш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан айырып не онсыз үш жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруғә жазаланады. Бұл қылмыстың объектісі - Қазақстан
Республикасы азаматының жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауының, арнамысы мен абыройлы атының қорғалуының конституциялық
құқығы болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-
бөлігі). Қарастырылып отырған қылмыс түрінің қауіптілігі пациенттің сырқаты
туралы немесе оның медициналық куәландыру нәтижелері туралы күні бұрын
хабарлау пациенттің өзін сырқатының асқынуына шейін әкеп соқтыратын қатты
уайымға түсіруі немесе өлімге дейін әкеп соқтыруы мүмкіндігінде, сондай-ақ
оған жақын адамдарды да. Пациенттің сырқаты немесе оның медициналық
куәландыру нәтижелері туралы мәліметті медициналық қызметкердің жария етуі,
медициналық қызмет-кердің кәсіби мәліметінің арқасында пациенттің сырқаты
немесе медициналық куәландыру нәтижелері туралы мәліметтің оған белгілі
болуыңда және ол осы . мәліметтерді кәсіптік немесе қызметтік қажеттіліксіз
кімге болса да, соның ішінде пациенттің өзіне жария етуінде де орын алады.
Дәрігерлік құпияны жария етудің қылмыс қүрамы ретінде бөтен түлғаның, ең
болмағанда, біреуі не пациенттің өзі сырқаты туралы немесе медициналық
куәландыру нәтижелері туралы мәліметпен танысқан сәттен бастап аяқталған
деп санау қажет. Адамда ВИЧ ЖҚТБ бар екені туралы мәліметтерді хабарлау
ұқсас қылмыстық іс-әрекеттер ретінде танылады. Осы баптың 3-бөлігінде, 1
және 2-бөліктерде көзделген әрекеттер, егер олар ауыр зардаптарға әкеп
еоқса, кінәлі адамның іс-әрекеті үшін жауаптылық қарастырылған. Бұлар
мыналар болуы мүмкін, мысалы, жария етілген сырқаты туралы мәліметтен
өлімнің түсуі, өзін-өзі өлтіру, сырқаттың денсаулығына ауыр зиян келтіру не
сырқат адам үшін өзге жақындарына қатысты ауыр зардаптардың түсуі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың ұғымы, маңызы ... ... ... ... ... 6
1.1. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы заңдылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың түрлері және олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
2.1.Азаматтардың тең құқықтылығын
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2.Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..23
2.3. Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарла-рының немесе
өзге хабарлар қүпиясын заңсыз
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..24
2.4. Дәрігерлік құпияны жария
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.5. Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..28
2.6. Сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссияларының жұмысына
кедергі
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
2.7. Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды
қате
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
2.8. Еңбек туралы заңдарды
бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.40
2.9. Ар-ождан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.10. Қоғамдық бірлестіктердің қызметіне кедергі
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...45
3-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары құқық және заң
ғылымының саласы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .59
Кіріспе
Қылмыс - бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты
болатын адамдардың соның тұра анықтау қажеттілігі туындайды.2
Адам және азаматтың Конституциялық құқытары мен бостандықтарына қарсы
қылмыстар адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық кұқылық шараларды реттеу - қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің
бірі болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының II-бөлімі осы
мәселеге тікелей арнаған. Конституцияның 1-бабында "Ең қымбат қазына - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.1
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізімен шегін, олардың
әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай
салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасынын ерекшеліктерін анықтаудың
маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық
мүмкіндік туғызады.
Адам болмаса, адамның құқықтары мен бостандықтары қадірленбесе, аяққа
тапталса, онда қоғам өмір сүрмейді немесе оны адамзат қоғамы деп атау
мүмкін болмайды. Қоғамда өмір сүргендіктен және ең бастысы оған "адам" деп
ат қойғандықтан, қоғамның ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген атқа
лайықты болуы тиіс. Адам қоғамның жэне болашақтың негізі болғандықтан,
адамның өмірі мен денсаулығы бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды
дәрежеге жетпегендіктен оның әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына он төрт жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс
тындырылғаны мәлім. 1997 жылы шілде айының он алтыншы жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1
қаңтардан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі - адам, қоғам,
мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Күнделікті өмірде қылмыс жасайды, қоғамдық тәртіпті бұзды деген сөзді
жиі естуге болады. Демек, мұндай әрекет жасаушылар білмей немесе қасақана
заңдылықтың, құқық тәртібін бұзады. Соның нәтижесінде құқық бұзушылық пайда
болады. Құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы, қоғамға қайшы, түлғаға
зиянды, қауіпті кінәлі деп танылып жазаланатын әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыс - бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты
болатын адамдардың соның тұра анықтау қажеттілігі туындайды.2
Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық,
әлеуметгік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине, конституциялық
қүқық норма-лары аталған салаларды барлық көріністері бойынша және жан-
жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық Қазақстан
Республикасы Конституциясьінда құқықбастауларын анықтауға қатысты бірқатар
ерекше белгілер бар. Біріншіден, Конс-титуцияда құқық нысандары
(бастаулары) аталады. "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, со-ған сәйкес зандардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да міндетте-
мелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің жөне Жоғарғы Соты
нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады" (Қазақстан Республикасы
Конституциясы 4-бабының 1-тармағы).
Көрсетілген конституциялық қағида құқық бастауларын жал-пылай
сипаттайды. Конституцияда көрсетілген нормативтік құқықтық актілердің
нысандарының бәрі бірдей оның бастау-лары болып табылмайды. Қазақстан
Республикасының констн-туциялық құқығының негізгі қайнар кезі, тұтас
алғаңда, Конс-титуция болып табылады. Мұңцай жәйтті бөліп айтуымның се-
бебі, ұлттық құқықты қалыптастырудың қайнар көзі ретінде тек Конституцияның
құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның басқа да элементтері:
принциптері, жалаң қағидалары, ! міндеттері мен мақсаттары да қызмет етеді.
Тарихи фактіні бұлай-ша сипаттаудың мемлекеттің тек көп ұлттық қана емес
халық-тық сипатын ұғынуда да айрықша мөні бар. Ал бұл идея мемле-кеттің
барлық көп ұлтты мемлекеттің атынан қызмет етуді, ұлттық белгілері бойынша
кемсітілуге жене басқаларына жол бермеуді көздейді, Әрине, бұл идеялардың
бөрі тиісті заңцар-дың қайнар көзі ретінде қызмет етуі тиіс. Қазақстаңды
әлеуметгік мемлекет ретінде тануда конституциялық идеяның бастаулық мәні
қызметін атқарады. Бұл қағида Республика азаматтарын әлеумегтік жағынан
қамтамасыз етуге арналған заңдардың негізгі қайнар кәзі болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конс-т.ігуциясыжариялағанмешекеткыз метщщпршциптері:
қоғам- дық келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халыктың қажетіне орай
экономикалық даму, қазақстаңдық патриотизм, мемлекет өмірінің мейлінше
маңызды мөселелерін демократиялық әдістер-мен шешу қазақстандық құқықтың
қайнар көзі қызметін атқарады.
1-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың ұғымы, маңызы
1.1. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы заңдылық сипаттамасы
Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстар адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне,
әлеу-меттік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты,
тілі, дінге көзқарасына сенімі, тұргылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына себептерімен немесе өзге кез келген жағдайлар бойыңша тікелей
немесе жанама шектеу - екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі
мерзімге қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. Адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып не қоғамдық
бірлестіктің жетекшісі жасаған дәл сол әрекет - бес жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бес айдан
сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға не алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып немесе онсыз екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады. Қарастырылып отырган бапта ұлттық және
нәсілдік тең қүқықтылығын бұзғаны үшін, сонымен қатар азаматтың тең
құқықтылығын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы,
нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқара-сы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық
бірлес-іктерге қатыстылығы себептері-мен азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне зиян келтіргені үшін жауаптылықты көздейді.
Осы қылмыс, тегіне, жынысына, ұлтына, нәсіліне, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына байланыссыз бәрінің теңцігі туралы
конституциялыққұқығына қиянат жасайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабы). Қылмыс объектісі - Қазақстан Республикасы
Конституциясымен анықтал-ған азаматтардың тең құқықтылығы болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы нәсілдік, үлттық қатыстығына, жынысына, тіліне
және т.б. байланысты азаматтардың құқықтарын шектеумен көрінеді, бірақ
тұлға-ның қандай да бір жекеленген сапасына қатысты емес. Азаматтың
конституциялық құқығын шектеу бір жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне қарай
артьпсглылығын қам-тамасыз ету үшін басқа жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне
қарай (жұмысқа қабыл-дауда немесе одан босатуда, сайлау серіктестігін
өткізуде, мадақтауға, наградалауға ұсынуда және т.б. құқығы мен
бостандығына) қысым көрсетуден тұрады.
Егер ұлттық, діни және басқа да теріс ұғымдар азаматтың тең
құқықтылығын бұзуда негіз болып табылмаса, онда олар қылмыс ретінде
қарастырылмайды.
Қылмыс осы баптың диспозициясында көрсетілген іс-әрекеттерді жасаған
уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Зардаптың түсуі міндетті емес. Қыл-
мыс құрамы формальды.
Жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға немесе
оларға қатысуға кедергі жасау не оларға қатысуға мөжбүрлеу, егер бұл
әрекеттерді лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып не күш қолданып
немесе оны қолданамын деп қорқытумен жасаса - бес жүзден жеті жүз айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бес айдан
жеті айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлшерінде
айыппұл салуға не екіжылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға
дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысуқұқығынан айырып немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.Қазақстан Республикасы
Конституциясының 32-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары
бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митин-гілер мен демонстрациялар,
шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға хақы-лы. Жиналыстар, митингілер,
көше шерулері мен демонстрациялар ұйымдастыру және өткізу тәртібі 1995
жылғы 17 наурыздағы №2126 күші бар Заңы Қазақстан Республикасында
жиналыстар, митингілер, көше шерулері мен демонстрация-лар ұйымдастыру және
өткізу тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Прези-дентінің Жарлығымен
реттеледі. Бұл қылмыстың тікелей объектісі - Қазақстан Республикасы
Конституция-сының 32-бабында бекітілген азаматтардың құқығын қамтамасыз ету
бойынша қоғамдық қатынас болып табылады. ҚК 151 -бабында қарастырылған
қылмыстың объективтік жағы әрекет және әрекетсіздік арқылы жасалатын
мынадай іс-әрекеттерді жасауды көздейді:
а) жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға заңсыз ке-
дергі жасау;
б) оларға қатысуға заңсыз кедергі жасау;
в) көрсетілген шараларға мәжбүрлеу.
Қылмыс түрлерін жасаудың міндетті белгілерінің қатарына мынадай тәсілдер
енгізілген:
а) лауазымды адамның өзінің қызмет бабын пайдалануы;
б) күш қолдану немесе оны қолданамын деп қорқыту.
ҚК 151-бабын қолдану үшін іс-әрекёттің аталған үш нысанының, ең болма-ғанда
біреуін және қылмыс жасау тәсілінің, ең болмағанда, екеуін анықтау қажет.
Жиналыс, митинг, бой көрсету, шеру өткізуге, пикет жасауға заңсыз кедергі
жасау заңсыз деп, егер де лауазымды тұлға азаматтардың көрсетілген саяси ша-
раларды өткізуіне негізсіз тыйым салған, заңды негізде өткізіліп жатқан
шара-ларға қатысушыларды таратуға жарлық берген жағдайы танылады.
Жиналыстарға, митингілерге, шеру өткізуге, пикет жасауға қатысу үшін келген
азаматтарды жиналыс өтетін жерге жібермеу шаралары қолданылса, азаматтар
осы жерден күшпен таратылуға тап болса және т.б. кедергі жасау заңсыз болып
табылады.Жаппай саяси шараларға қатысуға мәжбүрлеу азаматтарға осындай
шараларға олардың еркінен тыс қатысуға тарту мақсатымен қысым көрсетуден
тұрады. Күш қолдану немесе оны қолданамын деп қорқыту митинг, жиналыс және
т.б. өткізуде азаматтар қүқығын жүзеге асыруына кедергі жасаудың нысаны бо-
лып табылады. Күш қолдану денсаулыққа жеңіл немесе орташа ауырлықтағы зиян
келтіру, ұрып-соғу немесе үрып-согамын деп қорқыту түрінде болуы мүмкін.
Егер күш қолдану денсаулыққа ауыр зиян келтірумен ұштасса, онда ол ҚК 103,
104-баптары бойынша өз алдына жеке дәрежеленуі тиіс.Субъективтік жағы
тікелей қасақаналықпен сипатталады. Кінәлі, өзінің іс-әре-кеттерімен
жиналыс, митинг, бой көтеру, шеру өткізуге, пикет жасауға, оларға қаты-суға
кедергі жасайтынын не оларға қатысуға мәжбүрлейтінін өзінің қызмет бабын
пайдалана отырып немесе күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқытатынын
ұғьгаады және аталған іс-әрекеттерді жасауды тілейді. Себебі мен мақсаты әр
түрлі болуы мүмкін және іс-әрекетті дәрежелеуге әсер етпейді. Бұлар,
бұзақылық, саяси се-бептер, жек көру, мансапқорлық, тамыр-таныстық және
т.б. болуы мүмкін. Қылмыстың субъектісі - жиналыс, митинг және басқа да
саяси актілерді өткізуге кедергі жасау үшін өзінің қызмет бабын пайдаланушы
лауазымды адам бола алады. Дегенмен, егер лауазымды адам саяси акцияларға
кедергі жасау мақ-сатында күш қолданса, онда осы қылмыс үшін жауаптылықты
қамтитын бап-тардың жиынтығы бойынша және ҚК 308-бабы бойынша қызметтік
өкілеттікті асыра пайдаланғаны үшін жауаптылықты көздейді. Көрсетілген іс-
әрекеттер үшін жеке түлғалар күш қолданған немесе оны қолданамын деп
қорқытқан жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Қауіпсіздік
техникасын, өндірістік санитария ережелерін немесе еңбекті қорғаудың өзге
де ережелерін осы ережелерді сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз
етужөніндегі міндеттер жүктелген адамның бұзуы абайсыздаден-саулыққа ауыр
немесе орташа ауыртпалықтағы зиян келтіруге әкеп соқса -екі жүзден бес жүз
айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның екі
айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының
мөлшерінде айыппұл салуға не екіжылға дейінгі мерзімге түзеужұмы-старына,
не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару не белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айырып, нақ сол мерзімге бас бостандығы-нан
айыруға жазаланады. Абайсызда адам өліміне әкеп соққан дәл сол әрекет -
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан айырып немесе онсыз бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 24-бабына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына және
қауіпсіздік пен тазалық талаптарынан сай еңбек ету жағдайына құқығы бар.
Қауіпсіздік талаптарына сай еңбек ету құқығы -жұмысшының негізгі құқығының
бірі. Бұл құқықты бұзу ҚК 152-бабында қарас-тырылған белгілі мән-жайларда
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғуы мүмкін. Заңмен бекітілген еңбек талаптары
қарастырылып отырған бапта аталған қыл-мыстың объектісі болып табылады.Осы
қылмыс кәсіпорындарда, мекемелерде, кооперативтерде, фермерлік (ша-
руашылық) қожалықтарда және басқа да меншіктік және шаруашылықнысанын-дағы
әр түрлі үйымдарда жүмыс істеуші азаматтардың еңбек талаптарына қиянат
.жасайды. Еңбекті қорғау ережелерінің бүзылуы нәтижесінде, жәбірленуші, осы
кәсіпорындардың түрақты қызметшілері мен жүмысшылары ғана емес, сонымен
қатар оларда уақытша жүмыс істеуші түлғалар да бола алады.
Қылмыстың объективтік жағы абайсыздықтан денсаулыққа ауыр немесе
орташа ауырлықтағы зиянның түсуіне әкеп соқтыратын қауіпсіздік техникасын,
өндірістік санитария ережелерін немесе өзге де еңбекті қорғау ережелерін
бүза-тын әрекеттен не әрекетсіздіктен түрады.
ҚК 152-бабының диспозициясы бланкетті болып табьшады, себебі, еңбекті
қорғау ережелері сансыз көп және әр түрлі және оларды заң баптарында атын
атап шығу, шындығында, мүмкін емес, сондықтан кінәліні қылмыстық жауапты-
лыққа тарту үшін, қандай арнайы ережелердің бүзылғанын анықтау қажет (бүл
қауіпсіздік техникасы, өндірістік санитария ережелерін немесе өзге де
еңбекті қорғау ережелерін бүзу).
Қылмыстың субъектісі - тек осы ережелерді сақтауды қамтамасыз ету не-
месе үйымдастыру бойынша міндеттемелер жүктелген түлғалар ғана бола ала-ды,
олар лауазымды түлғалар, коммерциялық немесе өзге үйымдардағы еңбекті
қорғау ережелерін сақтау бойынша міндеттерін атқарушы түлғалар, мемлекеттік
мекемелердегі, үйымдардағы, кәсіпорындардағы осы міндеттер жүктелген лауа-
зымды емес түлғалар. Осы қылмыстың субъектісі үшін тән белгілері болып оның
қызмет бабының күшіне қарай немесе еңбекті қорғау және жүмыс бөлімшелеріне
сейкес қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтау немесе олардың орындалуын ба-
қылау бойынша арнайы тапсырма бойынша оған міңдеттер жүктелуі болып та-
былады. ҚК 152-бабының 1-белімінде көзделген зардаптарға әкеп соқтырған
еңбекті қорғау, қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария ережелерін
бүзуды мүндай міндеттер жүктелмеген адам жасаса, ол денсаулыққа қарсы
қылмыстар үшін жауап беруі тиіс.
Егер, жоғарыда аталған ережелерді бүзу абайсызда адам өліміне әкеп
соқтырса, онда жауаптылық осы баптың 2-бөлімі бойынша түседі. Мүндай жағ-
дайда кінәлі менмендікпен немесе қылмыстық немқүрайдьшықпен әрекет жасауы
тиіс (ҚК 21-бабы).Қылмыстың субъективтік жағы ҚК 152-бабының 1-
бөлімінентікелейкеліп шығатын кінәнің абайсыздық нысанымен (менмендік
немесе немқүрайдылық) сипатталады. Менмендік, түлға өзінің әрекеттерінен
(әрекетсіздік) қоғамдық-қауіпті зардаптардың түсуі мүмкіндігін алдын ала
біледі, бірақ, бүл әрекеттерді болдырмауды жеткілікті негіздерсіз жеңіл
ойлауынан түрады. Немқүрайдылықта, кіңәлі, өзінің әрекеттерінен
(әрекетсіздік) қоғамдық-қауіпті зардаптардың түсуі мүмкіндігін алдын ала
білмейді, дегенмен, қажетті үқыптылықпен сақтықта бүл зардаптарды алдын ала
білетін де және білуге тиіс те еді. Егер, тұлға, қасақана әрекет жасаса
(тікелей немесе жанама қасақаналық-пен), онда ол денсаулыққа қасақана зиян
келтіргені үшін (ҚК 20-бабы) жауап беруітиіс.Талданып отырған бап
кәсіпорынның сол немесе өзге өңдіріс саласына жататынына қатыссыз, еңбекті
қорғаудың, қауіпсіздік техникасының, өндіріс санитариясының жалпы
ережелерін қарастырады. Сондықтан ҚК 152-бабында көзделген құрамды дұрыс
ажырату қажет, мысалға, ҚК 245, 246-баптарында көзделген меншіктік нысанына
қатыссыз кәсіпорындар мен салаларға сәйкес қауіпсіздік техникасының арнайы
ережелерін бұзуы үшін қылмыстық жауапты-лықты белгілейтін құрамдар. Қазіргі
жағдайда, кінәліге ҚК 152-бабы емес, ал осы нормалардың бірі қолданылады.
Егер ережелерді (мысалы, тау немесе құры-лыс жұмыстарын жүргізудегі
ережелер) бұзу кезінде еңбекті қорғаудың жалпы ережелері де бұзылса, бұған
осы ережелерді сақтау және ұйымдастыру бойынша міндеттер жүктелген тұлға
кінәлі болады және ҚК 152,245 және 246-баптарымен көзделген қылмыстың
жиынтығы бойынша жауаптылыққа тартылады.
Адамның өз қызмет бабын пайдаланып не күш көрсету немесе оны қолдана-
мын деп қорқыту арқылы ереуілге қатысуға немесе заңды ереуілге қатысудан
бас тартуға мәжбүрлеуі бес жүзден жеті жүз айлық есептік кәрсеткішке
дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бес айдан жеті әйға дейінгі
кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлшерінде айыппұл салуға не
екіжылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейінгі мерзімге
белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айырып немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады. Ереуіл - бұл еңбек коллективі мүшелерінің жұмыс
берушінің еңбек коллек-тивінің талаптарын қанағаттандырғанға дейігі немесе
белгілі бір мерзімге дейін жұмыстарын толық немесе ішінара тоқтатуды
көрсететін (жұмысқа шықпау, ең-бек міндеттемелерін орындамау) жұмыс беруші
мен еңбек коллективінің арасын-дағы коллективтік еңбек дауының өздерінің
әлеуметтік-экономикалық және кәсіптік талаптарын қанағаттандыру үшін күрес
шарасы. Ереуіл өткізу тәртібі Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 8
шілдедегі Қоллективтік еңбек дауы мен ереуілдері туралы Заңымен
реттеледі. Егер, еңбек дауы келісімдік процедурасы құралдарымен шешілмеген
жағ-дайда, ереуіл өткізуге шешім қабылдануы мүмкін. Ереуіл өткізу туралы
шешім еңбек коллективінің жиналысыңда (конферен-цияда) осы еңбек коллективі
мүшелерінің үштен екісі дауыс бергенде қабылдана-ды және онымен санасады.
Ереуілді еңбек коллективінің сенім білдірген органы (ереуіл комитеті)
басқарады. Бірнеше еңбек коллективі бірдей талаптармен ереуіл жариялаған
жағдайда, оны осы коллективтердің өкілдерінің бірдей санынан құрылған
бірлескен орган басқара алады. Саяси себептермен, соның ішіңде,
конституциялық құрылысты өзгерту, ша-қыру, тарату немесе мемлекеттік
органдардың қызмет тәртібін өзгерту, олардың жетекшілерін жұмыстан мүлдем
шығару туралы талаптармен, сонымен қатар ұлттық және нәсілдік тендікті
бұзуға, еліміздің аумақтық тұтастығын өзгертуге апарып соқтыратын
талаптармен болған ереуіл заңсыз деп танылады. Ереуілге қатысуға немесе
заңды ереуілден бас тартуға мәжбүрлеуде тұлға (лауазымды адам) еңбек
коллективінің құқығынан, тілегінен және еркінен тыс ереуілге қатысуға
немесе заңцы ереуілден бастартуға мәжбүрлеген жағдайда, со-нымен
қатар.ереуілді басқарушы органды, оның еңбек коллективінің үлесіндегі
Заңының шегінен тыс әрекет жасауға мәжбүрлеген жағдайда орын алады. ҚК 153-
бабына сәйкес заңсыз ереуілге қатысудан бас тартуға мәжбүрлеу қылмыс болып
табылмайды. ҚК 153-бабымен қарастырылған қылмыстың объектісі - Казақстан
Рес-публикасы азаматтарының ереуілге қатысу немесе қатыспау мүмкіндігін
қамта-масыз ететін саяси құқығы, сонымен қатар еңбек коллективінің жұмыс
беруші мен еңбек коллективі арасындағы коллективтік дауда өздерінің
әлеуметтік-эко-номикалық және кәсіптік талаптарын қанағаттандыру үшін күрес
құқығы болып табылады. Азаматтардың денсаулығы қосымша объект ретінде
енгізіледі. Қылмыстың объективтік жағы ереуілге қатысуға немесе заңды
ереуілден бас тартуға мәжбүрлеуден көрінеді, яғни Қазақстан Республикасының
азаматы-на өзінің саяси құқығын жүзеге асыруына кедергі жасау болып
табылады. Мәжбүрлеу, азаматтың ереуілге қатысқысы келген тілегіне
қарамастан заң-ды ереуілге қатысудан бас тартуға немесе оған қатысуға
мәжбүрлеу мақсатымен оған психикалық немесе күш көрсету арқылы қысым
көрсетуден тұрады. Занды ереуілге қатысуға мәжбүрлеу жағдайында да және
ереуілді ұйымдастыру және өткізу тәртібін бұзу арқылы ұйымдастырылған
ереуілге қатысуға мәжбүрлеуде де қылмыс құрамы орын алады.
Қарастырылып отырған ҚК 153-бабы формальды құрамды құрайды. Қьш-мыс
аталған әрекеттер жасалған уақыттан бастап, олардан қандай да бір зардап
түсті ме, түспеді ме немесе кінәлі тілеген нәтижесіне жетті ме, жетпеді ме
оған қатыссыз аяқталған деп саналды.
Заң шығарушы ереуілге қатысуға немесе оған қатысудан бас тартуға
мәжбүрлеу тәсілдерінің толық тізімін береді. Бұл іс-әрекет не тұлғаның
(лауазымды адамның) өзінің қызмет бабын пайдаланып не күш қолдану
(психикалық немесе дене мүшесі-не) немесе оны қолданамын деп қорқыту
жолымен жасалынуы тиіс.
Күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқыту туралы түсінік ҚК 146-
бабының талдауында айтылған. Бұл қылмыс субъективтік жағынан тек
қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Кінәлі, ереуілге қатысуға немесе оған
қатысудан бас тартуға мәжбүрлей отырып, қылмыстық заңды бұзатынын ұғынады,
соны жасауды тілейді, не оған саналы түрде жол береді,не бұған немқұрайды
қарайды.
Қылмыстың себебі әр түрлі болуы мүмкін: басқа қызметтегі және қызметтегі
емес тұлғаның, жоғарыдағы жетекшілердің заңсыз жарлығын орындау, кек және
пайдакүнемдік, бұзақылық сезім және т.б. Себеп пен мақсат іс-әрекетті
дәреже-леуге әсер етпейді. ҚК 153-бабындағы қылмыстың субъектісі арнайы,
яғни тұлға, өзінің қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасайды. Мұндай
тұлға лауазымды адам да және өзге қызметкер де болуы мүмкін (ҚК 307-бабына
ескертуді қараңыз). Күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқыту арқылы
ереуілге қатысуға немесе заңды ереуілге қатысудан бас тартуға мәжбүрлеу 16
жасқа толған, ақыл-есі дұрыс кез келген тұлғамен жасалына алады.
Қылмыс құрамы материалды. Қылмыс, азаматтың құқығы мен заңды мүдде-
леріне зиян келтірген сәттен бастап аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағы тікелей қасақаналықпен сипатталады. Кінәлі, өзінің
аза-маттың құқықтары мен бостандығын тікелей қозғайтын белгіленген
тәртіппен жиналған құжаттар мен материалдарды беруден заңсыз бас тартатынын
не оған толық емес немесе көпе-көрінеу жалған ақпарат беретінін, өзінің
әрекеттерімен азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіруі
мүмкіндігін ал-дын ала біледі және оны келтіруді тілейді немесе саналы
түрде жібереді не бұған немқұрайды қарайды. Бұл жағдайда себебі мен мақсаты
сан алуан болуы мүмкін жек: көру, кек алу, қызғану, көре алмау және т.б.
Қылмыстың субъектісі - азаматқа берілуге міндетті ақпаратты иеленуші
лауазымды тұлға ғана бола алады.
Журналистің заңды кәсіптік қызметіне оны ақпарат таратуға не оны та-
ратудан бас тартуга мәжбурлеу арқылы кедергі келтіру-
елуден жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның бір айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлше-
рінде айыппұл салуға не жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық
жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына
жазаланады.Адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, сол сияқты күш қолданып
немесе күш қолданамын деп қорқыта отырып жасаған әрекет-екі жылға дейінгі
мерзімге түзеу жұмыстарына не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызмепен айналысу құқығы-нан айырып
немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 28 маусымдағы Басылымдар және
бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңына сәйкес, Қазақстан Республикасы
заңында көзделген жағдайлары қоспағанда, ақпараттарды іздестіру, алу және
тарату шектелуге жатпайды.
ҚК 155-бабында қарастырылған қылмыс баспасөз және басқа да бүқаралық
ақпарат құралдары бостандығына қиянат жасайды.
Қылмыстың объективтік жағы- журналистің заңды кәсіптік қызметіне оны
ақпарат таратуға не оны таратудан бас тартуға мәжбүрлеу арқылы кедергі кел-
тіретін әрекеттерден көрінуі мүмкін. Журналистің заңды кәсіптік қ(ызметіне
кел-тіретін кедергілерге мыналарды жатқызуға болады: цензураны жүзеге
асыру; редакцияның кәсіптік дербестігін бұзу және қызметіне кедергі
келтіру; бұқара-лық ақпарат құралдарының қызметін заңсыз тоқтату немесе
қысқарту; ақпарат-тарды алуда және сұрауда редакция құқығын бұзу; тиражды
немесе оның жартысын жоюмен тең заңсыз алу; журналистпен байланысқа және
оған ақпарат беруге, мемлекеттік, әскери, коммерциялық немесе өзге де
арнайы қорғалатын құпияларды қоспағанда, шектеу қою.
Бұл кедергі келтіру мүмкіндігі нысанының тізбегі толық деп табылмайды.
Барлық аталған және журналистің заңды кәсіптік қызметіне кедергі келтіретін
басқа да әрекеттер, егер де кедергі келтіру журналисті ақпарат таратуға не
одан Азаматтың құқықтары мен бостандығын тікелей қозғайтын белгіленген
тәртіппен жиналған құжаттар мен материалдарды беруден лауазымды адам-ның
заңсыз бас тартуы не азаматқа толық емес немесе көпе-көрінеужалған ақпа-рат
беру, егер бұл әрекет азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян
келтірсе - екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының
немесе әзге табысының мөлшерінде айыппұл салуға не екіжылдан бесжылға
дейінгі мерзім-ге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыруға жазаланады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 3-бөлігінде, мем-
лекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық
ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты
құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін
қамтамасыз етуге міндетті делінген.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 15 қыркүйек-
тегі Оперативті-іздестіру қызметі туралы Заңының 5-бабы 3-бөліміне сай
қыл-мысты дайындауда немесе жасауда кінәлілігі дәлеленбеген тұлға, заңмен
белгіленген тәртіп бойынша оперативті-іздестіру қызметін жүзеге асырушы
өзін тексеруге негіз болған және мемлекеттік немесе өзге де заңмен
қорғалатын құпи-яларды жария етуді қоспағанда, өзіне қатысты ақпараттың
сипаты туралы мәліметті талап етуіне құқылы - екенін атап өту керек.
Сонымен, азаматтың өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттар-
мен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуының конституциялық құқығы
Қазақстан Республикасы ҚК 154-бабымен қорғалады. Бұл қылмыс азаматтардың
өзіне тікелей қатысты ақпаратты алу құқығын қамтамасыз етудегі қоғамдық
қатынасқа қиянат жасайды. Осы қылмыстың заты: жәбірленушіге беруден бас
тартылған ақпарат болып табылады. Ақпарат ретінде жәбірленушінің құқығы мен
мүддесін қозғайтын заңмен белгіленген тәртіп бойынша жиналған құжаттар мен
материалдарды түсінуге болады.
Қылмыстың объективтік жағы мынадай іс-әрекеттердің, ең болмағанда,
біреуін жасауды негіздейді:
а) ақпаратты беруден заңсыз бас тарту;
б) азаматқа толық емес ақпарат беру;
в) азаматқа көпе-көрінеу жалған ақпарат беру, сондай-ақ азаматтың құқығы
мен заңды мүдделеріне зиян келтіру түріндегі зардаптың түсуі.
Іс-әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланысты анықтау
қажет етіледі. Ақпаратты беруден заңсыз бас тарту әрекет (арызға бас тарту
туралы бұрыштама соғу) немесе әрекетсіздік (ақпаратты беруде өзінің
міндеттерін орындамау) арқылы жазбаша немесе ауызша нысанында көрінуі
мүмкін. Ақпаратты толық емес беру азаматтың құжаттар мен материалдардың
жартысымен ғана танысуын білдіреді.
Көне-көрінеу жалған ақпарат беру азаматқа шыңдықпен сәйкес келмейтін
мәліметті хабарлауды білдіреді.
2-тарау. Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың түрлері және олардың ерекшеліктері
2.1. Азаматтардың тең құқықтылығын бұзу
Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне, әлеу-меттік,
лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге
көзқарасына сенімі, тұргылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына
себептерімен немесе өзге кез келген жағдайлар бойыңша тікелей немесе жанама
шектеу - екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі мерзімге
қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. Адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып не қоғамдық
бірлестіктің жетекшісі жасаған дәл сол әрекет - бес жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бес айдан
сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға не алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып немесе онсыз екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады. Қарастырылып отырган бапта ұлттық және
нәсілдік тең қүқықтылығын бұзғаны үшін, сонымен қатар азаматтың тең
құқықтылығын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы,
нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқара-сы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық
бірлес-іктерге қатыстылығы себептері-мен азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне зиян келтіргені үшін жауаптылықты көздейді.
Осы қылмыс, тегіне, жынысына, ұлтына, нәсіліне, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына байланыссыз бәрінің теңцігі туралы
конституциялыққұқығына қиянат жасайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабы). Қылмыс объектісі - Қазақстан Республикасы
Конституциясымен анықтал-ған азаматтардың тең құқықтылығы болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы нәсілдік, үлттық қатыстығына, жынысына, тіліне
және т.б. байланысты азаматтардың құқықтарын шектеумен көрінеді, бірақ
тұлға-ның қандай да бір жекеленген сапасына қатысты емес. Азаматтың
конституциялық құқығын шектеу бір жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне қарай
артьпсглылығын қам-тамасыз ету үшін басқа жыныстағы тұлғаның ұлтына, дініне
қарай (жұмысқа қабыл-дауда немесе одан босатуда, сайлау серіктестігін
өткізуде, мадақтауға, наградалауға ұсынуда және т.б. құқығы мен
бостандығына) қысым көрсетуден тұрады.
Егер ұлттық, діни және басқа да теріс ұғымдар азаматтың тең
құқықтылығын бұзуда негіз болып табылмаса, онда олар қылмыс ретінде
қарастырылмайды.
Қылмыс осы баптың диспозициясында көрсетілген іс-әрекеттерді жасаған
уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Зардаптың түсуі міндетті емес. Қыл-
мыс құрамы формальды.
Бұл қылмыс тек тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі, азаматтың Кон-
ституциямен кепілдік берілген тең құқықтылығын бұзғанын ұғынады, азаматтың
құқығына және заңды мұдделеріне зиянның тұсуі мүмкіндігін немесе түспей
қоймайтындығын алдын ала көріп біледі және осы зиянның түсуін тілейді. Қыл-
мысты жасау себептері сан алуан болуы мүмкін: басқа үлт өкілдеріне деген
өшпенділік, сол немесе өзге діннің жалған артықшылығына сендіру және т.б.
ҚК 141-бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстың субъектісі - қылмыс жасау кезінде
16 жасқа толған ақыл-есі дұрыс тұлға болуы мүмкін. ҚК 141-бабының 2-бөлігі
адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып не қоғамдық бірлестіктің
жетекшісінің азаматтардың тең құқықтылығын бұзуын дәрежелеуші белгілері
ретінде қарастырады. Тұлға өзінің қызмет бабын пайда-лана отырып немесе
қоғамдық бірлестіктің жетекшісі жасаған азаматтың тең қүқықтылығын бұзу
мынадай жағдайларда көрінуі мүмкін: мысалы, заңсыз сый-лық, ақы, жәрдем
ақы, еңбек ақысына үстеме, зейнет ақы беруде, әдейі қызметке заңсыз
тағайындауда жөне т.б. Егер, азаматтың тең қүқықтылығын бүзуды өзінің
қызмет бабын пайдалана отырып, қызмет адамы жасаса және бұл азаматтардың
құқығы мен заңды мүдделерінің айтарлықтай бүзылуына әкеп соқса, онда бүл іс-
әрекет ҚК 307-бабы бойынша дәрежеленуі тиіс. ҚК141 -бабыңда жазылған қылмыс
үлттық, нәсіддік және діни араздықты, үлттық намысты кемсітуді қоздыруға
бағытталмағаңцықтан, оны әлеуметтік, үлттық, рулық, нәсілдік немесе діни
араздықты қоздырудан (ҚК 164-бабы) ажырата білу керек.
Нәсілдік, ұлттық, рулық, әлеуметтік, таптық немесе діни төзбеушілікті
немесе артықшьшықты уағыздайтын немесе оны іс жүзінде жүзеге асыратын
қоғамдық бірлестіктер қүру ҚК 337-бабының 2-бөлігі бойынша жауаптьшықты
көздейді.
2.2.Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу
Адамның жеке өмірі туралы оның жеке немесе отбасы құпиясын құраОтын
мәліметтерді оның келісімінсіз заңсыз жинау немесе тарату, егер осы әрекет-
тер жәбірленушінің құқықтары мен занды мүдделеріне зиян келтірсе - екі
жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған
адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы
мөлшерінде айыппұл салуға не жүз жиырмадан жүз сексен сағатқа дейінгі
мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу
жұмыстарына, не төрт айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.Адам өзінің
қызмет бабын пайдаланып жасаған нақ сол әрекеттер, сол сияқты нақ сондай
зардаптарға әкеп соққан, осы баптың бірінші бөлігінде атал-ған мәліметтерді
көпшілік алдында сөйлеген сөзде, көпшілікке көрсетілетін шығармаларда
немесе бұқаралық ақпарат құралдарында тарату бес жүзден сегіз жүз айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бес айдан
сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға, не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығы-нан
айыруға, не төрт айдан алты айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабына сәйкес әркімнің жеке
өміріне қол сұғушылық құқығына кепілдік берілген. Бүл конституциялық қүқьіқ
ҚК қорғауында болғандықтан, ол тек заң және сот тәртібіне сәйкес шектеледі.
Қарастырылып отырған қылмыстың тікелей объектісі жеке өмірге қол
сұғылмаушылық құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынас
болып табылады. Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу - кінәлінің, адамның
жеке өмірі туралы оның жеке немесе отбасы құпиясын құрайтын мәліметтерді
оның келісімінсіз заңсыз жинауы немесе таратуынан тұрады. Жеке өмірі туралы
мәліметтерді жинау ретінде бұл мәліметтерді ұрлау, сондай-ақ оларды
жариялау үшін аталған мәліметтерді алудың кез келген нысаны түсіндіріледі.
Мұндай мәліметтерді жинау жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпия-лығын бұзудан көрінеді. Мұндай жағдайда жасалған іс-
әрекет ҚК 142 және 143-баптарының жиынтығы бойынша дәрежеленуі тиіс.
Мәліметтерді тарату дегеніміз - оларды ең болмағанда бір адамға айтуды
білдіреді.
Қылмыс жәбірленушінің заңды мүдделері мен құқығына зиян келтірген
жағдайда ған ааяқталған болады. Ал,Егер адамның жеке өмірі туралы
мәліметтерді жариялау оның беделін көтеруге мүмкіндік туғызса не оның
конституциялық құқығы мен заңды мүддесіне ешқандай қайшы әсер етпесе және
зиян келтірмесе, онда жасалған іс-әрекетті қылмыс деп тануға болмайды.
Қарастырылып отырған қылмыс тек қасақана жасалуы мүмкін. Кінәлі,
өзінің Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепілдік берілген жеке
өмірге қол сұғылмаушылықты бұзатынын ұғынады, азаматтардың заңды мүдделері
мен құқығына зиян келу мүмкіндігін және келмей қоймайтынын аддын ала болжай-
ды және соны тілёйді немесе осы зиянның келуін саналы түрде жібереді не
мұндай зардаптардың түсуіне немқұрайды қарайды.
ҚК-бабының 2-бөлігі мынадай дәрежеленуші белгіні қарастырады:
- кінәлінің, өзінің қызмет бабын пайдаланып мәліметтерді көпшілік алдында
сөз сөйлеуде, көпшілікке көрсетілетін шығармаларда немесе бұқаралық ақпарат
құралдарын пайдаланып тарату. Қызмет бабын пайдалану басқа адамның жеке
өмірі туралы мәліметтерге мүмкіншілігі бар тұлғаның оларды белгілі бір
ақыға сатумен не таратуымен немесе өзінің жеке қызығушылығымен көрінуі
мүмкін. Бұл жеке өмір туралы мөліметтерді жария түрде хабарлау үшін
демонстрация залының, клубтың, театрдың, лауазымды адамының беруі де болуы
мүмкін.
Егер адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді заңсыз жинау тұрғын үйге
заңсыз кірумен ұштасса, онда жасалған іс-әрекет ҚК 142 және 145-баптары
бойынша дәрежеленуге жатады.
2.3. Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарла-рының немесе
өзге хабарлар қүпиясын заңсыз бұзу
Азаматтардың хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф не-месе
өзге хабарларының құпиясын заңсыз бұзу- елуден жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бір айға дейінгі
кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жуз
жиырма сағаттан жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға
тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыста-рына жәзаланады.
Адам өзінің қызмет бабын немесе ақпаратты жасырын алуға арналған
құралдарды пайдаланып жасаған нақ сол әрекет -бес жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сот-талған адамның бір айдан үш
айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де тәбысы мөлшерінде айыппұл
салуға не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығы-нан айыруға, не екі
жылға дейінгі мерзімге түзеужұмыстарына, не екі айдан төрт айға дейінгі
мерзімге қамауға жазаланады. Ақпаратты жасырын алуға арналған арнаулы
техникалық құралдарды өткізу мақсатында заңсыз жасау, өндіру, өткізу немесе
сатып алу- бес жүзден екі мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сот-талған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостан-дығын шектеуге, не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі
бір лауазымдарды атқару немесе үш жылға дейінгі мерзімге бепгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айырып үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады. Бұл қылмыс азаматтардың конституциялық
құқығына, олардың хат жазысу, телефонмен сөйлесу, пошта, телеграф
хабарларының немесе өзге хабарлардың құпиялылығына қиянат жасайды
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-бөлігі). Сондықтан
оның объектісі - хат жазысу, телефонмен сөйлесу, пошта, телеграф
хабарларының немесе өзге хабарлардың құпиялылық құқығын жүзеге асыруын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынас болып табылады. Азаматтардың хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, пошта, телеграф хабарла-рының немесе өзге хабарлар
құпиясын заңсыз бұзу хат жазысумен, пошта және телеграф арқылы алысқан
хабарлармен заңсыз танысқан, бөтеннің телефон ар-қылы сөйлескен сөздерін
тыңдаған жағдайда, сонымен қатар телетайп, телефакс және басқа да
телекоммуникация бойынша тұскен ақпаратпен заңсыз танысқан жағдайда орын
алады. Заң шығарушы хабарлар құпиясын қиянат жасау тәсілдерінің толық
тізімін бермейді, сондықтан өзге хабарлар құпиясын заңсыз бұзу үшін
жауаптылықты қарастырады.
Хат жазысу, телефонмен сөйлесу немесе өзге хабарлар құпиясын заңсыз
бұзу корреспонденция адресаттың келісімінсіз басқа адамның игілігіне
айналған жағдайда орын алады.
Қылмыскерді табу немесе ұстау, жасалған қылмысты апгу мақсатында қыл-
мыстық істі тергеуге байланысты алынған азаматтың корреспонденциясымен
танысу заңды деп есептеледі. Корресподенцияны бұлай алу тек прокурордың
санкциясы не соттың анықтамасы немесе қаулысы бойынша жүргізіледі.
Қылмыс құпия корреспонденцияның, телефон арқылы сөйлесудің және т.б.
мазмұнымен танысқан уақыттан бастап аяқталған деп саналады.
Бұл қылмыс теқ қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Кінәлі,өзінің бөтеннің
корреспонденциясын заңсыз алып танысатынын, бөтеннің телефон арқылы
сөйлескенін заңсыз тыңдайтынын ұғынады және хат жазысу, телефонмен сөйле-су
және т.б. құпияларды бұзатын іс-әрекеттерді жасауды тілейді. Қылмыстың
себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұл қызығушылық, қызғаныш, кек, пайдакү-
немдік және т.б. Қылмыстың субъектісі - 16 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс
жеке тұлға болып табылады. Егерде бұл қылмысты қызметтегі адам (мысалы,
құқық қорғау органының қызметкерлері) не өзінің қызмет бабын пайдаланатын
өзге тұлғалар (телефонис-тер, пошта тасушылар, телеграфистер) жасаса, онда
ҚК 143-бабының 2-бөлігі бойынша жауаптылықты көздейді. Сондай-ақ, Заң
шығарушы келісімсіз ақпарат алу үшін арналған арнаулы техникалық құралдарды
пайдалануды дәрежеленуші мән-жайға жатқызады. ҚК 143гбабының 3-бөлігінде
ақпаратты жасырын алуға арналған арнаулы техникалық құралдарды өткізу
мақсатында заңсыз жасау, өндіру, өткізу немесе сатып алу ушін жауаптылық
қарастырылған.
Арнаулы құралдарды өткізу ретінде, басқа заттарға ауыстыруда, қарызын
жабу үшін беруді және т.б. түсінуге болады.
Бұл қылмыс тек қасақана ниетпен жасалуы мүмкін. Кінәлі, өзінің іс-
әрекетте-рімен хат жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф және өзге хабарлар
құпиясын заңсыз бұзатынын ұғынады және осы әрекеттерді жасауды тілейді.
Өткізу мақса-ты тек бір ғана іс-әрекетті жасаудағы субъективтік жағының
белгісі болып табы-лады - ол арнаулы техникалық құралдарды сатып алу.
2.4. Дәрігерлік құпияны жария ету
Пациенттің сырқаты немесе медициналық куәландыру нәтижелері тура-лы
мәліметті кәсіптік немесе қызметтік қажеттіліксіз медициналық қызмет-кердің
жария етуі -
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адам-ның
бір айға деОінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде ай-
ыппұл салуға не бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазаланады.
2. Адам бойында ВИЧЖҚТБ бар екені туралы мөліметтерді хабарлаудан
көрінген нақ сол әрекет -
жүзден үш жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе соттал-ған
адамның бр айдан үш айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табы-сы
мөлшеріндө айыппұл салуға не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге белгілі
бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айыруға, не екіжылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазаланады, Осы
баптын бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олар
ауыр зардаптарға әкеп соқса -
уш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан айырып не онсыз үш жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруғә жазаланады. Бұл қылмыстың объектісі - Қазақстан
Республикасы азаматының жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауының, арнамысы мен абыройлы атының қорғалуының конституциялық
құқығы болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-
бөлігі). Қарастырылып отырған қылмыс түрінің қауіптілігі пациенттің сырқаты
туралы немесе оның медициналық куәландыру нәтижелері туралы күні бұрын
хабарлау пациенттің өзін сырқатының асқынуына шейін әкеп соқтыратын қатты
уайымға түсіруі немесе өлімге дейін әкеп соқтыруы мүмкіндігінде, сондай-ақ
оған жақын адамдарды да. Пациенттің сырқаты немесе оның медициналық
куәландыру нәтижелері туралы мәліметті медициналық қызметкердің жария етуі,
медициналық қызмет-кердің кәсіби мәліметінің арқасында пациенттің сырқаты
немесе медициналық куәландыру нәтижелері туралы мәліметтің оған белгілі
болуыңда және ол осы . мәліметтерді кәсіптік немесе қызметтік қажеттіліксіз
кімге болса да, соның ішінде пациенттің өзіне жария етуінде де орын алады.
Дәрігерлік құпияны жария етудің қылмыс қүрамы ретінде бөтен түлғаның, ең
болмағанда, біреуі не пациенттің өзі сырқаты туралы немесе медициналық
куәландыру нәтижелері туралы мәліметпен танысқан сәттен бастап аяқталған
деп санау қажет. Адамда ВИЧ ЖҚТБ бар екені туралы мәліметтерді хабарлау
ұқсас қылмыстық іс-әрекеттер ретінде танылады. Осы баптың 3-бөлігінде, 1
және 2-бөліктерде көзделген әрекеттер, егер олар ауыр зардаптарға әкеп
еоқса, кінәлі адамның іс-әрекеті үшін жауаптылық қарастырылған. Бұлар
мыналар болуы мүмкін, мысалы, жария етілген сырқаты туралы мәліметтен
өлімнің түсуі, өзін-өзі өлтіру, сырқаттың денсаулығына ауыр зиян келтіру не
сырқат адам үшін өзге жақындарына қатысты ауыр зардаптардың түсуі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz