Нәрестелік кезеңдегі баланың психикасын дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының теориялық мәселелері
1.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия.физиологиялық дамуының психологиялық негіздері ... ...6
1.2. Бала психикасы дамуының мүмкіндіктері ... ..8
ІІ Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың тәжірибелік әдістемесі
2.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың әдістері ... ... ... ... ... 12
2.2. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын жетілдірудің жолдары ... ... ... ... .19
2.3. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының әдістемесі...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ..31
Негізгі бөлім
І Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының теориялық мәселелері
1.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия.физиологиялық дамуының психологиялық негіздері ... ...6
1.2. Бала психикасы дамуының мүмкіндіктері ... ..8
ІІ Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың тәжірибелік әдістемесі
2.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың әдістері ... ... ... ... ... 12
2.2. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын жетілдірудің жолдары ... ... ... ... .19
2.3. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының әдістемесі...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ..31
Жанұяға қосылған сәби – қай ата-ананың да ең үлкен қуанышы. Сол қуаныш әкелген сәбиге жеткілікті көңіл бөліп, оның тәрбиесімен айналысу – әке-шешенің негізгі міндеті. Ол үшін жас мөлшеріне қарай сәбидегі ерекшеліктерді білген жөн. Мәселен, туылғаннан үш жасқа дейінгі аралыққа тоқталайық.
Жаңа туған сәби алғашқы жылы өте жылдам өседі. Бұл кездің ең басты ерекшелігі – нәрестенің өздігінен өмір сүруге толықтай қауқарсыздығы. Бұл жаста сәби үшін тамақтану, тазалық, ұйқы қаншалықты маңызды болса, оны айналып-толғанып өбектеу де соншалықты маңызды.
Жүргізілген зерттеулер сәби кезінде ата-анасынан жылылық көрмей өскендердің есейгенде рухани жағынан кемшін тартатындығын дәлелдеген. Осы орайда француздың атақты оқымыстысы, ойшылы Блез Паскальдің өмірін тілге тиек ете кетсек. Әкесі оны өте қатал тәрбиеледі. Баласының болашағына үлкен үміт артқаны сонша, оған толықтай көңіл бөлу үшін мемлекеттік қызметін де тастады. Балаға жағрапия, тарих, пәлсапа, шет тілі мен математиканы да өзі үйреткен әкесі оның сана-сезімін жан-жақты дамытуға барын салды. Паскаль әке үмітін ақтады. Атақты математик, физик тіпті, ірі діни ойшыл дәрежесіне көтерілді. Алайда, оның: «өмірім іштей өксікпен өтті, ел секілді бала болып ойнаудың, қуанудың не екенін білген емеспін» деп күйзелгенін көпшілік біле бермейді. Өйткені, үш жасында шешесінен айырылды. Паскаль бар-жоғы 39-ақ (1623–1662) жыл өмір сүрді. Бала кезінде өз қатарластарымен ойнау оған мұң болды. Есесіне дікеңдеп етіп үнемі қасынан бір елі қалмайтын қатал әкесін ғана көрді. Бұл әрине, оның денсаулығы мен жүйкесіне да кері әсер еткені сөзсіз. Әке баланы ғалым етіп, тәрбиелеп шығаруы мүмкін. Алайда, баланы рухани әрі физикалық жағынан кемелденген жақсы азамат етіп өсіру тікелей шешеге байланысты. Баланың ерте жаста ана махаббатына қатты зәру болатын себептерінің бірі міне осы.
Жаңа туған сәби алғашқы жылы өте жылдам өседі. Бұл кездің ең басты ерекшелігі – нәрестенің өздігінен өмір сүруге толықтай қауқарсыздығы. Бұл жаста сәби үшін тамақтану, тазалық, ұйқы қаншалықты маңызды болса, оны айналып-толғанып өбектеу де соншалықты маңызды.
Жүргізілген зерттеулер сәби кезінде ата-анасынан жылылық көрмей өскендердің есейгенде рухани жағынан кемшін тартатындығын дәлелдеген. Осы орайда француздың атақты оқымыстысы, ойшылы Блез Паскальдің өмірін тілге тиек ете кетсек. Әкесі оны өте қатал тәрбиеледі. Баласының болашағына үлкен үміт артқаны сонша, оған толықтай көңіл бөлу үшін мемлекеттік қызметін де тастады. Балаға жағрапия, тарих, пәлсапа, шет тілі мен математиканы да өзі үйреткен әкесі оның сана-сезімін жан-жақты дамытуға барын салды. Паскаль әке үмітін ақтады. Атақты математик, физик тіпті, ірі діни ойшыл дәрежесіне көтерілді. Алайда, оның: «өмірім іштей өксікпен өтті, ел секілді бала болып ойнаудың, қуанудың не екенін білген емеспін» деп күйзелгенін көпшілік біле бермейді. Өйткені, үш жасында шешесінен айырылды. Паскаль бар-жоғы 39-ақ (1623–1662) жыл өмір сүрді. Бала кезінде өз қатарластарымен ойнау оған мұң болды. Есесіне дікеңдеп етіп үнемі қасынан бір елі қалмайтын қатал әкесін ғана көрді. Бұл әрине, оның денсаулығы мен жүйкесіне да кері әсер еткені сөзсіз. Әке баланы ғалым етіп, тәрбиелеп шығаруы мүмкін. Алайда, баланы рухани әрі физикалық жағынан кемелденген жақсы азамат етіп өсіру тікелей шешеге байланысты. Баланың ерте жаста ана махаббатына қатты зәру болатын себептерінің бірі міне осы.
1. http://www.balazan.kz
2. http://www.edu.gov.kz
3. С.Тайшығашова. Бала тәрбиесі.9\2009. 44-45 б
4. Журнал «Балабақша», №2-6, 2009 жыл.25-32
5. Қ.Жарықбаев. «Жалпы психология» Алматы «Дарын»-2008ж
6. А.В.Петровский. «Жас және педагогикалық психология» Алматы, «Мектеп» 1978ж.
7. Алдамұратов. Жан тану негіздері - Алматы, 2001.
8. Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы, Қазақ университеті, 1993 ж.
9. Сәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
10. Жалпы психология. Алматы: Білім, - 1996, - 224 б.
11. Жарықбаев Қ. Психология. Оқулық:-3 - ші басылым. - Алматы: Білім, 1993 ж.
12. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері: Оқулық. -Алматы, 2002 ж.
13. Нұрмұхамбетова Т.Р., Рысмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.
14. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.
Алматы, 1987.
2. http://www.edu.gov.kz
3. С.Тайшығашова. Бала тәрбиесі.9\2009. 44-45 б
4. Журнал «Балабақша», №2-6, 2009 жыл.25-32
5. Қ.Жарықбаев. «Жалпы психология» Алматы «Дарын»-2008ж
6. А.В.Петровский. «Жас және педагогикалық психология» Алматы, «Мектеп» 1978ж.
7. Алдамұратов. Жан тану негіздері - Алматы, 2001.
8. Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы, Қазақ университеті, 1993 ж.
9. Сәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
10. Жалпы психология. Алматы: Білім, - 1996, - 224 б.
11. Жарықбаев Қ. Психология. Оқулық:-3 - ші басылым. - Алматы: Білім, 1993 ж.
12. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері: Оқулық. -Алматы, 2002 ж.
13. Нұрмұхамбетова Т.Р., Рысмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.
14. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.
Алматы, 1987.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
І Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының теориялық мәселелері
1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия-физиологиялық
дамуының психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ..6
2. Бала психикасы дамуының мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың тәжірибелік
әдістемесі
2.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының әдістемесі...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Жанұяға қосылған сәби – қай ата-ананың да ең үлкен
қуанышы. Сол қуаныш әкелген сәбиге жеткілікті көңіл бөліп, оның тәрбиесімен
айналысу – әке-шешенің негізгі міндеті. Ол үшін жас мөлшеріне қарай
сәбидегі ерекшеліктерді білген жөн. Мәселен, туылғаннан үш жасқа дейінгі
аралыққа тоқталайық.
Жаңа туған сәби алғашқы жылы өте жылдам өседі. Бұл кездің ең басты
ерекшелігі – нәрестенің өздігінен өмір сүруге толықтай қауқарсыздығы. Бұл
жаста сәби үшін тамақтану, тазалық, ұйқы қаншалықты маңызды болса, оны
айналып-толғанып өбектеу де соншалықты маңызды.
Жүргізілген зерттеулер сәби кезінде ата-анасынан жылылық көрмей
өскендердің есейгенде рухани жағынан кемшін тартатындығын дәлелдеген. Осы
орайда француздың атақты оқымыстысы, ойшылы Блез Паскальдің өмірін тілге
тиек ете кетсек. Әкесі оны өте қатал тәрбиеледі. Баласының болашағына үлкен
үміт артқаны сонша, оған толықтай көңіл бөлу үшін мемлекеттік қызметін де
тастады. Балаға жағрапия, тарих, пәлсапа, шет тілі мен математиканы да өзі
үйреткен әкесі оның сана-сезімін жан-жақты дамытуға барын салды. Паскаль
әке үмітін ақтады. Атақты математик, физик тіпті, ірі діни ойшыл дәрежесіне
көтерілді. Алайда, оның: өмірім іштей өксікпен өтті, ел секілді бала болып
ойнаудың, қуанудың не екенін білген емеспін деп күйзелгенін көпшілік біле
бермейді. Өйткені, үш жасында шешесінен айырылды. Паскаль бар-жоғы 39-ақ
(1623–1662) жыл өмір сүрді. Бала кезінде өз қатарластарымен ойнау оған мұң
болды. Есесіне дікеңдеп етіп үнемі қасынан бір елі қалмайтын қатал әкесін
ғана көрді. Бұл әрине, оның денсаулығы мен жүйкесіне да кері әсер еткені
сөзсіз. Әке баланы ғалым етіп, тәрбиелеп шығаруы мүмкін. Алайда, баланы
рухани әрі физикалық жағынан кемелденген жақсы азамат етіп өсіру тікелей
шешеге байланысты. Баланың ерте жаста ана махаббатына қатты зәру болатын
себептерінің бірі міне осы.
Сәбилердің қимыл-қозғалыстары дамыған сайын олардың айналаны танып-
білуге деген қызығушылықтары да арта түседі. Осының нәтижесінде олардың
қоршаған ортамен араласу мүмкіндіктері көбейеді. Әсіресе, жүре бастаған 1
жас шамасында денесіне зияны тиетін нәрселерден қорғану мақсатында қимыл
жасауына, айналаны тануына мүмкіндік беру оның әлеуметтік сана-сезімін
жетілдіре түседі. Бұл кезеңде баланы не болса содан қақпайлап, заттарды
ұстап-көруіне, бойындағы өз қабілетін байқауына мүмкіндік бермеу – баланың
өз-өзіне деген сенімсіздік пен бар қабілетін шектеуіне әкеліп, содан өз
бетінше әрекет ете алмайтындай күйге түсіреді.
Бала екі жасқа аяқ басқанда қимыл-қозғалыстары анағұрлым көбейе түседі. Көп
нәрсені өздігінен жасап көруге құмартады. Бұл кезеңде сырттай бақылай
отырып, әрекетіне қолдау білдіру керек. Өз қолымен ұстап көру арқылы
үйренуі – баланың сана-сезімін өсіріп, әрі өз-өзіне деген сенімін
күшейтеді. Бұл жастағы балаға үйдегі заттарды, айналасындағы нәрселерді
тану аса қажет. Ойын ойнауда әлі де басқалардың қолдауына зәру кезі. Көбіне
қимылдайтын ойыншықтарды қалайды.[1]
Әлеуметтік тұрғыдан, әлі де толық жетіліп үлгірмегендіктен өз
қатарластарымен бірге ойнай алмайды. Сол себепті, ата-ананың баламен ойнауы
тек қана баланың ойын қажеттілігін өтегендік емес. Ол сондай-ақ, ата-ананың
баламен қарым-қатынасты дамыту, баланы анағұрлым жақыннан тани түсу, оның
сана-сезімінің қаншалықты даму үстінде екенін біліп отыру тұрғысынан керек.
Оған қоса, баланы ойын кезінде бақылау әрі онымен бірге ойнау – баланы тану
үшін ең оңай әрі ең тиімді тәсіл.
Бұл кезеңде баланың қалыпты өсу үстінде екендігін, үлкендерге жақындық
танытып әрі олармен тартыншақтамай дереу ойнап кетуінен көруге болады. Екі
жасар бала айтқанын орындамай қойсаңыз, бұртиып немесе т.б. қарсы реакция
көрсетуі мүмкін. Алайда, анасы баланың көңілін басқа жаққа бұра алуы тиіс.
Мысалы, ыдыстағы ыстық шайды ішем деп жармасқанда, басқа бір ыдысқа суық
шай немесе басқа сусын құйып ұсыну секілді т.с.с. Бұл баланың табандап
тұрып алуына қарсы жасалады. Бір нәрсені сұрап жылаған сайын баланы жазалай
беру немесе барлық айтқандарын істей беру кейінгі жылдарда да жалғасын
табатын оның қырсықтығы мен табандап тұрып алуды мінезге айналдыруына әкеп
соғуы мүмкін.
1. 2010 жылы Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен
қамтамасыз ету жөніндегі Балапан бағдарламасын (бұдан әрі – Балапан
бағдарламасы) іске асыруға қатысты.
Балапан бағдарламасын іске асыру мақсатында өңірлерде 35 балабақша
салынып, 1534 мектепке дейінгі шағын орталық құрылды, 137 жекеменшік
балабақша ашылды.
Сонымен қатар, бұрын жекешелендірілген мектепке дейінгі ұйымдарды
қайтару, тұрғын үйлердің 1-қабаттарында ашу, жалға берілген коммуналдық
меншіктегі жеке тұрған ғимараттарды босату, мектепке дейінгі ұйым ашуға
жарамды басқа да ғимараттар мен үй-жайларды беру есебінен 172 балабақша
ашылған.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 28 мамырдағы №488
қаулысына сәйкес 2010-2014 жылдары Балапан бағдарламасын қаржыландыру
үшін 216,3 млрд. теңге, оның ішінде республикалық бюджет есебінен 213 млрд.
теңге және жергілікті бюджет есебінен 3,2 млрд. теңге қарастырылған. Осы
ретте 2010 жылы 21,5 млрд. теңге бөлініп, игерілді.
Қабылданған шаралар негізінде 2011 жылдың басында 6446 мектепке
дейінгі ұйым, оның ішінде 2261 балабақша мен 4185 мектепке дейінгі шағын
орталық жұмыс істейді. Балабақшалар мен шағын орталықтардың қызметтері
446,4 мың балаға ұсынылады.
2. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы мектепке дейінгі
ұйымдарды дамытуға қатысты. 1991 жылы 8881 мектепке дейінгі ұйым жұмыс
істеді. Дұрыс ойластырылмаған оңтайландыру нәтижесінде балабақшалар желісі
2000 жылдың басына дейін 1 144 бірлікке қысқартылды.
Елдегі мектепке дейінгі тәрбиелеу жүйесі 2000 жылдан бастап Қазақстан
Республикасы Президентінің 2000 жылғы 30 қыркүйектегі №448 Жарлығымен
бекітілген 2000-2005 жылдарға арналған Білім мемлекеттік бағдарламасының
қабылдануына байланысты қайта жаңғыра бастады.
Бұл ретте мектепке дейінгі ұйымдардың даму белсенділігі Балапан
бағдарламасын жүзеге асыру есебінен қамтамасыз етіледі.
Осылайша, 2000 жылдан бастап елімізде 5 302 мектепке дейінгі ұйым,
оның ішінде 1117 балабақша (құрылыс пен қайта құру есебінен – 165
балабақша) және 4185 мектепке дейінгі шағын орталық ашылды. Осы ретте 3-6
жастағы балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен қамту 2011 жылдың басында 55%-
ды (2000 жылы – 13,5% және 2009 жылы - 36%) құрады. [2]
Зерттеудің нысаны: Нәрестелік кезеңдегі баланың психикасын дамыту.
Зерттеудің пәні: Нәрестелік кезеңдегі бала психикасының дамуы.
Зерттеу мақсаты: Нәрестелік кезеңдегі баланың психикасын дамыту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия-физиологиялық
дамуының психологиялық негіздерін зерттеу;
- Бала психикасы дамуының мүмкіндіктерін анықтау;
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың әдіс-
тәсілдерін қарастыру;
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын жетілдірудің
жолдары;
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының әдістемесін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының теориялық мәселелері
1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия-физиологиялық
дамуының психологиялық негіздері
Өмірдің ол үшін белгісіз жаңа шарттарына бейімделе бастайтын, бірінші
айы сәби дамуының жауапты кезеңі болып табылады.
Қалыпты жүктілік барысында туылған сәбидің туылғандағы салмағы 3000-3500г,
ал бойының ұзындығы шамамен 48-52 см құрайды.
Жаңа туылған кезеңде сәбидің барлық органдарының қызметі жетілмеген,
ағзаның негізгі қызметі қолайсыз жағдайларда әртүрлі органдар жұмысының
бұзылуына әкеліп соғатын, әлі орнықпаған тепе-теңдік жағдайда.
Жас сәбидің терісі өте нәзік, жұп-жұқа, лезде жарақаттанады. Сүйек
ұлпасында кальций тұзы аз мөлшерде, сүйек жүйесінің кейбір бөліктері
шеміршек ұлпасымен берілген.
Ми сауытының сүйегі икемді, туу кезінде сәби басының әйел жыныс
жолдары арқылы жеңіл өтуін қамтамасыз ететін және өмірдің бірінші жылында
ми сауыты мен мидың пара-пар дамуына ықпал ететін үлкен және кіші "еңбегі"
болады. Үлкен "еңбектің" мөлшер шамамен 3*3 см-ден 1,5-2 см дейін және
қалыпты жағдайда бір жасқа дейін жабылуға тиіс.
Жас сәбидің ас қорыту жүйесінің қызметі жетілмеген. Ішек қабырғалары жұқа,
микробтар және улы заттар өтуіне қолайлы тамақтандыру кезіндегі бұзылыстар
кезіндегі бұзылыстар негізінде көптеп түзілетін газдармен жеңіл созылады.
Бұл жиі жағдайда іш ауыруының себебі болады. Туғаннан кейін бірінші күндері
сәби ағзасынан алғашқы қоңырқай - жасыл, созылмалы, ас қорыту жолдары
бөлінділерінен, эпителиден және ішілген ұрық жаны суларынан құралатын
иіссіз масса - меконий бөлінеді. Содан кейін қоймалжын текті ауыспалы деп
аталатын қоңыр-жасыл нәжіс, ал тағы 1-2 күннен кейін сарғыш түсті қалыпты
дәрет пайда болады.[3]
Жас нәресте адамның бетін немесе затты 20 см аспайтын қашықтыққа
көреді, ол бір затқа ұзақ уақыт қарай алмайды, өйткені оның көру
органдарының қызметі әрі даму үстінде. Сәби жарық пен қараңғылықты айыра
біледі: жап-жарықта ол көзін жұмады, ал көмескі жарықта ашады. Түстерді ол
кейінірек айыра бастайды, алайда туғаннан бастап оның назарын ашық, қызыл,
жылтыр түстер аударады. Иіс сезу, есту, терімен қабылдаушылық сезімдері
едәуір тез дамиды. Мысалы, сәби туғаннан кейін 3 күн өткен соң өз анасын
иісі арқылы таниды.
Жас нәресте жақсы естиді, туудан бұрын ол дыбыстарды айыра алады. Сәби
жанасуларға өте сезімтал: кейбіреулері оның жанын жайландырады, басқалары,
керісінше, қоздырады. Сөйтіп, нәрестенің қабылдауында бәрі соншалықты
шатасады, жанасуларды бір-бірінен бөлу өте қиынға соғады.
Нәресте бір қатар шартты рефлекстермен туады. Егер туғаннан кейін сәбиге
емшек емізсе, ол белсенді түрде еме бастайды. Сондай-ақ нәрестенің басқа да
рефлекстері бар, мысалы, жұту, көз жұму, қорғану, адымдау, еңбектеу, сүйену
және т.б.
Өмірдің жаңа шарттарына бейімделу нәтижесінде, жас сәбидің ағзасында
көптеген өзгерістер болады. Олра ауруға ұқсас жағдайламен қабаттасады,
алайда, уақытша қылық танытады және емдеуді керек етпейді. Мысалы, бірінші
күндері дене салмағының физиологиялық жоғалту деп аталатын, 5-7% азаюы
белгіленеді. Дене салмағының азаюы негізінде тері және өкпе арқылы тыныс
алғанда суды жоғалту себебінен, кіндік қалдығының құрғауының, меконидің,
зәрдің бөлінуінен болады. Сәбиді дұрыс тамақтандыру барысында 8-10-шы күнге
қарай оның дене салмағы қалыпқа түседі.
Физиологиялық сарғышытық – сәбилердің көбінде өмірінің 3-4-ші күндері
пайда болатын терінің, шырыншы қабаттарының сары түске боялуы. Бұл кезде
қанда билирубиннің көптігі, ал нәжіс пен зәр түсі дағдылы қалыпта екені
байқалады, сәбилердің физиологилық сарғыштығы ешқандай емдеуді талап
етпейді және жеті күн ішінде өз өзінен кетеді.
Кей кезде нәрестенің жиі жағдайда жая, құйымшақ, бөксе тұстарының
терімһсінде орналасқан көкшілсұр пигменттік дақтарбайқалады. Дақтар нәресте
өмірінің бірінші жылы ішнде жоғалады.
Сәбидің желкесінде, маңдайында, жоғарғы қабақтарында эмбрион
қантамырларының қалдықтарымен берілген терікапиллярладың кеңейюі байқалуы
мүмкін. Жасы есейе келе бұл кетеді, кейде сәби айқайлағанда және
мазасызданғанда ғана білінуі мүмкін.
Сәби кезеңінде жыныстық криздер деп аталатын көрінстер жиі байқалады, бұл
сүт бездерінің ұлғаюымен, қаздардаң жыныс органдарының бөлінетін шырышты
және қанды бөлінділермен және ұлдардың жыныс органдарының өсуімен білінеді.
Сүт бездерінің ұлғаюы сәби өмірінің алғашқы күндері байқалады және 8-10-шы
күндерде ең көп мөлшерге жетеді. Қыздардың жыныс органдарынан бөлінетін
бөлінділер және ұлдардың жыныс органдарының ісігі 3-7-ші күндері пайда
болады және бірнеше кен сақталады. Жыныстық криздерге “айыпты” сәби
ағзасына түскен ананың гормондары.
Сүт бездерінің ұлғаюында дәрігер кеңесімен құрғақ жылуды
пайдаланады(дәкелі – мақта таңғыш). Қыздардың қынабынан бөлінділер
бөлінгенде, жылы сумен ашық –қызыл калий-марганец қышқылы ерітіндісін қосып
жыныс органдарын жуады.[4]
Сәбиге екі ай толғанда дененің салмағы шамамен 800г, бойы 3 см өседі.
Сәби бұл кезеңде ішінде жатып, басын көтере, аз уақыт ұстап және оны әр
жаққа бұра алады. Ағзаның қызметі көбірек жетіледі, сәби көбінесе ояу
болады, қосымша машықтар үйренеді. Нәресте үстінде ілулі тұрған
ойыншықтарды қарастыра бастайды. Егер онымен еркелете сөйлессе, ол қуаныш
күлкімен жауап береді және қолдары, аяқтарымен күшті қозғайды.
Үшінші ай – сәби дамуындағы өзгерістердің біліну уақыты. Бұл жағдай әсіресе
нәрестемен тілдескенде, оны қолға ұстағанда білінеді. Анасының таң қалуына
және қуанышына қарай, нәресте оған саналы түрде қарайды. Нәрестенің жауабы
жымиыспен, қолдарын белсенді түрде қозғаумен, әлі белгісіз дыбыстармен
білінеді. Ояу кезінде ол ойыншықтарға қарайды, қозғалған затты көзқарасымен
бақылайды, оған қолын тигізуге талпынады. Сәби жақсы және ұзақ уақыт бойы
басын ұстайды, басын қатты дыбыс шыққан, ашық түсті ойыншық жағына қарай
бұрады.
Үшінші айдағы дене салмағының артуы орташа 800г, бойының өсуі 3 см құрайды.
Төрт ай толғанда нәресте арқасында жатқан жағдайда басын көтере алады.
Ішінде жатып, ол шынтағы мен білегіне сүйеніп көтеріледі. Бұлшықеттер
қозғалыстары анығырақ жетілген: сәби денесінің жағдайын өзгертуге,
арқасынан қырына бұрылуға талпынады.
Нәресте көбірек ойыншықтармен айналысады, ол тек қарап қана қоймай,
сонымен қатар қызығушылықпен оларды қозгайды және ұстайды. Ойыншықтарын
баланың қолдарын созғандағы қашықтықтықта іліп қою керек.
Бұл жаста сәби заттардың түстерін және түрлерін айыра бастайды.
Сондықтан, сәбидің қолына ұстауға және ойнауға қолайлы ашық түсті, дыбысты,
көлемі кішігірім оыншықтарды беру абзал.
Төртінші айда сәби денесінің салмағы 750г орташа, бойы 2,5 см өседі.
Бесінші айда сәбидің қозғалыс машықтарының жетілуі жалғасады. Ол тек басын
ғана емес, сонымен қатар алақандарына сүйеніп, денесін де көтере алады,
арқасынан ішіне еркін бұрылады, егер оған азырақ көмектессе, отырады.
Денесін шамалы демесе, түзу және нық тұра алды, аяқтарын басады.
2. Бала психикасы дамуының мүмкіндіктері
Психикалық дамуы жедел жағдайда өтеді. Сәбидің ересектермен қарым-
қатынады. Әрбір ай сайын өзгереді, едәуір саналы бола бастайды. Егер 3-4
айлық сәби кез келген адамның мейірімді тілдесуіне жымия жауап берсе, ал 5-
6 айында ол алдымен сөйлескен адамды анықтап қарап алады, содан кейін ғана
жауап береді. Бұл жаста сәби өз анасын, әкесін басқа да жақын адамдарды
жақсы таниды, дауыстарына анық жауап береді. Ұзақ уақыт әуезді гулейді,
сазды әуенді рахаттана тындайды.[5]
Бесінші айдағы дене салмағының артуы 700г, бойының өсуі 2,5 см
құрайды. Бесінші ай – тәндік дамудың алғашқы шебі, бұл кезеңде дені сау
сәбидің дене салмағы туғандағымен салыстырғанда екі есе артық.
Алтыншы айда нәресте қозғалыстарының үйлесімділігі анығырақ бола бастайды,
ол ойыншықтарды еркін алады және ұзақ уақыт олармен ойнайды, манежде жылжи
алады, тіпті өзін кейде қызықтырағн затқа еңбектеп барады. Алты айлық сәби
тек арқасынан ішіне ғана емес, сондай-ақ ішінен арқасына аударыла алады,
буындарға ұқсас дыбыстар шығарады, анасының қалында тұрақты отырады.
Әйтседе сәби өз бетімен әлі отыра алмайды. Жастықтармен қаршап, она
отырғызуға болмайды, өйткені бұл омыртқаның қисаюына әкеліп соғады.
Сондықтан, сәби өзі отырмайынша, оны отырғызу керегі жоқ.
Баланың алты айға толғанынң маңызды ерекшелігі сүт тістерінің
шығуы. Алдымен төменгі орталық күрек тістер шығады, содан соң жоғарғы
орталық, әрі қарай төменгі бүйірдегі және жоғарғы бүйірдегі күрек тістер.
Бір жасқа толу қарсаңында баланың 8 тісі болады. Алты айлық нәресте
қасықтан жақсы тамақ ішеді, тамақ көргенде аузын ашады. Алты ай ішінде
нәресте 2,5 см өседі, дене салмағы 650г артады.
Жетінші айда нәрестенің қозғалу үйлесімділігінің дмуы жалғасады.
Сылдырмақ ойыншықты сермеу оны қанағаттандырмайды, нәресте оны жан-жақтағы
заттарға ұрғылауға талпынады. Егер ол бұрын ойыншықтарды түсіріпалатын
болса, енді ол ойыншықты жиірек лақтырады. Әр күн откен сайын нәресте
ептірек бола бастайды. Ол енді жақсы еңбектейді, екі қолынан демесе тік
түрады.
Бұл кезеңде нәресте белгілі бір буындарды қайталап, ұзақ уаұыт бойына
былдырлайд, ересектердің өтініші бойынша таныс заттарды табады. Ол кеседен
жақсы ішеді, бірақ оны өз бетімен қолында ұстай алмайды.
Жеті айда нәресте шамамен 2 см өседі және салмағына 600г қосады.
Сегізінші айда нәресте ересектермен рахаттана тілдеседі, өз отбасының
мүшелерін таныс емес адамдардан айыра алады, үлкендердің өтініші бойынша
әртүрлі әрекет-қимылдар орындайды: отыру, жату, қолын беру, қоштасарда
қолын бұлғау және т.б. көптеген дыбыстар ішінен ол қағаз жырту дыбысын
жақсы көреді және бұл жұмыспен рахаттана айналысады.
Бұл жастағы сәби сенімді түрде, өз бетімен отырады, жатады, манеждің
қабырғасынан ұстап тұруға талпынады және ұзақ уақыт бойы еңбектейді. Сегіз
айда нәресте 18-20 см қосады, ал салмағы 9 кг таяу
Тоғызыншы айда бірдеңеге сүйеніп жақсы тұрады, екі қолынан, ал кейде бір
қолынан адам ұстаса адымдайды. Тегіс жермен еркін еңбектеп, бір затқа
мысалы жастыққа немесе кітапқа шыға алады. Кез келген жағдайда ол тұрып,
отыра алыд. Оның ептілігі артады, қолдарын еркін қозғауға, денесін бұруға
мүмкіндік беретін, отырып ойнауды жақсы көреді.
Бұл жастағы нәресте заттардың түсін, түрін ғана айырып қана қоймай,
олардың көлемін де айырады. Ол өз атын шақырған адамға бұрылады, дауыс
ырғағын сондай-ақ кейбір сөздердің мағынасын сезе бастайды. Нәресте кис-
кис мысық, ав-ав ит, би-би машина сияқты белгі сөздерді түсінеді,
игереді, ал кезде айтады.[6]
Оның дене салмағы 500г артады, ал бойы 2 см өседі.
Оныншы айда нәрестенің салмағы орта есеппен 450г өседі, ал бойы шамамен 1,5
см. Бұл кезеңде дененің салмағы мен бойының өсуі бәсеңдейді, сонымен қатар,
сәбидің дене машықтары мен психикасының жедел дамуы белгілінеді. Ойнаған
кезде сәби тізелеріне тұруға, бір қолымен ұстап еңкеюге, қолынан ұстаса
жіберуге қабілеті бар. Ол қарапайым сөйлескенді түсінеді, басқа балаларға
үйір, ересектердің тиісуін ықыласпен қабылдайды.
Сәби тіршілігінің он бірінші айы – бұл дене дамуының екінші шебі. Бұл
уақытта нәресте денесінің салмағы туғандағымен салыстырғанда шамамен 3
есеге артық.
Бұл кезеңде сәби өз бетімен ұзақ уақыт тұрады және бірдеңеге сүйеніп
жүруге талпынады. Сәби диваннан ішімен, көлбеу жазықтықпен түсуге
талпынады.
Он бірінші айда қолдарының саусақтары қимылдарының үйлесімділігі
анығырақ білінеді. Сәби күрделі әрекеттер жасайды: пирамидкалардан
шеңберлерді алады және қайтадан кіргізеді, қорапшаларды ашуды және жабуды,
оларға зат салуды, бар затты шағаруды, қағазды жұмырлауды және жыртуды
ұнатады. Он бір айлық нәресте жақын адамдардың аттарын жақсы біледі,
бірінші екі буынды сөздерді “ма-маң”, ”па-паң” айтады.
Он екінші ай сәби тірлігінің бірінші, ең қиын және жауапты жылын аяқтайды.
Күнтізбелік жыл шартты шекара. Бұған дене салмағы мен бойының, тәндік және
психикалық даму көрсеткіштерінің деректері ұштасады. Сәби дамуында он
екінші ай өзгерісті болмайды, ағзада қалыптасқан біліктер мен машықтардың
әрі қарай шыңдалуы өтеді.
Дене салмағының қосылуы және өсу динамикасы азаяды. Он екінші айда
нәресте 1 см, денесінің салмағы 350г өседі.
Бала психологиясының мәселелері, сәби өміріндегі алғашқы дағдарыс.
Сәби өмірінің алғашқы жылындағы дағдарыс тәжірибе күзінде мазмұны жағынан
өте қарапайым деп саналған.
Бұл кезең түрлі жастағы дағдарыстан бұрын зерттелген. Бірақ оның пайда
болу себебі мен мәніне жете зейін аударылмаған. Осы орада сәбидің қаз-қаз
басып жүруі туралы жоғары даму заңдлықтарының жеке кезеңдеріндегі сапалы
өзгерістер жайын да сөз қозғап отырмыз. Сәби бірден тәй-тәй басып жүріп
кете алмайды, дегенмен, бірен-сараң болса да ондай балалар бар. Бірден жүрш
кететін сәбиді мұқият зертгеу нәтижелері оның бойында әлі де анықтала
қоймаған жасырын ерекшеліктері болатындығын көрсетеді. Алайда құпия сыр
сәби жүре бастағаннан жоғалатынын байқаймыз. Сәби тым жас кезінде-ақ жүре
алады, бірақ ол әлі нәзік қозғалып, кеңісікте өз бойын билей алмайды.
Сәбидың бойындары мұндай қасиет оның алғашқы дағдарысының мәнін анық
байқатады.
Дағдарыстың екінші көрінісі бала тілінін шығуына байланысты. Сәбидің
тілі шығып, бірден сөйлеп кету процесі ұзақ мерзімге созылады, дегенмен
бірден сөйлеп кеткен сәбилер болғаны кейбір деректерден мәлім. Сәбидің үш
айға дейін тілі шықпайды, бұл сол тілі шығудың жасырын кезеңі деп аталады,
Ал үшінші жайт – бала бойындағы аффект пен ерік ерекшеліктерінін көрінісі.
Э.Кречмер мұны гипобликалық қимыл-қозғалыс деп атады. Мұның мәні дағдарысқа
байланысты сәбидің’ алғашқы қарсыласуы, от басындағы тәрбиенің өктемдігіне
сәбидің қарсылық көрсетуі, Кречмердің бұл көріністерді гапобликлық деп
атауының себебі ондай қимыл-қозғалыстар ерікті әрекеттер мен аффектінің
бірігіп кету салдарынан оларды бірінен-бірін ажырату қиын.
Дағдарыс жасында сәбидің мұңдай қимыл-әрекеттер жасауына дұрыс тәрбие
бермейтін семьяларда пайда болып, олар шиеленісе түседі. Ал оның соңы
тәрбиесі қиын балаға әкеп соқтырады. Әдетте сәбиге бір нәрсені бермей қойса
немесе оның тілегін түсінбесе, ол ашу-ызаға құрт ерік беріп, еденге жат
қалып аунап үздіксіз жылайды. Егер жүретін болса, қозғалуда бас тартып,
еденді аяғымен тепікілейді. Осы кезде ол ешқандай есінен танарлық, езуінен
сілекей ағып, серейіп қаларлықтай белгілері байқалмайды. Бұл тек баланың
бойындағы мен-мендік мінез көрінісі, кежірлік белгісі. Тілегінің орындалмай
қалғанын көрсеткен қарсылығы мен наразылығы. Мұндай көрініс сөбидің
нәрестелік шарындағы аяқ-қолын тарбаңдату бейнелерін ғана елестетеді.
Міне, сәбилік кезеңнің алғашқы дағдарысындағы үш түрлі негізгі сәттері
осындай қылықтарынан айқын байқалады.
Енді біз сәбидің тілінің шығуына байланысты дағдарыс түрін қарастырып
көрейік. Менің тілдің шығу сәтіне орай бидің дағдарыска ұшырау себебін
таңдап алуым – бұл мәселе ең, алдымен баланың ұғым-түсінігіне және оның
әлеуметтік ортамен қарым-қатынасына байланысты болуы. Сәбидің тілінің шығуы
жайында біріне-бір қарама-қарсы және бірін-бірі жоққа шығаратын екі түрлі
көзқарас және үш түрлі теория бар. Оның біріншісі – құрамдык (ассоциация)
негізге тіректелген тілдің бірте-бірте шыруы. Кейбір жағдайда бұл теорияны
семіп қатып қалған деуге болады. Өйткені онымен күресу – аруақпен күресумен
бірдей. Бұл теорияның тарихи мәні ғана бар. Өйткені ескіні білмей жаңаны
жасай алмайсың. Осы теорияға сүйенген зөрттеушілердің бірсыпырасы осы күнге
дейін бала тілінің дамуы туралы ілімді тежеп отыр, ал ондай қателіктерді
жоймай бұл мәселені дұрыс шешу мүмкін емес.
ІІ Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың тәжірибелік
әдістемесі
2.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың әдістері
Құрамдық теорияның түсінігі бойынша сөз бен оның мағынасы арасындағы
байланыс – екі мүше арасындағы байланыс. Сәби бір затты, мәселен, сағатты
көреді. С-а-ғ-а-т деген дыбыс жиынтығын естиді, осы екеуінің арасында
балада үлгілі байланыс пайда болады, бұл байланыс баланың сағат деген
сөзді естіген соң, онда дыбыс пен зат арасындағы байланыс пайда болады.
Г.Эббингауздың бір шәкірті сөздің мәнін адам пальтоны көргенде оның иесін
еске түсіргені сияқты, байланыстың пайда болуы деп бейнелеп түсіндіреді.
Біз қалпақты көргенде оның кімдікі екенін білеміз және қалпақ иесін еске
түсінреміз.
Біріншіден, сөз мағынасы мен сөз арасындағы қатынас кейбір жағдайда
қарапайым және оңай ғана болып көрінеді. Екіншіден, баланың тілін одан әрі
дамытып отыру үшін нәрселер арасындағы құрамдық тәуелділіктің болатындығын
аңғартып, оларды одан әрі қарай нақтылай түсіп өрістету қажет. Бұл
тәуелділік бірнеше байланыста болуы мүмкін. Ал дамудың келесі сатысында
әлдебір жаңа нәрсенің пайда болу процесін түсіндіретін болсақ, онда 4
құрамдық байланыс сөздің өзіндік қатынасын аша түседі. Осы көзқарас бойынша
бала тілінің дамуы оның сөздік қорының дамуына ықпал етіп, оның құрамдық
байланысын да байытып, оны нақтылай түсуіне жетелеп отырады.
Бұл ретте Эббингауздың жоғарыда айтылған шәкіртінің пікірін растап,
бала сөзінің мағынасы біржола нақты қалыптасатынын көрсетеді. Бұл жайт сөз
мағынасы бала үшін ұзақ мерзім бойы өзгеріссіз қалып қояды да ол дамымайды.
Соның салдарынан баланың сөзі өзгеріссіз қалуы мүмкін. Осы орайда бала
тілінің шығуы туралы мәселе де өз шешімін тапқандай. Өйткені, бір жағынан
алғанда сөздерді атау олардың дыбысталуы арасында байланыс үнемі сақталады
саналады.
Құрылымдық көзқарас тозығы жеткен ескі теория және сынаудың өзі де
әурешілік сияқты. Дегенмен, сөздің мағынасы біржола пайда болып, ол тұрақты
келеді деген түсінік сәби тілің дамуындағы бірден-бір байлық деген ұғымның
сақталып қалуына негіз болды. Менің ойынша, бала тіліне қатысты дұрыс
теорияны осы пікірден бастау керек сияқты. Құрылым теория—-қолдаған
зертгеушілер сөз мағынасын дамыту жағына жете мән бермеді. Олар құрылым
теориясына сенгенімен, бірақ оны психологаялық жағынан сөздік белгінін
пиада болу механизміз дұрыс түсіндіре алмады. Бұдан соң осы мәселеге
қатысты теорияның тарихи дамуына сәйкес В.Штерн бастаған екінші тобы пайда
болды.[7]
Штерн теориясына сәйкес алғашқы сөз бала дамуындағы негізгі қадам. Ол
дыбыс пен заттың арасындағы құрылымды байланыс негізгі түйін емес дейді.
Өйткені мұндай құрылымды байланыс жануарларда да бар (мысалы, өзіңіз атаған
затқа итке көз сальш оған қарауды үйретуге болады) дейді. Сәбидің, – дей;
Штерн, – біріншіден өз өзмірінде ғаламат жаңалық ашатыны оның қандай да
заттың болмасын өз атауы бар екенін, немес (осы заңның екінші ұғымы)
сәбидің белгі мен маңызы арасындағы байланысты ашатыны, яғни, тілдің
символдық қызметін білуі кез келген затты белгі, символ арқылы көрсетуге
болады.
Бұл көзқарас із жүзіндегі зерттеуде өте жемісті болып, ол кұрылымдык
теория аша алмаған фактілерді ашты. Ол тілді дамытуда құрылымдык байланыс
бірте-бірте қалыптасады бірақ жаңалық ашқаннан кейін бала сөздігінің
секірмелі болып өсуі пайда болады дейді. Штерн атап көрсеткен екінші бір
жайт сәбидің сөздік қорын қарқынды даму кезеңіне аяқ басу хайуанаттардың
адам сөзін түсінуді үйреніп, онан аталмаған зат атын сұрап біліуі мүмкін
емес. Ал балаға, – дейді Штерн, – қанша сөз берілсе, сонша сөзді біліп алу
тән, яғни ол әрбір затты атауы болуға тиіс екендігін жақсы түсінеді. Штерн
баланың ашқан жаңалығы сәбидің алғашқы жалпы түсінігі деп аталу тиіс дейді.
Адамзатқа тән үшінші нышаннын мәні – сәбиде ат туралы бастапқы
сұрактар пайда болады, яғни сөздік қорын өсіру үшін сәби кез келген затты
Бұл не? деп сұрай береді. Осы аталған нышандардың үш түрі де балалық
шактың ер кезеңіне тән. Сонымен ІІІтерн айтқан жаңалық пікір мен оның
теориясының мәні кандай?
Біріншіден, жоғарыда аталған үш түрлі нышанның бе де сәби тілінің даму
негізін құрайды және баланың дамуындағы сөйлеуінің шығу мәнін ашып
көрсетеді. Оның алғашқы сөйлем құрауының мәнін ашып көрсетіп, белгі мен
мағына арасында-байланыстың құрылымдық сипатын бекерлейді. Үшіншіден тілдің
дамуындағы болып отырған өзгерістер өте шапшаң болып отыратындығын
көрсетеді. Алайда онын теориясында аталған жайтты қате түсіндіруі оның
өзіне қарсы шығады. Бұл түсінігімді Штерннің өзіне айтқаным бар. Ол тіпті
осы теория негізденгеннен бергі уакытта, яғни Бала тілі деген кітабы
жазьшғаннан бері өзінің кейбір ойларының мазалап жүргендігін айтты және
ондай келіспеушілік жайлы өзге сыншылдар да айтқанын еске алды. Штерн өз
теориясын анықтаумен айналысуда, бірақ ол мен келіспеген бағьпта емес,
басқа бағытта өзгертпекші, ол туралы кейінірек сөз етермін. Бұл тергеу ізін
Штерннің соңғы жұмыстарыңан кездестіреміз.
Штерн теориясына қарсы пікір айту үшін, менің ойымша мағынасы терең
фактілерді келтіре отырып, оларды дұрыс шешудің жөн- жосығын анықтап алу
керек сияқты.
Біріншіден, 1 жастағы немесе туғанына 1 жыл 3 ай толған сәби
соншалықты ақыл-ойының дамуы және белгі мен мағына байланысы туралы осындай
жаңалықты ащуы, оның кез келген заттың атауы бар деген ғаламат қорытынды
жасауға қабілетті теоретик болуы жөніндегі алғашқы жалпы түсінік жасауы
ақылға сыйымсыз. Штерннің дәлелі – тілдің мәні деген сөз. Ересектер үшін
тілдің мағынасы кез келген заттың өз аты бар екендігінде. Бір жарым жастағы
сәби тіл мағынасын ашады деу қиын. Бұл тіпті сіріңке қорабын аша алмайтьш
сәбидің интеллектуалдық ақыл-ойының даму жәрежесімен қиыспайды, ол сәбидің
біріктіру ойлау қабілетіне қайшы келеді. Штерн мұндай келіспеуішлік
пікірлерді дұрыс мойындайды.
Екішіден, тәжірибелік зерттеу нәтижелеріне қарағанда бір жарым жастағы
сәби тілінін мағыналық табиғатын ашпақ түгіл, мектеп оқушысының өзі сөздің
не екенін толық түсіне алмайды, зат пен сөз арасындағы байланыс дегеннін не
екені миына кіріп шықпайды, ал әсіресе мәдени даму жағынан артта қалған
көптеген ересек адамдар демі біткенше мұны түсінбей кетеді.
Ж.Пиаженің, А.Валлонның және басқалардың зерттеулері көрсеткеңдей, балада
кейде мектеп жасында да тілдің шарттылығын түсіне алмау, заттың атын оның
тұрақты қасиеті (атрибугі) ретінде түсіне аларлық бағыты болады. Мысалы,
егер сіз 3 жастағы баладан сиыр неге сиыр деп аталады деп сұрасаңыз ол
сізге: Өйткені оның мүйізі бар немесе Өйткені ол сүт береді деп жауап
қайтарады, яғни бала атау себебі туралы сұрауға бұл жай ғана ат, адамдар
осындай шартты белгіні ойлап тапқан деп ешқашан айтпайды. Ол әрқашан атауды
сол зат қасиетінен іздейді: қант тәтті, сондықтан қант деп аталады, немесе
ол аппақ болған соң қант деп аталады; сиыр сүт бергендіктен сиыр деп
аталады, бұзау әлі кішкентай болғандықтан және сүт бермейтіндіктен бұзау
деп аталады дейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар арасында, сұрақ-жауап жүргізіледі.
Бірқатар заттар талдап алынып, бұл заттар неге бұлай аталады (дыбыс белгісі
бойынша, шартты түрде және т.б.) деп сұрақ қойылды.
Заттардың осылайша аталуын олардың қасиеттеріне сай келеді деп
санайды. Сәбилік кезеңде бала үнемі заттардың қасиеттеріне сүйенеді. Мұның
өзі Валлоннын сәби кейін де бұл шарттылықты түсінбейді, ал сөз жөнінде
заттың ажырамас қасиетін сол заттың қасиеттерінің бірі ретіндегі түсінігін
ойында сақтап қалады деген тұңғыш рет тың пікір айтты.
Гумбольдтік тіл туралы күлдіргі әңгімелерінде орыс солдатынын судың
түрлі тілде әрқилы аталатыны жөнінде терең ойға шомып, судың атауы тек
біздің тілде ғана дұрыс аталады, ал басқалардың бәрі суды дұрыс атамайды
деп қасарысады. Гумбольдтің бұл әнгімесіңде түйінді мәселе етіп қойып
отыруының мәні заттың аты сол нәрсенін өзімен тығыз байланысты екендігін
білдіреді.[8]
Осы бағытта жүргізілген тәжірибе жұмыстары сәбилік кезендегі баланың
сөздің сырын ұрынуда мұндай жаңалық аша алмайтын-дығын растайды. Штерн
теориясының олқылығы жөнінде мынадай жайтты атап өткен жөн: сәби заттың
атын ешуақытга сұрамайды, бірақ оның не үшін қолданылатыны немесе оның
мағынасы туралы сұрайды.
Штерн теориясындағы басты кемшілік, меніңше, ондағы ойлау жүйесіндегі
дәйектеу негізінде жіберілген қате. Бұл жайтты әсірелеп айтсақ, арба аттын
алдына жегіледі; Істің мәні мынадай: сәбидің тіл туралы жалпы түсінігі
қалай пайда болады деудің орнына ол әуел бастан сәбидің өзі шығарған деген
түсінікке жол берілді. Мұның өзі тіл адамдардың өзара келісімінен пайда
болады деген пікірге тіреледі. Бұл пікірді дөрекі түрде баяндасақ, адамдар
мынаны былай атайық, ананы олай атайық деп келіскен сияқты. Бұл теорияның
кемшілігі неде? ол тілдін мәні тілге дейін болған, тіл туралы және ол
беретін пайда болғанға дейін бар деп топшылайды.
Штерн де дәл осыны айтады. Сәбидің белгі мен мағына арасындағы
байланысты түсінуі қалай пайда болатынан, өмірдің әр түрлі сатысында бұл
түсінік алуан турлі болатынын түсіндіру орнына ол былай деп қателік
жіберді. Ең алдымен жаналық жасалады, яғни тілі шықпаған сәби тіл деген
түсінікті игері үлгереді. Бұл теория бойынша тіл ол туралы түсініктен
шығады ал бұл ретте іс жүзіндегі даму барысы былай өтеді: сөйлеу процесінде
сәбидің тіл туралы белгілі түсінігі қалыптасады. Штерн көзқарасындағы тағы
бір жайт бала тілінін, оның ұғымдық жағының дамуы туралы мәселені мүлде
жоққа шығарады, ягни мен бір жарым жасымда өз өмірімдегі ғаламат жаңалықты
ашсам, одан кейін өзіме кажет қорытындылар жасағаннан басқа маған ещтеңе де
қалмайды.
Бюлер күлдіргі мақаласында: Штерн сәбиді және оның тілінің дамуын
бағалы қағаз капиталы ретінде санап, содан кейін оның қиығьш кесіп алатын
есім ретінде бейнелейді, деп жазды. Осы пікіріне орай Штерннің іс жүзіндегі
зерттеулерінін барлық деректері шындыққа жанаспайтьш өзара қарама-қарсы
жағдайға түседі. Ол баланың даму ерекшеліктеріне арналған монографиялық
еңбегінде бала 5 жасында-ақ тілі дамып аяқталады, ал одан әрі онда тек
аздаған өзгерістер гана болады дейді. Шындығында, қазіргі зерттеулер
көрсетіп отырған мәліметтерге қарағанда баланың бірқатар ұғымдарды мектеп
жасына дейінгі кезенде меңгеретіні мәлім. Менің ойымша Штерн концепциясының
негізгі келеңсіздігі бастапқы дамудың ең маңыздысын ысырып тастауға
тырысушылық болып табылады. Штерннік басты идеясының мәні дәл мынада:
сабақтан жапырақ өсіп шыққан сияқты бәрі дами береді. Бұл жолы да Штерн
өзінін бастапқы теориясына қайта оралатын ниетін байқатты. Штерянің
көзқарасын жақтау барыты К.Бюлер, А.Тезелл сияқты авторларда да кездеседі.
Олар балалардың бүкіл даму мәні алғашқы жылғы өмірін айналып жүреді дейді.
Осының бәрі бізді Штерн көзқарасын қабылдамауға мәжбүр етеді. Оның
көзқарасы қазіргі кезде психологияда қолданылмайды деуге де болады. Бізде
сол көзқарастардан өзгеше бірқатар жаңа пікірлер бар. Енді соларға қысқаша
тоқталып өтейін.
Бюлер көзқарасы Штерннің қас пен көздің арасында аштым деп жүрген
жаңалығы микроскопиялық қозғалыс, ол күннен күнге ұлғайып, бірнеше айға
созылады, яғни бұл жаңалықты молекулдық құрылым деп көрсетуді көздейді.
Бюлер теориясы Вена мектептеріндегі мылқау балаларға жүргізілген байқау
нәтижелеріне негізделеді.
А.Валлон көзқарасы. Сәбилік кезенде бала шын мәніңде жаңалық ашады.
Бұл кездейсоқ нәрсе ме, жоқ па – ол басқа мәселе. Бала ұрығындағы мұңдай
керемет қасиетті Валлон да теріске шығармайды. Оның айтуынша сәбидің
жаңалық ашуы кездейсоқ емес, ол кез келген заттын аты болады деген ережені
ашуға қабілеті жетпейді, бірақ ол тек заттпен шұғылдану тәсілін ойнау
әрекетіңде ғана ашады. Егер сәби кейбір заттың қақпағын ашуға болатынын
білсе, мысалы, сіз оған қорап қақпағын ашып көрсетсеңіз, ол барлық заттың,
тіпті қақпағы жоқ заттың да қақпағын ашуға тырысады. Валлонның ойынша
тілдің даму. Тарихының бүкіл негізгі сәбидің затты атай алу мүмкіндігі
болатынын аңғаруы. Бұл затпен шүғылданудың жаңаша қызметі. Сөйтіп сәби бір
затқа қатысты жаңалық ашқан соң бұл қызметін басқа да заттарға қолдана
бастайды. Валлонның ұғындыруынша сәби логикалық пайымдау және белгі мен
мағына арасындағы байланысты танудан бұрын затпен ойнаудың жаңа тәсілін,
олар-мен айналысудың тын. әдісін ашып біледі.
К.Коффка көзқарасы бүкіл құрылымдық психология тұрғысынан алғанда,
сәбидің бұл алғашқы жаңалығы құрылымдык әрекет түрінде көрінеді. Сәби зат
пен оны атау жөнінде өзіңдік құрылымды ашады. Мұның өзі жеміс қашықта
жатқандай, тек қана оның таяқтың көмегі болмаса алынбайтын жағдайдары
маймылдың әрекеті сияқты болып көрінетін жаңалық. Осы бағытта Коффка мен
Валлон теориясы бірігіп кеткен сияқты.
Бюлер, Коффка, Валлон теориялары Штерн теориясын қарағанда фактілерге
тіректелгея. Өйткені олар Штерн теориясының олқылығы мен кемістігін байқап,
оны сынау арқылы өсіп отыр. Бірақ олардың бәрінде құрылымдык теориядан
ауысқан Штерн қателігі бар. Бұлардың бәрі де: сәби заттың құрылымын онымен
шұғылдану әдісін ашады, бұл сөздердің мағынасы өзгермейді және олар
дамымайды деген болжамға келеді.
Сонымен бұл теориялардың бәрі Штерн теориясының интеллектуалдығы –
жұмсартқанымен оның бастапқы идеалистік тезисіне қарсы шығады да, тіл
туралы түсінікті тілдің құбылыстан шығарып тастайды. Сөйтіп олар біз баяғы
тілдің шығуы жайындағы Штерн теориясының қателігі маңынан ұзап шыға
алмайды. Себебі, олар негізінен сәби сөзінің пайда болуы мен дамуының
өзгермейтіндігін қуаттайды. Енді тілдің шыруы туралы қазіргі ілімді қысқаша
ғана атап өтіп, сол арқылы сәбидің алғашқы дағдарысының негізгі себебін
анықтайык.[9]
Фактілерден бастайын. Бала тілінің шығуын мұқият бақылаған адам
окулықтарда бұл мәселе өте аз жарияланғандығын аңғарады. Бала тілінін
дамуындағы бұл маңызда кезең. Біз бала тілінің дамуындағы осы кезеңді
атадық. Тілі шықпаған нәресте әлеуметтік ортада үлкендермен тіл табысу
сияқты аса қажеттіліктің мән-жайын ашып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
І Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының теориялық мәселелері
1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия-физиологиялық
дамуының психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ..6
2. Бала психикасы дамуының мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың тәжірибелік
әдістемесі
2.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының әдістемесі...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Жанұяға қосылған сәби – қай ата-ананың да ең үлкен
қуанышы. Сол қуаныш әкелген сәбиге жеткілікті көңіл бөліп, оның тәрбиесімен
айналысу – әке-шешенің негізгі міндеті. Ол үшін жас мөлшеріне қарай
сәбидегі ерекшеліктерді білген жөн. Мәселен, туылғаннан үш жасқа дейінгі
аралыққа тоқталайық.
Жаңа туған сәби алғашқы жылы өте жылдам өседі. Бұл кездің ең басты
ерекшелігі – нәрестенің өздігінен өмір сүруге толықтай қауқарсыздығы. Бұл
жаста сәби үшін тамақтану, тазалық, ұйқы қаншалықты маңызды болса, оны
айналып-толғанып өбектеу де соншалықты маңызды.
Жүргізілген зерттеулер сәби кезінде ата-анасынан жылылық көрмей
өскендердің есейгенде рухани жағынан кемшін тартатындығын дәлелдеген. Осы
орайда француздың атақты оқымыстысы, ойшылы Блез Паскальдің өмірін тілге
тиек ете кетсек. Әкесі оны өте қатал тәрбиеледі. Баласының болашағына үлкен
үміт артқаны сонша, оған толықтай көңіл бөлу үшін мемлекеттік қызметін де
тастады. Балаға жағрапия, тарих, пәлсапа, шет тілі мен математиканы да өзі
үйреткен әкесі оның сана-сезімін жан-жақты дамытуға барын салды. Паскаль
әке үмітін ақтады. Атақты математик, физик тіпті, ірі діни ойшыл дәрежесіне
көтерілді. Алайда, оның: өмірім іштей өксікпен өтті, ел секілді бала болып
ойнаудың, қуанудың не екенін білген емеспін деп күйзелгенін көпшілік біле
бермейді. Өйткені, үш жасында шешесінен айырылды. Паскаль бар-жоғы 39-ақ
(1623–1662) жыл өмір сүрді. Бала кезінде өз қатарластарымен ойнау оған мұң
болды. Есесіне дікеңдеп етіп үнемі қасынан бір елі қалмайтын қатал әкесін
ғана көрді. Бұл әрине, оның денсаулығы мен жүйкесіне да кері әсер еткені
сөзсіз. Әке баланы ғалым етіп, тәрбиелеп шығаруы мүмкін. Алайда, баланы
рухани әрі физикалық жағынан кемелденген жақсы азамат етіп өсіру тікелей
шешеге байланысты. Баланың ерте жаста ана махаббатына қатты зәру болатын
себептерінің бірі міне осы.
Сәбилердің қимыл-қозғалыстары дамыған сайын олардың айналаны танып-
білуге деген қызығушылықтары да арта түседі. Осының нәтижесінде олардың
қоршаған ортамен араласу мүмкіндіктері көбейеді. Әсіресе, жүре бастаған 1
жас шамасында денесіне зияны тиетін нәрселерден қорғану мақсатында қимыл
жасауына, айналаны тануына мүмкіндік беру оның әлеуметтік сана-сезімін
жетілдіре түседі. Бұл кезеңде баланы не болса содан қақпайлап, заттарды
ұстап-көруіне, бойындағы өз қабілетін байқауына мүмкіндік бермеу – баланың
өз-өзіне деген сенімсіздік пен бар қабілетін шектеуіне әкеліп, содан өз
бетінше әрекет ете алмайтындай күйге түсіреді.
Бала екі жасқа аяқ басқанда қимыл-қозғалыстары анағұрлым көбейе түседі. Көп
нәрсені өздігінен жасап көруге құмартады. Бұл кезеңде сырттай бақылай
отырып, әрекетіне қолдау білдіру керек. Өз қолымен ұстап көру арқылы
үйренуі – баланың сана-сезімін өсіріп, әрі өз-өзіне деген сенімін
күшейтеді. Бұл жастағы балаға үйдегі заттарды, айналасындағы нәрселерді
тану аса қажет. Ойын ойнауда әлі де басқалардың қолдауына зәру кезі. Көбіне
қимылдайтын ойыншықтарды қалайды.[1]
Әлеуметтік тұрғыдан, әлі де толық жетіліп үлгірмегендіктен өз
қатарластарымен бірге ойнай алмайды. Сол себепті, ата-ананың баламен ойнауы
тек қана баланың ойын қажеттілігін өтегендік емес. Ол сондай-ақ, ата-ананың
баламен қарым-қатынасты дамыту, баланы анағұрлым жақыннан тани түсу, оның
сана-сезімінің қаншалықты даму үстінде екенін біліп отыру тұрғысынан керек.
Оған қоса, баланы ойын кезінде бақылау әрі онымен бірге ойнау – баланы тану
үшін ең оңай әрі ең тиімді тәсіл.
Бұл кезеңде баланың қалыпты өсу үстінде екендігін, үлкендерге жақындық
танытып әрі олармен тартыншақтамай дереу ойнап кетуінен көруге болады. Екі
жасар бала айтқанын орындамай қойсаңыз, бұртиып немесе т.б. қарсы реакция
көрсетуі мүмкін. Алайда, анасы баланың көңілін басқа жаққа бұра алуы тиіс.
Мысалы, ыдыстағы ыстық шайды ішем деп жармасқанда, басқа бір ыдысқа суық
шай немесе басқа сусын құйып ұсыну секілді т.с.с. Бұл баланың табандап
тұрып алуына қарсы жасалады. Бір нәрсені сұрап жылаған сайын баланы жазалай
беру немесе барлық айтқандарын істей беру кейінгі жылдарда да жалғасын
табатын оның қырсықтығы мен табандап тұрып алуды мінезге айналдыруына әкеп
соғуы мүмкін.
1. 2010 жылы Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен
қамтамасыз ету жөніндегі Балапан бағдарламасын (бұдан әрі – Балапан
бағдарламасы) іске асыруға қатысты.
Балапан бағдарламасын іске асыру мақсатында өңірлерде 35 балабақша
салынып, 1534 мектепке дейінгі шағын орталық құрылды, 137 жекеменшік
балабақша ашылды.
Сонымен қатар, бұрын жекешелендірілген мектепке дейінгі ұйымдарды
қайтару, тұрғын үйлердің 1-қабаттарында ашу, жалға берілген коммуналдық
меншіктегі жеке тұрған ғимараттарды босату, мектепке дейінгі ұйым ашуға
жарамды басқа да ғимараттар мен үй-жайларды беру есебінен 172 балабақша
ашылған.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 28 мамырдағы №488
қаулысына сәйкес 2010-2014 жылдары Балапан бағдарламасын қаржыландыру
үшін 216,3 млрд. теңге, оның ішінде республикалық бюджет есебінен 213 млрд.
теңге және жергілікті бюджет есебінен 3,2 млрд. теңге қарастырылған. Осы
ретте 2010 жылы 21,5 млрд. теңге бөлініп, игерілді.
Қабылданған шаралар негізінде 2011 жылдың басында 6446 мектепке
дейінгі ұйым, оның ішінде 2261 балабақша мен 4185 мектепке дейінгі шағын
орталық жұмыс істейді. Балабақшалар мен шағын орталықтардың қызметтері
446,4 мың балаға ұсынылады.
2. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы мектепке дейінгі
ұйымдарды дамытуға қатысты. 1991 жылы 8881 мектепке дейінгі ұйым жұмыс
істеді. Дұрыс ойластырылмаған оңтайландыру нәтижесінде балабақшалар желісі
2000 жылдың басына дейін 1 144 бірлікке қысқартылды.
Елдегі мектепке дейінгі тәрбиелеу жүйесі 2000 жылдан бастап Қазақстан
Республикасы Президентінің 2000 жылғы 30 қыркүйектегі №448 Жарлығымен
бекітілген 2000-2005 жылдарға арналған Білім мемлекеттік бағдарламасының
қабылдануына байланысты қайта жаңғыра бастады.
Бұл ретте мектепке дейінгі ұйымдардың даму белсенділігі Балапан
бағдарламасын жүзеге асыру есебінен қамтамасыз етіледі.
Осылайша, 2000 жылдан бастап елімізде 5 302 мектепке дейінгі ұйым,
оның ішінде 1117 балабақша (құрылыс пен қайта құру есебінен – 165
балабақша) және 4185 мектепке дейінгі шағын орталық ашылды. Осы ретте 3-6
жастағы балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен қамту 2011 жылдың басында 55%-
ды (2000 жылы – 13,5% және 2009 жылы - 36%) құрады. [2]
Зерттеудің нысаны: Нәрестелік кезеңдегі баланың психикасын дамыту.
Зерттеудің пәні: Нәрестелік кезеңдегі бала психикасының дамуы.
Зерттеу мақсаты: Нәрестелік кезеңдегі баланың психикасын дамыту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия-физиологиялық
дамуының психологиялық негіздерін зерттеу;
- Бала психикасы дамуының мүмкіндіктерін анықтау;
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың әдіс-
тәсілдерін қарастыру;
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын жетілдірудің
жолдары;
- Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының әдістемесін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуының теориялық мәселелері
1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық және анатомия-физиологиялық
дамуының психологиялық негіздері
Өмірдің ол үшін белгісіз жаңа шарттарына бейімделе бастайтын, бірінші
айы сәби дамуының жауапты кезеңі болып табылады.
Қалыпты жүктілік барысында туылған сәбидің туылғандағы салмағы 3000-3500г,
ал бойының ұзындығы шамамен 48-52 см құрайды.
Жаңа туылған кезеңде сәбидің барлық органдарының қызметі жетілмеген,
ағзаның негізгі қызметі қолайсыз жағдайларда әртүрлі органдар жұмысының
бұзылуына әкеліп соғатын, әлі орнықпаған тепе-теңдік жағдайда.
Жас сәбидің терісі өте нәзік, жұп-жұқа, лезде жарақаттанады. Сүйек
ұлпасында кальций тұзы аз мөлшерде, сүйек жүйесінің кейбір бөліктері
шеміршек ұлпасымен берілген.
Ми сауытының сүйегі икемді, туу кезінде сәби басының әйел жыныс
жолдары арқылы жеңіл өтуін қамтамасыз ететін және өмірдің бірінші жылында
ми сауыты мен мидың пара-пар дамуына ықпал ететін үлкен және кіші "еңбегі"
болады. Үлкен "еңбектің" мөлшер шамамен 3*3 см-ден 1,5-2 см дейін және
қалыпты жағдайда бір жасқа дейін жабылуға тиіс.
Жас сәбидің ас қорыту жүйесінің қызметі жетілмеген. Ішек қабырғалары жұқа,
микробтар және улы заттар өтуіне қолайлы тамақтандыру кезіндегі бұзылыстар
кезіндегі бұзылыстар негізінде көптеп түзілетін газдармен жеңіл созылады.
Бұл жиі жағдайда іш ауыруының себебі болады. Туғаннан кейін бірінші күндері
сәби ағзасынан алғашқы қоңырқай - жасыл, созылмалы, ас қорыту жолдары
бөлінділерінен, эпителиден және ішілген ұрық жаны суларынан құралатын
иіссіз масса - меконий бөлінеді. Содан кейін қоймалжын текті ауыспалы деп
аталатын қоңыр-жасыл нәжіс, ал тағы 1-2 күннен кейін сарғыш түсті қалыпты
дәрет пайда болады.[3]
Жас нәресте адамның бетін немесе затты 20 см аспайтын қашықтыққа
көреді, ол бір затқа ұзақ уақыт қарай алмайды, өйткені оның көру
органдарының қызметі әрі даму үстінде. Сәби жарық пен қараңғылықты айыра
біледі: жап-жарықта ол көзін жұмады, ал көмескі жарықта ашады. Түстерді ол
кейінірек айыра бастайды, алайда туғаннан бастап оның назарын ашық, қызыл,
жылтыр түстер аударады. Иіс сезу, есту, терімен қабылдаушылық сезімдері
едәуір тез дамиды. Мысалы, сәби туғаннан кейін 3 күн өткен соң өз анасын
иісі арқылы таниды.
Жас нәресте жақсы естиді, туудан бұрын ол дыбыстарды айыра алады. Сәби
жанасуларға өте сезімтал: кейбіреулері оның жанын жайландырады, басқалары,
керісінше, қоздырады. Сөйтіп, нәрестенің қабылдауында бәрі соншалықты
шатасады, жанасуларды бір-бірінен бөлу өте қиынға соғады.
Нәресте бір қатар шартты рефлекстермен туады. Егер туғаннан кейін сәбиге
емшек емізсе, ол белсенді түрде еме бастайды. Сондай-ақ нәрестенің басқа да
рефлекстері бар, мысалы, жұту, көз жұму, қорғану, адымдау, еңбектеу, сүйену
және т.б.
Өмірдің жаңа шарттарына бейімделу нәтижесінде, жас сәбидің ағзасында
көптеген өзгерістер болады. Олра ауруға ұқсас жағдайламен қабаттасады,
алайда, уақытша қылық танытады және емдеуді керек етпейді. Мысалы, бірінші
күндері дене салмағының физиологиялық жоғалту деп аталатын, 5-7% азаюы
белгіленеді. Дене салмағының азаюы негізінде тері және өкпе арқылы тыныс
алғанда суды жоғалту себебінен, кіндік қалдығының құрғауының, меконидің,
зәрдің бөлінуінен болады. Сәбиді дұрыс тамақтандыру барысында 8-10-шы күнге
қарай оның дене салмағы қалыпқа түседі.
Физиологиялық сарғышытық – сәбилердің көбінде өмірінің 3-4-ші күндері
пайда болатын терінің, шырыншы қабаттарының сары түске боялуы. Бұл кезде
қанда билирубиннің көптігі, ал нәжіс пен зәр түсі дағдылы қалыпта екені
байқалады, сәбилердің физиологилық сарғыштығы ешқандай емдеуді талап
етпейді және жеті күн ішінде өз өзінен кетеді.
Кей кезде нәрестенің жиі жағдайда жая, құйымшақ, бөксе тұстарының
терімһсінде орналасқан көкшілсұр пигменттік дақтарбайқалады. Дақтар нәресте
өмірінің бірінші жылы ішнде жоғалады.
Сәбидің желкесінде, маңдайында, жоғарғы қабақтарында эмбрион
қантамырларының қалдықтарымен берілген терікапиллярладың кеңейюі байқалуы
мүмкін. Жасы есейе келе бұл кетеді, кейде сәби айқайлағанда және
мазасызданғанда ғана білінуі мүмкін.
Сәби кезеңінде жыныстық криздер деп аталатын көрінстер жиі байқалады, бұл
сүт бездерінің ұлғаюымен, қаздардаң жыныс органдарының бөлінетін шырышты
және қанды бөлінділермен және ұлдардың жыныс органдарының өсуімен білінеді.
Сүт бездерінің ұлғаюы сәби өмірінің алғашқы күндері байқалады және 8-10-шы
күндерде ең көп мөлшерге жетеді. Қыздардың жыныс органдарынан бөлінетін
бөлінділер және ұлдардың жыныс органдарының ісігі 3-7-ші күндері пайда
болады және бірнеше кен сақталады. Жыныстық криздерге “айыпты” сәби
ағзасына түскен ананың гормондары.
Сүт бездерінің ұлғаюында дәрігер кеңесімен құрғақ жылуды
пайдаланады(дәкелі – мақта таңғыш). Қыздардың қынабынан бөлінділер
бөлінгенде, жылы сумен ашық –қызыл калий-марганец қышқылы ерітіндісін қосып
жыныс органдарын жуады.[4]
Сәбиге екі ай толғанда дененің салмағы шамамен 800г, бойы 3 см өседі.
Сәби бұл кезеңде ішінде жатып, басын көтере, аз уақыт ұстап және оны әр
жаққа бұра алады. Ағзаның қызметі көбірек жетіледі, сәби көбінесе ояу
болады, қосымша машықтар үйренеді. Нәресте үстінде ілулі тұрған
ойыншықтарды қарастыра бастайды. Егер онымен еркелете сөйлессе, ол қуаныш
күлкімен жауап береді және қолдары, аяқтарымен күшті қозғайды.
Үшінші ай – сәби дамуындағы өзгерістердің біліну уақыты. Бұл жағдай әсіресе
нәрестемен тілдескенде, оны қолға ұстағанда білінеді. Анасының таң қалуына
және қуанышына қарай, нәресте оған саналы түрде қарайды. Нәрестенің жауабы
жымиыспен, қолдарын белсенді түрде қозғаумен, әлі белгісіз дыбыстармен
білінеді. Ояу кезінде ол ойыншықтарға қарайды, қозғалған затты көзқарасымен
бақылайды, оған қолын тигізуге талпынады. Сәби жақсы және ұзақ уақыт бойы
басын ұстайды, басын қатты дыбыс шыққан, ашық түсті ойыншық жағына қарай
бұрады.
Үшінші айдағы дене салмағының артуы орташа 800г, бойының өсуі 3 см құрайды.
Төрт ай толғанда нәресте арқасында жатқан жағдайда басын көтере алады.
Ішінде жатып, ол шынтағы мен білегіне сүйеніп көтеріледі. Бұлшықеттер
қозғалыстары анығырақ жетілген: сәби денесінің жағдайын өзгертуге,
арқасынан қырына бұрылуға талпынады.
Нәресте көбірек ойыншықтармен айналысады, ол тек қарап қана қоймай,
сонымен қатар қызығушылықпен оларды қозгайды және ұстайды. Ойыншықтарын
баланың қолдарын созғандағы қашықтықтықта іліп қою керек.
Бұл жаста сәби заттардың түстерін және түрлерін айыра бастайды.
Сондықтан, сәбидің қолына ұстауға және ойнауға қолайлы ашық түсті, дыбысты,
көлемі кішігірім оыншықтарды беру абзал.
Төртінші айда сәби денесінің салмағы 750г орташа, бойы 2,5 см өседі.
Бесінші айда сәбидің қозғалыс машықтарының жетілуі жалғасады. Ол тек басын
ғана емес, сонымен қатар алақандарына сүйеніп, денесін де көтере алады,
арқасынан ішіне еркін бұрылады, егер оған азырақ көмектессе, отырады.
Денесін шамалы демесе, түзу және нық тұра алды, аяқтарын басады.
2. Бала психикасы дамуының мүмкіндіктері
Психикалық дамуы жедел жағдайда өтеді. Сәбидің ересектермен қарым-
қатынады. Әрбір ай сайын өзгереді, едәуір саналы бола бастайды. Егер 3-4
айлық сәби кез келген адамның мейірімді тілдесуіне жымия жауап берсе, ал 5-
6 айында ол алдымен сөйлескен адамды анықтап қарап алады, содан кейін ғана
жауап береді. Бұл жаста сәби өз анасын, әкесін басқа да жақын адамдарды
жақсы таниды, дауыстарына анық жауап береді. Ұзақ уақыт әуезді гулейді,
сазды әуенді рахаттана тындайды.[5]
Бесінші айдағы дене салмағының артуы 700г, бойының өсуі 2,5 см
құрайды. Бесінші ай – тәндік дамудың алғашқы шебі, бұл кезеңде дені сау
сәбидің дене салмағы туғандағымен салыстырғанда екі есе артық.
Алтыншы айда нәресте қозғалыстарының үйлесімділігі анығырақ бола бастайды,
ол ойыншықтарды еркін алады және ұзақ уақыт олармен ойнайды, манежде жылжи
алады, тіпті өзін кейде қызықтырағн затқа еңбектеп барады. Алты айлық сәби
тек арқасынан ішіне ғана емес, сондай-ақ ішінен арқасына аударыла алады,
буындарға ұқсас дыбыстар шығарады, анасының қалында тұрақты отырады.
Әйтседе сәби өз бетімен әлі отыра алмайды. Жастықтармен қаршап, она
отырғызуға болмайды, өйткені бұл омыртқаның қисаюына әкеліп соғады.
Сондықтан, сәби өзі отырмайынша, оны отырғызу керегі жоқ.
Баланың алты айға толғанынң маңызды ерекшелігі сүт тістерінің
шығуы. Алдымен төменгі орталық күрек тістер шығады, содан соң жоғарғы
орталық, әрі қарай төменгі бүйірдегі және жоғарғы бүйірдегі күрек тістер.
Бір жасқа толу қарсаңында баланың 8 тісі болады. Алты айлық нәресте
қасықтан жақсы тамақ ішеді, тамақ көргенде аузын ашады. Алты ай ішінде
нәресте 2,5 см өседі, дене салмағы 650г артады.
Жетінші айда нәрестенің қозғалу үйлесімділігінің дмуы жалғасады.
Сылдырмақ ойыншықты сермеу оны қанағаттандырмайды, нәресте оны жан-жақтағы
заттарға ұрғылауға талпынады. Егер ол бұрын ойыншықтарды түсіріпалатын
болса, енді ол ойыншықты жиірек лақтырады. Әр күн откен сайын нәресте
ептірек бола бастайды. Ол енді жақсы еңбектейді, екі қолынан демесе тік
түрады.
Бұл кезеңде нәресте белгілі бір буындарды қайталап, ұзақ уаұыт бойына
былдырлайд, ересектердің өтініші бойынша таныс заттарды табады. Ол кеседен
жақсы ішеді, бірақ оны өз бетімен қолында ұстай алмайды.
Жеті айда нәресте шамамен 2 см өседі және салмағына 600г қосады.
Сегізінші айда нәресте ересектермен рахаттана тілдеседі, өз отбасының
мүшелерін таныс емес адамдардан айыра алады, үлкендердің өтініші бойынша
әртүрлі әрекет-қимылдар орындайды: отыру, жату, қолын беру, қоштасарда
қолын бұлғау және т.б. көптеген дыбыстар ішінен ол қағаз жырту дыбысын
жақсы көреді және бұл жұмыспен рахаттана айналысады.
Бұл жастағы сәби сенімді түрде, өз бетімен отырады, жатады, манеждің
қабырғасынан ұстап тұруға талпынады және ұзақ уақыт бойы еңбектейді. Сегіз
айда нәресте 18-20 см қосады, ал салмағы 9 кг таяу
Тоғызыншы айда бірдеңеге сүйеніп жақсы тұрады, екі қолынан, ал кейде бір
қолынан адам ұстаса адымдайды. Тегіс жермен еркін еңбектеп, бір затқа
мысалы жастыққа немесе кітапқа шыға алады. Кез келген жағдайда ол тұрып,
отыра алыд. Оның ептілігі артады, қолдарын еркін қозғауға, денесін бұруға
мүмкіндік беретін, отырып ойнауды жақсы көреді.
Бұл жастағы нәресте заттардың түсін, түрін ғана айырып қана қоймай,
олардың көлемін де айырады. Ол өз атын шақырған адамға бұрылады, дауыс
ырғағын сондай-ақ кейбір сөздердің мағынасын сезе бастайды. Нәресте кис-
кис мысық, ав-ав ит, би-би машина сияқты белгі сөздерді түсінеді,
игереді, ал кезде айтады.[6]
Оның дене салмағы 500г артады, ал бойы 2 см өседі.
Оныншы айда нәрестенің салмағы орта есеппен 450г өседі, ал бойы шамамен 1,5
см. Бұл кезеңде дененің салмағы мен бойының өсуі бәсеңдейді, сонымен қатар,
сәбидің дене машықтары мен психикасының жедел дамуы белгілінеді. Ойнаған
кезде сәби тізелеріне тұруға, бір қолымен ұстап еңкеюге, қолынан ұстаса
жіберуге қабілеті бар. Ол қарапайым сөйлескенді түсінеді, басқа балаларға
үйір, ересектердің тиісуін ықыласпен қабылдайды.
Сәби тіршілігінің он бірінші айы – бұл дене дамуының екінші шебі. Бұл
уақытта нәресте денесінің салмағы туғандағымен салыстырғанда шамамен 3
есеге артық.
Бұл кезеңде сәби өз бетімен ұзақ уақыт тұрады және бірдеңеге сүйеніп
жүруге талпынады. Сәби диваннан ішімен, көлбеу жазықтықпен түсуге
талпынады.
Он бірінші айда қолдарының саусақтары қимылдарының үйлесімділігі
анығырақ білінеді. Сәби күрделі әрекеттер жасайды: пирамидкалардан
шеңберлерді алады және қайтадан кіргізеді, қорапшаларды ашуды және жабуды,
оларға зат салуды, бар затты шағаруды, қағазды жұмырлауды және жыртуды
ұнатады. Он бір айлық нәресте жақын адамдардың аттарын жақсы біледі,
бірінші екі буынды сөздерді “ма-маң”, ”па-паң” айтады.
Он екінші ай сәби тірлігінің бірінші, ең қиын және жауапты жылын аяқтайды.
Күнтізбелік жыл шартты шекара. Бұған дене салмағы мен бойының, тәндік және
психикалық даму көрсеткіштерінің деректері ұштасады. Сәби дамуында он
екінші ай өзгерісті болмайды, ағзада қалыптасқан біліктер мен машықтардың
әрі қарай шыңдалуы өтеді.
Дене салмағының қосылуы және өсу динамикасы азаяды. Он екінші айда
нәресте 1 см, денесінің салмағы 350г өседі.
Бала психологиясының мәселелері, сәби өміріндегі алғашқы дағдарыс.
Сәби өмірінің алғашқы жылындағы дағдарыс тәжірибе күзінде мазмұны жағынан
өте қарапайым деп саналған.
Бұл кезең түрлі жастағы дағдарыстан бұрын зерттелген. Бірақ оның пайда
болу себебі мен мәніне жете зейін аударылмаған. Осы орада сәбидің қаз-қаз
басып жүруі туралы жоғары даму заңдлықтарының жеке кезеңдеріндегі сапалы
өзгерістер жайын да сөз қозғап отырмыз. Сәби бірден тәй-тәй басып жүріп
кете алмайды, дегенмен, бірен-сараң болса да ондай балалар бар. Бірден жүрш
кететін сәбиді мұқият зертгеу нәтижелері оның бойында әлі де анықтала
қоймаған жасырын ерекшеліктері болатындығын көрсетеді. Алайда құпия сыр
сәби жүре бастағаннан жоғалатынын байқаймыз. Сәби тым жас кезінде-ақ жүре
алады, бірақ ол әлі нәзік қозғалып, кеңісікте өз бойын билей алмайды.
Сәбидың бойындары мұндай қасиет оның алғашқы дағдарысының мәнін анық
байқатады.
Дағдарыстың екінші көрінісі бала тілінін шығуына байланысты. Сәбидің
тілі шығып, бірден сөйлеп кету процесі ұзақ мерзімге созылады, дегенмен
бірден сөйлеп кеткен сәбилер болғаны кейбір деректерден мәлім. Сәбидің үш
айға дейін тілі шықпайды, бұл сол тілі шығудың жасырын кезеңі деп аталады,
Ал үшінші жайт – бала бойындағы аффект пен ерік ерекшеліктерінін көрінісі.
Э.Кречмер мұны гипобликалық қимыл-қозғалыс деп атады. Мұның мәні дағдарысқа
байланысты сәбидің’ алғашқы қарсыласуы, от басындағы тәрбиенің өктемдігіне
сәбидің қарсылық көрсетуі, Кречмердің бұл көріністерді гапобликлық деп
атауының себебі ондай қимыл-қозғалыстар ерікті әрекеттер мен аффектінің
бірігіп кету салдарынан оларды бірінен-бірін ажырату қиын.
Дағдарыс жасында сәбидің мұңдай қимыл-әрекеттер жасауына дұрыс тәрбие
бермейтін семьяларда пайда болып, олар шиеленісе түседі. Ал оның соңы
тәрбиесі қиын балаға әкеп соқтырады. Әдетте сәбиге бір нәрсені бермей қойса
немесе оның тілегін түсінбесе, ол ашу-ызаға құрт ерік беріп, еденге жат
қалып аунап үздіксіз жылайды. Егер жүретін болса, қозғалуда бас тартып,
еденді аяғымен тепікілейді. Осы кезде ол ешқандай есінен танарлық, езуінен
сілекей ағып, серейіп қаларлықтай белгілері байқалмайды. Бұл тек баланың
бойындағы мен-мендік мінез көрінісі, кежірлік белгісі. Тілегінің орындалмай
қалғанын көрсеткен қарсылығы мен наразылығы. Мұндай көрініс сөбидің
нәрестелік шарындағы аяқ-қолын тарбаңдату бейнелерін ғана елестетеді.
Міне, сәбилік кезеңнің алғашқы дағдарысындағы үш түрлі негізгі сәттері
осындай қылықтарынан айқын байқалады.
Енді біз сәбидің тілінің шығуына байланысты дағдарыс түрін қарастырып
көрейік. Менің тілдің шығу сәтіне орай бидің дағдарыска ұшырау себебін
таңдап алуым – бұл мәселе ең, алдымен баланың ұғым-түсінігіне және оның
әлеуметтік ортамен қарым-қатынасына байланысты болуы. Сәбидің тілінің шығуы
жайында біріне-бір қарама-қарсы және бірін-бірі жоққа шығаратын екі түрлі
көзқарас және үш түрлі теория бар. Оның біріншісі – құрамдык (ассоциация)
негізге тіректелген тілдің бірте-бірте шыруы. Кейбір жағдайда бұл теорияны
семіп қатып қалған деуге болады. Өйткені онымен күресу – аруақпен күресумен
бірдей. Бұл теорияның тарихи мәні ғана бар. Өйткені ескіні білмей жаңаны
жасай алмайсың. Осы теорияға сүйенген зөрттеушілердің бірсыпырасы осы күнге
дейін бала тілінің дамуы туралы ілімді тежеп отыр, ал ондай қателіктерді
жоймай бұл мәселені дұрыс шешу мүмкін емес.
ІІ Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың тәжірибелік
әдістемесі
2.1. Бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық дамуын анықтаудың әдістері
Құрамдық теорияның түсінігі бойынша сөз бен оның мағынасы арасындағы
байланыс – екі мүше арасындағы байланыс. Сәби бір затты, мәселен, сағатты
көреді. С-а-ғ-а-т деген дыбыс жиынтығын естиді, осы екеуінің арасында
балада үлгілі байланыс пайда болады, бұл байланыс баланың сағат деген
сөзді естіген соң, онда дыбыс пен зат арасындағы байланыс пайда болады.
Г.Эббингауздың бір шәкірті сөздің мәнін адам пальтоны көргенде оның иесін
еске түсіргені сияқты, байланыстың пайда болуы деп бейнелеп түсіндіреді.
Біз қалпақты көргенде оның кімдікі екенін білеміз және қалпақ иесін еске
түсінреміз.
Біріншіден, сөз мағынасы мен сөз арасындағы қатынас кейбір жағдайда
қарапайым және оңай ғана болып көрінеді. Екіншіден, баланың тілін одан әрі
дамытып отыру үшін нәрселер арасындағы құрамдық тәуелділіктің болатындығын
аңғартып, оларды одан әрі қарай нақтылай түсіп өрістету қажет. Бұл
тәуелділік бірнеше байланыста болуы мүмкін. Ал дамудың келесі сатысында
әлдебір жаңа нәрсенің пайда болу процесін түсіндіретін болсақ, онда 4
құрамдық байланыс сөздің өзіндік қатынасын аша түседі. Осы көзқарас бойынша
бала тілінің дамуы оның сөздік қорының дамуына ықпал етіп, оның құрамдық
байланысын да байытып, оны нақтылай түсуіне жетелеп отырады.
Бұл ретте Эббингауздың жоғарыда айтылған шәкіртінің пікірін растап,
бала сөзінің мағынасы біржола нақты қалыптасатынын көрсетеді. Бұл жайт сөз
мағынасы бала үшін ұзақ мерзім бойы өзгеріссіз қалып қояды да ол дамымайды.
Соның салдарынан баланың сөзі өзгеріссіз қалуы мүмкін. Осы орайда бала
тілінің шығуы туралы мәселе де өз шешімін тапқандай. Өйткені, бір жағынан
алғанда сөздерді атау олардың дыбысталуы арасында байланыс үнемі сақталады
саналады.
Құрылымдық көзқарас тозығы жеткен ескі теория және сынаудың өзі де
әурешілік сияқты. Дегенмен, сөздің мағынасы біржола пайда болып, ол тұрақты
келеді деген түсінік сәби тілің дамуындағы бірден-бір байлық деген ұғымның
сақталып қалуына негіз болды. Менің ойынша, бала тіліне қатысты дұрыс
теорияны осы пікірден бастау керек сияқты. Құрылым теория—-қолдаған
зертгеушілер сөз мағынасын дамыту жағына жете мән бермеді. Олар құрылым
теориясына сенгенімен, бірақ оны психологаялық жағынан сөздік белгінін
пиада болу механизміз дұрыс түсіндіре алмады. Бұдан соң осы мәселеге
қатысты теорияның тарихи дамуына сәйкес В.Штерн бастаған екінші тобы пайда
болды.[7]
Штерн теориясына сәйкес алғашқы сөз бала дамуындағы негізгі қадам. Ол
дыбыс пен заттың арасындағы құрылымды байланыс негізгі түйін емес дейді.
Өйткені мұндай құрылымды байланыс жануарларда да бар (мысалы, өзіңіз атаған
затқа итке көз сальш оған қарауды үйретуге болады) дейді. Сәбидің, – дей;
Штерн, – біріншіден өз өзмірінде ғаламат жаңалық ашатыны оның қандай да
заттың болмасын өз атауы бар екенін, немес (осы заңның екінші ұғымы)
сәбидің белгі мен маңызы арасындағы байланысты ашатыны, яғни, тілдің
символдық қызметін білуі кез келген затты белгі, символ арқылы көрсетуге
болады.
Бұл көзқарас із жүзіндегі зерттеуде өте жемісті болып, ол кұрылымдык
теория аша алмаған фактілерді ашты. Ол тілді дамытуда құрылымдык байланыс
бірте-бірте қалыптасады бірақ жаңалық ашқаннан кейін бала сөздігінің
секірмелі болып өсуі пайда болады дейді. Штерн атап көрсеткен екінші бір
жайт сәбидің сөздік қорын қарқынды даму кезеңіне аяқ басу хайуанаттардың
адам сөзін түсінуді үйреніп, онан аталмаған зат атын сұрап біліуі мүмкін
емес. Ал балаға, – дейді Штерн, – қанша сөз берілсе, сонша сөзді біліп алу
тән, яғни ол әрбір затты атауы болуға тиіс екендігін жақсы түсінеді. Штерн
баланың ашқан жаңалығы сәбидің алғашқы жалпы түсінігі деп аталу тиіс дейді.
Адамзатқа тән үшінші нышаннын мәні – сәбиде ат туралы бастапқы
сұрактар пайда болады, яғни сөздік қорын өсіру үшін сәби кез келген затты
Бұл не? деп сұрай береді. Осы аталған нышандардың үш түрі де балалық
шактың ер кезеңіне тән. Сонымен ІІІтерн айтқан жаңалық пікір мен оның
теориясының мәні кандай?
Біріншіден, жоғарыда аталған үш түрлі нышанның бе де сәби тілінің даму
негізін құрайды және баланың дамуындағы сөйлеуінің шығу мәнін ашып
көрсетеді. Оның алғашқы сөйлем құрауының мәнін ашып көрсетіп, белгі мен
мағына арасында-байланыстың құрылымдық сипатын бекерлейді. Үшіншіден тілдің
дамуындағы болып отырған өзгерістер өте шапшаң болып отыратындығын
көрсетеді. Алайда онын теориясында аталған жайтты қате түсіндіруі оның
өзіне қарсы шығады. Бұл түсінігімді Штерннің өзіне айтқаным бар. Ол тіпті
осы теория негізденгеннен бергі уакытта, яғни Бала тілі деген кітабы
жазьшғаннан бері өзінің кейбір ойларының мазалап жүргендігін айтты және
ондай келіспеушілік жайлы өзге сыншылдар да айтқанын еске алды. Штерн өз
теориясын анықтаумен айналысуда, бірақ ол мен келіспеген бағьпта емес,
басқа бағытта өзгертпекші, ол туралы кейінірек сөз етермін. Бұл тергеу ізін
Штерннің соңғы жұмыстарыңан кездестіреміз.
Штерн теориясына қарсы пікір айту үшін, менің ойымша мағынасы терең
фактілерді келтіре отырып, оларды дұрыс шешудің жөн- жосығын анықтап алу
керек сияқты.
Біріншіден, 1 жастағы немесе туғанына 1 жыл 3 ай толған сәби
соншалықты ақыл-ойының дамуы және белгі мен мағына байланысы туралы осындай
жаңалықты ащуы, оның кез келген заттың атауы бар деген ғаламат қорытынды
жасауға қабілетті теоретик болуы жөніндегі алғашқы жалпы түсінік жасауы
ақылға сыйымсыз. Штерннің дәлелі – тілдің мәні деген сөз. Ересектер үшін
тілдің мағынасы кез келген заттың өз аты бар екендігінде. Бір жарым жастағы
сәби тіл мағынасын ашады деу қиын. Бұл тіпті сіріңке қорабын аша алмайтьш
сәбидің интеллектуалдық ақыл-ойының даму жәрежесімен қиыспайды, ол сәбидің
біріктіру ойлау қабілетіне қайшы келеді. Штерн мұндай келіспеуішлік
пікірлерді дұрыс мойындайды.
Екішіден, тәжірибелік зерттеу нәтижелеріне қарағанда бір жарым жастағы
сәби тілінін мағыналық табиғатын ашпақ түгіл, мектеп оқушысының өзі сөздің
не екенін толық түсіне алмайды, зат пен сөз арасындағы байланыс дегеннін не
екені миына кіріп шықпайды, ал әсіресе мәдени даму жағынан артта қалған
көптеген ересек адамдар демі біткенше мұны түсінбей кетеді.
Ж.Пиаженің, А.Валлонның және басқалардың зерттеулері көрсеткеңдей, балада
кейде мектеп жасында да тілдің шарттылығын түсіне алмау, заттың атын оның
тұрақты қасиеті (атрибугі) ретінде түсіне аларлық бағыты болады. Мысалы,
егер сіз 3 жастағы баладан сиыр неге сиыр деп аталады деп сұрасаңыз ол
сізге: Өйткені оның мүйізі бар немесе Өйткені ол сүт береді деп жауап
қайтарады, яғни бала атау себебі туралы сұрауға бұл жай ғана ат, адамдар
осындай шартты белгіні ойлап тапқан деп ешқашан айтпайды. Ол әрқашан атауды
сол зат қасиетінен іздейді: қант тәтті, сондықтан қант деп аталады, немесе
ол аппақ болған соң қант деп аталады; сиыр сүт бергендіктен сиыр деп
аталады, бұзау әлі кішкентай болғандықтан және сүт бермейтіндіктен бұзау
деп аталады дейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар арасында, сұрақ-жауап жүргізіледі.
Бірқатар заттар талдап алынып, бұл заттар неге бұлай аталады (дыбыс белгісі
бойынша, шартты түрде және т.б.) деп сұрақ қойылды.
Заттардың осылайша аталуын олардың қасиеттеріне сай келеді деп
санайды. Сәбилік кезеңде бала үнемі заттардың қасиеттеріне сүйенеді. Мұның
өзі Валлоннын сәби кейін де бұл шарттылықты түсінбейді, ал сөз жөнінде
заттың ажырамас қасиетін сол заттың қасиеттерінің бірі ретіндегі түсінігін
ойында сақтап қалады деген тұңғыш рет тың пікір айтты.
Гумбольдтік тіл туралы күлдіргі әңгімелерінде орыс солдатынын судың
түрлі тілде әрқилы аталатыны жөнінде терең ойға шомып, судың атауы тек
біздің тілде ғана дұрыс аталады, ал басқалардың бәрі суды дұрыс атамайды
деп қасарысады. Гумбольдтің бұл әнгімесіңде түйінді мәселе етіп қойып
отыруының мәні заттың аты сол нәрсенін өзімен тығыз байланысты екендігін
білдіреді.[8]
Осы бағытта жүргізілген тәжірибе жұмыстары сәбилік кезендегі баланың
сөздің сырын ұрынуда мұндай жаңалық аша алмайтын-дығын растайды. Штерн
теориясының олқылығы жөнінде мынадай жайтты атап өткен жөн: сәби заттың
атын ешуақытга сұрамайды, бірақ оның не үшін қолданылатыны немесе оның
мағынасы туралы сұрайды.
Штерн теориясындағы басты кемшілік, меніңше, ондағы ойлау жүйесіндегі
дәйектеу негізінде жіберілген қате. Бұл жайтты әсірелеп айтсақ, арба аттын
алдына жегіледі; Істің мәні мынадай: сәбидің тіл туралы жалпы түсінігі
қалай пайда болады деудің орнына ол әуел бастан сәбидің өзі шығарған деген
түсінікке жол берілді. Мұның өзі тіл адамдардың өзара келісімінен пайда
болады деген пікірге тіреледі. Бұл пікірді дөрекі түрде баяндасақ, адамдар
мынаны былай атайық, ананы олай атайық деп келіскен сияқты. Бұл теорияның
кемшілігі неде? ол тілдін мәні тілге дейін болған, тіл туралы және ол
беретін пайда болғанға дейін бар деп топшылайды.
Штерн де дәл осыны айтады. Сәбидің белгі мен мағына арасындағы
байланысты түсінуі қалай пайда болатынан, өмірдің әр түрлі сатысында бұл
түсінік алуан турлі болатынын түсіндіру орнына ол былай деп қателік
жіберді. Ең алдымен жаналық жасалады, яғни тілі шықпаған сәби тіл деген
түсінікті игері үлгереді. Бұл теория бойынша тіл ол туралы түсініктен
шығады ал бұл ретте іс жүзіндегі даму барысы былай өтеді: сөйлеу процесінде
сәбидің тіл туралы белгілі түсінігі қалыптасады. Штерн көзқарасындағы тағы
бір жайт бала тілінін, оның ұғымдық жағының дамуы туралы мәселені мүлде
жоққа шығарады, ягни мен бір жарым жасымда өз өмірімдегі ғаламат жаңалықты
ашсам, одан кейін өзіме кажет қорытындылар жасағаннан басқа маған ещтеңе де
қалмайды.
Бюлер күлдіргі мақаласында: Штерн сәбиді және оның тілінің дамуын
бағалы қағаз капиталы ретінде санап, содан кейін оның қиығьш кесіп алатын
есім ретінде бейнелейді, деп жазды. Осы пікіріне орай Штерннің іс жүзіндегі
зерттеулерінін барлық деректері шындыққа жанаспайтьш өзара қарама-қарсы
жағдайға түседі. Ол баланың даму ерекшеліктеріне арналған монографиялық
еңбегінде бала 5 жасында-ақ тілі дамып аяқталады, ал одан әрі онда тек
аздаған өзгерістер гана болады дейді. Шындығында, қазіргі зерттеулер
көрсетіп отырған мәліметтерге қарағанда баланың бірқатар ұғымдарды мектеп
жасына дейінгі кезенде меңгеретіні мәлім. Менің ойымша Штерн концепциясының
негізгі келеңсіздігі бастапқы дамудың ең маңыздысын ысырып тастауға
тырысушылық болып табылады. Штерннік басты идеясының мәні дәл мынада:
сабақтан жапырақ өсіп шыққан сияқты бәрі дами береді. Бұл жолы да Штерн
өзінін бастапқы теориясына қайта оралатын ниетін байқатты. Штерянің
көзқарасын жақтау барыты К.Бюлер, А.Тезелл сияқты авторларда да кездеседі.
Олар балалардың бүкіл даму мәні алғашқы жылғы өмірін айналып жүреді дейді.
Осының бәрі бізді Штерн көзқарасын қабылдамауға мәжбүр етеді. Оның
көзқарасы қазіргі кезде психологияда қолданылмайды деуге де болады. Бізде
сол көзқарастардан өзгеше бірқатар жаңа пікірлер бар. Енді соларға қысқаша
тоқталып өтейін.
Бюлер көзқарасы Штерннің қас пен көздің арасында аштым деп жүрген
жаңалығы микроскопиялық қозғалыс, ол күннен күнге ұлғайып, бірнеше айға
созылады, яғни бұл жаңалықты молекулдық құрылым деп көрсетуді көздейді.
Бюлер теориясы Вена мектептеріндегі мылқау балаларға жүргізілген байқау
нәтижелеріне негізделеді.
А.Валлон көзқарасы. Сәбилік кезенде бала шын мәніңде жаңалық ашады.
Бұл кездейсоқ нәрсе ме, жоқ па – ол басқа мәселе. Бала ұрығындағы мұңдай
керемет қасиетті Валлон да теріске шығармайды. Оның айтуынша сәбидің
жаңалық ашуы кездейсоқ емес, ол кез келген заттын аты болады деген ережені
ашуға қабілеті жетпейді, бірақ ол тек заттпен шұғылдану тәсілін ойнау
әрекетіңде ғана ашады. Егер сәби кейбір заттың қақпағын ашуға болатынын
білсе, мысалы, сіз оған қорап қақпағын ашып көрсетсеңіз, ол барлық заттың,
тіпті қақпағы жоқ заттың да қақпағын ашуға тырысады. Валлонның ойынша
тілдің даму. Тарихының бүкіл негізгі сәбидің затты атай алу мүмкіндігі
болатынын аңғаруы. Бұл затпен шүғылданудың жаңаша қызметі. Сөйтіп сәби бір
затқа қатысты жаңалық ашқан соң бұл қызметін басқа да заттарға қолдана
бастайды. Валлонның ұғындыруынша сәби логикалық пайымдау және белгі мен
мағына арасындағы байланысты танудан бұрын затпен ойнаудың жаңа тәсілін,
олар-мен айналысудың тын. әдісін ашып біледі.
К.Коффка көзқарасы бүкіл құрылымдық психология тұрғысынан алғанда,
сәбидің бұл алғашқы жаңалығы құрылымдык әрекет түрінде көрінеді. Сәби зат
пен оны атау жөнінде өзіңдік құрылымды ашады. Мұның өзі жеміс қашықта
жатқандай, тек қана оның таяқтың көмегі болмаса алынбайтын жағдайдары
маймылдың әрекеті сияқты болып көрінетін жаңалық. Осы бағытта Коффка мен
Валлон теориясы бірігіп кеткен сияқты.
Бюлер, Коффка, Валлон теориялары Штерн теориясын қарағанда фактілерге
тіректелгея. Өйткені олар Штерн теориясының олқылығы мен кемістігін байқап,
оны сынау арқылы өсіп отыр. Бірақ олардың бәрінде құрылымдык теориядан
ауысқан Штерн қателігі бар. Бұлардың бәрі де: сәби заттың құрылымын онымен
шұғылдану әдісін ашады, бұл сөздердің мағынасы өзгермейді және олар
дамымайды деген болжамға келеді.
Сонымен бұл теориялардың бәрі Штерн теориясының интеллектуалдығы –
жұмсартқанымен оның бастапқы идеалистік тезисіне қарсы шығады да, тіл
туралы түсінікті тілдің құбылыстан шығарып тастайды. Сөйтіп олар біз баяғы
тілдің шығуы жайындағы Штерн теориясының қателігі маңынан ұзап шыға
алмайды. Себебі, олар негізінен сәби сөзінің пайда болуы мен дамуының
өзгермейтіндігін қуаттайды. Енді тілдің шыруы туралы қазіргі ілімді қысқаша
ғана атап өтіп, сол арқылы сәбидің алғашқы дағдарысының негізгі себебін
анықтайык.[9]
Фактілерден бастайын. Бала тілінің шығуын мұқият бақылаған адам
окулықтарда бұл мәселе өте аз жарияланғандығын аңғарады. Бала тілінін
дамуындағы бұл маңызда кезең. Біз бала тілінің дамуындағы осы кезеңді
атадық. Тілі шықпаған нәресте әлеуметтік ортада үлкендермен тіл табысу
сияқты аса қажеттіліктің мән-жайын ашып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz