Адвокат-қорғаушының сезіктіге, айыпталушыға және сотталушыға білікті заң көмегін көрсетуі

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... .. 3

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... . 4

1 Сезіктінің Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы бойынша құқықтық мәртебесі, оның қорғануға құқығы ... ... ... .. 9
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі «сезікті» ұғымы және оның алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... 9
1.2 Сезіктінің адвокаттан білікті заң көмегін алу құқығы ... ... ... ... ... ... .. 27
2 Айыпталушы және оны алдын ала тергеу кезінде қорғау ... ... ... ... .. 36
2.1 Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету (құқықтық және психологиялық аспектілер) ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Айыпталушының адвокаттың білікті заң көмегіне құқығы ... ... ... ... .. 65
2.3 Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың жүзеге асыруы ... ... ... ... 71
3 Сотталушының қорғануға құқығы және оның қорғаушымен өзара қатынастарының құқықтық сипаты ... ... 82
3.1 Сотталушының сотта қорғану құқығы ... ... .. 82
3.2 Қорғаушы мен сотталушының қорғауды жүзеге асыру процесіндегі өзара қатынасы және қорғаушының қылмыстық іс бойынша позиция қалыптастыруы ... ... ... ... ... ... ... 91

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 105

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... 110

ҚОСЫМША А Сызба №1. Адвокатураның жалпы мақсаты ... ... ... . 117

ҚОСЫМША Б Сызба №2. Адвокаттармен Заңдылық көмек көрсету түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118

ҚОСЫМША В Сызба №3. Адвокаттың қылмыстық сот өндірісіне қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... 119

ҚОСЫМША Г Сызба №4. Айыпталушыға, сезіктіге қорғануға құқығын қамтамасыз ету (Конституцияның 13 б. ҚР ҚІЖК 26 б.) ... ... ... 120

Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет орнату үшін азаматтардың құқықтарына, бостандығына және заңды мүдделеріне кепілдіктерді күшейту керек. Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету және тараптардың бәсекелестігі және тең құқылығы қағидасын дамыту қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында күшті кәсіби қорғаудың болуын талап етеді. Қазіргі кезде адвокат-қорғаушының қылмыстық процеске қатысу мүмкіндігі көбейді.
Бұл зерттеу жұмысындағы адвокат-қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарды зерделеудің маңыздылығы сонда, біз сезіктінің, айыпталушының, сотталушының құқықтары мен заңды мүдделерін ойдағыдай қорғаудың, адвокаттың қорғалушымен психологиялық байланыс орнатып, өзара әрекеттің дұрыс стратегиясын таңдай алу қабілетіне, қылмыстық іс бойынша ортақ позиция ұстанып, оны іске асыруда мақсатты әрекеттер істей алу шеберлігіне байланысты екендігін дәлелдейміз.
Зерттеу тақырыбын таңдағанда Қазақстан Республикасының қылмыстық процесс заңдарына енгізілген өзгертулердің сезіктінің, айыпталушының, сотталушының қылмыстық сот ісін жүргізудің өне бойында қорғануға құқын және атап айтқанда, білікті заң көмегін алуға құқын қамтамасыз етуге және ол құқықты пайдалану проблемасына қатысты мәселелерді қарастырдық.
Бұл айтылғандар диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдап, оның теориялық және практикалық тұрғыдан қаншалықты өзекті екендігін анықтауға көмегін тигізді.

1 Капсалямов К.Ж. Меры пресечения в системе уголовного преследования. - Астана, 2004. – 256 с.
2 Мами К.А. Защита и охрана прав участников уголовного процесса // Юридическая газета. – Алматы, 2007. - № 21. – С. 4.
3 Конституция Республики Казахстан. - Алматы: НОРМА-К, 2009. – 96 с.
4 Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: Учебник. - Алматы: НАS, 2000. – 287 с.
5 Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан: Учебное пособие. - Алматы: НОРМА-К, 2009. – 156 с.
6 Божко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. - Минск: МВШ МВД СССР, 1969. – 291 с.
7 Щерба С.П., Сәрсенбаев Т.Е., Зайцев О.А. Дәрменсіз жәбірленушіге қатысты алдын ала тергеу жүргізу: Оқулық құрал. – Қарағанды, 2002. – 139 б.
8 Карнеева Л.М. Подозреваемый в советском уголовном процессе // Социалистическая законность. - 1959. - № 4. – С. 26.
9 Ильясов Р.Х. Судебная практика Верховного Суда Российской Федерации в обеспечении прав личности в уголовном процессе: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - М., 1998. – 150 с.
10 Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. – Алматы, 1997. – 277 с.
11 Строгович М.С. Природа советского уголовного процесса и принцип состязательности. - М., 1970. – 296 с.
12 Ларин А.М., Мельникова Э. Уголовный процесс России: Лекции-очерки. - М., 1997. – 470 с.
13 Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан / Ред. Когамов М.Ч. - Алматы: Жеты-Жаргы, 2008. – 870 с.
14 Архивные материалы 500 уголовных дел (2007-2008 г.г.), рассмотренных районными судами г. Астаны (Сары-Аркинский и Алматинский районы), г. Алматы (Алмалинский и Ауэзовский районы) и г. Шымкента (ЮКО).
15 Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. - М., 1986. – 302 с.
16 Оспанов С.Д. Актуальные проблемы уголовного судопроизводства (теория и практика). - Алматы: АЭ и П, 2002. – 299 с.
17 Шимановский В.В. Правовой статус подозреваемого в уголовном процессе. - М., 1990. – 311 с.
18 Строгович М.С. Уголовное преследование в советском уголовном процессе. - М., 1991. – 310 с.
19 Ахпанов А.Н. Обеспечение прав и законных интересов личности при применении органами дознания мер процессуального принуждения: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 140 с.
20 Солтанович А.В. Право подозреваемого на защиту в уголовном процессе Республики Беларусь: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – Минск, 1992. – 160 с.
21 Дорохов В.Я. Процессуальные решения на стадии возбуждения уголовного дела. - М.: МВШ МВД СССР, 1984. – 345 с.
22 Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия по УПК РК.
– Алматы, 1998. – 355 с.
23 Оспанов С.Д. Реформа уголовного процесса в Республике Казахстан: некоторые итоги и перспектавы (проблемы досудебного производства).
- Алматы: АЭиП, 2002. – 380 с.
24 Ларин А.М. Доказывание и предпроцессуальная деятельность защитника //Адвокатура и современность. - М., 1997. - № 2. – С. 4.
25 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М., 1997. – 297 с.
26 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. В 2-х т. Т. 1.
- СПб., 1996. - 350 с.
27 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: Учебное пособие. – Костанай: Костанайский печатный двор, 2008. – 256 с.
28 Юридическая конфликтология: Учебник / Ред. Кудрявцев В.Н. - М., 1995. – 315 с.
29 Ямпольский А.П. Психологические основы формирования следственного мастерства. – Волгоград, 1980. – 288 с.
30 Шишков М.Л. Участники процесса на предварительном следствии.
– Рига, 1988. - 360 с.
31 Корнуков В.М. Теоретические и правовые основы положения личности в уголовном судопроизводстве. - Харьков, 1987. – 296 с.
32 Нуржаубаева К.И. Соблюдение законности и организация прокурорского надзора при возбуждении дела, отказе в нем и прекращении производства по уголовному делу: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Алматы, 2002. – 148 с.
33 Филонов Л.Б. Психологические способы изучения личности подозреваемого и обвиняемого. - М., 1983. – 295 с.
34 Хасан В.И. О понятийной схеме и особенностях конфликта в деятельности по расследованию преступления // Проблемы психологии следственной деятельности. - Красноярск, 1986. – 305 с.
35 Пастухов М.И. Реабилитация невиновных: основы правового института: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.02. – Минск, 1993. – 150 с.
36 Сотников Н.И. Отказ в возбуждении уголовного дела. - Караганда, 1997. – 271 с.
37 Филимонов Ю.В. Обвинение, как средство обеспечения прав и законных интересов обвиняемого в уголовном судопроизводстве: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Саратов, 1998. – 147 с.
38 Янович Ю.П. Проблемы совершенствования процессуального статуса подозреваемого и обвиняемого. – Харьков, 1992. – 298 с.
39 Шимановский В.В. Законность задержания липа на предварительном следствии. - Л., 1988. – 311 с.
40 Чельцов М.А. Уголовный процесс. - М., 1979. – 255 с.
41 Фаткулин Ф.Н., Зинатуллин З.З. Обвинение и защита по уголовным делам. - Казань: КГУ, 1976. – 275 с.
42 Ширшов И. Психический недостаток обвиняемого, как условие обязательного участия защитника в уголовном судопроизводстве // Советская юстиция. - 1983. - № 2. – С. 35.
43 Закон Республики Казахстан № 363-II «О внесении изменений и дополнений в Уголовный, Уголовно-процессуальный и Уголовно-исполнительный кодексы Республики Казахстан» от 21.12.2002 года // Казахстанская правда. - 06.01.2003. – С. 3.
44 Нерсесян В.Р. Актуальные вопросы обеспечения права на защиту обвиняемого на предварительном следствии // Правоведение. - 1999. - № 3. – С. 22.
45 Москаленко Т.Н. Этика уголовно-процессуального доказывания. – М.: МГУ, 1996. – 345 с.
46 Нормативное постановление № 4 Верховного суда Республики Казахстан «О некоторых вопросах оценки доказательств по уголовным делам» от 20.04.2006 года // Сборник постановлений Пленума Верховного суда Казахской ССР, Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2008 г.г.). - Алматы: НОРМА-К, 2008. – 590 с.
47 Тыныбеков С.Т. Понятие и общая характеристика уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан. – Алматы, 2000.
– 296 с.
48 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. – Красноярск, 1990. – 288 с.
49 Шагимуратов А.Я. Использование адвокатом средств защиты на предварительном следствии. – Ташкент, 1992. – 265 с.
50 Щерба С.П. Расследование и судебное разбирательство по делам лиц, страдающих физическими или психическими недостатками. - М., 1975. – 300 с.
51 Жуковский В., Шуман В. Много ли прав у защитника // Советская юстиция. - 1991. - № 2. – С. 61.
52 Лубшев Ю.Ф. Защита подсудимого - высокий профессионализм // Российская юстиция. - 1997. - № 4. – С. 78.
53 Закон Республики Казахстан № 353-І «О порядке и условиях содержания под стражей подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлений» от 30.03.1999 года // Казахстанская правда. - 06.04.1999. – С. 4.
54 Макарова З.В. Участие адвоката-защитника на предварительном следствии. – Калининград, 1978. 255 с.
55 Леви А. Защитник на предварительном следствии // Законность. - 1993. - №9. – С. 63.
56 Демидов И.Д. Проблема прав человека в современном российском уголовном процессе: Дисс. ... д-ра юрид.наук: 12.00.08. - М., 1996. – 250 с.
57 Лукашевич В.З. Участие защитника в предварительном расследовании // Вопросы уголовного права и процесса в условиях правовой реформы.
– Калининград, 1991. – 350 с.
58 Савицкий В.М. Прокурорский надзор за дознанием и предварительным следствием. - М.: Госюриздат, 1962. – 299 с.
59 Божьев В.П. Обеспечивается ли обвиняемому право выбора
защитника? // Государство и право. - 1993. - № 2. – С. 19.
60 Безлепкин Б.Т. Уголовный процесс России: Учебное пособие. 3-е изд. - М.: КНОРУС, 2006. – 288 с.
61 Строгович М.С. Основные вопросы советской социалистической законности. – М., 1966. – 310 с.
62 Мейірбекова Г.Б. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 184-б.
63 Рыжаков А.П. Краткий курс уголовного процесса (по УПК РФ 2001 года): Учебное пособие. - Тула: ПБЮЛ И.В. Рыжакова, 2002. – 254 с.
64 Стацовский Ю.И., Ларин А.М. Конституционный принцип обеспечения обвиняемому права на защиту. - М., 1986. – 298 с.
65 Перлов И.Д. Об основах уголовного судопроизводства. - М.: Наука, 1960. – 290 с.
66 Кручинин Ю.С. Участие адвоката-защитника в уголовно-процессуальном доказывании: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Ижевск, 1997. – 150 с.
67 Лужин Л.М. Адвокат в уголовном деле. - М., 1997. – 275 с.
68 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
69 Закон Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 года // Сб. нормативно-правовых актов правоохранительной системы. - Алматы: НОРМА-К, 2008. – 480 с.
70 Адаменко В.Д. Советское уголовно-процессуальное представитель-ство. - Томск, 1978. – 315 с.
71 Проблемы судебной этики: Учебник / Ред. Строгович М.С. – М., 1974. – 245 с.
72 Громов П.А. Институт привлечения к уголовной ответственности.
– Саратов, 1991. – 281 с.
73 Побелкин А.В. Показания обвиняемого в уголовном процессе: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1998. – 155 с.
74 Резник Г.М., Славин М.М. Право на защиту. - М., 1976. – 296 с.
75 Акинчин И.А. Подозреваемый и обвиняемый на предварительном следствии. – Саратов, 1964. – 277 с.
76 Бойков Л.Д. Этика профессиональной защиты по уголовным делам.
- М., 1978. – 268 с.
77 Нажимов В.П. Актуальные вопросы обеспечения подозреваемому (обвиняемому) права на защиту в предварительном расследовании // Правоведение. - 1999. - № 2. – С. 61.
78 Некрасова М.П. Правовые, нравственные и психологические аспекты защиты по уголовным делам: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Л., 1980.
– 148 с.
79 Волков М.И. Формирование процессуальной позиции защитника // Советская юстиция. - 1990. - № 1. – С. 26.
80 Васильев В.Л. Юридическая психология. - СПб., 1997. – 355 с.
81 Бодров В.Ф. Формирование убеждений суда. - Минск, 1983. – 313 с.
82 Коновалова В.Б. Правовая психология. - Харьков, 1990. – 388 с.
83 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
84 Корнуков В.М. Обвиняемый в уголовном процессе. - М.: МГУ, 1994.
– 366 с.
85 Клевенко Э.Ф. Гарантии прав личности в советском уголовном процессе. - М., 1973. – 298 с.
86 Котенко Р.В. Достаточность доказательств в российском уголовном процессе: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Краснодар, 1998. – 152 с.
87 Григорьев Е.Г. Задержание подозреваемого органами внутренних дел. – Ташкент, 1989. – 285 с.
88 Ратинов А.Р. Судебная психология для следователя. - М., 1967. – 283 с.
89 Ескендиров А.А. Процессуальные и криминалистические аспекты расследования преступлений, совершенных несовершеннолетними: Учебное пособие. – Алматы: Жеты Жарғы, 2008. – 245 с.
90 Бойков А.М. Выявление и устранение следственных ошибок при судебном рассмотрении уголовных дел. - М., 1990. – 293 с.
91 Бахин В., Когамов М., Карпов Н. Допрос на предварительном следствии (уголовно-процессуальные и криминалистические вопросы).
- Алматы: Оркениет, 1999. – 345 с.
92 Беков К. Процессуальное положение подозреваемого и обвиняемого на предварительном следствии. - Алматы: КазГНУ, 2001. – 279 с.
93 Бюллетень Следственного департамента МВД Республики Казахстан. – Астана, 2003. - № 4. – С. 12.
94 Гаврилов С.Н. Адвокат в уголовном процессе. - М., 1996. – 256 с.
95 Лобанов А.П. Правоотношения адвоката-защитника со следователем и лицом, производящим дознание. - Тверь, 1993. – 288 с.
96 Нормативное постановление № 26 «О практике применения уголовно-процессуального законодательства, регулирующего право на защиту» от 06.12.2002 года // Юридическая газета. – Алматы, 21.12.2002. – С. 2.
97 Синайский Э.Д. Развитие этических основ в деятельности адвокатуры. - М.: МГУ, 1970. – 291 с.
98 Канафин Д.К. Адвокат в уголовном процессе // Правовая реформа.
– Алматы, 2005. - № 4. – С. 14.
99 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
100 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
101 Каминская В.И. Охрана прав и законных интересов граждан в уголовно-процессуальном праве // Российская юстиция. - 2005. № 10. – С. 27.
102 Канафин Д.К. Функция защиты в уголовном процессе // Правовая реформа. – Алматы, 2004. - № 2. – С. 12.
103 Кобликов А.С. Право на защиту на предварительном следствии: Учебник. - М., 1993. – 287 с.
104 Пашин С.А. Доказательства в российском уголовном процессе: состязательное правосудие // Труды науч.-практич. лаборат. Часть II. - М., 1996. – 345 c.
105 Кудрявцев В.Л. Процессуальные и криминалистические основы деятельности адвоката – защитника в российском уголовном судопроизводстве. – М.: Юрлитинформ, 2006. – 266 c.
106 Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред. А.В. Смирнова. 2-е изд. – СПб.: Питер, 2006. – 300 c.
107 Башкатов Л.Н., Безлепкин Б.Е. и др. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации (постатейный) / Отв. ред. И.Л. Петрухин. 6-е изд., перераб. и доп. – М.: Проспект, 2008. – 870 c.
108 Тугел А. Обеспечение конституционных прав граждан в досудебных стадиях уголовного процесса // Сб. мат. межд. научно-практ. конф. – Алматы: Эдельвейс, 2006. – 450 с.
109 Канафин Д. К. Ежегодник Центра исследования правовой политики. - Алматы, 2009. – 360 с.
110 Молдабаев С.С., Молдабаев Р.С. Главное судебное разбирательство: Учебно-практическое пособие. – Алматы: Норма-К, 2009. – 352 с.
111 Шарипова А.Б. Равноправие сторон как условие реализации состязательности в уголовном процессе Республики Казахстан: Автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. – Алматы, 2009. – 24 с.
112 Абдиканов Н.А. Организация главного судебного разбирательства по уголовным делам в Республике Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Баспа, 2001. – 184 с.
113 Нуралиева А.С. Некоторые вопросы соотношения стадии назначения судебного разбирательства с судебным следствием // Правовая инициатива. – 1998. - №3-4. – С. 15.
114 Оспанов С.Д. Уголовный процесс Республики Казахстан (Общая часть). – Алматы, 2000. – 290 с.
115 Барщевский М.Ю. Адвокат и адвокатура. - М., 1995. – 345 с.
116 Баев М.О., Баев О.Я. Защита от обвинения в уголовном процессе.
– Воронеж, 1995. – 288 с.
117 Сербаев Б. Правоохранительная и правозащитная роль защитника в уголовном процессе // Правовая реформа. – Алматы, 2003. - № 2. – С. 11.
118 Биятов Т.К. Процессуальные проблемы совершенствования деятельности органов дознания в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Алматы: АВСШ ГСК РК, 1996. – 311 с.
119 Айрих Я.С. Психологические проблемы защиты по уголовным делам. – Казань, 1972. – 296 с.
120 Андреев Ю.Я. Право на защиту в стадии предания обвиняемого суду: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Харьков, 1989. – 153 с.
121 Бодало А.А. Восприятие человека человеком. - Л.: ЛГУ, 1990. – 277 с.
122 Болтаев А.К. Формирование понятия о другом человеке, как личности. - Л., 1992. – 285 с.
123 Юридическая психология / Ред. Джекебаев У.С. - Алматы: КазГЮУ, 2004. – 380 с.
124 Скрипкина Т.П. Сущность и содержание человеческого общения и иных форм контакта в уголовном процессе. - М., 1993. – 287 с.
125 Алауханов Е.О., Ағыбаев А.Н. Алдын ала тергеудің аяқталуы.
– Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 136 б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 119 бет
Таңдаулыға:

Қ.А. Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-Түрік университеті

ӘОЖ 343.139(574)
Қолжазба құқығында

Садыков Алмас Жасенулы

Адвокат-қорғаушының
сезіктіге, айыпталушыға және сотталушыға білікті заң көмегін көрсетуі

12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және
сот сараптамасы; жедел іздестіру қызметі

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі
заң ғылымдарының докторы,
профессор Е.О. Алауханов

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Мазмұны

Белгілеулер мен қысқартулар
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 3

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4

1 Сезіктінің Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
құқығы бойынша құқықтық мәртебесі, оның қорғануға құқығы ... ... ... .. 9
1. Қылмыстық іс жүргізудегі сезікті ұғымы және оның алдын ала
тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2. Сезіктінің адвокаттан білікті заң көмегін алу
құқығы ... ... ... ... ... ... .. 27
1. Айыпталушы және оны алдын ала тергеу кезінде қорғау ... ... ... ... ..
36
1. Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету (құқықтық
және психологиялық
аспектілер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36
2. Айыпталушының адвокаттың білікті заң көмегіне құқығы ... ... ... ... ..
65
3. Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың
жүзеге
асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
2. Сотталушының қорғануға құқығы және оның қорғаушымен өзара
қатынастарының құқықтық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
1. Сотталушының сотта қорғану
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
2. Қорғаушы мен сотталушының қорғауды жүзеге асыру процесіндегі өзара
қатынасы және қорғаушының қылмыстық іс бойынша позиция
қалыптастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 105

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
110

Қосымша А Сызба №1. Адвокатураның жалпы мақсаты ... ... ... . 117

Қосымша Б Сызба №2. Адвокаттармен Заңдылық көмек көрсету
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 118

Қосымша В Сызба №3. Адвокаттың қылмыстық сот өндірісіне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 119

Қосымша Г Сызба №4. Айыпталушыға, сезіктіге қорғануға құқығын
қамтамасыз ету (Конституцияның 13 б. ҚР ҚІЖК 26 б.) ... ... ... 120

Белгілеулер мен қысқартулар тізімі

БҒМ – Білім және ғылым министрлігі
БСТ – Басты сот талқысы
ГФР – Германия Федеративтік Республикасы
ЖІҚ – Жедел іздестіру қызметі
КІІД – Көліктегі ішкі істер департаменті
ҚСжАЕК – Құқықтық статистика және арнайы есеп комитеті
ҚІЖК – Қылмыстық іс жүргізу кодексі
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
СИЗО – Тергеу изоляторы
ТБ – тергеу бөлімі (басқармасы)
ТК – Тергеу комитеті
ТҚД – Техникалық қызмет департаменті
ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
УҰИ – Уақытша ұстау изоляторы
ІІБ – Ішкі істер басқармасы
ІІД – Ішкі істер департаменті
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ЭСҚКА – Экономикалық және сыбайлас қылмыстармен күрес агенттігі

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеу сезіктінің,
айыпталушының және сотталушының Қазақстан Республикасының қылмыстық
процестегі құқықтық мәртебесін (олардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға
құқығы және т.б.) және аталған субъектілердің құқықтары мен мүдделерін
қамтамасыз етудегі адвокат-қорғаушының рөлін анықтауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық
мемлекет орнату үшін азаматтардың құқықтарына, бостандығына және заңды
мүдделеріне кепілдіктерді күшейту керек. Айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету және тараптардың бәсекелестігі және тең құқылығы қағидасын
дамыту қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында күшті кәсіби қорғаудың
болуын талап етеді. Қазіргі кезде адвокат-қорғаушының қылмыстық процеске
қатысу мүмкіндігі көбейді.
Бұл зерттеу жұмысындағы адвокат-қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара
қатынастарды зерделеудің маңыздылығы сонда, біз сезіктінің, айыпталушының,
сотталушының құқықтары мен заңды мүдделерін ойдағыдай қорғаудың, адвокаттың
қорғалушымен психологиялық байланыс орнатып, өзара әрекеттің дұрыс
стратегиясын таңдай алу қабілетіне, қылмыстық іс бойынша ортақ позиция
ұстанып, оны іске асыруда мақсатты әрекеттер істей алу шеберлігіне
байланысты екендігін дәлелдейміз.
Зерттеу тақырыбын таңдағанда Қазақстан Республикасының қылмыстық
процесс заңдарына енгізілген өзгертулердің сезіктінің, айыпталушының,
сотталушының қылмыстық сот ісін жүргізудің өне бойында қорғануға құқын және
атап айтқанда, білікті заң көмегін алуға құқын қамтамасыз етуге және ол
құқықты пайдалану проблемасына қатысты мәселелерді қарастырдық.
Бұл айтылғандар диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдап, оның теориялық
және практикалық тұрғыдан қаншалықты өзекті екендігін анықтауға көмегін
тигізді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертациялық зерттеу кезінде
С.Л. Ария, К.К. Арсеньев, М.О. Баев, Б.Т. Безлепкин, А.Д. Бойков,
Е.В. Васьковский, Д.П. Ватман, Л.В. Владимиров, А.А Власов, Е.П. Данилов,
Н.И. Капинус, Е.Г. Тарло, Н.М. Кипнис, А.Ф. Кони, В.Л. Кудрявцев,
В.Ю. Львова, П.А. Лупинская, Е.А. Матвиенко, В.В. Мельник, Г.М. Резник,
В.П. Рыжаков, А.Ф. Романенков, И.Д. Перлов, И.Л. Петрухин, Н.Н. Полянский,
Е.В. Семеняко, Б.Саломов, И.Л. Трунов және тағы басқа революцияға дейінгі,
Кеңестік кезеңдегі және бүгінгі Ресей ғалымдарының еңбектері зерделенді..
Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов, Е.О. Алауханов,
Т.К. Айтмұхамбетов, К. Беков, Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А.
Джанабаев, А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов, М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К.
Құсайынов, Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев, Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С.
Нұралиева, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел,
А.Ж. Тукеев,
С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа
ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Бұл ғалымдардың еңбектері қылмыстық процеске білікті заң көмегін алу
құқығын қамтамасыз ету проблемасын шешуге тиянақты теориялық негіз болады.
Бірақ бұл тақырыптың едәуір зерделенгендігіне қарамастан, сезіктінің,
айыпталушының, сотталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету мен олардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық процес кезінде қорғауға байланысты
мәселелер жөнінде ортақ пікір жоқ, ол жағдай қылмыстық процесс заңнамасының
нормаларын қолдану кезінде байқалмай қалмайды.
Қорғаушы мен сезікті, айыпталушы, сотталушы арасындағы өзара
қатынастар, негізінен, қылмыстық процесс заңдарының нормаларымен реттеледі,
олардың әрқайсысының іс жүргізудегі жағдайымен анықталады, қорғау әрекетін
жүзеге асыру мақсатына арналады.
Қылмыстық процеске қатысушы бұл адамдар арасындағы қатынастардың
психологиялық жағы да осылармен анықталады және олардың психологиялық
қасиеттеріне үлкен мән беріледі.
Заң психологиясының едәуір дамығанына қарамастан, қылмыстық қорғау
психологиясы мен адвокат-қорғаушы қызметінің психологиясы бойынша жұмыстар
өте аз.
Қорғаушы қызметінің құқықтық және этикалық қана емес, психологиялық
мәселелермен де байланысты екендігін ескерсек, адвокат-қорғаушы мен
сезікті, айыпталушы, сотталушы арасындағы қатынастардың құқықтық және
психологиялық аспектілерін нақтылап қарау қажеттігі туындайды.
Зерттеудің мақсаты. Бұл диссертациялық зерттеуді жүргізудегі мақсат -
сезіктінің, айыпталушының және сотталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету,
құқықтық институтын зерттеу және соның нәтижесінде осы институтты
жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда пайдаланатын құралдар
мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі бар ұсыныстар даярлау.

Зерттеудің міндеті. Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін төмендегідей
міндеттерді орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық процестегі құқықтық мәртебесін
зерделеу;
- сезіктінің, айыпталушының және сотталушының құқықтарын,
бостандықтарын және мүдделерін қорғаудағы адвокат-қорғаушының
атқаратын рөлін анықтау;
- адвокат-қорғаушының қылмыстық процестегі сезіктінің,
айыпталушының және сотталушының құқықтарын, бостандықтарын және
мүдделерін қорғауға бағытталған қызметін арттыруға бағытталған
ұсыныстар даярлау;
- сезіктінің, айыпталушының және сотталушының құқықтық
мәртебелерін зерделеу;
- қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастардың құқықтық
сипатын анықтау.
Зерттеу объектісі. Адвокат-қорғаушының сезіктіге, айыпталушыға және
сотталушыға білікті заң көмегін көрсету барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар диссертациялық зерттеудің объектісі болып табылады.
Зерттеу пәні. Сезіктінің, айыпталушының және сотталушының қорғану
құқығын қамтамасыз ету жөніндегі қылмыстық процесс қызметінің мәні мен
мазмұны және де сезіктіні, айыпталушыны және сотталушыны қорғау жөніндегі
адвокат-қорғаушының қылмыстық процесс қызметінің мәні мен мазмұны, сол
қызметті реттейтін конституциялық және қылмыстық процесс нормаларының
жиынтығы диссертациялық зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Диссертациялық зерттеудің эмпирикалық негізін құраған
материалдарды зерделеу үшін автор талдау, сұрау және сараптық баға беру
түріндегі нақты-социологиялық әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің эмпирикалық базасын: Астана қаласының (Сарыарқа және Алматы
аудандарының), Алматы қаласы (Алмалы және Әуезов аудандарының) аудандық
соттары және Шымкент қалалық сотының 2007-2009 жылдары қараған 500
қылмыстық істің материалдары; Қазақстан Республикасы Ішкі істер
министрлігінің 200 қызметкерінен алынған сауалнама жауаптары; ІІМ-нің ТҚД
мен Бас прокуратураның ҚСжАЕ Комитетінің Қазақстан Республикасындағы тергеу
практикасының жайы туралы статистикалық мәліметтері (1997-2009 жылдарғы)
құрады.
Сонымен қатар, басқа авторлар жүргізген осыған ұқсас зерттеулердің
нәтижелері де зерделенді, олар бойынша тұжырымдар өз зерттеуіміздің
нәтижелерімен салыстыру үшін ғана пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығына осы проблеманы зерттеудегі
тәсілдің өзін жатқызуға болады. Сезіктінің, айыпталушының, сотталушының
қорғану құқығын қамтамасыз ету проблемасының ғылыми негізінде адам
құқығының, бостандығының және заңды мүдделерінің басымдығы, әлеуметтік
маңыздылығы мен құндылығы, олардың мемлекеттік және қоғамдық құндылықтармен
арақатынасы жатыр, бұлар Қазақстан Республикасының Конституциясында көрініс
тапқан.
Диссертацияда адвокат-қорғаушы мен сезікті, айыпталушы, сотталушы
арасындағы өзара қатынасты ескере отырып, олардың әрқайсысының іс
жүргізудегі жағдайына және оларға берілген құқықтар мен міндеттерге
сүйеніп, соттағы қылмыстық процеске қатысушы бұл адамдардың психологиялық
ерекшеліктері мен күйін қылмыстық процесс тұрғысынан зерттеуге талпыныс
жасалды.
Қылмыстық процеске тартылған адамның сезікті деп танылған, айып
тағылған кезден бастап барлық алдын-ала тергеу, басты сот талқысын
тағайындау және соттың үкім шығару кезеңдеріндегі жағдайы дәйекті түрде
қаралып, кешенді зерттеу жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Қылмыстық қудалау органдарының (осы органдардың лауазымды
тұлғаларының) кінәсімен ақтау, дәлелдемелерді жинау барысында қылмыстық
процесс заңнамасының талаптары бұзылған жағдайда, қорғаушы жақ мұндай
дәлелдемелерді пайдалана алмайды (дәлелдемелер ретінде рұқсат ету
ережелерінің асиметрияланғаны), себебі заң талаптары бұзылып алынған
дәлелдемелердің заңи күші болмайды, бұл жағдайда процессуалды нысан
бұзылады, ал ҚІЖК 116-бабына сәйкес ондай деректер дәлелдемелер ретінде
рұқсат етілмейді.
2. Қылмыстық процестегі тараптардың бәсекелестігі мен тең құқылығы
қағидасы бұзылмас үшін және күдікті мен айыпталушының құқықтарының
шектелуіне және бұзылуына жол бермеу үшін ҚІЖК 102-бабы 4-бөлімінің
редакциясын келесідей етіп ауыстыру керек:
Өтініш мәлімделгеннен кейін оның қабылдануы, қаралуы және тікелей
шешілуі міндетті болып табылады
3. Қылмыстық процесте адвокат-қорғаушы дәлелдемелерді жинау
субъектісіне жатпайды. Адвокат-қорғаушының жинаған материалдары тек
қылмыстық процесс органдарының лауазымды тұлғаларынан тиісті бағасын
алғаннан кейін ғана дәлелдемелер бола алады. Яғни, ол материалдар
тергеушімен, анықтаушымен, прокурормен іс бойынша маңызы бар мән-жайларды
анықтау үшін пайдасы бар деп танылса, онда аталған лауазымды тұлғалар
адвокат-қорғаушымен жиналған материалдарды қылмыстық іске дәлелдемелер
ретінде қосу туралы қаулы шығаруы тиіс.
4. Алдын-ала тергеу біткеннен кейін адвокат-қорғаушы өзінің қорғау
қорытындысын дайындау керектігін ұсынады. Қорғау қорытындысында адвокат-
қорғаушының қылмыстық іс бойынша сезіктіні, айыпталушыны және сотталушыны
қорғауға бағытталған барлық материалдары бекітілуі тиіс.
5. Сезіктінің, айыпталушының, сотталушының мүліктік жағынан
дәрменсіздігі себебінен адвокат жалдауға мүмкіндіктері болмаған жағдайда
тергеуші, анықтаушы, прокурор оларға адвокатты тағайындайды (әрине, егер де
заң бойынша адвокаттың қатысуы міндетті болса (ҚІЖК 71-бабы)). Біз
сезіктінің, айыпталушының, сотталушының отбасының орта жан басына
шаққандағы адвокаттың тағайындалғанға дейін соңғы үш айдың табысы туралы
анықтамамен қылмыстық істі тергеу барысында расталуы тиіс деп есептейміз.
Бұл шара тағайындалған адвокаттардың еңбек ақысын мемлекет есебінен
негізсіз төленуіне жол бермейді.
6. Қылмыстық процеске тағайындау тәртібімен қатысатын адвокат-
қорғаушылардың тәжірибесінде, өз еңбектеріне тиісті ақысын уақытында алу
үшін арнайы қорлардың жұмыс жасау қажеттігін ұсынамыз.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы диссертациялық зерттеудің
ережелері мен нәтижелерін: Қазақстан Республикасының қылмыстық процесс
заңнамасының нормаларын жетілдіру мақсатында заң шығарушылық қызметте;
адвокат-қорғаушылардың тәжірибелік қызметінде; Қылмыстық іс жүргізу
құқығы курсын, Адвокатура және адвокаттық қызмет пәні бойынша арнайы
курсты оқу процесінде; қылмыстық істер бойынша адвокат-қорғаушылардың
кәсіби дағдылары мен шеберлігін көтеру процесінде пайдалану мүмкіндігімен
анықталады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелері, теориялық қағидалар, оларға негізделген тұжырымдар, ұсыныстар
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің сот билігі және қылмыстық
іс жүргізу кафедрасында талқыланды.
Негізгі теориялық ережелер, зерттеу нәтижелері бойынша жасалған
тұжырымдар мен ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар халықаралық және
ведомствоаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды, Білім және
ғылым министрлігі ұсынған басылымдарда жарық көрді.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің нәтижелері, ол бойынша
тұжырымдар мен ұсыныстар ішкі істер органдары мен прокуратураның аумақтық
бөлімшелерінің (Астана, Алматы қалаларының Тергеу басқармалары мен
прокуратураларының) практикалық қызметіне, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті мен Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетінің заң факультетіндегі оқу процестеріне енгізілді.
Диссертация Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің тиісті Нұсқауында
белгіленген көлемде орындалды. Жұмыс құрылымы белгілеулер мен
қысқартулардан, кіріспеден, жеті бөлімшені біріктіретін үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1 Сезіктінің Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы
бойынша құқықтық мәртебесі, оның қорғануға құқығы

1. Қылмыстық іс жүргізудегі сезікті ұғымы және оның алдын ала тергеу
сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
Қазақстанда адвокатура саласы бойынша ғылыми еңбектер өте аз. Олар
Е.О. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Л.Ш. Берсугурова, Е.И. Каиржанов, М.Ч.
Қоғамов, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, С.Т. Тыныбеков және басқалары
қылмыстық іс жүргізу оқулықтары республика ғылымында негізгі орын алады,
сонымен қатар арнайы жазылған еңбектер және қорғалған диссертациялар да
бар:
1) Тыныбеков С.Т. Организация и деятельность адвокатуры (вопросы и
ответы). – Алматы: Данекер. 2000; 2) Тыныбеков С. Адвокатура и адвокатская
деятельность Республике Казахстан. Учебник. – Алматы: Данекер. 2004; 3)
Жалыбин С.М. Правовое положение адвоката в уголовном судопроизводстве. –
Алматы, 1998; 4) Жалыбин С.М. Теоретические и методологические проблемы
обеспечения прав человека при уголовном преследовании. Дисс. на соиск.
д.ю.н. – Алматы. 2003;5) Жамиева Р.М. Тактика профессиональной защиты по
уголовным делам: Дисс. ... канд.юрид.наук. – Алматы. 1999; 6) Жамиева Р.Н.,
Каиржанов Е.И. Тактика адвокатской защиты по уголовным делам: Учебное
пособие. – Алматы: Өркениет, 2000. – 228 с.; 7) Сулейменова Г.Ж., Воронина
Л.В. Адвокатура и адвокатская деятельность в Республике Казахстан. Учебное
пособие Под ред. Сулейменовой Г.Ж. – Алматы: Алем, 2002;
8) Балабиев Қ., Үтенов Ж. Қазақстан Республикасының адвокатурасы: Оқу-
әдістемелік құрал. - Алматы, 2003; 9) Мейірбекова Г.Б. Қазақстан
Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет. – Алматы, 2007. – 184
б.; 10) Тугел А.К. Участие адвоката-защитника в процессуальном доказывании
по уголовным делам: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. – Алматы, 2008. –
25 с.; 11) Сериев Б.А. Еңбек заңдарының бұзылуына байланысты қылмыстық іс
жүргізуге жәбірленушінің өкілі ретінде адвокаттың қатысуы: Заң ғыл.канд.
... дисс.: 12.00.09. – Алматы, 2008. – 24 б.; 12) Алауханов Е.О., Садыков
А.Ж. Адвокат-қорғаушының сезіктіге, айыпталушыға және сотталушыға білікті
заң көмегің көрсетуі. Монография. – Алматы: ТОП, 2009; 13) Алауханов Е.О.,
Садыков А.Ж. Право подозреваемого (обвиняемого) и подсудимого на
профессиональную юридическую защиту. Монография. – Алматы: ТОП. 2009; 14)
Шагимуратов А.Я. Использование адвокатами средств защиты в стадии
предварительного следствия: Автореф. дисс. ... канд.юрид.наук. – Ташкент,
1989; 15) Жетписбаев Б.А. Административная ответственность в РК: Учебное
пособие Под. общ. ред. проф.
С.С. Сартаева. – Алматы: Дәнекер, 2000.
Проф. Б.Х. Төлеубекованың пікірінше, қылмысты тергеу процесінде мынадай
жағдай жиі кездеседі: адамды айыпталушы деп танығанға дейін тергеуші
жинақтаған нақты мәліметтер белгілі бір адамды қылмысқа кінәлі деп болжауға
алып келеді, яғни тергеуші сол адамды қылмыс жасады деген тұжырымға келеді
[4, 56-б.].
Бұл ретте тек болжамды негізге алып, адамды айыпты деп тану заңға қайшы
келеді және оны құқық қорғау органдарының қылмыстық сот ісін жүргізу
саласына тартуы оның құқығын бұзады, себебі ҚІЖК-нің 206-бабында қылмыс
жасады деп айып тағуға жеткілікті дәлелдемелер болса ғана тергеуші адамды
айыпталушы деп тану туралы дәлелді қаулы шығарады делінген [5, 94-б.].
Бірақ сонымен қатар, ондай адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тартпау,
оларға әділ соттан жалтармауды және дәлелдемелер жинастыруды қамтамасыз
ететін қылмыстық іс жүргізудің мәжбүрлеу шараларын қолданбау тергеушінің
қылмысты тез және толық ашу, айыптыны қылмыстық жауапқа тарту жөніндегі
міндеттерді орындауына қауіп төндіреді (ҚІЖК-нің 8-бабы).
Сонымен, қылмыстық қудалау органдарының міндеттері мен олар қылмыстық
іс жүргізуге тартқан адамның құқықтары арасында қайшылық туындайды.
Осындай жағдайларда туындайтын қайшылықтарды жою үшін сезіктінің
уақытша тұлғасын процеске енгізу керек болады, – дейді С.П. Божко мен
Е.А. Матвиенко [6, 13-б.].
Қылмыстық іс жүргізу әдебиетінде қылмыс жасауда сезікті деп кімді санау
керек, бұл субъектінің қылмыстық сот ісін жүргізуде пайда болуының тәртібі
мен шарты қандай деген мәселеге қатысты әр түрлі пікірлер айтылуда. Кейбір
авторлар қылмыс құрбанының құқықтары мен заңды мүдделері міндетті түрде
мүлтіксіз қорғалуы тиіс, әсіресе ол құқық қорғау органдарына байланысты
дейді [7, 3-б.]. Мұндай пікірді қолдауға болмайды, себебі олар сезіктіге
түсініктеме бергенде оның іс жүргізудегі мағынасына емес, сөздің
лингвистикалық мәніне сүйенген.
Қылмысты тергеу процесінде тергеуші күдік тудыратын көптеген адамдарға
қатысты болжамдарды тексереді, бірақ олардың қылмыстық іс бойынша сезікті
деп санасақ, ол тергеу процесін күрделендіреді, дәлелсіз қылмыстық жауапқа
тартылғандардың құқықтарының бұзылуына алып келеді.
Л.М. Карнееваның пікірінше, адамға қатысты оны сезікті деп тануға негіз
болатындай мәліметтер жинақталып, бірақ олар адамды айыпталушы деп тануға
жеткіліксіз болса, онда ол сезікті болып қалады және оның істегі бұл
жағдайы мына құжаттардан көрініс табады:
- нақты адамға қарсы қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда;
- айып тағылғанға дейін сезіктіге қатысты бұлтартпау шарасын таңдау
туралы қаулыда (ҚІЖК-нің 142-бабы);
- сезіктіні ұстау хаттамасында;
- тергеудегі қылмысқа байланысты оның жеке өмірінен деректер алу
мақсатында сезіктіге сұрақтар қойылғандығы көрінетін хаттамада [8, 26-б.].
Қылмыс жасады деп күдік тудырғанмен, ешқандай іс жүргізу әрекеттерін
жасауға алып келмеген, тергеушінің күдігі өзіне кейін мәлім болған адамға
ешқандай зардап болмайды, ол қылмыстық іс бойынша сезікті деп танылмайды
[9, 65-б.].
Автордың ойынша, болжамдағы айыпкер сезікті деп танылу үшін тергеуші
оны процеске тартып, оған қатысты сезікті айтуы керек, ал процеске тарту
дегеніміз адамды ұстап, айып тағылғанға дейін оған бұлтартпау шарасын
қолдану ғана емес, оның мүлкіне тыйым салу, салыстырмалы зерттеу жүргізу
үшін одан үлгі алу, оның кім екендігін анықтау, оның пәтерін тінту, сот-
медицина сараптамасына жіберу, сезікті ретінде шақыртып алып жауап алу.
Бірақ кейбіреулер сезікті ұғымына кең түсініктеме бергенге қарсы,
себебі одан көптеген азаматтардың құқықтарының бұзылуы және олар жеткілікті
дәлел болмаса да сезіктілер қатарына ілінуі мүмкін [10, 43-б.].
М.С. Строговичтің пікірінше, айыпталушы ретінде іске тартылмаған,
бірақ сол адамның қылмыс жасағандығын көрсететін, бірақ оны іске айыпталушы
ретінде тартуға жеткіліксіз бірқатар деректер болғандықтан істі тергеу
кезінде оған қатысты белгілі бір іс жүргізу шаралары қолданылса, ол сезікті
деп танылады [11, 11-б.].
Қазіргі қолданыстағы заң да сезікті ұғымына кең түсініктеме беру жолына
түспеген.
ҚР ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп
күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы Кодексте белгіленген
негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау
жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған
адам сезікті болып танылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы ретінде сезіктіні дұрыс анықтаудың
практикалық маңызы зор.
Бір жағынан, тергеушіде нақты қылмысты істеген осы-ау деп күдіктенетін
адаммен тікелей жұмыс істеп, тергеу амалдарын жүргізуге мүмкіндігі болады,
яғни сол кезден бастап қылмыстық қудалау басталады – тергеуші мен прокурор
белгілі бір адамның қылмыс жасағаны туралы тұжырымды жасайды, негіздейді
және қорғайды [12, 67-б.].
Екінші жағынан, қылмыстық істе өз мүдделерін қорғауы үшін белгілі бір
құқық берілген негізгі қатысушылардың бірі пайда болады, себебі қылмыстық
қудалау басталған бойда құқық қорғау органдары қылмыстық сот ісін жүргізуге
тартқан адамның қорғану құқығы туындайды.
Сезіктінің пайда болуының негізінде, бірінші кезекте, нақты адамның
қылмыс жасағандығы туралы болжам жатыр.
Бірақ тергеушіде туындаған күдік адамды қылмыстық іс бойынша сезікті
деп тануға ешқандай заңдық негіз бермейді және ол болжам сол адамға қатысты
мәжбүрлеу шараларында көрініс таппайынша, сезіктіге ешқандай құқықтық
салдар әкелмейді.
Бұрын аталып өткендей, заң бойынша ондай салдарларға қылмыс жасады
деген күдікпен қылмыстық іс қозғау, қылмыс жасады деген күдікпен адамды
ұстау және айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану жатады (ҚІЖК-
нің 68-бабы) [13, 63-64-бб.].
Қылмыстық істе сезіктінің пайда болуының бірінші жағдайы – нақты адамға
қатысты қылмыстық істің қозғалуы, адамның сезікті ретінде ұсталуы, ол
мынадай жағдайларда ғана орын алады:
1) белгілі бір адамның қылмыс жасағаны туралы күдік;
2) бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жаза тағайындалуы
мүмкін қылмыстың белгілері.
Сезіктің өзі жасалған қылмыстың субъектісі болуы мүмкін-ау деген адамға
сілтейтін тексерілген деректерге негізделуі тиіс.
Сондықтан да сезікті ретінде ұстау үшін ҚР ҚІЖК-нің 132-бабында
көрсетілген мына негіздердің кемінде біреуі болуға тиіс:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін
ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы
ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133-
бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын
үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында
ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе
аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде;
5) адамның қылмыс жасағандығына сезіктенуге негіз беретін өзге де
деректер болған кезде ол адам жасырынуға әрекет жасаған не оның
тұрақты тұратын жері болмаған немесе сезіктінің жеке басы
анықталмаған жағдайларда.
Қылмыстық істе сезіктінің пайда болуының екінші жағдайы – оған ҚР ҚІЖК-
нің 142-бабында көзделген жағдайда бұлтартпау шараларының біреуінің
қолданылуы.
Оған мынадай жағдайларда жол беруге болады:
1) қылмыс жасағанына күдік болса (ҚІЖК-нің 68-бабы);
2) айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды
немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға
жеткілікті негіздер болса (ҚІЖК-нің 139-бабы).
Адам өлтіру (ҚК-нің 96-бабы), ауыр дене жарақатын салу (ҚК-нің 103-
бабы), тонау (ҚК-нің 178-бабы) және қарақшылық (ҚК-нің 179-бабы) бойынша
Астана (Сарыарқа, Алматы), Алматы (Алмалы, Әуезов) аудандарының, Шымкент
қаласының соттары қараған (2007-2009 жылдары) 500 қылмыстық істер
зерделенді [14, 56-б.].
Зерделеу арнайы құрастырылған сұрақтар бойынша жүргізілді. Қылмыстық
істер жасалған қылмыстардың ауырлығына қарай таңдалды, себебі жоғарыда
көрсетілген қылмыстар үшін ауыр жазалар көзделген, соларда басқа істерге
қарағанда, құқық қорғау органдары қылмыстық іс жүргізуге тартқан адамдардың
құқықтарына кепілдік проблемасы, олардың қорғануға құқығы өткір қойылған.
500 қылмыстық істің 316-да сезіктілер болған (63,2%). Көп жағдайларда
(309) сезікті қылмыстық іске ұстау нәтижесінде пайда болған, ол сезікті
қатысқан қылмыстық істер санының 61.8%-ын құрайды.
Қылмыстық іс бойынша айып тағылғанша ұстау қолданылмай, бұлтартпау
шараларының бірі қолданылып, адамды сезікті деп тану барлығы он жағдайда
ғана болған (оларға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған).
Сонымен, көп жағдайларда, қылмыстық істе сезіктінің пайда болуы адамды
қылмыс жасағанына күдіктеніп ұстаумен байланысты. Сондықтан да бұл жерде
заңдылықтың сақталуының және сезіктінің қорғануға құқының қамтамасыз
етілуінің маңыздылығы зор, себебі ұстау мәжбүрлеудің аса қатаң шараларының
бірі болып табылады, ал адамды бостандықтан айыру теріс зардаптарға алып
келуі мүмкін [15, 51-б.].
Адамды негізсіз ұстаудан қорғау үшін заң шығарушы ҚІЖК-нің 132-бабында
қылмыстық іс жүргізудің мәжбүрлеу шараларын қолдануға болатын негіздердің
тізбесін берген, оны ешкім кеңейте алмайды, ал адамның жасалған қылмысқа
қатысы бар екендігіне күдік беретін, бірақ заңда көзделмеген мән-жай оны
ұстауға негіз бола алмайды.
Көптеген авторлардың пікірінше, тергеуші (анықтаушы) қозғап, өз
өндірісіне алған нақты қылмыстық іс бойынша ғана сезіктіні ұстауға болады,
себебі қылмыс жасады деп сезік тудырған адамды ұстау үшін қылмыстық іс
қозғағанға қарағанда, көп деректер керек және егер адамды ұстауға негіз
болса, онда ол қылмыстық істі қозғау үшін де керек [16, 91-б.].
Сонымен, егер ұстау кейінге қалдыруға болмайтын қылмыстық іс
жүргізудегі мәжбүрлеу шарасы болса және ол қылмыстық іс қозғағанға дейін
қолданылса, онда ұстаумен қатар қылмыстық іс қозғау мәселесі де шешілуге
тиіс.
Біз зерделеген 500 қылмыстық істерде қылмыс жасады деп күдік тудырған
адамдарды қылмыстық іс қозғағанға дейін ұстаудың 38 жағдайы болған,
бұлардың барлығында да ұстау жасалған бойда қылмыстық іс қозғау мәселелері
шешілген. 462 қылмыстық істе қылмыс жасауда күдік тудырған адамдар
қозғалған істер бойынша ұсталған.
Мұндай жағдайларда беті ашылған қылмысты қылмыстық іс қозғалған кезде
дұрыс саралаудың маңызы зор, - деп В.В. Шимановский дұрыс айтады [17, 45-
б.], себебі бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жаза көзделген
қылмысты жасады деп күдіктенген жағдайда ғана ұстауға болады. Егер сот бас
бостандығынан айыруды ары қарай қолданбаған жағдайда да адамды ұстау туралы
мәселені шешерде ҚК-тің сол адам күдік тудыратын бабының санкциясын ескеру
жеткілікті.
Адам қылмыс жасады деген күдікпен 72 сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы
мүмкін.
Бұл мерзім өткеннен кейін адам:
1) егер айып тағуға негіз болса, айыпталушы ретінде танылады;
2) немесе айып тағылғанға дейін оған қылмыстық бұлтартпау шараларының
бірі қолданылады, ол сезікті болып қала тұрады (ұсталған кезден
бастап 10 тәуліктен аспайтын мерзімге);
3) немесе егер оған айып тағылмаса немесе айып тағылғанға дейін оған
бұлтартпау шарасы қолданылмаса, ол сезікті болудан қалады.
Бұрын аталып өткендей, айып тағылғанға дейін қылмыстық бұлтартпау
шарасын қолдану қылмыстық іс жүргізуде сезікті тұлғасының пайда болуының
үшінші шартына жатады.
Зерделенген 500 қылмыстық іс көрсетіп отырғандай, ұсталғанға айып
тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану 12 жағдайда болған, оның 10-
ында адам қамауға алынған, 2-інде басқа шара қолданылған. Сонымен қатар, 12
жағдайда адам бұлтартпау шарасы оған айып тағылғанға дейін ұстаусыз
қолданылғандықтан сезікті жағдайында қалған.
Бұлтартпау шарасының көп қолданғандығын қылмыс жасады деген күдікпен
ұсталған 540 адамның 507-іне ұстау мерзімі өте салып немесе сол мерзім
ішінде айып тағылған.
Ескеретін тағы бір жағдай, ҚІЖК-нің 139-бабына сәйкес бұл шара
сезіктіге айрықша жағдайда ғана қолданылады. Сонымен қатар, қамауда ұстау
сияқты бұлтартпау шарасын қолдану үшін тағы да сот санкциясы керек, ал ол
жеткілікті негіз болмаса немесе заң бұзылып алынған дәлелдемелер болса
берілуге жатпайды.
Заң шығарушы бұлтартпау шарасын қолданудың негізін қылмыс жасады деп
күдік тудырғанды ұстаумен сәйкестендіреді.
Қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеудің бұл көрсетілген шараларын қолдану
адамның қылмыстық әрекетпен ары қарай да шұғылдануына жол бермеу немесе
оның қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі келтірмеуі, анықтаудан
немесе тергеуден қашып кетпеуі мақсатында болады. Мұндай сылтауларсыз
ұстауға да, шара қолдануға да жол берілмейді [1, 53-б.].
500 қылмыстық істі зерделеу ұстаудың 70% жағдайда сезіктінің соттан
немесе тергеуден қашып кетуін болдырмау қажеттігінен туындағанын көрсетті.
Көптеген жағдайларда тергеуші (анықтаушы) ұстау хаттамасында басқа да
сылтауларды, тіптен бірнеше сылтау көрсеткен.
Қамауға алу сияқты бұлтартпау шарасы өзінің мазмұны жағынан ұстауға
жақындау. Диссертант зерделеген қылмыстық істердің барлық 10 жағдайында
айып тағылғанға дейін қамауға алу қылмыс жасады деген күдікпен ұсталған
адамдарға қатысты қолданылған.
Бұл дұрыс тәртіп, себебі қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын
қолдану үшін сезіктіні ұстауға қарағанда көбірек дәлелдеме керек [18, 89-
б.].
Бірақ ескеретін бір жағдай, егер қылмыстық істі тергеу барысында
қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдану қажеттігі туындаса және
бұл қажеттілік тосыннан емес, тергеу барысында туындаса, тергеушінің
судьядан қамауға санкцияны күні бұрын алу мүмкіндігі бар, ал мұндай
жағдайда ұстауды қолдану, диссертанттың ойынша, дәлелді емес, себебі бұл
жерде қамауда ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын таңдау керек.
Жоғарыда айтылғандардан туындайтыны – отандық қылмыстық іс жүргізуде
сезікті ұғымы қылмыс жасады деген күдікпен адамды ұстау фактісімен немесе
айып тағылғанға дейін оған қатысты бұлтартпау шарасын қолданумен ғана
анықталады.
Бұл, әрине қылмыс жасады деген күдікте маңыз жоқ дегенді білдірмейді,
бірақ қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шаралары қолданылмаған сезіктің
өзі қылмыс жасауда күдік тудырған адам үшін ешқандай құқықтық зардаптар
әкелмейді.
Сонымен, заң шығарушы сезіктіні қорғауда бірінші орынға сезіктіге
қолданған құқықтық шектеудің алғашқы себебін, қылмыс жасады деген сезікті
емес, сол құқықтық шектеудің өзін қояды.
Адамды сезікті деп тану үшін адамға қылмыс жасады деп күдік
келтіретіндей дәлелдемелердің, ұстауды немесе бұлтартпау шараларын
қолданудың заңда көзделген негіздері мен жағдайлары болуы керек және де
адамды сезікті жағдайына қоятын іс жүргізу актісі қажет.
Қолданыстағы заңға сәйкес ондай актілерге ұстау хаттамасы мен қылмыстық
іс қозғау туралы қаулы жатады, ал бұдан байқайтынымыз, отандық қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында адамды сезікті деп танудың бірыңғай тәртібі жоқ, әр
түрлі бұлтартпау шаралары бар (ұстау және бұлтартпау шарасы), оларды
қолданған жағдайда адам бірден қылмыстық іс бойынша сезікті болып шыға
келеді.
Заң әдебиетінде Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына процесте сезікті тұлғасының пайда болу тәртібі мен
жағдайларына, сезікті ұғымын нақты анықтауға қатысты өзгертулер енгізу
қажеттігі жайында әр түрлі пікірлер айтылуда, ол қылмыстық іс жүргізуте
адам құқығын да, құқық қорғау органдары қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс жүргізуке тартқан адамның қорғану құқығын да қамтамасыз етеді
[19, 78-б.].
Адамды сезікті деп танудың ортақ тәртібін заңда белгілеу керектігін
көптеген авторлар дәлелдеп отыр.
Адамның жасалған қылмысқа қатысы бар екендігі туралы қолда бар
дәлелдемелер негізінде оны сезікті деп тану туралы қаулы шығарылған адам
сезікті болып табылады, - дейді А.В. Солтанович. Ондай қаулы, - дейді
ол, - сезіктіні ұстағанда, оған бұлтартпау шарасын қолданғанда, нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғалғанда, кінәсін мойындап өзі келгенде
шығарылады және адамға көрсетілген бұлтартпау шараларын қолданардың алдында
шығарылады [20, 67-68-бб.].
Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда қылмыс жасады деп аталған адам
куәгер де, айыпталушы да бола алмайды. Ол – сезікті адам, себебі ондай адам
қылмыс жасады деген күдік тудырады, - дейді В.Я. Дорохов [21, 77-б.].
Сонымен қатар ол заңнамаға өзгерту енгізіп, істе сезіктінің пайда болу
жағдайын белгілеу керек деген ұсыныс айтады.
Көптеген заңгерлер өзіне қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
шыққан адамдарға да сезікті мәртебесін беруге қарсы. Біз де оны құптаймыз
[22, 32-б.].
С.Ф. Бычкова, А.Я. Гинзбург және М.Ч. Қоғамовтардың айтуынша, қылмыстық
іс қозғау туралы қаулыдағы қылмыс жасады деген күдік адамды сезікті деп
тануға негіз бола алмайды.
Егер В.Я. Дорохов және қолдаушылар айтқан пікірлермен келіссек, онда
қылмыстық іс жүргізуде сезіктінің пайда болуы тек субъективтік факторға –
тергеушінің ғана емес, оған қылмыстық іс қозғау үшін материалдар
жібергендердің де пікіріне толықтай байланысты болар еді, - дейді С.
Оспанов [23, 11-б.].
А. Лариннің пікірінше, қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда аталған
адамды сезіктіге жатқызу дұрыс емес, онда мынадай кемшіліктер бар:
1) адамның іс жүргізудегі жағдайы қылмыстық іс қозғау туралы қаулының
редакциясына тәуелді болып қалады;
2) тергеуші сезіктіге оның құқықтарын қашан және қандай жағдайда
түсіндіріп, ол құқықтардың жүзеге асырылуын қалай қамтамасыз етеді, ол жағы
анық емес;
3) егер қылмыс оқиғасының болғандығы теріске шығарылмаса, қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы іс біржола шешілгенше күшін сақтайды,ал белгілі бір
адамның қылмыс жасағандығы туралы алғашқы болжау қылмыстық іс қозғау туралы
қаулыда аталған адамдарға еш қатысы жоқ адамдардың кінәлі екендігі туралы
болжаумен қатар жүреді [24, 4-б.].
Біздің ойымызша, сезікті деп тану туралы қаулыны заңмен бекітудің
теорияда да, практикада да негізі жоқ. Себебі, көп жағдайларда қылмыстық іс
ондағы адамдар арқылы емес, факты бойынша қозғалады. Тергеуші (анықтаушы)
бірінші кезекте адамның (адамдардың) жасалған қылмыстық әрекетке қатысы бар
екендігін растайтын нақты деректер жинастырады. Сонан соң айып тағу келеді.
Қылмыстық іс қағаздарын жүргізгенде оны әр түрлі формальды құжаттармен
толтыра берудің қажеті жоқ.
Қылмыстық іс қозғау әрқашан да бірдей қылмыстық жауапкершілік алып
келмейді, іс кейде анықтаушы, кейде анықтаушы емес негіздерде қысқаруы
мүмкін (ҚІЖК-нің 37-38-баптары).
Адамның қылмыстық іс қозғалған кезден бастап сезікті болып қалуы
қылмыстық іс жүргізуде жиі кездеседі.
Қылмыстардың кейбір құрамдары бойынша, нақты сезіктіні көрсетпей
қылмыстық іс қозғау туралы қаулыны баяндау мүмкін емес. Бұлар, мысалы, ҚК-
тің 136-бабында (балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға
арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтару), ҚК-тің 358-бабында (бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу), ҚК-тің 373-
бабында (қашқындық) және басқа да баптарда көзделген қылмыстық істер.
Қылмысты кейде тергеушіге бұрыннан белгілі адамдардың ғана жасауы
мүмкін. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс жасалған қылмысқа қатысты да, оны
жасаған адамдарға қатысты да бір уақытта қозғалады, яғни тергеуші нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығарады.
Сонымен қатар, қылмыстық істерді зерделеу көрсетіп отырғандай, нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғалған 194 жағдайда бұл адамдарға ұстау да,
айып тағылғанға дейінгі бұлтартпау шарасы да қолданылмаған, яғни қылмыстық
іс бойынша айып тағылғанға дейін куәгер ретінде сұралғанмен, олардың 42-сі
сезікті деп танылмаған.
Заңгерлердің көпшілігі қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда қылмыс жасады
деп күдік айту адамды сезікті деп тануға негіз болмайды деген пікір айтады
[25, 21-22-бб.]. Біз бұл пікірді толықтай қолдай алмаймыз.
Нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы ол адамға құқық
қорғау органдарының қылмыс жасады деп күдік келтіретінін көрсетеді, ал оны
сезікті деп танымау оның ресми құжатта көрсетілген күдіктен өзін қорғап
қалу мүмкіндігінен айырады.
Жасыратыны жоқ, нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
шыққаннан кейін ол істің жүргізілуін өз қолына алған адамның алғашқы
әрекеті сол құжатта көрсетілген адамға қарсы бағытталады. Тергеуші алдын
ала тергеу барысында адамнан сезікті ретінде жауап алады, бұл ретте ол
сезіктіге бұлтартпау шарасын қолдануға немесе оны ұстауға негіз болмауы да
мүмкін.
Сонымен қатар, сезіктіге оның құқығын жариялау қажеттігі де туындайды.
Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда сезіктінің құқықтары туралы айтып кету
мүмкін емес, себебі оны шақыртып алып, оған құқықтарын түсіндіріп айту
керек. Сондықтан да бұл жерде нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау
туралы жалғыз қаулымен шектеліп қалуға болмайды, адамды сезікті жағдайына
қоятын іс жүргізу актісін шығару керек. Қылмыстық қудалау органдарының
практикасына сезіктінің (айыпталушының) құқықтарын ҚІЖК-нің 68-69-
баптарының тәртібінде түсіндіріп беру туралы хаттама жасауды енгізу
керектігін осымен түсіндіруге болады.
Қылмыс жасады деп күдік тудырған адамды ұстаған немесе айып тағылғанға
дейін оған бұлтартпау шарасы қолданылған жағдайда ұстау хаттамасы,
қылмыстық іс қозғау туралы және оны жүргізуді өзіне алу туралы қаулы және
ҚІЖК-нің 142-бабы тәртібінде бұлтартпау шараларын таңдау туралы қаулы істе
сезіктінің пайда болғандығын көрсететін актілерге жатады.
Сонымен, айыпталушы ретінде тануға негіз болатын деректер жеткіліксіз,
бірақ:
1) қылмыс жасады деген күдікпен ұстауға;
2) қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығаруға;
3) айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдануға
болатын адам қылмыстық іс бойынша сезікті деп танылады.
Сезікті қылмыстық іс жүргізудегі айрықша тұлға, ол сот ісінің
жүргізілуіне уақытша қатысады. Себебі ол қылмыс жасады деп айыпталмайды, ал
оның қылмысты жасауы мүмкін деген сезікті тергеуші (анықтаушы) дәлелдеп
растауы керек.
ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес істе сезікті қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс қозғау, оған ұстау және айып тағылғанға дейін бұлтартпау
шарасы сияқты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларын қолдану
нәтижесінде пайда болады.
Адамды құқықтан айыру жағынан жазаға барабар шараларды қолдану үшін
берік негіз керек, - дейді И.Я. Фойницкий [26, 22-б.].
Адамды қылмыс жасады деген күдікпен процеске тарту ол үшін қолайсыз
зардаптарға алып келеді. Оның қалыпты өмір салты бұзылады, егер оған
қатысты ұстау немесе айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолданылса, ол
қоғамнан, жақын адамдарынан қол үзіп қалады. Оқшаулау кәсіпкерлік қызметпен
айналысып жүрген адамға материалдық залал келтіреді, оның иесіз қалған
мүліктерінің бүлінуі де мүмкін.
А.А. Ескендировтың зерттеулеріне қарағанда, кәмелетке толмағандарды
қамауда ұстау олардың даму процесіне теріс әсер ететін көрінеді. Олардың
әлі қатая қоймаған ағзасы қылмыстық іс жүргізу сипатындағы жазалау
шараларының күшті психологиялық ықпалын толық сезінеді екен. Мемлекет пен
жасөспірім өздерін бір-біріне қарсы қояды. Қамауға алынған, қауіпті құқық
бұзушылар қатарына жататын жеткіншектердің көпшілігі қапаста (СИЗО) қысқа
уақыт отырғанның өзінде қоғам үшін аса қауіптілік танытпайтын өз
құрбыларына теріс ықпалын тигізіп үлгереді, режимді, тәртіпті бұзуға
итермелейді, кейін қоғамға қауіпті әрекеттер жасауға тартады.
Колониялардың қылмыстық салт-дәстүрді берік ұстап жүргендерінің көбісі
сот үкімі бойынша СИЗО-дан әкелінгендер екенін практика көрсетіп отыр [27,
42-б.].
Сезіктіге психологиялық салмақ түседі. Оның әуел бастан өзгеретін
психологиялық күйлеріне мыналар жатады:
- алдағы болатын өмір жағдайына ағзаны алдын ала бейімдеу;
- бола қалуы мүмкін теріс жағдайдан үрейлену (қылмыс жасады деп
ресми айыптау);
- белгісіздіктен қорқу;
- тірлік жоспарларының бұзылуымен байланысты фрустрация [28, 90-
б.].
Бұл қиындықтар мен уайымдардың барлығы қылмыстық істің мән-жайына қарай
айып әлі тағыла қоймаған адамның мойнына түседі, себебі фактылар әлі
айқындалмаған, жинақталмаған және қажетті дәлелдемелер тексерілмеген [29,
73-б.].
Жоғарыда айтылғандарға сүйеніп және қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның құқығын, оның бостандығына, қадір-
қасиетіне қол сұғылмауына қатысты конституциялық құқығын (ҚР
Конституциясының 17-бабы), жеке өміріне қол сұғылмауын, ар-намысы мен
абыройлы атының қорғалуын қамтамасыз етудің керектігін ескеріп, заң
шығарушы сезіктінің қылмыстық істе ұстау, қылмыстық іс қозғау немесе адамға
айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану нәтижесінде пайда
болатындығына сәйкес адамның сезікті ретінде болуының қысқа мерзімді
уақытын белгіледі.
Заң қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын бұл тұлғаға қатысты
бұлтартпау шараларының ең көп мерзімін белгіледі. Қылмыс жасады деп күдік
тудырған адамды ұстау мерзімі 72 сағаттан аспайды, ал сезіктіге бұлтартпау
шарасын қолдану айрықша жағдайларда ғана болады және бұл ретте ҚІЖК-нің 142-
бабына сәйкес сезіктіге айып бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап
10 тәулік мерзімнен кешіктірілмей тағылуға тиіс.
Бұл көрсетілген мерзімдер адамның сезікті жағдайында болу мерзіміне
жата ма? Көптеген заңгерлер ұстау және бұлтартпау шараларын қолдану
мерзімдері адамның сезікті жағдайында болу мерзіміне жатады дейді [30, 45-
б.].
Бұл мерзімдер адамның сезікті жағдайында болу мерзімі емес, тек оған
қатысты ұстаудың және бұлтартпау шараларының күшінде болу мерзімі, ал
адамның ондай жағдайда болу мерзімін шектеу кейбір жағдайларда қылмыстық
сот ісін жүргізуге үлкен кедергі келтіреді, - дейді кейбіреулер [31, 45-
б.].
Қылмыстық істе сезіктінің пайда болуын заң шығарушы оған қатысты ұстау
және бұлтартпау шарасы сияқты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларын
қолданумен байланыстыратындықтан, бұл шаралар бұзылған немесе мерзімі өткен
жағдайда адам сезікті болудан қалады, себебі оның мұндай жағдайда болу
шарты орындалмайды.
Сонымен сезіктіге қатысты қылмыстық істі тергеу 10 тәулікпен шектеледі,
бұл сезіктіге қатысты бұлтартпау шарасын қолданудың жол берілген ең көп
мерзімі. Егер бұлтартпау шарасын қолданғанда адам ҚІЖК-нің 142-бабына
сәйкес ұсталса, онда да ұстау мерзімі 10 тәуліктік мерзімге кіреді. Осы
мерзімде тергеуші сезіктіге айып тағып, оны айыпталушы жағдайына көшіруі
керек, немесе оған қатысты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларын
бұзып, сезіктіні қылмыстық іске қатысудан босатады.
Бірақ ескеретін бір жағдай, тергеушінің қылмыстық іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шараларын бұзу туралы шешімі, яғни сезіктіні қылмыстық істен
босату туралы шешімі әр түрлі негіздерде қабылдануы мүмкін.
Біріншіден, жасалған қылмысқа адамның қатысы бар деп қылмыстық істі
тергеу барысында тергеуші бұл қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу
шараларының қажеті жоқ деген тұжырымға келуі мүмкін, себебі ол адам қылмыс
жасады деген күдік расталмайды. Ал сезікті бұл жағдайда бірден қылмыстық
қудалаудан босатылады.
Екіншіден, егер бұлтартпау шарасын қолдану мерзімі өтсе, ал тергеуші
сезіктіні айыпталушы деп танымаса, онда оны сезікті деп процеске тартуға
негіз сақталған күнде де ол сезікті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.