Азаматтық қатынастардың негізгі қатысушыларына қойылатын құқықтық талаптарға саралау жүргізу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Азаматтар.азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде
1.1 Азаматтық құқық қатынастарының субъектілеріне жалпы сипаттама ... ... ..5
1.2 ҚР азаматтық құқығындағы жеке тұлға ұғымы.9
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... .20
1.5 Азаматтың есімі мен тұрғылықты жері ... ... ...23
1.6 Азаматты хабар.ошарсыз кетті деп тану ... ... 26
1.7 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... 28
1.8 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық жағдайы ... 30
2 Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастарының субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлға туралы ұғым ... ... ... ... ... 33
2.2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері ... ... ... ... 37
2.3 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... 43
2.5 Заңлы тұлғаларды қайта құру және тарату ... .49
2.6 Заңды тұлғаның негізгі түрлері ... ... ... ... .54
3 Мемлекет және әкімшілік аумақтық бөлініс . азаматтық құқықтың субъектілері
3.1 Мемлекет пен әкімшілік.аумақтық бөлініс азаматтық құқық субъектілері ретіндегі рекшеліктері ... ... ... ...65
3.2 Қазақстан Республикасы мен әкімшілік.аумақтық бөліністің алған міндеттемелері бойынша жауапкершілік ... ... ... ... ... 67
3.3 Мемлекет сыртқы сауда айналымындағы азаматтық құқықтың субъектісі ... ... ..70
Қорытыныды ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 73
1 Азаматтар.азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде
1.1 Азаматтық құқық қатынастарының субъектілеріне жалпы сипаттама ... ... ..5
1.2 ҚР азаматтық құқығындағы жеке тұлға ұғымы.9
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... .20
1.5 Азаматтың есімі мен тұрғылықты жері ... ... ...23
1.6 Азаматты хабар.ошарсыз кетті деп тану ... ... 26
1.7 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... 28
1.8 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық жағдайы ... 30
2 Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастарының субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлға туралы ұғым ... ... ... ... ... 33
2.2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері ... ... ... ... 37
2.3 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... 43
2.5 Заңлы тұлғаларды қайта құру және тарату ... .49
2.6 Заңды тұлғаның негізгі түрлері ... ... ... ... .54
3 Мемлекет және әкімшілік аумақтық бөлініс . азаматтық құқықтың субъектілері
3.1 Мемлекет пен әкімшілік.аумақтық бөлініс азаматтық құқық субъектілері ретіндегі рекшеліктері ... ... ... ...65
3.2 Қазақстан Республикасы мен әкімшілік.аумақтық бөліністің алған міндеттемелері бойынша жауапкершілік ... ... ... ... ... 67
3.3 Мемлекет сыртқы сауда айналымындағы азаматтық құқықтың субъектісі ... ... ..70
Қорытыныды ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 73
Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқық субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке және заңды тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан, өзара қарым-қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше дұрыс реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін «құқық субъектілері» деп немесе «тұлға» деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттілігін алған құқық қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуіне, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтақ құқықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы болатындығы табиғи нәрсе. Мәселен, азаматың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды.Оған отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін «құқық субъектілері» деп немесе «тұлға» деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттілігін алған құқық қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуіне, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтақ құқықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы болатындығы табиғи нәрсе. Мәселен, азаматың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды.Оған отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.
1.Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1., 75-118 беттер.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
3. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық, - Алматы, 2003.
149- бет.
4. Қазақстан Республикасында Азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 25 шiлдедегi N 154 Жарлығымен бекітілген тұжырымдамасы.
5. ҚР "Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" 2005 жылғы 13 маусымдағы N 57 Заңы
6. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
7. Б. Г. Ананьев. Избранные труды по психологии. В двух томах. Том 2.
Серия: Российские психологи: Петербургская научная школа, 150-бет
8. Жарықбаев Қ. «Психология негіздері» Алматы 2005 ж., 102-бет
9. Тугаринов В. П. Личность и общество. М., 1965, 52-бет
10. БҰҰ-ның 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған "Адам құқығы жөнінде жалпы декларациясы".
11. ҚР "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы" 1991 жылғы 20 желтоқсандағы №1017-ХІІ Заңы.
12. Братусь С.Н. Субъекты гражданского права. М.: Юридическая литература, 2001., 14-бет.
13. ҚР "Неке және отбасы туралы" 1998 ж. 17 желтоқсандағы N 321-I Заңы.
14. ҚР “Өндірістік кооператив туралы” 5 қазан 1995 жылғы № 2486 Заңы.
15.ҚР 2007 жылғы 15 мамырдағы N 251 Еңбек кодексі.
16.Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі N 411 Азаматтық іс жүргізу кодексі.
17. ҚР Президентінің 1996 жылғы 2-сәуірдегі "Қазақ ұлтының адамдарының фамилиясы мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешудің тәртібі туралы" Жарлығы.
18. "Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы" Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы N 4200 Заңы.
19.Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылғы 19-маусымдағы "Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы" N2337 заң күші бар Жарлығы.
20. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству РК. Понятие и общая характеристика. Алматы, 1996. 21-бет
21.Аскназий С.И. Об основаниях правовых отношений между государственными социалистическими организациями. //Учен зап.Ленинград.Юрид.Изд.Вып.IV-Л,1947,33-бет.
22.Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность.-М-Л.,1948,665-бет
23.Генкин Д.М. Значение применения института юридического лица во внутреннем и внешнем товарообороте СССР.- в кн: Сб""научных тр-в Ин-та народного х-ва им.В.Г.Плеханова. Вып.IX.-М.,1955.
"25.Красавчиков О.А. Сущность юридического лица.Сов.гос-во и право. №1.1976г.
26.Пушкин А.А. Правовые формы управления проиышленностью в СССР-Автореф.докт.дисс.-Харьков,1964г.
27. Гражданское право т.1. Под.ред Суханов Е.А. М.Бек,1993,76-бет
28. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1.,105б.
29. ҚР 2001 жылғы 16 қантардағы "Коммерциялық емес ұйымдар туралы"
N 142 Заңы.
30.ҚР Президентінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық серіктестіктер туралы" N 2255 заң күші бар Жарлығы.
31. ҚР "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-I Заңы.
32. ҚР "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы" 1995 жылғы 17 сəуiрдегі N 2198 Заңы.
33. ҚР Әділет министрінің 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 112 бұйрығымен бекітілген "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөніндегі" нұсқау.
34.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж.
35. ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
36. ҚР "Акционерлік қоғамдар туралы" 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415 Заңы.
37. ҚР азаматтық кодексі (ерекше бөлім) 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409
38. ҚР "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" 1997 жылғы 11 шiлдедегі
N 151 Заңы.
39. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім). Оқу құралы. Тұран баспасы, 2007ж. -68 бет.
40. ҚР " Банкроттық туралы" 1997 жылғы 21 қаңтардағы № 67-1 Заңы
41. ҚР "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" 1995 ж. 19 маусымдағы № 2335 Заңы.
42. ҚР "Қоғамдық бірлестіктер туралы" 1996 жылғы 31 мамырдағы №3-1 Заңы.
43. ҚР "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" №1128-12 1992 жылғы 15 қаңтардағы Заңы.
44. ҚР "Тұтыну кооперативтер туралы" 2001 жылғы 8 мамырдағы №197-2 Заңы
45. Баққұлов С. Құқық негіздері: Оқу құралы. ҚазМСҚА. Алматы, 2001.-10 бет
46. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы
№ 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы
47. ҚР "Жекешелендіру туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Заңы.
48. ҚР " Мемлекеттік сатып алу туралы. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 303 Заңы.
49. ҚР “ Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы” 1993 жылғы 14 сәуірдегі Заңы
50.www.unesco.kz
51. ҚР "Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш туралы 1999 жылғы 2 тамыздағы Заңы
52. "Қазақстан Республикасының сауда өкілдіктері туралы "ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 20 қаңтар N 58
Қосымша әдебиеттер:
1.Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА.2003.
2. Гражданское право. Учебник Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого, часть 1, М., Проспект, 1997.
3. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер,2004
4.Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы,2003
5. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей).Алматы,2004
6.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. – 2-e изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2003.
7.Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 1995.
8.Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы,1997-2005
Қолданылған сайттар:
www.google.kz
www.akorda.kz
www.zakon.kz
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
3. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық, - Алматы, 2003.
149- бет.
4. Қазақстан Республикасында Азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 25 шiлдедегi N 154 Жарлығымен бекітілген тұжырымдамасы.
5. ҚР "Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" 2005 жылғы 13 маусымдағы N 57 Заңы
6. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
7. Б. Г. Ананьев. Избранные труды по психологии. В двух томах. Том 2.
Серия: Российские психологи: Петербургская научная школа, 150-бет
8. Жарықбаев Қ. «Психология негіздері» Алматы 2005 ж., 102-бет
9. Тугаринов В. П. Личность и общество. М., 1965, 52-бет
10. БҰҰ-ның 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған "Адам құқығы жөнінде жалпы декларациясы".
11. ҚР "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы" 1991 жылғы 20 желтоқсандағы №1017-ХІІ Заңы.
12. Братусь С.Н. Субъекты гражданского права. М.: Юридическая литература, 2001., 14-бет.
13. ҚР "Неке және отбасы туралы" 1998 ж. 17 желтоқсандағы N 321-I Заңы.
14. ҚР “Өндірістік кооператив туралы” 5 қазан 1995 жылғы № 2486 Заңы.
15.ҚР 2007 жылғы 15 мамырдағы N 251 Еңбек кодексі.
16.Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі N 411 Азаматтық іс жүргізу кодексі.
17. ҚР Президентінің 1996 жылғы 2-сәуірдегі "Қазақ ұлтының адамдарының фамилиясы мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешудің тәртібі туралы" Жарлығы.
18. "Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы" Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы N 4200 Заңы.
19.Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылғы 19-маусымдағы "Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы" N2337 заң күші бар Жарлығы.
20. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству РК. Понятие и общая характеристика. Алматы, 1996. 21-бет
21.Аскназий С.И. Об основаниях правовых отношений между государственными социалистическими организациями. //Учен зап.Ленинград.Юрид.Изд.Вып.IV-Л,1947,33-бет.
22.Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность.-М-Л.,1948,665-бет
23.Генкин Д.М. Значение применения института юридического лица во внутреннем и внешнем товарообороте СССР.- в кн: Сб""научных тр-в Ин-та народного х-ва им.В.Г.Плеханова. Вып.IX.-М.,1955.
"25.Красавчиков О.А. Сущность юридического лица.Сов.гос-во и право. №1.1976г.
26.Пушкин А.А. Правовые формы управления проиышленностью в СССР-Автореф.докт.дисс.-Харьков,1964г.
27. Гражданское право т.1. Под.ред Суханов Е.А. М.Бек,1993,76-бет
28. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1.,105б.
29. ҚР 2001 жылғы 16 қантардағы "Коммерциялық емес ұйымдар туралы"
N 142 Заңы.
30.ҚР Президентінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық серіктестіктер туралы" N 2255 заң күші бар Жарлығы.
31. ҚР "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-I Заңы.
32. ҚР "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы" 1995 жылғы 17 сəуiрдегі N 2198 Заңы.
33. ҚР Әділет министрінің 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 112 бұйрығымен бекітілген "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөніндегі" нұсқау.
34.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж.
35. ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
36. ҚР "Акционерлік қоғамдар туралы" 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415 Заңы.
37. ҚР азаматтық кодексі (ерекше бөлім) 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409
38. ҚР "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" 1997 жылғы 11 шiлдедегі
N 151 Заңы.
39. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім). Оқу құралы. Тұран баспасы, 2007ж. -68 бет.
40. ҚР " Банкроттық туралы" 1997 жылғы 21 қаңтардағы № 67-1 Заңы
41. ҚР "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" 1995 ж. 19 маусымдағы № 2335 Заңы.
42. ҚР "Қоғамдық бірлестіктер туралы" 1996 жылғы 31 мамырдағы №3-1 Заңы.
43. ҚР "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" №1128-12 1992 жылғы 15 қаңтардағы Заңы.
44. ҚР "Тұтыну кооперативтер туралы" 2001 жылғы 8 мамырдағы №197-2 Заңы
45. Баққұлов С. Құқық негіздері: Оқу құралы. ҚазМСҚА. Алматы, 2001.-10 бет
46. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы
№ 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы
47. ҚР "Жекешелендіру туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Заңы.
48. ҚР " Мемлекеттік сатып алу туралы. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 303 Заңы.
49. ҚР “ Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы” 1993 жылғы 14 сәуірдегі Заңы
50.www.unesco.kz
51. ҚР "Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш туралы 1999 жылғы 2 тамыздағы Заңы
52. "Қазақстан Республикасының сауда өкілдіктері туралы "ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 20 қаңтар N 58
Қосымша әдебиеттер:
1.Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА.2003.
2. Гражданское право. Учебник Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого, часть 1, М., Проспект, 1997.
3. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер,2004
4.Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы,2003
5. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей).Алматы,2004
6.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. – 2-e изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2003.
7.Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 1995.
8.Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы,1997-2005
Қолданылған сайттар:
www.google.kz
www.akorda.kz
www.zakon.kz
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Азаматтар-азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде
1.1 Азаматтық құқық қатынастарының субъектілеріне жалпы
сипаттама ... ... ..5
1.2 ҚР азаматтық құқығындағы жеке тұлға
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..9
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... 12
1.4 Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... .20
1.5 Азаматтың есімі мен тұрғылықты жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.6 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.7 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық
салдары ... ... ... ... ... ... 28
1.8 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастарының
субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлға туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...33
2.2 Заңды тұлғаларды құру
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...37
2.3 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ..39
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ..43
2.5 Заңлы тұлғаларды қайта құру және
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
2.6 Заңды тұлғаның негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .54
3 Мемлекет және әкімшілік аумақтық бөлініс – азаматтық құқықтың
субъектілері
3.1 Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық құқық субъектілері
ретіндегі
рекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..65
3.2 Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөліністің алған
міндеттемелері бойынша
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
3.3 Мемлекет сыртқы сауда айналымындағы азаматтық құқықтың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытыныды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..73
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды
тұлғалар құқық субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке
және заңды тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан,
өзара қарым-қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше
дұрыс реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін құқық субъектілері
деп немесе тұлға деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы
құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттілігін алған құқық
қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар,
мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін,
меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да
озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды
кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына
келтірілуіне, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға
негізделеді.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтақ құқықтарына өз еркімен
және өз мүддесін көздей отырып ие болады және жүзеге асырады. Олар шарт
негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің
және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері
сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай
толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше
қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды.Оған отбасылық
қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар
қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс заңды тұлға болып
табылғанымен азаматтық айналымда азаматтық құқық қатынастарының
қатысушылары ретінде көрінеді. Демек, бұл субъектілер құқық және әрекет
қабілеттілігіне ие болады, бірақ олар сипаты жағынан азаматтық құқық
қатынастары қатысушыларының өзге құқық субъектілерімен ерекшелінеді.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – бүгінгі таңдағы азаматтық
қатынастардың негізгі қатысушыларына қойылатын құқықтық талаптарға саралау
жүргізу, талдау, қолданыстағы заңнамалар бойынша тұжырым жасау.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері – жеке,заңды тұлғалардың және
мемлекеттің құқықтық жағдайын айқындау.
Зерттеудің объектісі – жеке, заңды тұлғаларға және мемлекетке
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар.
Диплом жұмысын жазу барысында ғылымдық танымның жалпы әдістері және
салыстырмалы-құқықтық талдау, функционалды-құрылымдық талдау, жүйелі және
тарихи амалдар сияқты арнайы ғылыми әдістер және т.б. әдістер қолданылған.
Заңдар қажеттілікке қаншалықты жауап беретіндігі құқықтың субъектісі
ретіндегі азаматтардың және заңды тұлғалардың, сонымен қатар мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс қарым-қатынастары заң негізінде жүзеге асырылуы,
олардың жалпы құқықтық ерекшеліктерімен бірге заңдардың қоғам қажеттілігіне
жауап беруі дипломдық жұмысымның негізгі бағыты болып табылады.
I-тарау Азаматтар-азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде
1.1 Азаматтық құқық қатынастарының субъектілеріне жалпы сипаттама
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталады [1].
Құқық қатынастарына қатысушылардын азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодексінің 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік
-аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген [2].
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінің туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақща төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне бруге, немесе затында сапасы
жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа
затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге
міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істерді де нақ, жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады,
яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілірі салдары болады.
Құқықтық қатынастар түсінігі жалпы құқық теориясының ең маңызды
категориялардың бірі. Өйткені, құқықтық қатынастардың өзі құқықтық тетіктің
сондай бөлігі болып табылады, онда құқық өзі реттейтін объектімен қосылады
- әлеуметтік аямен. Құқықтық қатынастар нәтижесінде өте қыйын құқықтық
құрылым пайда болады [3].
Құқықтық қатынастардың белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Құқықтық қатынас – бұл қоғамдық қатынас, яғни адамдардың өз арасындағы
қатынас. Құқықтық қатынастар адам мен заттың адам мен жануардың
арасында болуы мүмкін емес (тiпті ол сол адамның меншігі болса да).
Құқықтық қатынас тек осы объектілер арқылы пайда болуы мүмкін.
2. Құқықтық қатынастар заңды нормалармен тығыз байланыста өмір сүреді,
олардың пайда болуындағы (соған қоса өзгертуге және тоқтатуға)
нормативтік негіз (база) ретінде көрінеді. Сондықтан – құқықтық
қатынастардың маңызды, бір алғы шарт есебінде болады (құқықтық
субъектілерімен және заңды факторлармен қатар).
3. Құқықтық қатынастардың қатнасушылары бір-бірімен заңды құқықпен және
міндеттілікпен байланыста болады және құқық субъектілерінде белгілі
заңды фактілер негізінде пайда болады.
4. Тұтасымен алсақ құқықтық қасиеттерге мынандай сапа тән болады:
белгілілік және жекеленушілік. Құқықтық қатынастарда оның
қатынасушылары және олардың нақты тәртіптері белгіленген.
Жекешеленушілік екіжақты болуы да мүмкін, екі жағы аттарымен белгілі
болғанда (азаматтық құқықтағы міндеттілік қатынастары), сол сияқты
біржақты болуы да мүмкін (меншіктік құқықтық қатынас).
5. Құқықтық қатынастар ерікті сипатта болады. Біріншіден, олар
мемлекеттік ерікпен құқықта көрсетілгендей байланыста болады;
екіншіден – жекешеленген ерікпен, себебі құқықтық қатынас оның
қатынасушыларының санасы арқылы іске асырылады (құқықтың әрекетіндегі
психологиялық тетік (механизм). Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың
көбісі пайда болады, өзгереді және субъектілердің еркіне қарай
тоқтатылады.
6. Құқықтық қатынастар, құқықта көрсетілгендей мемлекеттің еркі, онымен
және күзетіледі.
Айтылған сапаны есептесек, құқықтық қатынасты мемлекетпен күзетілетін
ерікті жекешеленген қоғамдық қатынас ретінде анықтауға болады, олардың
қатынасушылары бір-бірімен заңды құқықтар мен және міндеттілікпен
байланысты.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды
тұлғалар, әкімшілік-аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып таблады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол сtбепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұнын құрайтын
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп
аталады.
Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элеметтер тән болады:
субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және объектілер
(құқықтар мен міндеттердің қатыса бар мүліктік және мүліктік емес
игіліктер).
Әрбір құқық саласында арнайы нормалдар бар, олардың мақсаты – осы
саладағы нормалардың әрекетіне кіретін адамдардың ортасын белгілеу. Бұл,
белгілерін санаумен, сапасына қараумен шешілген, яғни сала нормаларына
жатқызуға субъектілер жоғарыдағы көрсетелген белгілі талаптарға сай болуы
қажет. Құқық нормаларымен белгіленген сапа жиынтығы субъектіге, яғни заңды
құқығы мен міндеттері бар адамды құқықтық субъектілігі бар деп есептейді.
Құқықтық субъектілік – адамдардың қоғамдық – заңды қасиеттері: оның екі
жағы бар – қоғамдық және заңдылық. Қоғамдық - құқықтық субъектілік жағы
мынадан көрінеді, яғни субъектінің құқығын заң шығарушы қалай болса солай
белгілей алмайды – олар өмірдің өзімен, қоғам дамуының заңдылықтарына
сәйкес қажеттілікке сай талап етіледі.
Заңдылық жағы сонда, құқық субъектілерінің белгілері міндетті түрде заң
нормаларында бекітілуі керек.
Құқық теориясында жеткілікті түрде негізделген көзқарастар бойынша,
құқықтық субъектілікті, субъективтік заңды құқық ретінде қарауға болады –
құқық құқыққа мемлекеттік құқық нормаларының жолындағы жалпы (жалпы-
реттеушілік) құқықтық қатынастардың қалпында болады.
Шын мәнісінде, субъективтік құқықпен жалпылық құқықтық субъективтік
табиғаты мұнда көрініп тұр – құқықтық субъектілікте де белгілі. Заңды
мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Мұнда былайша айтсақ, құқық
субъектілерінің тәртіптеріне реттеушілік ықпал жасалады.
Құқықтық субъектіліктің құрамынан құқықтық қаблеттілік және
әрекеттілікті бөліп айтады.
Құқықтық қабілеттілік – құқықпен қамтамасыз етілген адамның
субъективтік заңды құқық пен міндеттілікті қабылдау қабылеттілігі, яғни
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болу. Сонымен, бір ғана құқықтық
қабілеттілік құқықтық қатнастардың бір жағы ретінде көріну қабілеттілігі.
Жалпы азаматтық құқықтық қабілеттілік оның түған кезінен пайда болады, яғни
жас нәресте де азаматтық-құқықтық қатнастардың мүшесі болады (мысалы,
мұрагерлік құқықтық қатнастар).
Әрекеттілік – бұл құқықпен қамтамасыз етілген, өзінің әрекетімен
(әрекетсіздігемен) субъективтік заңды құқыққа және міндеттілікке иелену
және оны іске асыру не оларды тоқтату.
Құқықтық қабілеттілік және әрекеттілік – құқықтық субъектілік, өзінің
табиғатына қарай біртұтас құқықтық әрекеттілік. Шын мәнісіндегі құқықтық
субъективтілікті – құқықтық қабілеттілікке және әрекеттілікке бөліп зерттеу
негізінен азаматтық құқықта болады және ол барлық субъектілерге бірдей емес
(азаматтық құқықтық субъективтік ұйымдар бірлікте).
Әрекеттіліктің басқа бір түріне деликтоқабілеттілік жатады, ол құқықты
бұзғандығы үшін (деликтіні) заңды жаупкершілікті мойындау қабілеттілігі
(соған сай заңды міндеттілікті орындау).
Құқықтық субъектілік жалпылама (жалпы құқық субъектісі болу
қабілеттілігі), салалық және арнайы болуы мүмкін (мысалы, заңды адамдардың
құқықтық субъективтігі).
Субъектілердің құқықтық жағдайы (құқықтық статустың) түсінігімен
сипатталады. Кәбінес, ол азаматтарда құқықтық субъектілік пен
конституциялық құқық пен міндеттерден құралады. Мысалы Қазақстан
Республикасының Конституциясы жеке адамдардың құқықтық статусының негізі
болып табылады.
Сөз status латын тілінен аударсақ жағдай, ереже деген сөздердің
мағнасын көрсетеді. Дегенмен әдебиетте сонымен қоса құқықтық ереже
түсінігін ұсынады. Мұндай қосымша ұсынушылықтың сонда ғана мәні болады егер
құқықтық ереже бойынша нақтылы субъектінің құқықтық жағдайын түсінсек,
яғни оның құқықтық статусымен бекітілген болса, өзі тұрған нақтылы құқықтық
байланыстың жиынтығына сайлылық болу қажет.
Адамда сондай қоғамдық-заңды қасиеттің болуы, құқықтық субъективтік
ретінде, оған құқықтық қатнасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, нақтылы
заңды құқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар, заң бойынша
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болады, оларды құқықтың субъектілері деп
атайды.
Құқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды құқық
субъектісін және құқықтық қатнастың субъектісін. Құқық субъектісі – бұл
құқықтық қатынастардың потенциалды (қабылеті бар) мүшелері, бұл адамдар
заңды құқық пен міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Құқықтық қатнастар
субъектісіне – бұл құқық субъектісі өзінің құқықтық субъективтігін іске
асырып нақтылы құқықтық қатынастардың қатнасушысы болғандар. Әрбір құқықтық
қатнастар субъектісі – бұл әр уақытта құқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана
сондай бола алмас еді), көрінген құқық субъектісі – соның не басқа нақты
құқықтық қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір
субъектілеріне байланысты болады.Біз қайсыбір субъективтік құқық туралы
айтқанымызда, бұл құқыққа әлдебіреудің ие екендігін үнемі есте ұстаймыз.
Сондай-ақ, міндеттің де әлдебіреудің мойнындағы міндет екендігін жадымыздан
шығара алмаймыз.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін құқық субъектілері
деп немесе тұлға деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандығы ұғымы
құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттігін алған құқық
қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Бірақ, әртүрлі топтар
мен түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Ал
азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз субъектілердің азаматтық құқыққа ие
болып, міндетін орындау қабілеті деп түсіну керек.
Тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар
(жеке тұлға). Бірақ, құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы
мәлім. Бұл ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т,б
да құқық пен міндеттелердің иелері болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар
мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар
және заңды тұлғалар деп бөледі.
Сонымен, құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен
құрамдас элеметтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады.Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-
ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер болып табылады.
1.2 ҚР азаматтық құқығындағы жеке тұлға ұғымы
Қазақстан Республикасында Азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011
жылдарға арналған Қазақстан тұжырымдамасына сәйкес: Азаматтық қоғамды
дамытудың алғышарттары меншіктің алуан түрлі нысаны кезінде азаматтарды
экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами жеке тұлға мәртебесінің
артуы болып табылады [4].
Жеке тұлға дегеніміз – Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа
мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар.
Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарың, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Жеке тұлға түсінігі Қазақстан Республикасының әртүрлі құқық салаларында
қолданылады. Азаматтық заң шығармашылықта азаматтық құқық субъектісі
ретінде қолданылады.
Жеке тұлға түсінігі – Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел
азаматы және азаматтығы жоқ адамдар түсініктерінің барлығын қамтитын
түсінік. Сондықтан бұлардың барлығы азаматтық құқық бойынша жеке тұлға
болып табылады.
Азаматтық кодексте әдетте “жеке тұлға” емес “азамат” термині
қолданылады. Бірақ онда азаматтар туралы айтылғанда тек қана Қазақстан
Республикасының азаматтары ғана емес, егер Азаматтық кодексте басқаша
көрсетілмесе, сонымен қатар басқа да жеке тұлғалар қарастырылады.
Валюталық реттеу туралы заң шығармашылық және салық заң шығармашылығы
жеке тұлғаларды олардың тұрғылықты жеріне байланысты екіге бөлінеді:
1) резидент;
2) резидент емес.
Осылайша жеке тұлғаларды екіге бөлу олардың шет елдік валютамен
валюталық операция жасау құқықтарының айырмашылығы және жеке тұлғаларға
салық салу ерекшеліктерімен байланысты. Валюталық реттеу туралы заң бойынша
резидент дегеніміз – Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын жеке
тұлғалар оның ішінде уақытша шет елде жүрген немесе Қазақстан
Республикасында мемлекеттік қызметінде шет елде жүрген тұлғалар да кіреді
[5].
Ал резидент еместер дегеніміз ол резидентке жатпайтын барлық жеке
тұлғалар.
Құқық субъектісі болу адам және азаматқа тән аса маңызды қасиеттің
бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында айтылғандай
мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде – адам және өмірі оның құқықтары мен
бостандықтары көрсетілген [6].
Азаматтық құқық саласымен реттелетін мүліктік және жеке мүліктік емес
қатынастарға қатысушы ретінде болатын тұлғалар яғни құқық субъектісі
түсінігі азаматтық құқық және азаматтық заң шығармашылық ғылымында аса
маңызды түсініктердің бірі болып табылады.
Біздің заң шығармашылық бойынша азаматтық құқықтық қатынас субъектісі
ретінде бірінші кезекте адамдар - қоғам мүшелері болады. Сонымен қатар дара
тұлғаның азаматтық-құқықтық жағдайы туралы, адам және азамат құқықтары
туралы жиі айтылады.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады.
“жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы,
біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі және әлеуметтік рольдегі іс-
әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу
үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьевтің еңбегінде “Адам –физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, тілдің көмегімен бір-
бірімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екендігінен көрінеді”-
деп қарастырады [7].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “жеке
тұлға - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке даралық, психикалық
қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі” [8].
Бұл жөнінде, А.Н.Тугаринов: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты
ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, - деп
көрсетеді [9].
“Адам” түсінігі құқық субъектісі мағынасында әртүрлі халықаралық
құжаттар мен заң шығармашылықта кеңінен қолданылады. БҰҰ-ның 1948 жылы 10
желтоқсанда қабылданған адам құқығы жөнінде жалпы декларацияның 6-бабында
көрсетілгендей – “Әрбір адам қай жерде болмасын өзінің құқықтық субъектісі
екендігінің танылуына құқығы бар”[10]. Азамат азаматтық құқық субъектісі.
Соның ішінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие. Бірақ азаматтық құқық
саласы адамды азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде белгілеу
үшін басқа түсінікті қолданады, ол – “азамат” түсінігі, яғни бұл түсінік
адамды тек адамзат жанұясының мүшесі ретінде емес, оны мемлекет пен белгілі
бір байланыста болатын тұлға мағынасында екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес
азамат түсінігі заң құқықтық түсінік болып табылады.
Азаматтық мемлекет пен тұлғаның арасында саяси-құқықтық байланысты
айқындайды. Ал бұл байланыс өзара құқықтар мен міндеттер көрінісін табады.
Осыдан мынадай мәселе келіп шығады. Яғни азаматты құқық, азамат түсінігін
қолдана отырып берілген мемлекеттің азаматтарын қарастырады.
Басқа мемлекеттерде шығарылған осындай заңдар сәйкесінше сол
мемлекеттің азаматтарына байланысты қарастырылады. Азаматтық құқық
қатынастарға шет елдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың қатысуы
бөлек реттеледі.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу ҚР "Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы" 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Заңымен реттеленеді [11].
Қазақстан Республикасының азаматтығы:
1) тууы бойынша;
2) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесiнде;
3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негiздер
мен тәртiп бойынша;
Азаматтық туралы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтығына
мына тұлғалар қабылданады:
Қазақстан Республикасының аймағында бес мерзім ішінде тұрақты тұрғандар
(азаматтықты алуға өтініш берген кезге Қазақстан Республикасында тұрақты
тұрған бес жыл мерзім үзілмеген болуы тиіс);
ҚР азаматымен 3 жыл бойы некеде тұрса;
Қазақстан Республикасы территориясында тұратын және Қазақстан азаматы
болып саналатын туысы бар бұрынғы одақтық республика азаматтары;
Жақын туыстары болып Қазақстан территориясында тұру мерзіміне
қарамастан мыналар саналады: әкесі, шешесі, туған аға-інілері, әпкесі,
күйеуі, әйелі, балалары, атасы, әжесі.Қазақстан Республикасының азаматы
және Қазақстан Республикасы аймағында тұратын жақын туыстары бар
тұлғаларға. Жақын туысқандарға әкесі, әжесі, анасы, жұбайы, қалыңдығы,
балалары, атасы, олардың Қазақстанда тұрған мерзіміне байланыссыз.
Соңғы екі негізге байланысты азаматтықты алу Қазақстан Республикасы
аймағында қанша мерзім тұрғанға байланыссыз.
Азаматтық құқық және халықаралық келісімдер мен конвенцияларда
адамдарды құқық субъектісі ретінде белгілеу үшін “жеке тұлға” түсінігі жиі
қолданылады.
Жалпы азаматтық заңдар негізінде ол “азамат” ұғымымен бір мағынада
қолданылады.
Бірақ оны сәйкес келеді деп айтуға болмайды, себебі “жеке тұлға”
ұғымы бойынша мемлекет территориясындағы барлық адамдар азаматтық құқықтық
қатынас қатысушылары ретінде қамтылады. Жеке тұлға тек ҚР азаматтары ғана
емес, сонымен қатар басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы жоқ
тұлғалар да болады.
Азаматтық құқық субъектісі болатын жеке адамға, индивидумға
қатысты”жеке тұлға” түсінігі оны заңды тұлғалардан айқын ажыратуға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ескере кететін бір нәрсе, ол азаматтық құқық
қатынастарында “азамат” түсінігі қолданылады.
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-құқықтық
қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі — азаматтар. Азаматтардың
құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі
арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық қабілеттілігіне анықтама
беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық
қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және
азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
ҚР Конституцияның 14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі
тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық қабілеттілігі
заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында
азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде
екендігі танылған. Дейтұрғанмен, құқық қабілеттілігінің тендік принципі
нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарға берілетін
міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде
бірдей кез келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын ұйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық
қабілеттілігінің тендік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабы 1-тармағында былай деп жазылған:
Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің
де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды.
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай)
айрылмайды. Тек заңда көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
қылмыстық заңда азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізу, дәрігер және т.б);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аударумен шектелу).
Ескерте кеткен жөң, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да уақытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқықты алу
мүмкіндігімен айыру болып табылады.
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу, басқа үйді иелену құқығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай мамандықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға болмайды.
Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге занда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық кодектің 1044-бабы бойынша мұра
қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған
азаматтар мұрагер бола алады, оңдайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сұрсе
де аталған құқықты иеленеді.
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол
жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азамат меңшік
құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында"
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге
еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, — ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады.
Заң әдебиеттерінде құқық қабілеттілік азаматқа тән белгілі бір қасиет
ретінде қарастырылады. Заңда көрсетілгендей, бұл қасиет құқықтар мен
міндеттерге ие болу қабілеті ретінде болады. Ал қабілет дегеніміз заңды
мүмкіндік деген мағынада яғни тұлға құқықтар мен міндеттерге ие бола алады.
Бұндай мүмкіндік заңмен қарастырылып және қамтамасыз етілгендіктен ол әрбір
нақты тұлғаның белгілі бір субъективті құқығы мағынасын береді. “Құқық
қабілеттілік – бұл құқықтар мен міндеттердің субъектісі болу құқығы” деп
жазған Братусь С.Н [12].
Құқық қабілеттілігі адамның – құқық субъектісінің өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагеріне көшеді. Өлім - бірқатар құқықтық салдар тудырып
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған азаматты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның құқық қабілеттілігіне әсер етпейді.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі
үшін міндеттерді жасаптуғызу және оларды орындау қабілеттілігі (Азаматтық
Кодекстің 17-ші бабы).
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтық құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтық құқық қабілеттілігі оның дуниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша брге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның өз
еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға тілек
білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтық құқық қабілеттілігі оның жасы мен
психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық құқық пен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқық қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне болғанымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында
болмауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес азаматтық әрекет қабілеттілік
толық көлемде кәмелет жасына толғаннан кейін, яғни 18 жасқа толғаннан кейін
пайда болады. Заң бойынша ережеден тек бір жерде ғана әрекет қабілеттілік
беріледі. Ол ерекшелік: Егер 18 жасқа толмай некеге тұрған болса, онда ол
осы некеге тұрған кезінен бастап толық әрекет қабілетті деп есептеледі.
Бұл орайда ескеретін мынадай бір жағдай бар. Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.
Қазақстанда "Неке және отбасы" туралы Заңының 10-бабына сәйкес некеге
тұруға 18 жастан бастап рұқсат етіледі. Егер дәлелді себептер болған
жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу
органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін [13].
Кәзіргі кезде кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке
қабiлеттi деп жариялау мүмкін. Заң тілінде бұл эмансипация деп
айтылады.
Азаматтық кодекстің 22-1-бабына сәйкес жасы он алтыға жеткен кәмелетке
толмаған адам, егер ол еңбек шарты бойынша жұмыс iстейтiн болса немесе ата-
анасының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келiсiмiмен кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын болса, толығымен әрекетке қабiлеттi деп жариялануы
мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабiлеттi деп жариялау
(эмансипация) ата-анасының екеуiнiң де, асырап алушылардың немесе
қамқоршысының келiсiмiмен қорғаншы және қамқоршы органның шешiмi бойынша не
ондай келiсiм болмаған жағдайда соттың шешiмi бойынша жүргiзiледi.
Эмансипацияланған кәмелетке толмаған адам, Қазақстан Республикасының
заңнамалық актiлерiне сәйкес ие болу үшiн жас шектеуi белгiленген құқықтар
мен мiндеттердi қоспағанда, азаматтық құқықтарға ие болады және мiндеттердi
(оның iшiнде өзiнiң зиян келтiруi салдарынан туындаған мiндеттемелер
бойынша) мойнына алады.
Ата-аналар, асырап алушылар мен қамқоршы эмансипацияланған кәмелетке
толмаған адамның мiндеттемелерi бойынша жауапты болмайды.
Азаматтық әрекет қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз
әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың пайда болатынын түсіну.
Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде келтірілген зиянның орнын да
өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда, әрекет қабілеттілігін тек
келісімдер жасау және олар үшін жауап беру ғана түсінгеніміз жөн, өйткені
азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі келтірген зияңды өтеу
қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет
қабілеттілігі тең болады.
Әрекет қабілеттілігің шектеудің екі түрі бар:
1. Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2. Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына байланысты.
Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге байланысты
әрекет қабілеттілігін үш түрге белуге болады. Толық емес (ішінара) және
шектеулі әрекет қабілеттілігі.
Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып
кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тәң, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі.
1) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағыдар;
2) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі жеткілікті дәрежеде кең. Олар заңмен қарастырылған реттерде
жеке өздері (ата-анасының, асырап алушылардың, қамқоршының) келісімімен
азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді иемдене алады.
14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандар ата-анасының (асырап
алушылардың, қамқоршылардың) келісімі арқылы әртүрлі мәмілелер жасай алады.
Мысалы: мүлікті сату немесе сатып алу, сыйлық сыйлау немесе сыйлық алу т.б.
Осындай мәмілелер жасау кезінде кәмелетке толмағандар жасөспірімдер өз
еркін білдіреді.
Заң кәмелетке толмағандардың ата-анасының келісімі арқылы мәміле жасай
алуын бекіте отырып, олардың екеуінің де келісімі керек деп көрсетілген,
яғни ата-аналардың балаға тең құқылы принципіне сәйкес олардың біреуінің
келісімі де жеткілікті болады. Асырап алушыларға да осылай болады.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар (ата-анасының,
асырап алушының, қамқоршының) келісімінсіз өзінің табысы немесе
стипендиясына билік етуге құқылы.
Бұл көрсетілген құқық 14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке
толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігінің көлеміне кіретін үлкен
мәні бар құқық. Себебі еңбек заңдары бойынша кәмелетке толмағандар белгілі
бір жағдайда еңбекке қатысуға құқалы болғандықтан, олар еңбегі үшін алған
ақысына билік ету мүмкіндігіне ие болуға тиісті. Бұлар стипендияға да
қатысты болады.
Заң бойынша кәмелетке толмаған тұлға оның жинақталған еңбек ақысына,
егер ол ақша немесе бағалы қағаз түрінде жинақталса, сомансына қарамастан
билік етуге құқылы. Еңбек ақыға алынған мүліктер, бұдан былай еңбек ақы
болмайды, яғни оларға (ата-анасының, асырап алушының, қамқоршының)
келісімінсіз билік етуге кәмелетке толмағандардың құқығы болмайды.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар жеке өздері
авторлық және интеллектуалдық құқықтарын, өзі шығарған шығармаларды
пайдалану мақсатында авторлық келісім-шарттар жасауға, ойлап табуға
байланысты патент беруді талап етуге т.б. құқылы. Осыдан алынған табыстарын
кәмелетке толмаған тұлға өзі пайдаланады. 14 жас пен 18 жас аралығындағы
кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігі олардың жеке
өздерінің тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасау құқығында көрініс береді.
Ал өз еңбек ақысын (стипендиясын) ол өзі кәмелетке толмаған тұлғаның
жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған мәмілелер, яғни азық
түлік, оқулық, дәптер және т.б. сипаттамасы бойынша олар кәмелетке толмаған
тұлғаның жас мөлшеріне сәйкес келуі тиіс.
Бұл мәмілелерді “ұсақ” деп көрсете отырып, заң кәмелетке толмаған
тұлғаның алатын мүлкі және т.б. шығындарының өз мөлшерінде болатынын
көрсетеді.
Кәмелетке толмаған тұлғалар жеке өздері кредиттік мекемелерге салық
сала алады және сол салымдарға билік ете алады. Кәмелетке толмаған тұлғаның
бұл құқығы ҚР Азаматтық кодексінің 25-бабының 1-тармағында көрсетілгендей
заңмен арнайы белгіленген.
Банктерге салым салу 2 түрде болады.
а) кәмелетке толмаған тұлғалардың өз атынан салуы;
б) кәмелетке толмаған тұлғалардың атынан басқа біреудің салуы;
Кәмелетке толмаған тұлғалардың жас шамасына қарамастан банктерге салым
салу және оларға билік ету құқына ие болады. яғни, өзінің өкілдері немесе
т.б. тұлғалармен мекеменің келісімінің қажеті болмайды, осы жерде кәмелетке
толмаған тұлғалардың атына басқа біреудің салым салуы туралы айта кету
қажет. Бұл жағдайда салымға билік ету кәмелетке толмаған тұлға 14 жасқа
толғандарына байланысты. Егер кәмелетке толмаған тұлғаның атына салымды
жеке өзі емес, басқа біреу салған болса, онда бұл салымға 14 жасқа толған
кәмелетке толмаған тұлғалардың жеке өзі билік ете алады. Ал егер кәмелетке
толмаған тұлға 14 жасқа толмаған болса, онда салымға тыйым салғанына
қарамастан ата-анасы немесе басқа да заңды өкілдері билік етеді.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған тұлғалар әрекет
қабілеттілігінің көлемін сипаттау үшін бастап заңға және сол мекемелердің
жарғысына сәйкес олардың 16 жастан бастап кооперативтік және қоғамдық
мекеме құрылымына мүшесі болу құқығын көрсету қажет. Мысалы, кәмелетке
толмаған тұлға өндірістік кооператив кірген соң осы мекеменің мүшесінің
барлық салық құқытары мен міндетіне ие болады және оларды жеке өзі жүзеге
асыра алады (ҚР Өндiрiстiк кооператив туралы заңының 8-бабы) [14].
14 жас пен 18 жас арасында кәмелетке толмаған тұлғалар кез-келген
мүліктік шығындарға да жауап береді. Бірақ егер кәмелетке толмаған тұлғаның
шығынның орнын толтыруға жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаса, онда
шығынның орнын, егер олар өз кінәларының жоқ екенін дәлелдей алмаса (ата-
анасы, асырап алушысы, қамқоршысы) толтыруға тиіс.
Әдебиеттерде 14 жасқа дейінгі балалардың толық әрекет қабілеті жоқ
деген көзқарас болған. Бұндай көзқарас бұл жастағы балалардың өте кішкене
мәміле жасау қабілеті құқық бұзушылыққа жауап беру қабілеті жоқ деп
көрсететін заңмен белгілі бір көлемде расталады.
Азаматтық кодекстің 23-бабының 1-тармағына сәйкес 14 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе олардың атынан ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары
жасайды деп көрсетілген.
Сонымен қатар заңда көрсетілгендей 14 жасқа дейін кәмелетке толмаған
жас өспірім келтірген шығынның орнын оның ата-анасы немесе қорғаншылары
толтырады делінген. Бірақ 14 жасқа дейін кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі жоқ деген көзқараспен келісуге болмайды. Себебі заң бойынша
олардың маңызды болмаса да белгілі бір әрекет қабілеттігі бар екендігі
көрсетілген.
Сонымен қатар 14 жасқа дейін кәмелетке жетпеген жасөспірімдердің әрекет
қабілеттілігі деп аталатын Азаматтық кодекстің 23-бабы бұл ойды айқындайды.
14 жасқа дейінгі балалардың әрекет қабілеттігі мына реттерде көрініс
табады.
Біріншіден олардың жеке өздерінің өз басына еркін ұсақ тұрмыстық
мәмілелер жасауға құқылы екендігінде. Әрине, ол мәмілелер тек баланың өз
қажеттілігін білдірген жағдайында ғана болады.
Екіншіден 14 жасқа дейінгі балаларға кредиттік мекемелерге жеке
өздері салым салу және оларға билік ету құқығы бекітілген.
Бірақ баланың атына салымды басқа біреуі немесе ол мұрагерлік жолымен
қалса, онда салымға билік етуде кәмелетке толмаған тұлғаның жеке өзі емес
оның ата-аналары немесе басқада өкілдері жүргізеді.
Үшіншіден Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 30 бабының 2-
тармағы бойынша сабақтан бос уақытында, денсаулығына зиян келтірмейтін
және оқу процесін бұзбайтын жұмысты орындау үшін, он төрт жасқа толған
оқушылармен және ата-анасының немесе еңбек шартына кәмелетке толмаған
адаммен қатар оның ата-анасының біреуі, қорғаншысы, қамқоршысы немесе
асырап алушысы келісімі болуын қажет етеді. Бұл кәмелетке толмаған тұлғалар
еңбек ақыларын алап оған өздері билік ете алады [15].
Он алты жасқа толған азаматтармен еңбек шартын жасасуға жол беріледі.
Азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу тек заңмен қарастырылған
реттерде ғана мүмкін болады. Бұл дегеніміз азамат өз әрекеттерімен заңға
сәйкес иемдене алатын және жүзеге асыра алатын құқықтар мен міндеттерді
жүзеге асыру қабілетінен айрылады. Яғни тұлғада болған әрекет
қабілеттігінің көлемі кішірейеді.
Толық әрекет қабілеттілігі бар тұлғаның да толық емес әрекет
қабілеттілігі бар тұлғаның да әрекет қабілеттілігі шектелуі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігінің шектелуі
қорғаншылық және қамқоршылық мекемелерінің шешімі бойынша ғана жүргізіледі.
Ол мекеме бұл шешімді не жеке өзі не қоғамдық мекемелерден басқа да мүдделі
тұлғалардан (ата-анасы, асырап алушысы, қамқоршысы және жақын туыстарының)
сұрауы бойынша қабылдайды. Көрсетілген мекемелер мен түлғалардың
мүдделілігі тек қана кәмелетке толмаған тұлғалардың өз ақшаларына дұрыс
билік жасай алмауы белгілі біреудің мүліктік мүддесіне қатысты болуында
ғана емес сонымен қатар ең бастысы кәмелетке толмаған тұлғалардың теріс
әрекеттері оның дамуы мен тәрбиесіне қоршаған ортаны тануының қалыптасуына
зиянын тигізеді. Яғни, қоғамдық мүддеге қарсы болады. ҚР Азаматтық
кодексінің 23-бабының 3-тармағында көрсетілгендей кәмелетке толмағандардың
өз табысы не стипендиясына билік ету құқығы оған жеткілікті дәрежеде
негіздер болған жағдайда шектелуі немесе құқығынан айырылуы мүмкін. Бұндай
негіздерге заңға және моралдық нормаларға қарама-қайшы мақсаттарға
(спирттік ішімдік, есірткі заттар сатып алу, құмар ойындары және т.б.)
ақшаны жұмсау немесе ақщаны бей берекет жұмсау жатады.
Қорғаншылық және қамқоршылық мекемесі кәмелетке толмаған тұлғаның
табысы немесе стипендиясына билік ету құқығынан мүлдем айыруы немесе
шектеуі мүмкін. Бұндай белгілі бір шешімді қабылдау кәмелетке толмаған
тұлғаның табысы мен стипендиясына билік ету негізіндегі қателіктерінің
ауырлығы және оның жаман әдеттері қаншалықты қалыптасқандығына байланысты.
Осындай шешімнің негізінде табыс толық немес бөлшектеу арқылы кәмелетке
толмаған тұлғаның өзіне емес, қорғаншылық және қамқоршылық мекемелерінің
шешімінде көрсетілген тұлғалар яғни, ата-анасы, асырап алушысы немесе
қорғаншысына беріледі. Егер қорғаншылық және қамқоршылық мекемелері
шешімінде белгілі бір мерзім көрсетілсе онда сол мерзім өткеннен кейін
кәмелетке толған тұлғалардың толық емес әрекет қабілеттілігі бұрынғы көлемі
қайта қалпына келтіріледі. Ал егер мерзім көрсетілмесе онда шешімнің күші
кәмелетке толмаған тұлға 18 жасқа толғанға дейін қорғаншылық немесе
қамқоршылық мекемелерінің жеке өзі пікірі бойынша не қоғамдық мекемелер мен
мүдделі тұлғалардың сұрауы бойынша шешімнің күші жойылғанға дейін болады.
Бұндай әрекет қабілеттілікті соттық тәртіптен тыс шектеу жалпы
принциптерден алынған. Бірақ оның кемшіліктеріне байланысты оны жалпы
соттық тәртіппен ауыстыру қарастырылып отыр.
Азамат спирттік ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салынған
жағдайда сот шешімі арқылы әрекет қабілеттілігінің шектелуі қарастырылғын.
Бұл норма тек кәмелетке толмағандарға қатысты, себебі 14 жас пен 18 жас
аралығындағы азаматтардың жеткілікті дәрежеде негіздер болған жағдайда
жоғарыда көрсетілген тәртіпте әрекет қабілеттілігі шектеледі.
Кәмелетке толған азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектеу олардың
құқықтық статусына үлкен нұқсан келтіру болып табылады. Сондықтан ол заң
бойынша тек сот арқылы бекітілген негіздер болған жағдайда ғана жасалады.
Біріншіден, азаматтық кдекстің 27-бабында көрсетілгендей әрекет
қабілеттілікті шектеу тек спирттік ішімдіктерді ішетін немесе есірткі
заттарға салынған тұлғаларға ғана қарастырылған. Ал басқа да кемшіліктер
(құмар ойындары және т.б.) жанұяның материалдық жетіспеушілігінің себебі
болса да, әрекет қабілеттілікті шектеуге әкеліп соқтыра алмайды. Екіншіден,
азаматтық кодекстің 27-бабына сәйкес азаматтардың әрекет қабілеттілігін
шектеуге спирттік ішімдіктерді немесе есірткі заттарды алу үшін өте көп
ақша қаражатын жаратып, жанұяның материалдық жетіспеушілігін ауыр жағдайға
әкеліп соқтыруы негіз болады.
Әрекет қабілеттілікті шектеу белгіленген кезде жанұя мүшелерінің саны
есептелмейді. Егер азаматтың жанұясы жоқ болып ол өзін-өзі материалдық қиын
жағдайға душар ететін болса, оның әрекет қабілеттілігі шектелмейді. Әрекет
қабілеттілігін шектеу тек сот арқылы ғана жүзеге асырылады. Ол тұрмыстық
ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа мәмілелерді жасауды,
сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға
билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады (АҚ-
тің 27-бабы).
Егер азамат спирттік ішімдіктер мен есірткі заттарға салынуын
тоқтатған жағдайда сот оның әрекет қабілеттілігін шектеуді тоқтатады. Сот
шешімінің негізінде оған белгіленген қамқоршылық алынып тасталынады.
Егер азамат оның әрекет қабілеттілігін шектеуді алып тастағаннан
кейін тағы да спирттік ішімдіктер мен есірткі заттарға салынса, онда
мүдделі тұлғалар немесе мекемелердің арызы бойынша оның әрекет
қабілеттілігін қайтадан шектеуі мүмкін.
Қазіргі азаматтық құқықтың ережесіне сәйкес өзінің қарыздары мен
есептесе алмайтын жеке кәсіпкер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Азаматтар-азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде
1.1 Азаматтық құқық қатынастарының субъектілеріне жалпы
сипаттама ... ... ..5
1.2 ҚР азаматтық құқығындағы жеке тұлға
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..9
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... 12
1.4 Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... .20
1.5 Азаматтың есімі мен тұрғылықты жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.6 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.7 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық
салдары ... ... ... ... ... ... 28
1.8 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастарының
субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлға туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...33
2.2 Заңды тұлғаларды құру
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...37
2.3 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ..39
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ..43
2.5 Заңлы тұлғаларды қайта құру және
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
2.6 Заңды тұлғаның негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .54
3 Мемлекет және әкімшілік аумақтық бөлініс – азаматтық құқықтың
субъектілері
3.1 Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық құқық субъектілері
ретіндегі
рекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..65
3.2 Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөліністің алған
міндеттемелері бойынша
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
3.3 Мемлекет сыртқы сауда айналымындағы азаматтық құқықтың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытыныды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..73
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды
тұлғалар құқық субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке
және заңды тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан,
өзара қарым-қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше
дұрыс реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін құқық субъектілері
деп немесе тұлға деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы
құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттілігін алған құқық
қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар,
мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін,
меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да
озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды
кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына
келтірілуіне, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға
негізделеді.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтақ құқықтарына өз еркімен
және өз мүддесін көздей отырып ие болады және жүзеге асырады. Олар шарт
негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің
және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері
сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай
толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше
қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды.Оған отбасылық
қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар
қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс заңды тұлға болып
табылғанымен азаматтық айналымда азаматтық құқық қатынастарының
қатысушылары ретінде көрінеді. Демек, бұл субъектілер құқық және әрекет
қабілеттілігіне ие болады, бірақ олар сипаты жағынан азаматтық құқық
қатынастары қатысушыларының өзге құқық субъектілерімен ерекшелінеді.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – бүгінгі таңдағы азаматтық
қатынастардың негізгі қатысушыларына қойылатын құқықтық талаптарға саралау
жүргізу, талдау, қолданыстағы заңнамалар бойынша тұжырым жасау.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері – жеке,заңды тұлғалардың және
мемлекеттің құқықтық жағдайын айқындау.
Зерттеудің объектісі – жеке, заңды тұлғаларға және мемлекетке
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар.
Диплом жұмысын жазу барысында ғылымдық танымның жалпы әдістері және
салыстырмалы-құқықтық талдау, функционалды-құрылымдық талдау, жүйелі және
тарихи амалдар сияқты арнайы ғылыми әдістер және т.б. әдістер қолданылған.
Заңдар қажеттілікке қаншалықты жауап беретіндігі құқықтың субъектісі
ретіндегі азаматтардың және заңды тұлғалардың, сонымен қатар мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс қарым-қатынастары заң негізінде жүзеге асырылуы,
олардың жалпы құқықтық ерекшеліктерімен бірге заңдардың қоғам қажеттілігіне
жауап беруі дипломдық жұмысымның негізгі бағыты болып табылады.
I-тарау Азаматтар-азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде
1.1 Азаматтық құқық қатынастарының субъектілеріне жалпы сипаттама
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталады [1].
Құқық қатынастарына қатысушылардын азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодексінің 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік
-аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген [2].
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінің туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақща төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне бруге, немесе затында сапасы
жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа
затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге
міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істерді де нақ, жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады,
яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілірі салдары болады.
Құқықтық қатынастар түсінігі жалпы құқық теориясының ең маңызды
категориялардың бірі. Өйткені, құқықтық қатынастардың өзі құқықтық тетіктің
сондай бөлігі болып табылады, онда құқық өзі реттейтін объектімен қосылады
- әлеуметтік аямен. Құқықтық қатынастар нәтижесінде өте қыйын құқықтық
құрылым пайда болады [3].
Құқықтық қатынастардың белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Құқықтық қатынас – бұл қоғамдық қатынас, яғни адамдардың өз арасындағы
қатынас. Құқықтық қатынастар адам мен заттың адам мен жануардың
арасында болуы мүмкін емес (тiпті ол сол адамның меншігі болса да).
Құқықтық қатынас тек осы объектілер арқылы пайда болуы мүмкін.
2. Құқықтық қатынастар заңды нормалармен тығыз байланыста өмір сүреді,
олардың пайда болуындағы (соған қоса өзгертуге және тоқтатуға)
нормативтік негіз (база) ретінде көрінеді. Сондықтан – құқықтық
қатынастардың маңызды, бір алғы шарт есебінде болады (құқықтық
субъектілерімен және заңды факторлармен қатар).
3. Құқықтық қатынастардың қатнасушылары бір-бірімен заңды құқықпен және
міндеттілікпен байланыста болады және құқық субъектілерінде белгілі
заңды фактілер негізінде пайда болады.
4. Тұтасымен алсақ құқықтық қасиеттерге мынандай сапа тән болады:
белгілілік және жекеленушілік. Құқықтық қатынастарда оның
қатынасушылары және олардың нақты тәртіптері белгіленген.
Жекешеленушілік екіжақты болуы да мүмкін, екі жағы аттарымен белгілі
болғанда (азаматтық құқықтағы міндеттілік қатынастары), сол сияқты
біржақты болуы да мүмкін (меншіктік құқықтық қатынас).
5. Құқықтық қатынастар ерікті сипатта болады. Біріншіден, олар
мемлекеттік ерікпен құқықта көрсетілгендей байланыста болады;
екіншіден – жекешеленген ерікпен, себебі құқықтық қатынас оның
қатынасушыларының санасы арқылы іске асырылады (құқықтың әрекетіндегі
психологиялық тетік (механизм). Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың
көбісі пайда болады, өзгереді және субъектілердің еркіне қарай
тоқтатылады.
6. Құқықтық қатынастар, құқықта көрсетілгендей мемлекеттің еркі, онымен
және күзетіледі.
Айтылған сапаны есептесек, құқықтық қатынасты мемлекетпен күзетілетін
ерікті жекешеленген қоғамдық қатынас ретінде анықтауға болады, олардың
қатынасушылары бір-бірімен заңды құқықтар мен және міндеттілікпен
байланысты.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды
тұлғалар, әкімшілік-аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып таблады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол сtбепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұнын құрайтын
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп
аталады.
Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элеметтер тән болады:
субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және объектілер
(құқықтар мен міндеттердің қатыса бар мүліктік және мүліктік емес
игіліктер).
Әрбір құқық саласында арнайы нормалдар бар, олардың мақсаты – осы
саладағы нормалардың әрекетіне кіретін адамдардың ортасын белгілеу. Бұл,
белгілерін санаумен, сапасына қараумен шешілген, яғни сала нормаларына
жатқызуға субъектілер жоғарыдағы көрсетелген белгілі талаптарға сай болуы
қажет. Құқық нормаларымен белгіленген сапа жиынтығы субъектіге, яғни заңды
құқығы мен міндеттері бар адамды құқықтық субъектілігі бар деп есептейді.
Құқықтық субъектілік – адамдардың қоғамдық – заңды қасиеттері: оның екі
жағы бар – қоғамдық және заңдылық. Қоғамдық - құқықтық субъектілік жағы
мынадан көрінеді, яғни субъектінің құқығын заң шығарушы қалай болса солай
белгілей алмайды – олар өмірдің өзімен, қоғам дамуының заңдылықтарына
сәйкес қажеттілікке сай талап етіледі.
Заңдылық жағы сонда, құқық субъектілерінің белгілері міндетті түрде заң
нормаларында бекітілуі керек.
Құқық теориясында жеткілікті түрде негізделген көзқарастар бойынша,
құқықтық субъектілікті, субъективтік заңды құқық ретінде қарауға болады –
құқық құқыққа мемлекеттік құқық нормаларының жолындағы жалпы (жалпы-
реттеушілік) құқықтық қатынастардың қалпында болады.
Шын мәнісінде, субъективтік құқықпен жалпылық құқықтық субъективтік
табиғаты мұнда көрініп тұр – құқықтық субъектілікте де белгілі. Заңды
мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Мұнда былайша айтсақ, құқық
субъектілерінің тәртіптеріне реттеушілік ықпал жасалады.
Құқықтық субъектіліктің құрамынан құқықтық қаблеттілік және
әрекеттілікті бөліп айтады.
Құқықтық қабілеттілік – құқықпен қамтамасыз етілген адамның
субъективтік заңды құқық пен міндеттілікті қабылдау қабылеттілігі, яғни
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болу. Сонымен, бір ғана құқықтық
қабілеттілік құқықтық қатнастардың бір жағы ретінде көріну қабілеттілігі.
Жалпы азаматтық құқықтық қабілеттілік оның түған кезінен пайда болады, яғни
жас нәресте де азаматтық-құқықтық қатнастардың мүшесі болады (мысалы,
мұрагерлік құқықтық қатнастар).
Әрекеттілік – бұл құқықпен қамтамасыз етілген, өзінің әрекетімен
(әрекетсіздігемен) субъективтік заңды құқыққа және міндеттілікке иелену
және оны іске асыру не оларды тоқтату.
Құқықтық қабілеттілік және әрекеттілік – құқықтық субъектілік, өзінің
табиғатына қарай біртұтас құқықтық әрекеттілік. Шын мәнісіндегі құқықтық
субъективтілікті – құқықтық қабілеттілікке және әрекеттілікке бөліп зерттеу
негізінен азаматтық құқықта болады және ол барлық субъектілерге бірдей емес
(азаматтық құқықтық субъективтік ұйымдар бірлікте).
Әрекеттіліктің басқа бір түріне деликтоқабілеттілік жатады, ол құқықты
бұзғандығы үшін (деликтіні) заңды жаупкершілікті мойындау қабілеттілігі
(соған сай заңды міндеттілікті орындау).
Құқықтық субъектілік жалпылама (жалпы құқық субъектісі болу
қабілеттілігі), салалық және арнайы болуы мүмкін (мысалы, заңды адамдардың
құқықтық субъективтігі).
Субъектілердің құқықтық жағдайы (құқықтық статустың) түсінігімен
сипатталады. Кәбінес, ол азаматтарда құқықтық субъектілік пен
конституциялық құқық пен міндеттерден құралады. Мысалы Қазақстан
Республикасының Конституциясы жеке адамдардың құқықтық статусының негізі
болып табылады.
Сөз status латын тілінен аударсақ жағдай, ереже деген сөздердің
мағнасын көрсетеді. Дегенмен әдебиетте сонымен қоса құқықтық ереже
түсінігін ұсынады. Мұндай қосымша ұсынушылықтың сонда ғана мәні болады егер
құқықтық ереже бойынша нақтылы субъектінің құқықтық жағдайын түсінсек,
яғни оның құқықтық статусымен бекітілген болса, өзі тұрған нақтылы құқықтық
байланыстың жиынтығына сайлылық болу қажет.
Адамда сондай қоғамдық-заңды қасиеттің болуы, құқықтық субъективтік
ретінде, оған құқықтық қатнасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, нақтылы
заңды құқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар, заң бойынша
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болады, оларды құқықтың субъектілері деп
атайды.
Құқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды құқық
субъектісін және құқықтық қатнастың субъектісін. Құқық субъектісі – бұл
құқықтық қатынастардың потенциалды (қабылеті бар) мүшелері, бұл адамдар
заңды құқық пен міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Құқықтық қатнастар
субъектісіне – бұл құқық субъектісі өзінің құқықтық субъективтігін іске
асырып нақтылы құқықтық қатынастардың қатнасушысы болғандар. Әрбір құқықтық
қатнастар субъектісі – бұл әр уақытта құқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана
сондай бола алмас еді), көрінген құқық субъектісі – соның не басқа нақты
құқықтық қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір
субъектілеріне байланысты болады.Біз қайсыбір субъективтік құқық туралы
айтқанымызда, бұл құқыққа әлдебіреудің ие екендігін үнемі есте ұстаймыз.
Сондай-ақ, міндеттің де әлдебіреудің мойнындағы міндет екендігін жадымыздан
шығара алмаймыз.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін құқық субъектілері
деп немесе тұлға деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандығы ұғымы
құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттігін алған құқық
қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Бірақ, әртүрлі топтар
мен түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Ал
азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз субъектілердің азаматтық құқыққа ие
болып, міндетін орындау қабілеті деп түсіну керек.
Тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар
(жеке тұлға). Бірақ, құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы
мәлім. Бұл ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т,б
да құқық пен міндеттелердің иелері болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар
мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар
және заңды тұлғалар деп бөледі.
Сонымен, құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен
құрамдас элеметтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады.Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-
ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер болып табылады.
1.2 ҚР азаматтық құқығындағы жеке тұлға ұғымы
Қазақстан Республикасында Азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011
жылдарға арналған Қазақстан тұжырымдамасына сәйкес: Азаматтық қоғамды
дамытудың алғышарттары меншіктің алуан түрлі нысаны кезінде азаматтарды
экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами жеке тұлға мәртебесінің
артуы болып табылады [4].
Жеке тұлға дегеніміз – Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа
мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар.
Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарың, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Жеке тұлға түсінігі Қазақстан Республикасының әртүрлі құқық салаларында
қолданылады. Азаматтық заң шығармашылықта азаматтық құқық субъектісі
ретінде қолданылады.
Жеке тұлға түсінігі – Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел
азаматы және азаматтығы жоқ адамдар түсініктерінің барлығын қамтитын
түсінік. Сондықтан бұлардың барлығы азаматтық құқық бойынша жеке тұлға
болып табылады.
Азаматтық кодексте әдетте “жеке тұлға” емес “азамат” термині
қолданылады. Бірақ онда азаматтар туралы айтылғанда тек қана Қазақстан
Республикасының азаматтары ғана емес, егер Азаматтық кодексте басқаша
көрсетілмесе, сонымен қатар басқа да жеке тұлғалар қарастырылады.
Валюталық реттеу туралы заң шығармашылық және салық заң шығармашылығы
жеке тұлғаларды олардың тұрғылықты жеріне байланысты екіге бөлінеді:
1) резидент;
2) резидент емес.
Осылайша жеке тұлғаларды екіге бөлу олардың шет елдік валютамен
валюталық операция жасау құқықтарының айырмашылығы және жеке тұлғаларға
салық салу ерекшеліктерімен байланысты. Валюталық реттеу туралы заң бойынша
резидент дегеніміз – Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын жеке
тұлғалар оның ішінде уақытша шет елде жүрген немесе Қазақстан
Республикасында мемлекеттік қызметінде шет елде жүрген тұлғалар да кіреді
[5].
Ал резидент еместер дегеніміз ол резидентке жатпайтын барлық жеке
тұлғалар.
Құқық субъектісі болу адам және азаматқа тән аса маңызды қасиеттің
бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында айтылғандай
мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде – адам және өмірі оның құқықтары мен
бостандықтары көрсетілген [6].
Азаматтық құқық саласымен реттелетін мүліктік және жеке мүліктік емес
қатынастарға қатысушы ретінде болатын тұлғалар яғни құқық субъектісі
түсінігі азаматтық құқық және азаматтық заң шығармашылық ғылымында аса
маңызды түсініктердің бірі болып табылады.
Біздің заң шығармашылық бойынша азаматтық құқықтық қатынас субъектісі
ретінде бірінші кезекте адамдар - қоғам мүшелері болады. Сонымен қатар дара
тұлғаның азаматтық-құқықтық жағдайы туралы, адам және азамат құқықтары
туралы жиі айтылады.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады.
“жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы,
біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі және әлеуметтік рольдегі іс-
әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу
үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьевтің еңбегінде “Адам –физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, тілдің көмегімен бір-
бірімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екендігінен көрінеді”-
деп қарастырады [7].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “жеке
тұлға - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке даралық, психикалық
қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі” [8].
Бұл жөнінде, А.Н.Тугаринов: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты
ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, - деп
көрсетеді [9].
“Адам” түсінігі құқық субъектісі мағынасында әртүрлі халықаралық
құжаттар мен заң шығармашылықта кеңінен қолданылады. БҰҰ-ның 1948 жылы 10
желтоқсанда қабылданған адам құқығы жөнінде жалпы декларацияның 6-бабында
көрсетілгендей – “Әрбір адам қай жерде болмасын өзінің құқықтық субъектісі
екендігінің танылуына құқығы бар”[10]. Азамат азаматтық құқық субъектісі.
Соның ішінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие. Бірақ азаматтық құқық
саласы адамды азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде белгілеу
үшін басқа түсінікті қолданады, ол – “азамат” түсінігі, яғни бұл түсінік
адамды тек адамзат жанұясының мүшесі ретінде емес, оны мемлекет пен белгілі
бір байланыста болатын тұлға мағынасында екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес
азамат түсінігі заң құқықтық түсінік болып табылады.
Азаматтық мемлекет пен тұлғаның арасында саяси-құқықтық байланысты
айқындайды. Ал бұл байланыс өзара құқықтар мен міндеттер көрінісін табады.
Осыдан мынадай мәселе келіп шығады. Яғни азаматты құқық, азамат түсінігін
қолдана отырып берілген мемлекеттің азаматтарын қарастырады.
Басқа мемлекеттерде шығарылған осындай заңдар сәйкесінше сол
мемлекеттің азаматтарына байланысты қарастырылады. Азаматтық құқық
қатынастарға шет елдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың қатысуы
бөлек реттеледі.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу ҚР "Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы" 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Заңымен реттеленеді [11].
Қазақстан Республикасының азаматтығы:
1) тууы бойынша;
2) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесiнде;
3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негiздер
мен тәртiп бойынша;
Азаматтық туралы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтығына
мына тұлғалар қабылданады:
Қазақстан Республикасының аймағында бес мерзім ішінде тұрақты тұрғандар
(азаматтықты алуға өтініш берген кезге Қазақстан Республикасында тұрақты
тұрған бес жыл мерзім үзілмеген болуы тиіс);
ҚР азаматымен 3 жыл бойы некеде тұрса;
Қазақстан Республикасы территориясында тұратын және Қазақстан азаматы
болып саналатын туысы бар бұрынғы одақтық республика азаматтары;
Жақын туыстары болып Қазақстан территориясында тұру мерзіміне
қарамастан мыналар саналады: әкесі, шешесі, туған аға-інілері, әпкесі,
күйеуі, әйелі, балалары, атасы, әжесі.Қазақстан Республикасының азаматы
және Қазақстан Республикасы аймағында тұратын жақын туыстары бар
тұлғаларға. Жақын туысқандарға әкесі, әжесі, анасы, жұбайы, қалыңдығы,
балалары, атасы, олардың Қазақстанда тұрған мерзіміне байланыссыз.
Соңғы екі негізге байланысты азаматтықты алу Қазақстан Республикасы
аймағында қанша мерзім тұрғанға байланыссыз.
Азаматтық құқық және халықаралық келісімдер мен конвенцияларда
адамдарды құқық субъектісі ретінде белгілеу үшін “жеке тұлға” түсінігі жиі
қолданылады.
Жалпы азаматтық заңдар негізінде ол “азамат” ұғымымен бір мағынада
қолданылады.
Бірақ оны сәйкес келеді деп айтуға болмайды, себебі “жеке тұлға”
ұғымы бойынша мемлекет территориясындағы барлық адамдар азаматтық құқықтық
қатынас қатысушылары ретінде қамтылады. Жеке тұлға тек ҚР азаматтары ғана
емес, сонымен қатар басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы жоқ
тұлғалар да болады.
Азаматтық құқық субъектісі болатын жеке адамға, индивидумға
қатысты”жеке тұлға” түсінігі оны заңды тұлғалардан айқын ажыратуға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ескере кететін бір нәрсе, ол азаматтық құқық
қатынастарында “азамат” түсінігі қолданылады.
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-құқықтық
қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі — азаматтар. Азаматтардың
құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі
арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық қабілеттілігіне анықтама
беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық
қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және
азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
ҚР Конституцияның 14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі
тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық қабілеттілігі
заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында
азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде
екендігі танылған. Дейтұрғанмен, құқық қабілеттілігінің тендік принципі
нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарға берілетін
міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде
бірдей кез келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын ұйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық
қабілеттілігінің тендік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабы 1-тармағында былай деп жазылған:
Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің
де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды.
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай)
айрылмайды. Тек заңда көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
қылмыстық заңда азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізу, дәрігер және т.б);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аударумен шектелу).
Ескерте кеткен жөң, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да уақытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқықты алу
мүмкіндігімен айыру болып табылады.
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу, басқа үйді иелену құқығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай мамандықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға болмайды.
Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге занда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық кодектің 1044-бабы бойынша мұра
қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған
азаматтар мұрагер бола алады, оңдайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сұрсе
де аталған құқықты иеленеді.
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол
жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азамат меңшік
құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында"
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге
еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, — ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады.
Заң әдебиеттерінде құқық қабілеттілік азаматқа тән белгілі бір қасиет
ретінде қарастырылады. Заңда көрсетілгендей, бұл қасиет құқықтар мен
міндеттерге ие болу қабілеті ретінде болады. Ал қабілет дегеніміз заңды
мүмкіндік деген мағынада яғни тұлға құқықтар мен міндеттерге ие бола алады.
Бұндай мүмкіндік заңмен қарастырылып және қамтамасыз етілгендіктен ол әрбір
нақты тұлғаның белгілі бір субъективті құқығы мағынасын береді. “Құқық
қабілеттілік – бұл құқықтар мен міндеттердің субъектісі болу құқығы” деп
жазған Братусь С.Н [12].
Құқық қабілеттілігі адамның – құқық субъектісінің өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагеріне көшеді. Өлім - бірқатар құқықтық салдар тудырып
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған азаматты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның құқық қабілеттілігіне әсер етпейді.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі
үшін міндеттерді жасаптуғызу және оларды орындау қабілеттілігі (Азаматтық
Кодекстің 17-ші бабы).
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтық құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтық құқық қабілеттілігі оның дуниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша брге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның өз
еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға тілек
білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтық құқық қабілеттілігі оның жасы мен
психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық құқық пен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқық қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне болғанымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында
болмауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес азаматтық әрекет қабілеттілік
толық көлемде кәмелет жасына толғаннан кейін, яғни 18 жасқа толғаннан кейін
пайда болады. Заң бойынша ережеден тек бір жерде ғана әрекет қабілеттілік
беріледі. Ол ерекшелік: Егер 18 жасқа толмай некеге тұрған болса, онда ол
осы некеге тұрған кезінен бастап толық әрекет қабілетті деп есептеледі.
Бұл орайда ескеретін мынадай бір жағдай бар. Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.
Қазақстанда "Неке және отбасы" туралы Заңының 10-бабына сәйкес некеге
тұруға 18 жастан бастап рұқсат етіледі. Егер дәлелді себептер болған
жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу
органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін [13].
Кәзіргі кезде кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке
қабiлеттi деп жариялау мүмкін. Заң тілінде бұл эмансипация деп
айтылады.
Азаматтық кодекстің 22-1-бабына сәйкес жасы он алтыға жеткен кәмелетке
толмаған адам, егер ол еңбек шарты бойынша жұмыс iстейтiн болса немесе ата-
анасының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келiсiмiмен кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын болса, толығымен әрекетке қабiлеттi деп жариялануы
мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабiлеттi деп жариялау
(эмансипация) ата-анасының екеуiнiң де, асырап алушылардың немесе
қамқоршысының келiсiмiмен қорғаншы және қамқоршы органның шешiмi бойынша не
ондай келiсiм болмаған жағдайда соттың шешiмi бойынша жүргiзiледi.
Эмансипацияланған кәмелетке толмаған адам, Қазақстан Республикасының
заңнамалық актiлерiне сәйкес ие болу үшiн жас шектеуi белгiленген құқықтар
мен мiндеттердi қоспағанда, азаматтық құқықтарға ие болады және мiндеттердi
(оның iшiнде өзiнiң зиян келтiруi салдарынан туындаған мiндеттемелер
бойынша) мойнына алады.
Ата-аналар, асырап алушылар мен қамқоршы эмансипацияланған кәмелетке
толмаған адамның мiндеттемелерi бойынша жауапты болмайды.
Азаматтық әрекет қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз
әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың пайда болатынын түсіну.
Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде келтірілген зиянның орнын да
өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда, әрекет қабілеттілігін тек
келісімдер жасау және олар үшін жауап беру ғана түсінгеніміз жөн, өйткені
азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі келтірген зияңды өтеу
қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет
қабілеттілігі тең болады.
Әрекет қабілеттілігің шектеудің екі түрі бар:
1. Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2. Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына байланысты.
Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге байланысты
әрекет қабілеттілігін үш түрге белуге болады. Толық емес (ішінара) және
шектеулі әрекет қабілеттілігі.
Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып
кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тәң, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі.
1) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағыдар;
2) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі жеткілікті дәрежеде кең. Олар заңмен қарастырылған реттерде
жеке өздері (ата-анасының, асырап алушылардың, қамқоршының) келісімімен
азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді иемдене алады.
14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандар ата-анасының (асырап
алушылардың, қамқоршылардың) келісімі арқылы әртүрлі мәмілелер жасай алады.
Мысалы: мүлікті сату немесе сатып алу, сыйлық сыйлау немесе сыйлық алу т.б.
Осындай мәмілелер жасау кезінде кәмелетке толмағандар жасөспірімдер өз
еркін білдіреді.
Заң кәмелетке толмағандардың ата-анасының келісімі арқылы мәміле жасай
алуын бекіте отырып, олардың екеуінің де келісімі керек деп көрсетілген,
яғни ата-аналардың балаға тең құқылы принципіне сәйкес олардың біреуінің
келісімі де жеткілікті болады. Асырап алушыларға да осылай болады.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар (ата-анасының,
асырап алушының, қамқоршының) келісімінсіз өзінің табысы немесе
стипендиясына билік етуге құқылы.
Бұл көрсетілген құқық 14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке
толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігінің көлеміне кіретін үлкен
мәні бар құқық. Себебі еңбек заңдары бойынша кәмелетке толмағандар белгілі
бір жағдайда еңбекке қатысуға құқалы болғандықтан, олар еңбегі үшін алған
ақысына билік ету мүмкіндігіне ие болуға тиісті. Бұлар стипендияға да
қатысты болады.
Заң бойынша кәмелетке толмаған тұлға оның жинақталған еңбек ақысына,
егер ол ақша немесе бағалы қағаз түрінде жинақталса, сомансына қарамастан
билік етуге құқылы. Еңбек ақыға алынған мүліктер, бұдан былай еңбек ақы
болмайды, яғни оларға (ата-анасының, асырап алушының, қамқоршының)
келісімінсіз билік етуге кәмелетке толмағандардың құқығы болмайды.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар жеке өздері
авторлық және интеллектуалдық құқықтарын, өзі шығарған шығармаларды
пайдалану мақсатында авторлық келісім-шарттар жасауға, ойлап табуға
байланысты патент беруді талап етуге т.б. құқылы. Осыдан алынған табыстарын
кәмелетке толмаған тұлға өзі пайдаланады. 14 жас пен 18 жас аралығындағы
кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігі олардың жеке
өздерінің тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасау құқығында көрініс береді.
Ал өз еңбек ақысын (стипендиясын) ол өзі кәмелетке толмаған тұлғаның
жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған мәмілелер, яғни азық
түлік, оқулық, дәптер және т.б. сипаттамасы бойынша олар кәмелетке толмаған
тұлғаның жас мөлшеріне сәйкес келуі тиіс.
Бұл мәмілелерді “ұсақ” деп көрсете отырып, заң кәмелетке толмаған
тұлғаның алатын мүлкі және т.б. шығындарының өз мөлшерінде болатынын
көрсетеді.
Кәмелетке толмаған тұлғалар жеке өздері кредиттік мекемелерге салық
сала алады және сол салымдарға билік ете алады. Кәмелетке толмаған тұлғаның
бұл құқығы ҚР Азаматтық кодексінің 25-бабының 1-тармағында көрсетілгендей
заңмен арнайы белгіленген.
Банктерге салым салу 2 түрде болады.
а) кәмелетке толмаған тұлғалардың өз атынан салуы;
б) кәмелетке толмаған тұлғалардың атынан басқа біреудің салуы;
Кәмелетке толмаған тұлғалардың жас шамасына қарамастан банктерге салым
салу және оларға билік ету құқына ие болады. яғни, өзінің өкілдері немесе
т.б. тұлғалармен мекеменің келісімінің қажеті болмайды, осы жерде кәмелетке
толмаған тұлғалардың атына басқа біреудің салым салуы туралы айта кету
қажет. Бұл жағдайда салымға билік ету кәмелетке толмаған тұлға 14 жасқа
толғандарына байланысты. Егер кәмелетке толмаған тұлғаның атына салымды
жеке өзі емес, басқа біреу салған болса, онда бұл салымға 14 жасқа толған
кәмелетке толмаған тұлғалардың жеке өзі билік ете алады. Ал егер кәмелетке
толмаған тұлға 14 жасқа толмаған болса, онда салымға тыйым салғанына
қарамастан ата-анасы немесе басқа да заңды өкілдері билік етеді.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған тұлғалар әрекет
қабілеттілігінің көлемін сипаттау үшін бастап заңға және сол мекемелердің
жарғысына сәйкес олардың 16 жастан бастап кооперативтік және қоғамдық
мекеме құрылымына мүшесі болу құқығын көрсету қажет. Мысалы, кәмелетке
толмаған тұлға өндірістік кооператив кірген соң осы мекеменің мүшесінің
барлық салық құқытары мен міндетіне ие болады және оларды жеке өзі жүзеге
асыра алады (ҚР Өндiрiстiк кооператив туралы заңының 8-бабы) [14].
14 жас пен 18 жас арасында кәмелетке толмаған тұлғалар кез-келген
мүліктік шығындарға да жауап береді. Бірақ егер кәмелетке толмаған тұлғаның
шығынның орнын толтыруға жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаса, онда
шығынның орнын, егер олар өз кінәларының жоқ екенін дәлелдей алмаса (ата-
анасы, асырап алушысы, қамқоршысы) толтыруға тиіс.
Әдебиеттерде 14 жасқа дейінгі балалардың толық әрекет қабілеті жоқ
деген көзқарас болған. Бұндай көзқарас бұл жастағы балалардың өте кішкене
мәміле жасау қабілеті құқық бұзушылыққа жауап беру қабілеті жоқ деп
көрсететін заңмен белгілі бір көлемде расталады.
Азаматтық кодекстің 23-бабының 1-тармағына сәйкес 14 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе олардың атынан ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары
жасайды деп көрсетілген.
Сонымен қатар заңда көрсетілгендей 14 жасқа дейін кәмелетке толмаған
жас өспірім келтірген шығынның орнын оның ата-анасы немесе қорғаншылары
толтырады делінген. Бірақ 14 жасқа дейін кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі жоқ деген көзқараспен келісуге болмайды. Себебі заң бойынша
олардың маңызды болмаса да белгілі бір әрекет қабілеттігі бар екендігі
көрсетілген.
Сонымен қатар 14 жасқа дейін кәмелетке жетпеген жасөспірімдердің әрекет
қабілеттілігі деп аталатын Азаматтық кодекстің 23-бабы бұл ойды айқындайды.
14 жасқа дейінгі балалардың әрекет қабілеттігі мына реттерде көрініс
табады.
Біріншіден олардың жеке өздерінің өз басына еркін ұсақ тұрмыстық
мәмілелер жасауға құқылы екендігінде. Әрине, ол мәмілелер тек баланың өз
қажеттілігін білдірген жағдайында ғана болады.
Екіншіден 14 жасқа дейінгі балаларға кредиттік мекемелерге жеке
өздері салым салу және оларға билік ету құқығы бекітілген.
Бірақ баланың атына салымды басқа біреуі немесе ол мұрагерлік жолымен
қалса, онда салымға билік етуде кәмелетке толмаған тұлғаның жеке өзі емес
оның ата-аналары немесе басқада өкілдері жүргізеді.
Үшіншіден Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 30 бабының 2-
тармағы бойынша сабақтан бос уақытында, денсаулығына зиян келтірмейтін
және оқу процесін бұзбайтын жұмысты орындау үшін, он төрт жасқа толған
оқушылармен және ата-анасының немесе еңбек шартына кәмелетке толмаған
адаммен қатар оның ата-анасының біреуі, қорғаншысы, қамқоршысы немесе
асырап алушысы келісімі болуын қажет етеді. Бұл кәмелетке толмаған тұлғалар
еңбек ақыларын алап оған өздері билік ете алады [15].
Он алты жасқа толған азаматтармен еңбек шартын жасасуға жол беріледі.
Азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу тек заңмен қарастырылған
реттерде ғана мүмкін болады. Бұл дегеніміз азамат өз әрекеттерімен заңға
сәйкес иемдене алатын және жүзеге асыра алатын құқықтар мен міндеттерді
жүзеге асыру қабілетінен айрылады. Яғни тұлғада болған әрекет
қабілеттігінің көлемі кішірейеді.
Толық әрекет қабілеттілігі бар тұлғаның да толық емес әрекет
қабілеттілігі бар тұлғаның да әрекет қабілеттілігі шектелуі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігінің шектелуі
қорғаншылық және қамқоршылық мекемелерінің шешімі бойынша ғана жүргізіледі.
Ол мекеме бұл шешімді не жеке өзі не қоғамдық мекемелерден басқа да мүдделі
тұлғалардан (ата-анасы, асырап алушысы, қамқоршысы және жақын туыстарының)
сұрауы бойынша қабылдайды. Көрсетілген мекемелер мен түлғалардың
мүдделілігі тек қана кәмелетке толмаған тұлғалардың өз ақшаларына дұрыс
билік жасай алмауы белгілі біреудің мүліктік мүддесіне қатысты болуында
ғана емес сонымен қатар ең бастысы кәмелетке толмаған тұлғалардың теріс
әрекеттері оның дамуы мен тәрбиесіне қоршаған ортаны тануының қалыптасуына
зиянын тигізеді. Яғни, қоғамдық мүддеге қарсы болады. ҚР Азаматтық
кодексінің 23-бабының 3-тармағында көрсетілгендей кәмелетке толмағандардың
өз табысы не стипендиясына билік ету құқығы оған жеткілікті дәрежеде
негіздер болған жағдайда шектелуі немесе құқығынан айырылуы мүмкін. Бұндай
негіздерге заңға және моралдық нормаларға қарама-қайшы мақсаттарға
(спирттік ішімдік, есірткі заттар сатып алу, құмар ойындары және т.б.)
ақшаны жұмсау немесе ақщаны бей берекет жұмсау жатады.
Қорғаншылық және қамқоршылық мекемесі кәмелетке толмаған тұлғаның
табысы немесе стипендиясына билік ету құқығынан мүлдем айыруы немесе
шектеуі мүмкін. Бұндай белгілі бір шешімді қабылдау кәмелетке толмаған
тұлғаның табысы мен стипендиясына билік ету негізіндегі қателіктерінің
ауырлығы және оның жаман әдеттері қаншалықты қалыптасқандығына байланысты.
Осындай шешімнің негізінде табыс толық немес бөлшектеу арқылы кәмелетке
толмаған тұлғаның өзіне емес, қорғаншылық және қамқоршылық мекемелерінің
шешімінде көрсетілген тұлғалар яғни, ата-анасы, асырап алушысы немесе
қорғаншысына беріледі. Егер қорғаншылық және қамқоршылық мекемелері
шешімінде белгілі бір мерзім көрсетілсе онда сол мерзім өткеннен кейін
кәмелетке толған тұлғалардың толық емес әрекет қабілеттілігі бұрынғы көлемі
қайта қалпына келтіріледі. Ал егер мерзім көрсетілмесе онда шешімнің күші
кәмелетке толмаған тұлға 18 жасқа толғанға дейін қорғаншылық немесе
қамқоршылық мекемелерінің жеке өзі пікірі бойынша не қоғамдық мекемелер мен
мүдделі тұлғалардың сұрауы бойынша шешімнің күші жойылғанға дейін болады.
Бұндай әрекет қабілеттілікті соттық тәртіптен тыс шектеу жалпы
принциптерден алынған. Бірақ оның кемшіліктеріне байланысты оны жалпы
соттық тәртіппен ауыстыру қарастырылып отыр.
Азамат спирттік ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салынған
жағдайда сот шешімі арқылы әрекет қабілеттілігінің шектелуі қарастырылғын.
Бұл норма тек кәмелетке толмағандарға қатысты, себебі 14 жас пен 18 жас
аралығындағы азаматтардың жеткілікті дәрежеде негіздер болған жағдайда
жоғарыда көрсетілген тәртіпте әрекет қабілеттілігі шектеледі.
Кәмелетке толған азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектеу олардың
құқықтық статусына үлкен нұқсан келтіру болып табылады. Сондықтан ол заң
бойынша тек сот арқылы бекітілген негіздер болған жағдайда ғана жасалады.
Біріншіден, азаматтық кдекстің 27-бабында көрсетілгендей әрекет
қабілеттілікті шектеу тек спирттік ішімдіктерді ішетін немесе есірткі
заттарға салынған тұлғаларға ғана қарастырылған. Ал басқа да кемшіліктер
(құмар ойындары және т.б.) жанұяның материалдық жетіспеушілігінің себебі
болса да, әрекет қабілеттілікті шектеуге әкеліп соқтыра алмайды. Екіншіден,
азаматтық кодекстің 27-бабына сәйкес азаматтардың әрекет қабілеттілігін
шектеуге спирттік ішімдіктерді немесе есірткі заттарды алу үшін өте көп
ақша қаражатын жаратып, жанұяның материалдық жетіспеушілігін ауыр жағдайға
әкеліп соқтыруы негіз болады.
Әрекет қабілеттілікті шектеу белгіленген кезде жанұя мүшелерінің саны
есептелмейді. Егер азаматтың жанұясы жоқ болып ол өзін-өзі материалдық қиын
жағдайға душар ететін болса, оның әрекет қабілеттілігі шектелмейді. Әрекет
қабілеттілігін шектеу тек сот арқылы ғана жүзеге асырылады. Ол тұрмыстық
ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа мәмілелерді жасауды,
сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға
билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады (АҚ-
тің 27-бабы).
Егер азамат спирттік ішімдіктер мен есірткі заттарға салынуын
тоқтатған жағдайда сот оның әрекет қабілеттілігін шектеуді тоқтатады. Сот
шешімінің негізінде оған белгіленген қамқоршылық алынып тасталынады.
Егер азамат оның әрекет қабілеттілігін шектеуді алып тастағаннан
кейін тағы да спирттік ішімдіктер мен есірткі заттарға салынса, онда
мүдделі тұлғалар немесе мекемелердің арызы бойынша оның әрекет
қабілеттілігін қайтадан шектеуі мүмкін.
Қазіргі азаматтық құқықтың ережесіне сәйкес өзінің қарыздары мен
есептесе алмайтын жеке кәсіпкер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz