Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық базасы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
1.1 Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі және түрлері ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.КЕПІЛДІҢ ТАРИХИ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
2.1. Кепілдіктің түсінігі және пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2. Кепіл туралы шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. Ипотека ұғымы.
3.1.Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық базасы ... ... .34
3.2. Ипотека куәлігінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3. Ипотекалық несиелеуді ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Ұсынылған негізгі әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
1.1 Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі және түрлері ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.КЕПІЛДІҢ ТАРИХИ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
2.1. Кепілдіктің түсінігі және пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2. Кепіл туралы шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. Ипотека ұғымы.
3.1.Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық базасы ... ... .34
3.2. Ипотека куәлігінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3. Ипотекалық несиелеуді ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Ұсынылған негізгі әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
КІРІСПЕ
Такырыптың өзектілігі: Қоғамдағы демократияландырудың бастама сәті жаңа дәуірінде құрылған құқық жүйесінің азаматтық құқықтық бастамасын өзгерту болып табылады. Егер біз өз мақсатымызды жүзеге асыруда дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын таразыласаң, онда біздің дұрыс бағыт алуымызға мүмкіндік бар /1.56/.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары әлеуметтік, экономикалық және саяси жүйелер өзгеріп экономика нарық кезеңге көшті.
Еліміздегі жургізіліп жатқан құқықтық реформаларды әр саланы қамтып, азаматтардың күнделікті өмір сүруге қажетті құқықтық жағдай туғызды. Соның бірі ретінде Қазақстан Республикасында қолданып журген нормативтік құқықтық актілердің қолданыс аясы бойынша көлемдегі азаматтық құқық болып табылады.
Еліміз нарықтық экономикаға өту саласында мемлекеттік шектік монополистік ролінен негізгі өндірушіден елімізде шығарылған товарларды жеткізушіге және бөлушіге және жеке бөлушіге экономикалық қатынастарды жүргізу аясын кеңейтуге тыйым салудан бас тартты және азаматтық құқықтық мүліктік қатынастарды реттеу аясының кең көлемде жургізілуіне жол ашты.
Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілер арасында белгілі бір шартты міндеттемелік қатынастар арасында құқықтық жағдайы болды, бұл қатынасты реттеуге міндеттемелік құқық қолданылады. Міндеттемелік құқықпен нақты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынасты реттейтін яғни бір тұлға басқа тұлғадан белгілі бір әрекетті жасауға талап етуге, ал екінші тұлға мұнда койылатын талапты орындауға міндетті мәнін белгілейтін құқық саласы екенін керсетеді.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстын негізгі мақсаты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің ерекшелігі, сонымен қатар қандай да болмасын қатынастардың (міндеттемені корғау, міндеттемені орындамағаны үшін жауаптылық) бұзылуының алдын алу және реттеу болып табылады.
Бұл мақсатқа жету ушін келесі міндеттер қойылады:
- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері міндеттемені орындауға немесе тисінше орындауға әсер ететін мүліктік сипаттағы шаралар болып табылатындығын анықтау;
- кепіл институтының азаматтық құқықтық қатынастардағы орнын
анықтау;
- ипотеканы кепілдің бір түрі ретінде құқықтық, реттеудің ерекшелігін
ашып көрсету;
- ипотеканың қазіргі таңда азаматтардың өздерінің үй мәселесін
шешудің неггізгі бір жолы ретінде құқықтық қамтамасыз ететін ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасының ипотекалық қатынастарды реттеуші
заңдарына саралау жүргізіп, тәжірибедегі кемшіліктерді жою жолын
қарастыру;
- Кепіл институтының теориялық және құқықтық аспектілеріне
байланысты өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыру.
Дипломның объектісі мен пәні
Дипломның объектісі азаматтық құқықтағы кепіл институтының түрлері болып табылады. Дипломның пәні кепіл институты оның негізгі элементтері арқылы көрінеді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Жұмыста автор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ипотеканың құқыктық және теориялық мәселелеріне талдау жасау арқылы маңызды мән-жайларын ашып көрсеткен. Сонымен қатар ипотеканың Республикада үлкен сұранысқа ие болып отырғанына терең түсінік берілген. Ипотеканы жүзеге асырудың механизміне талдау берілген. Жұмыс барысында айтылған ойларды тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломның зерттеу барысында Сулейменов М.К., Басин Н.Г., Иоффе О.С, Сергеев А.Ф., Толстой Ю.К., Вишневский А.А., Диденко А.Г., Осипов Е.В. және т.б. авторлардың еңбектері пайдаланылады. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Қорғауға шығарылған ережелер:
- ипотекаллық, несие беру және қызмет көрсету процедураларын
жеңілдету;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеу, оны кепілге
қою, ипотекалық, несие бойынша талап ету құқығын берудің
процедураларын жеңілдетуді құқықтық тұрғыда бекіту;
- заемшыларды әлеуметтік қорғау механизімі құру және заемшыларды қорғаушылармен айналысатын мемлекеттік құрылымды құру нәтижелі болар еді;
- ипотеқалық несиелердің кейінгі рыногын толық құқтық қамтамасыз ету үшін заңдар және өзге де құқықтық актілер жүйесін құру қажет.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез, индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
Такырыптың өзектілігі: Қоғамдағы демократияландырудың бастама сәті жаңа дәуірінде құрылған құқық жүйесінің азаматтық құқықтық бастамасын өзгерту болып табылады. Егер біз өз мақсатымызды жүзеге асыруда дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын таразыласаң, онда біздің дұрыс бағыт алуымызға мүмкіндік бар /1.56/.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары әлеуметтік, экономикалық және саяси жүйелер өзгеріп экономика нарық кезеңге көшті.
Еліміздегі жургізіліп жатқан құқықтық реформаларды әр саланы қамтып, азаматтардың күнделікті өмір сүруге қажетті құқықтық жағдай туғызды. Соның бірі ретінде Қазақстан Республикасында қолданып журген нормативтік құқықтық актілердің қолданыс аясы бойынша көлемдегі азаматтық құқық болып табылады.
Еліміз нарықтық экономикаға өту саласында мемлекеттік шектік монополистік ролінен негізгі өндірушіден елімізде шығарылған товарларды жеткізушіге және бөлушіге және жеке бөлушіге экономикалық қатынастарды жүргізу аясын кеңейтуге тыйым салудан бас тартты және азаматтық құқықтық мүліктік қатынастарды реттеу аясының кең көлемде жургізілуіне жол ашты.
Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілер арасында белгілі бір шартты міндеттемелік қатынастар арасында құқықтық жағдайы болды, бұл қатынасты реттеуге міндеттемелік құқық қолданылады. Міндеттемелік құқықпен нақты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынасты реттейтін яғни бір тұлға басқа тұлғадан белгілі бір әрекетті жасауға талап етуге, ал екінші тұлға мұнда койылатын талапты орындауға міндетті мәнін белгілейтін құқық саласы екенін керсетеді.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстын негізгі мақсаты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің ерекшелігі, сонымен қатар қандай да болмасын қатынастардың (міндеттемені корғау, міндеттемені орындамағаны үшін жауаптылық) бұзылуының алдын алу және реттеу болып табылады.
Бұл мақсатқа жету ушін келесі міндеттер қойылады:
- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері міндеттемені орындауға немесе тисінше орындауға әсер ететін мүліктік сипаттағы шаралар болып табылатындығын анықтау;
- кепіл институтының азаматтық құқықтық қатынастардағы орнын
анықтау;
- ипотеканы кепілдің бір түрі ретінде құқықтық, реттеудің ерекшелігін
ашып көрсету;
- ипотеканың қазіргі таңда азаматтардың өздерінің үй мәселесін
шешудің неггізгі бір жолы ретінде құқықтық қамтамасыз ететін ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасының ипотекалық қатынастарды реттеуші
заңдарына саралау жүргізіп, тәжірибедегі кемшіліктерді жою жолын
қарастыру;
- Кепіл институтының теориялық және құқықтық аспектілеріне
байланысты өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыру.
Дипломның объектісі мен пәні
Дипломның объектісі азаматтық құқықтағы кепіл институтының түрлері болып табылады. Дипломның пәні кепіл институты оның негізгі элементтері арқылы көрінеді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Жұмыста автор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ипотеканың құқыктық және теориялық мәселелеріне талдау жасау арқылы маңызды мән-жайларын ашып көрсеткен. Сонымен қатар ипотеканың Республикада үлкен сұранысқа ие болып отырғанына терең түсінік берілген. Ипотеканы жүзеге асырудың механизміне талдау берілген. Жұмыс барысында айтылған ойларды тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломның зерттеу барысында Сулейменов М.К., Басин Н.Г., Иоффе О.С, Сергеев А.Ф., Толстой Ю.К., Вишневский А.А., Диденко А.Г., Осипов Е.В. және т.б. авторлардың еңбектері пайдаланылады. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Қорғауға шығарылған ережелер:
- ипотекаллық, несие беру және қызмет көрсету процедураларын
жеңілдету;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеу, оны кепілге
қою, ипотекалық, несие бойынша талап ету құқығын берудің
процедураларын жеңілдетуді құқықтық тұрғыда бекіту;
- заемшыларды әлеуметтік қорғау механизімі құру және заемшыларды қорғаушылармен айналысатын мемлекеттік құрылымды құру нәтижелі болар еді;
- ипотеқалық несиелердің кейінгі рыногын толық құқтық қамтамасыз ету үшін заңдар және өзге де құқықтық актілер жүйесін құру қажет.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез, индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
Ұсынылатын негізгі әдебиет
- Н.Ә. Назарбаев. "Президенттің Қазақстан халқына жолдауы 2030" -
Алматы: "Білім", 1997 ж. 56 бет.
- Н.Ә. Назарбаев. "Президенттің Қазақстан халқына жолдауы 2030" -Алматы: "Білім", 1997 ж. 56 бет. Гражданское право под ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева Часть 1. Стр. 506. Санкт-Петербург, 1996.
- Гражданское право. Том I. М.К.Сулейменов. Ю.Г.Басин стр. 595. Алматы, 2000.
- Гражданское право. Учебник под редакцией Суханова Е.А. М., 1993 г., С. 184.
- Обязательственное право О.С.Иоффе. М., 75. Стр. 154.
- Гражданское право. Том I. М.К.Сулейменов. Ю.Г.Басин А., 2000, стр. 56 - 95.
- Гражданское право. М.К.Сулейменов. Ю.Г.Басин Том I. Стр. 595-596. А., 2000.
- Общее учение об обязательстве. Стр. 233. М., 50 проф. И.Б.Новицкий, проф. Л.А.Лунц.
- О.С.Иоффе Обязательственное право, стр. 155. М., 75.
- КР Азаматтық кодеки. 293, 359 баптар, 1994 ж. 27 желтоқсан. КР 1998 ж. 2 наурызда № 211-298 бапқа өзгерту енгізілді.
- О.С.Иоффе Обязательственное право М., 1975, стр. 157, 158.
- А.А.Вишневский Залоговое право. М., 1995. Стр. 8.
- Поповкин Н.А. Залог, историк воз-ния и развития залоговых отношений //
Нотариус. М., 1997. № 1 (2) с.37.
- Гантовер Л.В. Залоговое и право.- СПб. 1890 г. С. 143.
- Звоницкий А.С. О залоге по русскому праву. Киев, 1917 г., с. 56-59
- Гоцкий Н.Н. Историк залогового права // Нотариус. М., № 1 С. 37-39.
- Замойский Н.Е. Обеспечение договорных обязательств на
предприятий, М. 1982 г., с. 124-125.
- М.К.Сулейменов; Е.Б.Осипов "Залоговое право" Әділет Пресс Алматы 97 ж. 5 бет.
- А.А.Вишневский Залоговое право из Москва. 95 ж. 8-9 б.
- Райхер В.Н. Абсолютные и относительные права. // Известных
экологического факультета Лен-го полит, института. Выпуск 1. 1927 г., с. 221.
- Ожегов СИ., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. 4-
ое издание, дополненное. М, 1998 г., с. 467.
- Ю.И.Брагинский: А.О.Витрянский. Договорное право. Москва.
Статус, 1997 ж. 404 6.
- ҚР Президентінің 1995 жылгы 23 желтоқсандағы "Козғалмайтын
мүлік жөніндегі Заң күші бар жарлығы „
- КР- Жер кодексі. 20.06.2003 ж.
- А.Г.Диденко. Гражданское законодательство Республики
Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Выпуск 11-Алматы ТОО "Баспа",
2001. 61 бет.
- Гражданский Кодекс Республики Казахстан. (Общая часть).
Комментарий. В двух книгах. Книга. 2. Отв ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин.
- Алматы: Жеті жарғы. 1998. 151-152 бет.
- КР А.К. Ерекше бөлім.
- КР Президентің 1995 жылғы 19 мамырдағы "Мемлекеттік
кәсіпорындар туралы". Заң күші бар жарлығы.
- Гражданский Кодекс Республики Казахстан. (Общая часть).
Комментарий. В двух книгах. Книга. 2. Отв. ред. М.К.Сулейменов,
Ю.Г.Басин. - Алматы: Жеті жарғы. 1998. 200 бет.
- Л.А.Кассо. Понятие о залоге в современном праве. М., Статут, 1999. 24-26 бет.
- А.Г.Диденко. Гражданское законодательство Республики
Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Выпуск 11-Алматы ТОО "Баспа",
2001. 63 бет.
- Гражданский Кодекс Республики Казахстан. (Общая часть).
Комментарий. В двух книгах. Книга. 2. Отв. ред. М.К.Сулейменов,
Ю.Г.Басин. - Алматы: Жеті жарғы. 1998. 254-263 бет.
- Н. Победоносцев. Курс гражданского права. Первая часть.
Вотчинные права. СПб., 1996. С. 585.
- М.А.Покровский. Основные проблемы гражданского права. М.,
Статут, 1998, с. 214-215.
- Новицкий И.Б. Римское прав. М., 1993 г. с. 96-98.
- Н.Ә. Назарбаев. "Президенттің Қазақстан халқына жолдауы 2030" -
Алматы: "Білім", 1997 ж. 56 бет.
- Н.Ә. Назарбаев. "Президенттің Қазақстан халқына жолдауы 2030" -Алматы: "Білім", 1997 ж. 56 бет. Гражданское право под ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева Часть 1. Стр. 506. Санкт-Петербург, 1996.
- Гражданское право. Том I. М.К.Сулейменов. Ю.Г.Басин стр. 595. Алматы, 2000.
- Гражданское право. Учебник под редакцией Суханова Е.А. М., 1993 г., С. 184.
- Обязательственное право О.С.Иоффе. М., 75. Стр. 154.
- Гражданское право. Том I. М.К.Сулейменов. Ю.Г.Басин А., 2000, стр. 56 - 95.
- Гражданское право. М.К.Сулейменов. Ю.Г.Басин Том I. Стр. 595-596. А., 2000.
- Общее учение об обязательстве. Стр. 233. М., 50 проф. И.Б.Новицкий, проф. Л.А.Лунц.
- О.С.Иоффе Обязательственное право, стр. 155. М., 75.
- КР Азаматтық кодеки. 293, 359 баптар, 1994 ж. 27 желтоқсан. КР 1998 ж. 2 наурызда № 211-298 бапқа өзгерту енгізілді.
- О.С.Иоффе Обязательственное право М., 1975, стр. 157, 158.
- А.А.Вишневский Залоговое право. М., 1995. Стр. 8.
- Поповкин Н.А. Залог, историк воз-ния и развития залоговых отношений //
Нотариус. М., 1997. № 1 (2) с.37.
- Гантовер Л.В. Залоговое и право.- СПб. 1890 г. С. 143.
- Звоницкий А.С. О залоге по русскому праву. Киев, 1917 г., с. 56-59
- Гоцкий Н.Н. Историк залогового права // Нотариус. М., № 1 С. 37-39.
- Замойский Н.Е. Обеспечение договорных обязательств на
предприятий, М. 1982 г., с. 124-125.
- М.К.Сулейменов; Е.Б.Осипов "Залоговое право" Әділет Пресс Алматы 97 ж. 5 бет.
- А.А.Вишневский Залоговое право из Москва. 95 ж. 8-9 б.
- Райхер В.Н. Абсолютные и относительные права. // Известных
экологического факультета Лен-го полит, института. Выпуск 1. 1927 г., с. 221.
- Ожегов СИ., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. 4-
ое издание, дополненное. М, 1998 г., с. 467.
- Ю.И.Брагинский: А.О.Витрянский. Договорное право. Москва.
Статус, 1997 ж. 404 6.
- ҚР Президентінің 1995 жылгы 23 желтоқсандағы "Козғалмайтын
мүлік жөніндегі Заң күші бар жарлығы „
- КР- Жер кодексі. 20.06.2003 ж.
- А.Г.Диденко. Гражданское законодательство Республики
Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Выпуск 11-Алматы ТОО "Баспа",
2001. 61 бет.
- Гражданский Кодекс Республики Казахстан. (Общая часть).
Комментарий. В двух книгах. Книга. 2. Отв ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин.
- Алматы: Жеті жарғы. 1998. 151-152 бет.
- КР А.К. Ерекше бөлім.
- КР Президентің 1995 жылғы 19 мамырдағы "Мемлекеттік
кәсіпорындар туралы". Заң күші бар жарлығы.
- Гражданский Кодекс Республики Казахстан. (Общая часть).
Комментарий. В двух книгах. Книга. 2. Отв. ред. М.К.Сулейменов,
Ю.Г.Басин. - Алматы: Жеті жарғы. 1998. 200 бет.
- Л.А.Кассо. Понятие о залоге в современном праве. М., Статут, 1999. 24-26 бет.
- А.Г.Диденко. Гражданское законодательство Республики
Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Выпуск 11-Алматы ТОО "Баспа",
2001. 63 бет.
- Гражданский Кодекс Республики Казахстан. (Общая часть).
Комментарий. В двух книгах. Книга. 2. Отв. ред. М.К.Сулейменов,
Ю.Г.Басин. - Алматы: Жеті жарғы. 1998. 254-263 бет.
- Н. Победоносцев. Курс гражданского права. Первая часть.
Вотчинные права. СПб., 1996. С. 585.
- М.А.Покровский. Основные проблемы гражданского права. М.,
Статут, 1998, с. 214-215.
- Новицкий И.Б. Римское прав. М., 1993 г. с. 96-98.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
1.1 Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі және
түрлері ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . .13
2.КЕПІЛДІҢ ТАРИХИ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
2.1. Кепілдіктің түсінігі және пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Кепіл туралы
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25
3. Ипотека ұғымы.
3.1.Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық
базасы ... ... .34
3.2. Ипотека
куәлігінің ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...38
3.3. Ипотекалық несиелеуді
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 50
Ұсынылған негізгі
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Такырыптың өзектілігі: Қоғамдағы демократияландырудың бастама сәті жаңа
дәуірінде құрылған құқық жүйесінің азаматтық құқықтық бастамасын өзгерту
болып табылады. Егер біз өз мақсатымызды жүзеге асыруда дамуымыздың ішкі
және сыртқы факторларын таразыласаң, онда біздің дұрыс бағыт алуымызға
мүмкіндік бар 1.56.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары әлеуметтік, экономикалық және
саяси жүйелер өзгеріп экономика нарық кезеңге көшті.
Еліміздегі жургізіліп жатқан құқықтық реформаларды әр саланы қамтып,
азаматтардың күнделікті өмір сүруге қажетті құқықтық жағдай туғызды. Соның
бірі ретінде Қазақстан Республикасында қолданып журген нормативтік құқықтық
актілердің қолданыс аясы бойынша көлемдегі азаматтық құқық болып табылады.
Еліміз нарықтық экономикаға өту саласында мемлекеттік шектік
монополистік ролінен негізгі өндірушіден елімізде шығарылған товарларды
жеткізушіге және бөлушіге және жеке бөлушіге экономикалық қатынастарды
жүргізу аясын кеңейтуге тыйым салудан бас тартты және азаматтық құқықтық
мүліктік қатынастарды реттеу аясының кең көлемде жургізілуіне жол ашты.
Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілер арасында белгілі бір шартты
міндеттемелік қатынастар арасында құқықтық жағдайы болды, бұл қатынасты
реттеуге міндеттемелік құқық қолданылады. Міндеттемелік құқықпен нақты
тұлғалар арасындағы құқықтық қатынасты реттейтін яғни бір тұлға басқа
тұлғадан белгілі бір әрекетті жасауға талап етуге, ал екінші тұлға мұнда
койылатын талапты орындауға міндетті мәнін белгілейтін құқық саласы екенін
керсетеді.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстын негізгі мақсаты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету
әдістерінің ерекшелігі, сонымен қатар қандай да болмасын қатынастардың
(міндеттемені корғау, міндеттемені орындамағаны үшін жауаптылық) бұзылуының
алдын алу және реттеу болып табылады.
Бұл мақсатқа жету ушін келесі міндеттер қойылады:
- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері міндеттемені
орындауға немесе тисінше орындауға әсер ететін мүліктік сипаттағы
шаралар болып табылатындығын анықтау;
- кепіл институтының азаматтық құқықтық қатынастардағы орнын
анықтау;
- ипотеканы кепілдің бір түрі ретінде құқықтық, реттеудің ерекшелігін
ашып көрсету;
- ипотеканың қазіргі таңда азаматтардың өздерінің үй мәселесін
шешудің неггізгі бір жолы ретінде құқықтық қамтамасыз ететін ашып
көрсету;
- Қазақстан Республикасының ипотекалық қатынастарды реттеуші
заңдарына саралау жүргізіп, тәжірибедегі кемшіліктерді жою жолын
қарастыру;
- Кепіл институтының теориялық және құқықтық аспектілеріне
байланысты өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыру.
Дипломның объектісі мен пәні
Дипломның объектісі азаматтық құқықтағы кепіл институтының түрлері
болып табылады. Дипломның пәні кепіл институты оның негізгі элементтері
арқылы көрінеді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Жұмыста автор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ипотеканың
құқыктық және теориялық мәселелеріне талдау жасау арқылы маңызды мән-
жайларын ашып көрсеткен. Сонымен қатар ипотеканың Республикада үлкен
сұранысқа ие болып отырғанына терең түсінік берілген. Ипотеканы жүзеге
асырудың механизміне талдау берілген. Жұмыс барысында айтылған ойларды
тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломның зерттеу барысында Сулейменов М.К.,
Басин Н.Г., Иоффе О.С, Сергеев А.Ф., Толстой Ю.К., Вишневский А.А., Диденко
А.Г., Осипов Е.В. және т.б. авторлардың еңбектері пайдаланылады. Сонымен
қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Қорғауға шығарылған ережелер:
- ипотекаллық, несие беру және қызмет көрсету процедураларын
жеңілдету;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеу, оны кепілге
қою, ипотекалық, несие бойынша талап ету құқығын берудің
процедураларын жеңілдетуді құқықтық тұрғыда бекіту;
- заемшыларды әлеуметтік қорғау механизімі құру және заемшыларды
қорғаушылармен айналысатын мемлекеттік құрылымды құру нәтижелі болар
еді;
- ипотеқалық несиелердің кейінгі рыногын толық құқтық қамтамасыз
ету үшін заңдар және өзге де құқықтық актілер жүйесін құру қажет.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез,
индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Жұмыстың апробациялануы. Жұмыстың жекелеген ережелері ғылыми
басылымдарда жарық көрді.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланған қайнар көздерден тұрады. Магистірлік дипломның жалпы
көлемі 49 беттен тұрады.
I. МНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТІЛУІ
1.1. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі
және түрлері.
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатыны
тағы шындық.
Осыған байланысты заң міндеттеменің орындалуына арнайы шаралар
қолданылады, оларды міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
атауға негіз бар. Бұл әдістер міндеттеме орындалмаған жағдайда борышқорға
қосымша қарыз ретінде жүктелуден тұрады, не борышқормен қатар үшінші
тұлғаны міндеттемені орындауға итермелейді. Мысалы, кепіл болушылық не
мүлікті резароке қылдыру кезінде міндеттемені орындау баспаның есебінен
жүргізлу (айып төлеу, кепіл), не белгілі бір ақша сомасын төлеу бойынша
өкілетті органмен Міндеттеменің берілуі мүмкін (кепілдік).
Тараптарға жүктелген міндеттілерді тиісті дәрежеде орындауға әсер
ететін әдістер заңдармен анықталады немесе тараптардың
келісімімен бекітіледі.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің біразы негізі
міндеттеменің сипатына байланысты болады және негізгі міндеттемені
жарамсыздық кезінде немесе әрекет етуін тоқтатқан жағдайда оның маңызының
да тоқтатылуы көрсетеді.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін әдістер несие берушінің
мүддесіне бекітіліп және қамтамасыз етудің барлық әдістері санкция түріне
жатпайтындығын көрсетеді, бірақ барлығы борышқорға тура және жанама қосымша
жүктеулерді құрады. Мысалы, борышқордың кепілге салынған мүлкінің есебінен
несие берушінің кепілі беру кезінде оған өзінің қарсылығын өтеуге құқылы.
Бірақ осы мүліктің есебінен шығынның орнын толтыру, несие берушінің
айыпталуы бойынша қосымша талабы өтелуі мүмкін. Мүлікті пайдаланудан және
иеленуден алудың өзі борышқордың мүддесі жанынан қосымша кедергілер келуі
мүмкін екендігін көрсетеді 2.506.
Міндеттеме бойынша құқықтарды жүзеге асыру тек субъектінің еркіне
ғана емес, борышқордың еркіне де байланысты болады. Міндеттемеден
(шартқа нгізделген) бөтеннің әрекетінде құқық пайда болуы мүмкін, яғни бұл
борышқормен орындалатын әрекетті жалпы ереже бойынша міндеттемені
орындауға мәжбүрлемейтін талап ету құқығын береді. Бұл ереженің бір ғана
артықшылығы меншік құқығы немесе өзге де заттық құқықтарды қорғау
әдістерінен шығатын заттарды жеке -анықталған
қатынастарындағы
міндеттеменің шын мәнінде орындалуын мәжбүрлеу мүмкіндігіне алып келеді.
Міндеттемемен әрекет жасау жалпы ереже бойынша белгілі бір тәуекелдің
дәрежесімен міндеттемелік қатынастар бойынша міндеттемені орындауға беруді,
міндетті тұлғаның еркімен жүзеге асырылатынын белгілейді 3.595.
Міндеттемені қамтамасыз ету азаматтық құқықтың дәстүрлі институты болып
табылады. Азаматтық құқықта міндеттеменін орындалуын қамтамасыз ету әдісі
дегеніміз борышкер шарт бойынша өзіне алған міндеттемесін орындамаса немесе
мардымсыз орындаған жағдайда несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға
қосымша кепілдікті бекітетін заңмен немесе шартпен қарастырылған мүліктік
сипаттағы арнай шара болып табылады4.184.
Сонымен міндеттеме - құқықтық қатынастардың бір түрі болып
табылғандықтан олар мәжбүрлік сипаттағы шаралармен қорғалады. Бұл шаралар
өте әртүрлі және көптеген міндеттемемен бірге болғандықтан жалпы шара деп
аталады. Бұл жерде барлық жағдайлар заңмен, шартпен немесе белгіленген
қатынастың өзінің сипаттамасымен тыйым салуды қолдануға жататындығы
айтылады.
Бірақ олардың барлық жиынына қарамастан бұл шаралар әрқашанда қажетті
әрі тиімді жағдай жасауға әрекетсіз болады. Мынандай жағдай болуы мүмкін,
борышқор міндеттемені орындамайды, бірақ несие берушіге ешқандай шығын
келмесе, не шығын келсе, осы және басқада себептермен олардың көлемін
делелдеу жағдайы жоқ екенін көрсетеді. Онда шығындар туралы талап тіпті
ұсынылмайды немесе іске аспайтын болып қалады 5.154.
Несие берушіге шығын келгеніне және орындау құжаты бойынша борышқордағы
бар мүліктің талап етілуіне қарамастан міндеттемені орындауға тапсыру
үшін және арнайы сипаттама болатын қосымша шараларды қамтамасыз
ету үшін міндеттемеге қатысушылардың өздерімен анықталуға жататынын заң
шешеді. Егер міндеттемені тиісінше және өз уақытында орындауға ерекше
мүдделі мемлекет қарайтын болса, онда міндеттеме арнайы қамтамасыз ету
шараларымен не заңның тікелей көрсетуі бойынша, не міндеттеме негізінде
оларға жазылған келісім бойынша қамтамасыз етіледі.
Сондай-ақ несие беруші міндеттемелік қатынас бойынша борышқормен
орындалмаған міндеттемеге байланысты туындаған шығынды талап етуге құқылы.
Жалпы ереже бойынша кез-келген міндеттеменің орындалуы заңға көрсетілген
жағдайда орындалуын мәжбүрлеу тәртібімен міндеттеменің талап етуге немесе
міндеттеменің бұзылғандығын борышқордың барлық мүлкінің есебінен өндіруге
несие берушінің құқығы қамтамасыз етілгендігін білдіреді.
Заңда немесе шартта көрсетілген жағдайда міндеттеменің орындалуы
қамтамасыз етудің жалпы шарасына қосымша (міндеттеменің орындауынан
келген барлық шығынды борышқордың барлық өзінің мүлкінің есебінен өтеуі
жауапкершілік түрінде міндеттеменің орындалуына көмектесуші ерекше
құрал ретінде қолданылады. Құралдар азаматтық құқығына міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп аталады.
Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
- заңда және шарттарда көрсетілген мүліктің сипаттығы міндеттемені
борышқордың тиісті дәрежеде орындалуына әсер ететін және несие берушінің
мүддесін қорғауды жеңілдететін арнайы шаралар түсіндіріледі 5.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің басқаша түсінігін
О.С.Иоффе былай деп анықтайды, міндеттеменің орындалуына қолданылатын жалпы
сипаттағы шаралардан басқа, арнайы қосымша сипаттағы шаралардың кез-келген
міндеттемеге қолданылмай, тек заңдар мен немесе тараптардын келісімімен
ерекше түрде бекітілген міндеттемеге қолданылуын айтамыз. Бұл жердегі
арнайы қамтамасыз ету шараларынан міндеттемені қамтамасыз ету әдістері
деген түсінік пайда болады. 6.595.
Сонымен қатар бұл шаралар ереже ретінде мақсатына сәйкес жиналады және
былай бөлінеді:
Борышқордың жауапкершілік дәрежесінің артуы және залалдың мөлшерінің
барлық немесе оның жартысынан жеңілдеуді - бұл шараға міндеттемені тиісінше
орындамаған немесе орындамаған жағдайда төленетін
айыппұл немесе мерзімін өткізіп алғаны үшін өсім түріндегі алып төлеп
кіреді;
борышқордың жауапкершіге үшінші тұлғаларға және орындауға міндетті
тұлғалардың санына таратылады - бұл шараларға кепілдік және кепіл болушылық
жатады;
белгілі бір заттардың есебінен несие беруші өзінің талабын
қанағаттандыруға берілген артықшылық құқығы ("жекелігіне сенбеймін, заттың
құнына сенемін") - бұл шараға кепіл жатады;
борышқордың міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие
берушіден қайтарымсыз аванс алуға - бұл шараға кепіл пұл жатады;
борышқордың ақшалай міндеттемені қарсы орындауға дейінгі (қарсы) немесе
затты беру міндеттемесі бойынша несие берушіге мідеттемені орындамау құқығы
ұсынылады - бұл шараға борышқордың мүлкін алып қалу жатады 7.595-596.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері айып төлеу, көлемінде, кепілдік,
кепіл болуышылық, кепіл немесе мүлікті алып қалу сияқты әдістермен ғана
шектелмейтіндігін қажетті түрде ескеру керек.
Сонымен қатар міндеттемелік құқық туралы басқа да әрекеттерде
міндеттемені қамтамасыз ету жайлы басқадай түсініктер беріліп кеткен. Сонын
бірінде міндеттемені қамтамсыз етудің әдістерін "қамтамасыз ету нысандары"
деп көрсетіп кеткен. Осы айтылған түсінікке тоқтап кететін болсақ.
Міндеттемені қамтамасыз етудің нысандары азаматтардың арасындағы
қатынастарда борышқордың міндеттемені өз еркімен немесе дұрыс орындамаған
жағдайдан туындайтын құбылыстардан несие берушінің өзінің мүддесін сақтауды
бегілеуге және несие берушіге оның құқығын жеңіл әрі тиімді жүзеге асыру
үшін кепілдік береді. "Қамтамасыз ету нысандары" кей жағдайларда басқада
қызметтерді орындайтынын атап айтатын болсақ, "дәлелдемені шарт жасау
фактісі ретінде жеңілдету (мысалы, азаматтардың арасындағы шартпен
кепілпұлды беру, және борышқордың өзінің міндеттемесін орындамаған немесе
тиісті дәрежеде орындамағаннан несие берушіге келетін шығынның көлемін
өтеді (мұндай мән кейде айып төлеуге қоладынлады" 8.233.
Борышқордың міндеттемені тиісінше орындауына әсер ететін мүмкін
жағдайлар болса, онда ол міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістеріне
кіреді. Міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің жоғарыда
айтылғаннан басқа қамтамасыз ету шарасы ретінде заңда арнайы көрсетілген
(мысалы, қаржыландыру шарты бойынша ақшалай талапты беру туралы шарттарды
пайдалану сондай-ақ шартпен бекітілген құралдар болуы мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері жалпы қамтамасыз етілетін
міндеттемеге қатынасы бойынша қосымша (акцессорлык), яғни оның заңды күйіне
және дұрыстығына байланысты болып табылады. Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдістерінің қосымша сипаттамасы (қамтамасыз етілген
міндеттеме) негізгі міндеттемеге (басты) кей сәттерде ғана келеді.
Біріншіден, тек дұрыс міндеттемелік талапты қамтамасыз етуі мүмкін, яғни
заң негізінде пайда болатын талап. Екіншіден қамтамасыз етілетін
міндеттемеге талапты беру құқығы негізгі міндеттемеге байланысты кезінде
және көп жағдайларда осы негізгі міндеттеме бойынша қарызды беру кезінде
болуы керек. Үшіншіден, негізгі міндеттеменің тоқтатылуы негіздеріне
байланыссыз-ақ қамтамасыз етілген міндеттеменің тоқтатылуына әкеп соғады.
Төртіншіден, негізгі міндетті жарамсыздығы оңы міндеттемені қамтамасыз
еместігінің жарамсыздығына әкеп соғады.
Дегенмен бұл норма императивтк және басқада шарттық салдар туғызу
мүмкіндігін өріс етпейді. Бірақ қамтамасыз ететін міндеттемені
жарамсыздығы қамтамасыз етілген міндеттеменің жарамсыздығына әсер
етпейді, бұл басты міндеттеменің, қосымша міндеттемеден байланысының
тәуелсіздігін көрсетеді.
Негізгі міндеттеменің басты ережесі сондай-ақ негізгі міндеттеменің
қосымша міндеттеменің тоқтатылуынан тәуелсіздігін бекітеді. Тек соңғы
ережеден кепіл заттарын ломбардпен жүзеге асыру жағдайы және кейбір
жылжымайтын мүлік ипотекасының заттарын соттан тыс мәжбүрлеу тәртібімен
жузеге асыру жағдайлары болып табылады, бұл кепіл ұстаушы арнайы
кәсіпкерлік ұйымдар тарапынан өрескел пайдаланғаны үшін кепіл берушінің
мүддесін қорғау бойынша заң шығарушылардың еркімен еріксіз қабылданды.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің таңдаушы тараптары
не қосымша (немесе арнайы) келісімдердің, не қамтамасыз етуге жіберілген
міндеттеменің өзінде жазбаша турде жазылуы керек. Кейбір әдістер жай
жазбаша емес, сонымен қатар оның жасалу нысанын нотариаттық куәландыруға
және тіпті арнайы тіркеуді талап етеді. Қамтамасыз етудің барлық әдістері
міндеттемелік-құқықтық сипатта болады және оның бекітілуіне негіз болып,
міндеттеменің орындалуына көмектесуден тұрады.
Бірақ негізгі міндеттеменің тиісінше орындалуының мақсаттарына жету
құралы әр түрлі. Кей жағдайларда борышқордың жауапкершіліктен қашуы негізгі
міндеттемені тиісінше орындауға әсер етеді, (айыппұл санкцияларын
төлеуден), сондай-ақ басқа кауіп-қатерлер мүлікті жояды (кепіл, мүлікті
ұстап қалу), егер бұлар қосымша ауыртпалықпен ұштасқанменде борышқорды
осыған итермелейді. Негізгі міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етеу
әдістерінің мазмұнының ақау құрылатындығына қарамастан, тек негізгі
міндеттеменің орындалуына көрсетілген әдістердің көмегімен жету немесе
борышқорға қосымша ауыртпалықтар жүктеу - бұлар қамтамасыз ету әдістеріне
не жауапкершілік шарасының құрамына кіреді, не мұндай әдістер болып
табылмайды. Мысалы, айып төлеу азаматтық құқықтық жауапкершілік шарасына
жатады, ол кепіл, кепіл болушылық жауапкершілік шарасы болып табылмайды.
Борышқордың несие берушінің құқығынан айырмашылығы міндеттеме
бұзылғаннан келген шығынның орнын борышқордын барлық мүлкінің
есебінен толтыру, азаматты –құқықтық жауапкершілік принципіне
негізделіп, міндеттемені қамтамасыз ету үшін арнайы шараларды қолдану тез
арада болмайды.
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ереже тек қамтамасыз ету
шараларын қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сондай-ақ қандай да бір міндеттеме
осы аталған немесе басқа да нақты әдістермен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен
тараптардың келісімімен көрсетілуі мүмкін (мысалы, кепіл, айып төлеу,
мүлікті ұстап қалу бұлар заңмен) ал басқалары - тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) бекітілуге жатады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кей әдістері (айып төлеу, кепіл пұл)
міндеттемені орындамаумен тікелей және сөзсіз байланысты болып қосымша
мүлкінен айырумен, міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған
тұлғаларға жүктеліп бір уақытта заңды жауапкершілік шарасы болып табылады.
Басқалары (кепіл, мүлікті алып қалу, кепілдік және кепіл
болушылық) жауапкершілік шарасына жатпайды, сондай-ақ олардың қолданылуы
тараптардың келісімімен немесе заңда көрсетілген міндеттемені қамтамасыз
ету жағдайларына келген және олардың негізінен пайда болғанын дәлелдеудің
жеке процедурасымен байланысты.
Сонымен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін арнайы
әдістер тәжірибелік қолдану аясында бірдей емес. Мысалы, тауар жеткізуші
сатып алушыға аккредитті төлем нысанымен акцептік төлем нысанына жүйелі
түрде тауар төлемін ұстайтын тұлғаның ауыстыруға құқығын көрсетеді. Бұл
сатып алушымен тиісінше орындауды қамтамасыз етуддің бір әдісі, оның
міндетті тауарға өз уақытында төлем төлеу болып табылады. Бірақ бұл
қолданыстағы заңдармен тек тауар жеткізіліп қатынастарына қолданылғандықтан
аккредиттік нысан ақша есебінің дұрыс нысаны ретінде тараптармен тандалып
алынған жоқ. Айып төлеу сияқты қамтамасыз ету құралының бұл төлем құралынан
айырмашылығы кез келген міндеттемеге қолданылуы мүмкін, ол кейбір әдістер
заңда тікелей көрсетілген немесе бұл оның табиғатынан тыйым салынған
міндеттемеге қолданылмайды 9.155.
Бұл мағынада міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің өзі тағы да жалпы
және арнайы деп бөлінеді. Арнайы әдістер нақты қатынастардан белінбейді,
олар заңдармен белгіленген. Сондықтан бұл қатынастармен тек байланысы
қаралуы мүмкін? Жалпы әдістер азаматтық нормалармен бектіліген, оларға
жоғарыда айтылып кеткен айып төлеу, кепілдік аманат кепіл пұл жатады.
Бұл әдістер заңдық құырылымы бойынша құқық бұзушының міндетін мәжбүрлі
түрде жүзеге асыру мүмкіндігіне арналған мүлікті алдын-ала бөлумен
байланысты және байланысты емес болып бөлінеді. Осы айтылғандарды өз ішінде
бөлетін болсақ мүлікті алдын-ала бөлумен байланыстыға - кепіл және кепіл
пұл, аз байланысты емеске - айып төлеу, кепіл болушылық және кепілдік
жатады. Бұл жіктелудің тәжірибелік маңызы әр түрлі болып қамтамасыз ету
құралдарының бірыңғай емес тиімділігін анықтайтындығынан тұрады. Мұнда
алдын-ала бөлінген мүліктің есебінен орындауды мәжбүрлеп қамтамасыз ету
жеңіл әрі тиімді болады, мұндай бөліну алдын-ала жүргізілмейді. Құқықтық
табиғатында осы әдістер заңды жауапкершілік шарасы болып табылатын және
болып табылмайтын болып бөлінеді. Жауапкершілік шарасы болып
табылмайтындарға - кепіл, кепілдік және кепіл болушылық кіреді. Айып төлеу
кепіл пұл кезінде құқық бұзушы белгілі бір мүліктік шығындарды шегеді.
Сондықтанда айып төлеу жалпы ережеде тікелей көрсетілген, яғни борышқор
кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе шартта өзгеше кезделмесе
міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауап
береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне
байланысты шаралардың борышын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп
таңылады. Ал кепіл пұлға келетін болсақ анықталып міндеттеменің
орындалмауына жауапты тарап
Екінші тарапқа кепіл пұл сомасын ескере отырып, шеккен залалдық орнын
толтыруға міндетті деп көрсетілген 10.
Кепілге салынған мүліктің есебінен, сондай-ақ кепіл болушылықтың немесе
кепілділіктің есебінен міндеттеменің, өзінің орындалуына не жататындығы
талап етіледі, сондықтан да бұл қамтамасыз ету құралдарын жүзеге асыру
кезінде кінәлілік ескерілмейді және онымен тек міндетті қамтамасыз ететін
фактінің бұзылғандығын назарда ұстау керек. Кепілге салынған мүліктің
есебінен не кепіл болушылықтың немесе кепіл берушінің есебінен талап ету
айып төлеу немесе міндеттеме кепілмен кепіл болушылықпен немесе кепілдікпен
қамтамасыз етілген тұлғаның тек кінәлілік кезінде шығынның орны толтырылуы
мүмкін.
Міндеттемелік құқықтың әрекет ету аясы бойынша қамтамасыз ету
құралдарының айырмашылығы кез-келген субъетілердің (айып төлеу, кепіл,
кепіл болушылық) арақатынасына міндеттемелерде тек азаматтардың қатысуымен
(кепіл пұл) және мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың арасында қолданылуы
мүмкін (кепілдік). Мұнда міндеттеменің жеке түрлерінің субъектілік құрамын
қоса отырып қамтамасыз ету құралдырының қолдану ара қатынасының таза
заңдылығы айқындалған.
Бірақ ары қарай болатындығы көрсетілсе міндеттеменің қамтамасыз етудің
жеке әдістерінің нақты тәжірибеде қолдануын білсек, ал егер кейбір арнайы
ережелерді ескерсек бұл қатынастар кей жағдайда тіпті тар қатынаста
қолдануға әкеп соғады.
Тәжірибеде ең көп кездесетін әрі маңыздысы айып төлеу болып табылады.
Бұған өзінің заңдық қасиеті бойынша тікелей кепілпұлмен жалғасады, ал
кепілпұлдың өз кезегінде кепілмен байланыстылығы бар екенін көрсетеді,
сондай-ақ кепіл болушылық ретінде қолданылатын әдістер басқа да барлық
әдістердің қатынасы бойынша ең қажетті құрал ретінде болады, бірақ
кепілдікпен белгілі бір ортақ мәнде болады. Сондықтан да айып төлеудің
артынша кепілпұл және кепіл, ал содан кейін кепіл болушылық және кепілдік
қаралады 11.157-158.
1.2. Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің кейбір
заңдармен және тараптармен келісімімен көрсетілуі мүмкін. Міндеттеменің
орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі бұл азаматтық құқыққа тән
қасиет және азаматтық құқықтан шығатын кез-келген шарттар (мәмілелер)
міндетті түрде құқықтық қамтамасыз етілуге жатады. (Міндеттеме туралы жалпы
ережелер).
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ережелер тек қамтамасыз ету
шараларының қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сол себептен қандай да бір
міндеттеме жалпы немесе басқада нақты шаралармен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе заңдардың арнайы нормалары болуы қажет.
Міндеттеменің қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен (Мысалы кепіл,
айып төлеу, мүлікті алып қалу) көрсетілуі сондай-ақ тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) белгіленуі мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің заңмен көрсетілген әдісінің бірі кепіл
(кепіл құқығы) заңмен көрсетілген. Кепіл түрі ретінде болып табылатын
ипотека және кепілзат осы міндеттемені құқықтық қамтамасыз етілуіне жол
береді. А.А.Вишневский қорытындысы бойынша кепіл туралы шарттың
тараптарының өкілеттілігінің көлемі бойынша кепіл құқығындағы ипотека
-кепілге салыған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде
және пайдалануында қалатын кепіл түрі. Кепіл зат-кепілге мүлікті кепіл
беруші кепіл ұстаушының иелігіне беретін кепіл түрі болып табылады деп
көрсеткен 12.8.
Міндеттеменің құқықтық қамтамасыз етілуіне қатысты әдісі ретінде
ипотеканың заң нормасында ипотека жылжымайтын мүлік ипотека деген атаумен
берілген.
Жылжымайтын мүлік ипотекасы - кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе
ондағы үлес кепіл берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында
қамтитын кепіл түрі. (Жылжымайтын мүлікті ипотекалық шарт арқылы жасайды).
Жылжымайтын мүлік ипотекасы міндеттемелерді қамтамасыз ету жолы ретінде
ипотекасын қолдану кезінде туындайтын қатынастарды реттейді.
Жылжымайтын мүлік ретінде - жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар
және жермен берік байланыстығы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың
мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер танылады.
Ипотека міндеттемені қамтамасыз ететін болғандықтан бұл жерде негізгі
міндеттеме ұғымы анықталады. Негізгі міндеттеме - ипотекамен толық немесе
ішінара қамтамасыз етілген борыштық немесе өзге де міндеттеме ретінде
анықталған. Негізгі міндеттемені ипотекамен қамтамасыз етудің шектері
белгіленген. Ипотека кредит шарты немесе өзге де міндеттеме бойьнша кепіл
ұстаушыға қарыздың негізгі сомасының толық немесе ипотека шартында
көзделген бөлігінде төмендеуін қамтамасыз етуі керек. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, кредит шартын қамтамасыз етуге белгіленген ипотека, сол сияқты
кредиторға кредиттің пайдаланылғаны үшін өзіне тиесілі сый ақының да
төленуін қамтамасыз етеді. Егер шартта өзгеше көзделмесе, ипотека кепіл
ұстаушының талаптарын оларды қанағаттандыру сәтіндегі көлеміне қарай:
негізгі міндеттемесінің орындалмауынан, мерзімі кешіктірілунен немесе өзге
де тиісінше орындалмауынан келтірілген шығындарды өтеуді;
Негізгі міндеттеменің орындалмауы, орындалу мерзімінің кешіктірілуі
немесе өзге де тиісінше орындалмауы үшін айып (айып пұл, өсім) төлеуді;
Негізгі міндеттемеде не заң актілерінде кезделген бөгде адамның акшаның
заңсыз пайдаланғаны үшін айып ақыны қоса қамтамасыз етеді. Ипотека сонымен
қатар: сот шығындарын және кепілге берілген мүліктен айып ақы өндіріп алуға
байланысты өзге де шығыстарды өтеуді; ипотеканы еткізу жөніндегі
шығыстардың өтелуін қамтамасыз етеді.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлік ипотека шарты арқылы жасалады.
Ипотекалық шарт - негізгі міндеттемені айқындау туралы талаптардын келісімі
болып табылады. Ипотека шарты жазбаша нысанда жасалып, оған кепіл бермей
және кепіл ұстаушы, сондай-ақ кепіл беруші борышқор болмаса борышқор да қол
қояды. Ипотека шарты мемлекеттік тіркеудің объектісі ретінде мемлекеттік
тіркеуге жатады. Ипотека шартынын мазмұнында:
кепіл беруші мен кепіл ұстаушының, сондай-ақ заттай кепілдердің аты-
жөні және тұрағы;
негізгі міндеттеменің мәні, оның мөлшері мен орындалу мерзімі, кепіл
берілген жылжымайтын мүліктің тізбесі;
ипотеканың мәні болып табылатын жылжымайтын мүлік сол бойынша кепіл
берушінің меншігі болып табылатын құқықтық атауы көрсетілуге тиіс.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлікті меншіктен шығарылған кезде кепіл
ұстаушы өз таңдауына қарай:
кепілге берілген жылжымайтын мүлікті иеліктен шығару туралы мәселенің
күші жойылған деп тануын;
негізгі міндеттеменің мерзімнен бұрын орындалуын және кімнің меншігі
екеніне қарамастан, кепілге бекіткен жылжымайтын мүліктен айып ақы
өндірілуін талап етуге құқылы.
Кепілге берушінің құқықтары ипотека куәлігін беру арқылы растауы
мүмкін. Кепіл беруші жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі ипотеканың мәні
болып табылатын тұлға. Ипотека куәлігі оның заңды иесінің негізгі
міндеттеме бойынша орындалуды алуға және орындалуды алу мақсатында кепілге
беррілген жылжымайтын мүліктен айып ақы өндіріп алуға құқығын куәландыратын
ордерлік бағалы қағаз болып табылады.
Ипотека куәлігі бойынша құқықтарды жүзеге асырудың шарттары және
міндеттемеліктердің орындалуы ипотека шартында көзделген өз құқықтарын
жүзеге асыру кезінде ипотека куәлігінің иесі оны кепіл берушіге көрсетуге
міндетті. Негізгі міндеттемені орындаған кепіл беруші ипотека куәлігінің
берілуін тиісті белгінің соғылуын талап етуге құқылы.
Ипотека куәлігі кепілге беру басқа тұлғаға берілу арқылы ипотека
осындай тұлға мен ипотека куәлігінің заңды иесі арасындағы кредит шарты
немесе өзге де міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілге берілуі мүмкін.
Ипотека куәлігін кепілге берумен қамтамасыз етілген міндеттеме орындалмаған
жағдайда ипотека куәлігінің кепіл ұстаушысы ипотекамен қамтамасыз етілген
негізгі міндеттеме бойынша құқықтардың өзіне беріруін талап етуге құқылы.
Сонымен бірге жалжымайтын мүлік ретінде қаралатын жер учаскелерін
кепілге салу көрсетіліп кеткен. Кепіл құқығы басқа қамтамасыз ету
құралдарына қарағанда қолдану аясы өте кең көлемде болады. Жер учаскесі мен
жер пайдасының құқығын кепілге салуға меншік құқығымен немесе жер пайдалану
құқығын кепілгеке жер учаскесі кепіл нысанасы болуы мүмкін. Жер учаскесін
және жер пайдалану құқығын кепілге салуды шектеу жер учаскесіне немесе жер
пайдалану құқығына қатысты мәліметтер жасауға тыйым салынған жағдайларда
жер учаскесін және жер пайдалану құқығын кепілге салуға жол берілмейді. Бұл
табиғи салынған жағдайларға жалпы пайдаланылатын; қорғаныс мұқтаждықтарына
берілген; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар; қызметтік жер иелігі жатады.
Бұлар ипотекалық кредитті қамтамасыз ету үшін жер учаскелері және жер
пайдалану құқығының кепілін бекітеді. Кепіл пәні ретінде кепіл берушінің
жер пайдалану құқығы; жеке меншік құқығы болатын жер учаскелері; сондай-ақ
ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалануға болатын жер учаскелер болуы
мүмкін. Жер пайдалану кепілі тұрақты жер пайдалану құқығына аренда
нысанында және аренда шартының мерзіміндегі уақытша ұзақ мерзіміндегі жер
пайдалануға қатысты жүзеге асырылады. Кепілге салуға қарай жер
учаскесінің бір бөлігін нысаналы мақсатқа сай пайдалану мүмкін болса
жер учаскесінің бұл бөлігін жер пайдалану кепілге салуға жол берілмейді.
Бөлінетін жер учаскесінің бәрін, кепілге салынатын жер учаскесінде
орналасқан үйді (ғимаратты) қоса кепілге салмайынша жер пайдалану құқылы
кепілге салуға жол берілмейді. Бөлінбейтін жер учаскесінде осындай жағдайда
болады. Жер учаскесін жалға беру нысанында ұзақ мерзімді уақытша жер
пайдалану құқығын жалдау шартынын, қолдану мерзіміне кепілге салуға болады.
Қысқа мерзімді өтеуші уақытша Жер пайдалану құқығы кепілге салуға жол
берілмейді.
Кепіл болушы болуы мүмкін: жер учаскесіне жеке меншік құқығы бар
мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар; жер учаскесіне жер
пайдалануға құқығы бар мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар
болады.
Кепіл алушы заңды тұлға және жеке тұлға болуы мүмкін. Шартты жер үлесі
кепіл пәнінен дербес болып табылады.
Жер учаскесін немесе жер пайдалану құқығын кепілге салу
-міндеттемелердің орындалудың ақтамасыз етунді кепіл шартына негізделген не
заң актілерінің негізіндегі әдісі, оған сәйкес борышкер кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттемені орындамаған жағдайда несие берушінің (кепіл
ұстаушының) кепілге салынған жер учаскесінің немесе жер пайдалану құқығының
құнынан, осы жер учаскесі немесе жер пайдалану құқығы тиеселі тұлғаның
(кепіл берушінің) басқа несие берушілері алдында қайтарып алуға басым
құқығы болуды түсінеміз.
Сондай-ақ жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы не арнайы жағдайлар
жасалып кеткен. Жылжымалы мүлікке заңды құқықтарға бар жеке және заңды
тұлғалардыцң құқықтарын жүзеге асыру және қорғау мақсатында осындай мүлік
кепілін тіркеу шараларын көрсеткен.
Жылжымалы мүлік кепіл тіркеу - жылжымалы мүлік кепілінің тізіміне
келіп талаптары бар шарттағы немесе өзге шарттағы мәліметтерді енгізу
жөнінде жылжымалы мүлік кепілін тіркеу кезінде туындайтын қатынастарға
қатысушылардың іс-әрекеттерінің жиынтығын білдіретін, тіркеуші органның
жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы куәлік береді немесе басқа да іс-
әрекеттер танылады.
Жылжымалы мүлік кепілін тіркеудің кепіл берушінің аталған мүлкіне
үміткер кепіл ұстаушылардың талаптарына қатысты кепіл ұстаушының талаптарын
қанағаттандырудың кезектілігін заң актілерінің ережелеріне сәйкес
белгілейді.
Әрбір алдыңғы тіркелген ұстаушы барлық өзінен кейін тіркелген кепіл
ұстаушылардың алдында, сондай-ақ мүліктің тіркелмеген барлық кепіл
ұстаушыларының алдында міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету кезінде
басымдыққа ие болады.
Міндеттеменің құқтық қамтамасыз етілуін міндеттемені
орындалуының тиімдд әрі дұрыс жұмыс етілуіне септігін тигізеді. Сондай-ақ
заң шығарушылар тікелей қамтамасыз ету әдістерінің жиынтығына және несие
беруші мен борышқордың мүддесіне негіздегі тиісті заң нормаларын шығару
керек.
Кепіл институты бірнеше жүз жыл бұрын пайда болды. Б.з.д. ғасырда
Вавилонда әртүрлі құндылықтарды алып сауда беретін банкирлер болған. Кепіл
сонымен қатар б.э.д. II ғасырдағы Индия заңдарының қайнар көзі Ману
заңдарында да айтылады. 13.37
Ежелге Римде алғышқы кепіл институты фидуция болады. Ежелгі кезеңде
мүліктік қайтару міндеттемесінің моральдық маңызы болды. Оны бұзған несие
беруші қатал жазаланды. Кейінірек міндеттемені орындаған борышкерге несие
берушіге мүлікті қайтару туралы талап қою құқығы берілуі (actio Fiducia)
14.143
Ресейде құқығы XIV-XV ғасырларда қалыптасты.
А.С.Звоницкийдің айтуынша кепіл туралы алғашқы атаулар ХШ-ХІV
ғасырлардағы актілердерінеді, яғни Новгород немесе Псков
облыстарының актілерінен 15.56-59.
Ресейде 1800 жылы кепіл туралы ереже өзгерді. Бұл банкроттық жарғысының
шығуына байланысты болды. 1800 жыл жылжымайтын мүлікті кепілге қою үшін
нотариальдық куәлендіру міндеті енгізіледі. Бұл тәртіпті сақтамағанда кепіл
жарамсыз деп танылады. Бұл тәртіпті сақтамаған кепіл жарамсыз деп танылады.
Осы тәртіп 1917 жылғы революцияға дейін әрекет етті 16.37-39.
Кепіл институты кең қолдау тапқан жоқ немесе міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдісі реті деп әрекет етуші құрал болған жоқ, өйткені арнайы
заң кеше берушінің кепілге салынған мүлікке талап қоюын шектеді17.124-
125.
2.КЕПІЛДІҢ ТАРИХЫ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
2.1. Кепілдің түсінгі және пайда болу негіздері
Цивилистік ғылымда кепіл институтының қай құқық саласына жатқызылуы
жөнінде, яғни кепіл заттық құқыққа жата ма әлде міндеттемелік құқыққа жата
ма? - деген қызу пікірталас жүрген болатын.
Соңғы кезде қазақстандық авторлар Е.Б.Осипов пен М.К.Сүлейменов кепіл
заттық, құқықтық сиаптқа ие деген көзқарас басым болып тұр. Бұл жардайды
азаматтық құқық теориясында және заң шығарушылық жүйесінде болған
өзгерістер дәлелдей түседі дейді. Ары қарай М.К.Сүлейменов пен Е.Б.Осипов
сол өзгерістерге кеңірек тоқтап және кепіл құрылымына талдау жасай келе,
кепіл табиғаты екі жақтылық нысанда мойындауы тиіс. Яғни кепіл екі түрлі
қатынасты тудырады: бір жағынан кепіл берушілермен кепіл ұстаушының
арасындағы, екінші жағынан кепіл ұстаушы мен зат арасында. Демек, кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады деп
А.А.Вишневскийге сілтеме жасап тоқтайды 18.5.
Өз кезегінде А.А.Вишневскийде Д. А. Медведевке сілтеме жасай жоғарыда
айтылған Е.Б.Осипов пен М.К.Сүлейменовтың пікірін толық қолдап, кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады
дейді 19.8-9.
В.К.Райхер кепіл міндеттемелік сипатқа ие болып табылады. Өйткені
борышкерлі міндеттеме кепілі міндеттемелік құқьқты туындатады, ал заттар
кепілі, міндеттеме кепілі секілді құқықтық табиғатқа ие болуы керек,
сондықтан заттар кепілі міндеттемелік құқықты туындатуы керек дейді
20.221.
Кепіл әрекеттер жүйесі ретінде. Кепіл - бұл әдіс. Орыс тілінің
сөздігінде әдіс сөзі бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі, қандай-да бір
жұмысты орындау. Кезінде қолданылатын әрекеттер жүйесі ретінде анықталады
21.467.
М.И.Брагинский және В.О.Витрянский өз еңбектерінде кепіл табиғаты таза
міндеттемелік-құқықтық сипатқа ие, онда тек кепіл ұстаушы өз құқығын қорғау
үшін мүліктік құқықтық нормалардың кейбір тәсілдерінің таралуы ғана көрініс
табады деп өз көзқарастарын дәлелдеу үшін олар бірнеше дәлелдер келтіреді.
Соның бірнешеуін келтіре кетейік.
Біріншіден, кепіл пәні болып Азаматтық кодекстің 336 бабына сәйкес тек
зат қана емес, сонымен қатар мүліктік құқықтарда (талаптар) саналады.
Ал мүліктік құқықтық өз алына жеке объекті ретінде заттық құқықтық пәні
бола алмайды.
Екіншіден, кепіл шарты бойынша кепіл беруші болашақта ие болатын
мүліктік құқықтар мен заттар да кепіл пәні бола алады. Басқаша айтқанда
кепіл құқығы болашақтағы затқа қарайды. Ал жеке меншік құқығының немесе
басқа да кез-келген заттық құқықтық мұндай қасиеті жоқ. Себебі меншік
құқығы Азаматтық кодексте көрсетілгендей затты берген кезден бастап пайда
болады.
Үшіншіден, кепіл ұстаушы кепіл шарты бойынша өз құқықтарын басқа
тұлғаға бере алады. Талап ету құқығын 2-ші бір тұлғаға беру таза
міндеттемелік-құқықтық институт болып табылады. Міне осы көрсетілген
дәлелдерін алға тартып, М.И.Брагинский және С.О.Витрянский өз еңбектерінде
М.К.Сүлейменов пен Е.Б.Осиповтың ҚР Азаматтық кодексінің 316 бабына
сүйеніп, яғни өз иелігінен және кепіл берушінің иелігінен шығып кеткен
кепіл пәнін, оған зиянсыз ие болған тұлғадан кепіл ұстаушының талап ету
құқығын алға тартып, кепіл табиғатына екіжақтық сипат бергісі келген
пікірлеріне қарсы шығады. Заң шығарушы бұл құқықты кепіл ұстаушыға өз
құқығын қорғау үшін, қамтамасыз ету үшін беріп отыр. Осы құқық арқылы кепіл
ұстаушы тек қана кепіл берушінің заңсыз әрекеттерінен ғана қорғанып қоймай,
3-ші тұлғалардың да заңсыз әрекеттерінен қорғана алады. Бұдан шығатын
қорытынды кепіл қатыстарына заттық-құқықтық нормаларының кейбір қорғау
тәсілдерінің таралуы ғана көрініс табады деген сөз деп тұжырым жасайды
22.404.
Міне ғылымда кепіл табиғаты жөнінде бір-біріне қарсы Пікірлер көп. Осы
келтірілген және басқа да біздер оқыған пікірлерге сүйене отырып, біз
шынында да кепіл табиғатына екіжақтылық сипат беріп, бір тоқтамға келген
дұрыс деп ойлаймыз. Неге десеңіз, бұл екі құқықтық институттың ұқсас
жерлері көп, мәселен заттың құқықтық ең басты белгілері ол еріп жүру құқығы
және қорғаудың абсолютті сипатта болуы. Ал бұл екі белгі кепіл құқығына да
тән белгілер болып саналады. Азаматтық кодекстің 323 бабында көрсетілгендей
кепілге салынған мүлік ақылы немесе тегін иеліктен айыру нәтижесінде, не
әмбебап құқықты мирасқорлық тәртіп бойынша мүлікке деген меншік құқығы
немесе шаруашылық жүргізу құқығы кепіл берушіден басқа адамға көшкен ретте
кепіл құқығы сақталып қалады. Яғни беру құқығы да кепіл белгісіне жатады
екен. Азаматтық кодекстің 316 бабына тоқталар болсақ, онда құқықты
қорғаудың абсолютті сипаты көрініп тұр. Онда былай деп көрсетілген. Егер
кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушыда болған немесе болуға тиіс болса,
онда кепіл ұстаушы мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен, соның ішінде кепіл
берушінің өзінен де талап ете алады деп көрсетілген. Дәл осы баптың екінші
тармағын қарайтын болсақ, егер шарт ережелері бойынша кепіл ұстаушыға
өзінің кепілге берілген нәрсені пайдалану құқығы берілген реттерде, ал
басқа адамдардан, соның ішінде кепіл берушінің өзінен де өз құқығынын
қандай да болсын бұзылуын иеліктен айырылуымен байланысты болмаса да жоюды
талап ете алады деп керсетілген. Азаматтық, кодекстің жеке меншікті және
басқа да заттық, құқықарды қорғауға арналған 15 тарауының 260 бабын, 265
бабын қарайтын болсақ заттық-құқық нормаларының кепілге де тарайтынын
кереміз. Міне осындай маңызды ұқсастықтарға қарап мен А.А.Вишевский, М.
К.Сулейменов пен Е.Б.Осиповтың пікірлеріне толық қосыламын.
Азаматтық кодекстің 299 бабы кепілге мынадай ұғым, түсінік береді:
міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының), борышқор кепілімен
қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған жағдайда, кепілге салынған
мүлік құнын заң құжаттарында белгіленген алымда шығарып тастағанда, осы
мулік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа несие берушілері алдында өз
талабын артықшылықпен қанағаттандыруға құқығы бар міндеттемені атқарудың
осындай әдісі кепіл деп танылады. Осы жерден біз кепілдің тағы бір белгісі
артықшылық құқығын көріп отырмыз. Осы құқықты пайдаланып несие беруші
(кепіл беруші) кепіл берушінің басқа несие берушілер алдында кепілге
салынған мулктен өз талабын қанағаттандыруда артықшылыққа ие болады. Соған
қарамастан талабы несиемен қамтамасыз етілген несие беруші азаматтық
кодекстің 21 бабында және бюрократтық туралы заңның бабында көрсетілгендей
өз талабын қанағаттандыруда екінші орында тұр. Яғни талабы кепілмен
қамтамасыз етілген несие берушіге қарағанда артықшылығы бар басқа несие
берушілер бар деген сөз. Мұндай несие берушілердің қатарына Азаматтық
кодекстің 21 бабына сәйкес алимент өндіруге байланысты, денсаулығына және
өміріне келтірілген зиянды өтеу жөніндегі талаптары бар несие берушілер
кірсе, банкроттық заң бойынша денсаулығына және өміріне келтірілген зиянды
етеу жөніндегі талаптары бар несие берушілер кіреді, демек артықшылық
құқығы абсолютті түрде емес екен.
Сонымен кепіл құқығының қайнар көзіне келейік. Әрине
кепіл құқығының ен басты қайнар көзі Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексі болып табылады. Кодексте кепіл құқыққатынасының құқықтық.
реттеуінің жағдайлары мен жалпы принциптері орын алған. Кәсіпорындарды,
ғимараттарды, құрылыстарды, пәтерлерді, жер учаскесіне деген құқықты және
өзге де қозғалмайтын мүлкті кепілге салу тәртібі арнайы заң актісімен
реттеледі. Бұл заң актісі Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы
23 желтоқсанда шыққан "Қозғалмайтын мүлік жөніндегі" Заң күші бар жарлығы
боп табылады 23. Айта кетер нәрсе осы жарлықтың 2 бабынын 3-ші тармағына
сәйкес жер учаскесі және сол жер учаскесіне деген құқық ипотекасының
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының 20 маусым 2003 жылғы Жер кодексімен
реттеледі 24.
Егер қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы арнайы заң актілерімен өзгеше
көзделмесе, онда Азаматтық кодексте көрсетілген кепіл жөніндегі жалпы
ережелер, қозғалмайтын мүлік кепіліне де тарайды.
Сонымен қатар кепілдің қайнар көзі ретінде Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылгы 25 желтоксанда шыққан '"Қозғалмайтын мүлікке деген
құқыктық және солармен жасалған мәліметтерді мемлекеттік тіркеу туралы, Заң
жарлығына жатқызамыз 25.61.
Акционерлік қоғамдармен, басқа да шаруашылық серіктестіктерінің бағалы
кағаздарын кепілге қою бағалы қағаздар туралы заң актілерін есепке ала
отырып реттелетіндіктен кепіл құқығынын қайнар көздеріне бағалы қағаздар
және олармен операция жасау туралы нормативтік актілерді де жатқызуымызға
болады. Кепіл міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін заңмен
қарастырылған тәсілдердің бірі болып табылады. Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ететін тәсілдер дегеніміз не? Соған түсінік бере кетсек: Несие
берушілердің талабын қанағаттандыруға арналған қосымша қорғану шараларын
тағайындау арқылы борышқордың міндеттемені дұрыс орындауына түрткі болатын,
заңмен не шартпен қарастырылған мүліктік сипаттағы арнайы шараларды (АК.292
бабының 1 тармағы) Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдер деп
айтамыз 26.151-152.
Тәжірибеде кепілді көп жағдайда банктер заңды және тұлғаларға несие
бергенде, сол несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету ушін пайдаланылады.
Қандай да бір міндеттемені шарт, ол қамтамасыз ететін міндеттеменің ақшалай
соммада көрініс таба алуында. Бұл талап кепіл мәнінен шығып тұр, яғни
қамтамасыз ететін міндеттеме бойынша несие беруші өз талабын кепілге
салынған мүліктен қанағаттандыра алуында. Бұл деген сез несие беруші
қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша өз талабын тек кепілге салынған мүлік
құнынан ғана өндіре алады, қанағаттандыра алады деген сез.
Негізінде кепіл қамтамасыз етілетін міндеттемеге тәуелді болады. Ғылым
тілмен айтқанда кепіл басты міндеттемеге қатысты акционерлік (қосымша)
сиапатта болады. Азаматтық кодекстің жалпы бөлімінің кепілге арналған 18
тарауында 3-ші параграфында кепілдің бұл сипаты жөнінде тікелей айтылмаған,
бірақ 18 тараудын "Міндеттемені қамтамасыз ету" бөлігінде жалпы норма орын
алған. Онда былай делінген негізгі міндеттеменің жарамсыздығы, оны
қамтамасыз ететін міндеттеменің жарамсыздығына (292 баб 3 тармағы) әкеп
соғады. Бұл деген сөз қамтамасыз етілген міндеттеменің жарасыздығы кепіл
жөніндегі шартты жарамсыздығына әкеп соғады.
Керісінше АК-н 292 бабының 2 тармағына көрсетілгендей кепіл жөніндегі
шарттын жарамсыздығы негізгі қамтамасыз етілетін міндеттеменің
жарамсыздығына әкеп соқпайды. Кепіл жөніндегі шарттың акционерлік сипаты
жағдайымен көрініс табады, қамтамасыз етілетін міндеттеменің кез-келген
негізі бойынша тоқтатылуымен кепіл жөніндегі шартта өз күшін жояды (АК 322
б.).
Непзінде кепіл екі жағдайда пайда болады. Азаматтық кодекстің 300
бабында керсетілгендей кепіл шартқа сай пайда болады және заң құжаттарының
негізінде, егер заң құжаттарында қандай мүлік және қандай міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету ушін кепілде жатқан деп танылатын көзделсе,
оларда көрсетілген міндеттмелердің пайда болуы кезінде туындайды. Жалпы
алғанда кепіл шарт негізінде туындайды. Кепілдің заң құжаттары негізінде
пайда болуы ерекше бір жағдай боп табылады. Мысал ретінде Азаматтық
кодекстің Ерекше белімінің 441 бабын алайық. Осы бапта қарастырылғандай,
егер тараптар арасында өзгеше көзделмесе, несиеге сатылған зат сатып
алушыға бергеннен кейін және оны толық төлегенге дейін сатушыда сатылған
затқа деген кепіл құқығы сақталады.
Егер кепіл құқық қатынасының тараптарына токталайық. Мұнда кепілге
мүлік беруші кепіл беруші және мүлікке деген кепіл құқығына ие болушы кепіл
ұстанушы болады.
Кепілмен қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеме бойынша несие беруші
ғана кепіл ұстаушы бола алады. Оған Азаматтық кодекстің 299 бабында
берілген кепіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
1.1 Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі және
түрлері ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . .13
2.КЕПІЛДІҢ ТАРИХИ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
2.1. Кепілдіктің түсінігі және пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Кепіл туралы
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25
3. Ипотека ұғымы.
3.1.Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық
базасы ... ... .34
3.2. Ипотека
куәлігінің ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...38
3.3. Ипотекалық несиелеуді
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 50
Ұсынылған негізгі
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Такырыптың өзектілігі: Қоғамдағы демократияландырудың бастама сәті жаңа
дәуірінде құрылған құқық жүйесінің азаматтық құқықтық бастамасын өзгерту
болып табылады. Егер біз өз мақсатымызды жүзеге асыруда дамуымыздың ішкі
және сыртқы факторларын таразыласаң, онда біздің дұрыс бағыт алуымызға
мүмкіндік бар 1.56.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары әлеуметтік, экономикалық және
саяси жүйелер өзгеріп экономика нарық кезеңге көшті.
Еліміздегі жургізіліп жатқан құқықтық реформаларды әр саланы қамтып,
азаматтардың күнделікті өмір сүруге қажетті құқықтық жағдай туғызды. Соның
бірі ретінде Қазақстан Республикасында қолданып журген нормативтік құқықтық
актілердің қолданыс аясы бойынша көлемдегі азаматтық құқық болып табылады.
Еліміз нарықтық экономикаға өту саласында мемлекеттік шектік
монополистік ролінен негізгі өндірушіден елімізде шығарылған товарларды
жеткізушіге және бөлушіге және жеке бөлушіге экономикалық қатынастарды
жүргізу аясын кеңейтуге тыйым салудан бас тартты және азаматтық құқықтық
мүліктік қатынастарды реттеу аясының кең көлемде жургізілуіне жол ашты.
Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілер арасында белгілі бір шартты
міндеттемелік қатынастар арасында құқықтық жағдайы болды, бұл қатынасты
реттеуге міндеттемелік құқық қолданылады. Міндеттемелік құқықпен нақты
тұлғалар арасындағы құқықтық қатынасты реттейтін яғни бір тұлға басқа
тұлғадан белгілі бір әрекетті жасауға талап етуге, ал екінші тұлға мұнда
койылатын талапты орындауға міндетті мәнін белгілейтін құқық саласы екенін
керсетеді.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстын негізгі мақсаты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету
әдістерінің ерекшелігі, сонымен қатар қандай да болмасын қатынастардың
(міндеттемені корғау, міндеттемені орындамағаны үшін жауаптылық) бұзылуының
алдын алу және реттеу болып табылады.
Бұл мақсатқа жету ушін келесі міндеттер қойылады:
- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері міндеттемені
орындауға немесе тисінше орындауға әсер ететін мүліктік сипаттағы
шаралар болып табылатындығын анықтау;
- кепіл институтының азаматтық құқықтық қатынастардағы орнын
анықтау;
- ипотеканы кепілдің бір түрі ретінде құқықтық, реттеудің ерекшелігін
ашып көрсету;
- ипотеканың қазіргі таңда азаматтардың өздерінің үй мәселесін
шешудің неггізгі бір жолы ретінде құқықтық қамтамасыз ететін ашып
көрсету;
- Қазақстан Республикасының ипотекалық қатынастарды реттеуші
заңдарына саралау жүргізіп, тәжірибедегі кемшіліктерді жою жолын
қарастыру;
- Кепіл институтының теориялық және құқықтық аспектілеріне
байланысты өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыру.
Дипломның объектісі мен пәні
Дипломның объектісі азаматтық құқықтағы кепіл институтының түрлері
болып табылады. Дипломның пәні кепіл институты оның негізгі элементтері
арқылы көрінеді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Жұмыста автор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ипотеканың
құқыктық және теориялық мәселелеріне талдау жасау арқылы маңызды мән-
жайларын ашып көрсеткен. Сонымен қатар ипотеканың Республикада үлкен
сұранысқа ие болып отырғанына терең түсінік берілген. Ипотеканы жүзеге
асырудың механизміне талдау берілген. Жұмыс барысында айтылған ойларды
тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломның зерттеу барысында Сулейменов М.К.,
Басин Н.Г., Иоффе О.С, Сергеев А.Ф., Толстой Ю.К., Вишневский А.А., Диденко
А.Г., Осипов Е.В. және т.б. авторлардың еңбектері пайдаланылады. Сонымен
қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Қорғауға шығарылған ережелер:
- ипотекаллық, несие беру және қызмет көрсету процедураларын
жеңілдету;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеу, оны кепілге
қою, ипотекалық, несие бойынша талап ету құқығын берудің
процедураларын жеңілдетуді құқықтық тұрғыда бекіту;
- заемшыларды әлеуметтік қорғау механизімі құру және заемшыларды
қорғаушылармен айналысатын мемлекеттік құрылымды құру нәтижелі болар
еді;
- ипотеқалық несиелердің кейінгі рыногын толық құқтық қамтамасыз
ету үшін заңдар және өзге де құқықтық актілер жүйесін құру қажет.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез,
индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Жұмыстың апробациялануы. Жұмыстың жекелеген ережелері ғылыми
басылымдарда жарық көрді.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланған қайнар көздерден тұрады. Магистірлік дипломның жалпы
көлемі 49 беттен тұрады.
I. МНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТІЛУІ
1.1. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі
және түрлері.
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатыны
тағы шындық.
Осыған байланысты заң міндеттеменің орындалуына арнайы шаралар
қолданылады, оларды міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
атауға негіз бар. Бұл әдістер міндеттеме орындалмаған жағдайда борышқорға
қосымша қарыз ретінде жүктелуден тұрады, не борышқормен қатар үшінші
тұлғаны міндеттемені орындауға итермелейді. Мысалы, кепіл болушылық не
мүлікті резароке қылдыру кезінде міндеттемені орындау баспаның есебінен
жүргізлу (айып төлеу, кепіл), не белгілі бір ақша сомасын төлеу бойынша
өкілетті органмен Міндеттеменің берілуі мүмкін (кепілдік).
Тараптарға жүктелген міндеттілерді тиісті дәрежеде орындауға әсер
ететін әдістер заңдармен анықталады немесе тараптардың
келісімімен бекітіледі.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің біразы негізі
міндеттеменің сипатына байланысты болады және негізгі міндеттемені
жарамсыздық кезінде немесе әрекет етуін тоқтатқан жағдайда оның маңызының
да тоқтатылуы көрсетеді.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін әдістер несие берушінің
мүддесіне бекітіліп және қамтамасыз етудің барлық әдістері санкция түріне
жатпайтындығын көрсетеді, бірақ барлығы борышқорға тура және жанама қосымша
жүктеулерді құрады. Мысалы, борышқордың кепілге салынған мүлкінің есебінен
несие берушінің кепілі беру кезінде оған өзінің қарсылығын өтеуге құқылы.
Бірақ осы мүліктің есебінен шығынның орнын толтыру, несие берушінің
айыпталуы бойынша қосымша талабы өтелуі мүмкін. Мүлікті пайдаланудан және
иеленуден алудың өзі борышқордың мүддесі жанынан қосымша кедергілер келуі
мүмкін екендігін көрсетеді 2.506.
Міндеттеме бойынша құқықтарды жүзеге асыру тек субъектінің еркіне
ғана емес, борышқордың еркіне де байланысты болады. Міндеттемеден
(шартқа нгізделген) бөтеннің әрекетінде құқық пайда болуы мүмкін, яғни бұл
борышқормен орындалатын әрекетті жалпы ереже бойынша міндеттемені
орындауға мәжбүрлемейтін талап ету құқығын береді. Бұл ереженің бір ғана
артықшылығы меншік құқығы немесе өзге де заттық құқықтарды қорғау
әдістерінен шығатын заттарды жеке -анықталған
қатынастарындағы
міндеттеменің шын мәнінде орындалуын мәжбүрлеу мүмкіндігіне алып келеді.
Міндеттемемен әрекет жасау жалпы ереже бойынша белгілі бір тәуекелдің
дәрежесімен міндеттемелік қатынастар бойынша міндеттемені орындауға беруді,
міндетті тұлғаның еркімен жүзеге асырылатынын белгілейді 3.595.
Міндеттемені қамтамасыз ету азаматтық құқықтың дәстүрлі институты болып
табылады. Азаматтық құқықта міндеттеменін орындалуын қамтамасыз ету әдісі
дегеніміз борышкер шарт бойынша өзіне алған міндеттемесін орындамаса немесе
мардымсыз орындаған жағдайда несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға
қосымша кепілдікті бекітетін заңмен немесе шартпен қарастырылған мүліктік
сипаттағы арнай шара болып табылады4.184.
Сонымен міндеттеме - құқықтық қатынастардың бір түрі болып
табылғандықтан олар мәжбүрлік сипаттағы шаралармен қорғалады. Бұл шаралар
өте әртүрлі және көптеген міндеттемемен бірге болғандықтан жалпы шара деп
аталады. Бұл жерде барлық жағдайлар заңмен, шартпен немесе белгіленген
қатынастың өзінің сипаттамасымен тыйым салуды қолдануға жататындығы
айтылады.
Бірақ олардың барлық жиынына қарамастан бұл шаралар әрқашанда қажетті
әрі тиімді жағдай жасауға әрекетсіз болады. Мынандай жағдай болуы мүмкін,
борышқор міндеттемені орындамайды, бірақ несие берушіге ешқандай шығын
келмесе, не шығын келсе, осы және басқада себептермен олардың көлемін
делелдеу жағдайы жоқ екенін көрсетеді. Онда шығындар туралы талап тіпті
ұсынылмайды немесе іске аспайтын болып қалады 5.154.
Несие берушіге шығын келгеніне және орындау құжаты бойынша борышқордағы
бар мүліктің талап етілуіне қарамастан міндеттемені орындауға тапсыру
үшін және арнайы сипаттама болатын қосымша шараларды қамтамасыз
ету үшін міндеттемеге қатысушылардың өздерімен анықталуға жататынын заң
шешеді. Егер міндеттемені тиісінше және өз уақытында орындауға ерекше
мүдделі мемлекет қарайтын болса, онда міндеттеме арнайы қамтамасыз ету
шараларымен не заңның тікелей көрсетуі бойынша, не міндеттеме негізінде
оларға жазылған келісім бойынша қамтамасыз етіледі.
Сондай-ақ несие беруші міндеттемелік қатынас бойынша борышқормен
орындалмаған міндеттемеге байланысты туындаған шығынды талап етуге құқылы.
Жалпы ереже бойынша кез-келген міндеттеменің орындалуы заңға көрсетілген
жағдайда орындалуын мәжбүрлеу тәртібімен міндеттеменің талап етуге немесе
міндеттеменің бұзылғандығын борышқордың барлық мүлкінің есебінен өндіруге
несие берушінің құқығы қамтамасыз етілгендігін білдіреді.
Заңда немесе шартта көрсетілген жағдайда міндеттеменің орындалуы
қамтамасыз етудің жалпы шарасына қосымша (міндеттеменің орындауынан
келген барлық шығынды борышқордың барлық өзінің мүлкінің есебінен өтеуі
жауапкершілік түрінде міндеттеменің орындалуына көмектесуші ерекше
құрал ретінде қолданылады. Құралдар азаматтық құқығына міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп аталады.
Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
- заңда және шарттарда көрсетілген мүліктің сипаттығы міндеттемені
борышқордың тиісті дәрежеде орындалуына әсер ететін және несие берушінің
мүддесін қорғауды жеңілдететін арнайы шаралар түсіндіріледі 5.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің басқаша түсінігін
О.С.Иоффе былай деп анықтайды, міндеттеменің орындалуына қолданылатын жалпы
сипаттағы шаралардан басқа, арнайы қосымша сипаттағы шаралардың кез-келген
міндеттемеге қолданылмай, тек заңдар мен немесе тараптардын келісімімен
ерекше түрде бекітілген міндеттемеге қолданылуын айтамыз. Бұл жердегі
арнайы қамтамасыз ету шараларынан міндеттемені қамтамасыз ету әдістері
деген түсінік пайда болады. 6.595.
Сонымен қатар бұл шаралар ереже ретінде мақсатына сәйкес жиналады және
былай бөлінеді:
Борышқордың жауапкершілік дәрежесінің артуы және залалдың мөлшерінің
барлық немесе оның жартысынан жеңілдеуді - бұл шараға міндеттемені тиісінше
орындамаған немесе орындамаған жағдайда төленетін
айыппұл немесе мерзімін өткізіп алғаны үшін өсім түріндегі алып төлеп
кіреді;
борышқордың жауапкершіге үшінші тұлғаларға және орындауға міндетті
тұлғалардың санына таратылады - бұл шараларға кепілдік және кепіл болушылық
жатады;
белгілі бір заттардың есебінен несие беруші өзінің талабын
қанағаттандыруға берілген артықшылық құқығы ("жекелігіне сенбеймін, заттың
құнына сенемін") - бұл шараға кепіл жатады;
борышқордың міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие
берушіден қайтарымсыз аванс алуға - бұл шараға кепіл пұл жатады;
борышқордың ақшалай міндеттемені қарсы орындауға дейінгі (қарсы) немесе
затты беру міндеттемесі бойынша несие берушіге мідеттемені орындамау құқығы
ұсынылады - бұл шараға борышқордың мүлкін алып қалу жатады 7.595-596.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері айып төлеу, көлемінде, кепілдік,
кепіл болуышылық, кепіл немесе мүлікті алып қалу сияқты әдістермен ғана
шектелмейтіндігін қажетті түрде ескеру керек.
Сонымен қатар міндеттемелік құқық туралы басқа да әрекеттерде
міндеттемені қамтамасыз ету жайлы басқадай түсініктер беріліп кеткен. Сонын
бірінде міндеттемені қамтамсыз етудің әдістерін "қамтамасыз ету нысандары"
деп көрсетіп кеткен. Осы айтылған түсінікке тоқтап кететін болсақ.
Міндеттемені қамтамасыз етудің нысандары азаматтардың арасындағы
қатынастарда борышқордың міндеттемені өз еркімен немесе дұрыс орындамаған
жағдайдан туындайтын құбылыстардан несие берушінің өзінің мүддесін сақтауды
бегілеуге және несие берушіге оның құқығын жеңіл әрі тиімді жүзеге асыру
үшін кепілдік береді. "Қамтамасыз ету нысандары" кей жағдайларда басқада
қызметтерді орындайтынын атап айтатын болсақ, "дәлелдемені шарт жасау
фактісі ретінде жеңілдету (мысалы, азаматтардың арасындағы шартпен
кепілпұлды беру, және борышқордың өзінің міндеттемесін орындамаған немесе
тиісті дәрежеде орындамағаннан несие берушіге келетін шығынның көлемін
өтеді (мұндай мән кейде айып төлеуге қоладынлады" 8.233.
Борышқордың міндеттемені тиісінше орындауына әсер ететін мүмкін
жағдайлар болса, онда ол міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістеріне
кіреді. Міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің жоғарыда
айтылғаннан басқа қамтамасыз ету шарасы ретінде заңда арнайы көрсетілген
(мысалы, қаржыландыру шарты бойынша ақшалай талапты беру туралы шарттарды
пайдалану сондай-ақ шартпен бекітілген құралдар болуы мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері жалпы қамтамасыз етілетін
міндеттемеге қатынасы бойынша қосымша (акцессорлык), яғни оның заңды күйіне
және дұрыстығына байланысты болып табылады. Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдістерінің қосымша сипаттамасы (қамтамасыз етілген
міндеттеме) негізгі міндеттемеге (басты) кей сәттерде ғана келеді.
Біріншіден, тек дұрыс міндеттемелік талапты қамтамасыз етуі мүмкін, яғни
заң негізінде пайда болатын талап. Екіншіден қамтамасыз етілетін
міндеттемеге талапты беру құқығы негізгі міндеттемеге байланысты кезінде
және көп жағдайларда осы негізгі міндеттеме бойынша қарызды беру кезінде
болуы керек. Үшіншіден, негізгі міндеттеменің тоқтатылуы негіздеріне
байланыссыз-ақ қамтамасыз етілген міндеттеменің тоқтатылуына әкеп соғады.
Төртіншіден, негізгі міндетті жарамсыздығы оңы міндеттемені қамтамасыз
еместігінің жарамсыздығына әкеп соғады.
Дегенмен бұл норма императивтк және басқада шарттық салдар туғызу
мүмкіндігін өріс етпейді. Бірақ қамтамасыз ететін міндеттемені
жарамсыздығы қамтамасыз етілген міндеттеменің жарамсыздығына әсер
етпейді, бұл басты міндеттеменің, қосымша міндеттемеден байланысының
тәуелсіздігін көрсетеді.
Негізгі міндеттеменің басты ережесі сондай-ақ негізгі міндеттеменің
қосымша міндеттеменің тоқтатылуынан тәуелсіздігін бекітеді. Тек соңғы
ережеден кепіл заттарын ломбардпен жүзеге асыру жағдайы және кейбір
жылжымайтын мүлік ипотекасының заттарын соттан тыс мәжбүрлеу тәртібімен
жузеге асыру жағдайлары болып табылады, бұл кепіл ұстаушы арнайы
кәсіпкерлік ұйымдар тарапынан өрескел пайдаланғаны үшін кепіл берушінің
мүддесін қорғау бойынша заң шығарушылардың еркімен еріксіз қабылданды.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің таңдаушы тараптары
не қосымша (немесе арнайы) келісімдердің, не қамтамасыз етуге жіберілген
міндеттеменің өзінде жазбаша турде жазылуы керек. Кейбір әдістер жай
жазбаша емес, сонымен қатар оның жасалу нысанын нотариаттық куәландыруға
және тіпті арнайы тіркеуді талап етеді. Қамтамасыз етудің барлық әдістері
міндеттемелік-құқықтық сипатта болады және оның бекітілуіне негіз болып,
міндеттеменің орындалуына көмектесуден тұрады.
Бірақ негізгі міндеттеменің тиісінше орындалуының мақсаттарына жету
құралы әр түрлі. Кей жағдайларда борышқордың жауапкершіліктен қашуы негізгі
міндеттемені тиісінше орындауға әсер етеді, (айыппұл санкцияларын
төлеуден), сондай-ақ басқа кауіп-қатерлер мүлікті жояды (кепіл, мүлікті
ұстап қалу), егер бұлар қосымша ауыртпалықпен ұштасқанменде борышқорды
осыған итермелейді. Негізгі міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етеу
әдістерінің мазмұнының ақау құрылатындығына қарамастан, тек негізгі
міндеттеменің орындалуына көрсетілген әдістердің көмегімен жету немесе
борышқорға қосымша ауыртпалықтар жүктеу - бұлар қамтамасыз ету әдістеріне
не жауапкершілік шарасының құрамына кіреді, не мұндай әдістер болып
табылмайды. Мысалы, айып төлеу азаматтық құқықтық жауапкершілік шарасына
жатады, ол кепіл, кепіл болушылық жауапкершілік шарасы болып табылмайды.
Борышқордың несие берушінің құқығынан айырмашылығы міндеттеме
бұзылғаннан келген шығынның орнын борышқордын барлық мүлкінің
есебінен толтыру, азаматты –құқықтық жауапкершілік принципіне
негізделіп, міндеттемені қамтамасыз ету үшін арнайы шараларды қолдану тез
арада болмайды.
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ереже тек қамтамасыз ету
шараларын қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сондай-ақ қандай да бір міндеттеме
осы аталған немесе басқа да нақты әдістермен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен
тараптардың келісімімен көрсетілуі мүмкін (мысалы, кепіл, айып төлеу,
мүлікті ұстап қалу бұлар заңмен) ал басқалары - тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) бекітілуге жатады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кей әдістері (айып төлеу, кепіл пұл)
міндеттемені орындамаумен тікелей және сөзсіз байланысты болып қосымша
мүлкінен айырумен, міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған
тұлғаларға жүктеліп бір уақытта заңды жауапкершілік шарасы болып табылады.
Басқалары (кепіл, мүлікті алып қалу, кепілдік және кепіл
болушылық) жауапкершілік шарасына жатпайды, сондай-ақ олардың қолданылуы
тараптардың келісімімен немесе заңда көрсетілген міндеттемені қамтамасыз
ету жағдайларына келген және олардың негізінен пайда болғанын дәлелдеудің
жеке процедурасымен байланысты.
Сонымен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін арнайы
әдістер тәжірибелік қолдану аясында бірдей емес. Мысалы, тауар жеткізуші
сатып алушыға аккредитті төлем нысанымен акцептік төлем нысанына жүйелі
түрде тауар төлемін ұстайтын тұлғаның ауыстыруға құқығын көрсетеді. Бұл
сатып алушымен тиісінше орындауды қамтамасыз етуддің бір әдісі, оның
міндетті тауарға өз уақытында төлем төлеу болып табылады. Бірақ бұл
қолданыстағы заңдармен тек тауар жеткізіліп қатынастарына қолданылғандықтан
аккредиттік нысан ақша есебінің дұрыс нысаны ретінде тараптармен тандалып
алынған жоқ. Айып төлеу сияқты қамтамасыз ету құралының бұл төлем құралынан
айырмашылығы кез келген міндеттемеге қолданылуы мүмкін, ол кейбір әдістер
заңда тікелей көрсетілген немесе бұл оның табиғатынан тыйым салынған
міндеттемеге қолданылмайды 9.155.
Бұл мағынада міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің өзі тағы да жалпы
және арнайы деп бөлінеді. Арнайы әдістер нақты қатынастардан белінбейді,
олар заңдармен белгіленген. Сондықтан бұл қатынастармен тек байланысы
қаралуы мүмкін? Жалпы әдістер азаматтық нормалармен бектіліген, оларға
жоғарыда айтылып кеткен айып төлеу, кепілдік аманат кепіл пұл жатады.
Бұл әдістер заңдық құырылымы бойынша құқық бұзушының міндетін мәжбүрлі
түрде жүзеге асыру мүмкіндігіне арналған мүлікті алдын-ала бөлумен
байланысты және байланысты емес болып бөлінеді. Осы айтылғандарды өз ішінде
бөлетін болсақ мүлікті алдын-ала бөлумен байланыстыға - кепіл және кепіл
пұл, аз байланысты емеске - айып төлеу, кепіл болушылық және кепілдік
жатады. Бұл жіктелудің тәжірибелік маңызы әр түрлі болып қамтамасыз ету
құралдарының бірыңғай емес тиімділігін анықтайтындығынан тұрады. Мұнда
алдын-ала бөлінген мүліктің есебінен орындауды мәжбүрлеп қамтамасыз ету
жеңіл әрі тиімді болады, мұндай бөліну алдын-ала жүргізілмейді. Құқықтық
табиғатында осы әдістер заңды жауапкершілік шарасы болып табылатын және
болып табылмайтын болып бөлінеді. Жауапкершілік шарасы болып
табылмайтындарға - кепіл, кепілдік және кепіл болушылық кіреді. Айып төлеу
кепіл пұл кезінде құқық бұзушы белгілі бір мүліктік шығындарды шегеді.
Сондықтанда айып төлеу жалпы ережеде тікелей көрсетілген, яғни борышқор
кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе шартта өзгеше кезделмесе
міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауап
береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне
байланысты шаралардың борышын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп
таңылады. Ал кепіл пұлға келетін болсақ анықталып міндеттеменің
орындалмауына жауапты тарап
Екінші тарапқа кепіл пұл сомасын ескере отырып, шеккен залалдық орнын
толтыруға міндетті деп көрсетілген 10.
Кепілге салынған мүліктің есебінен, сондай-ақ кепіл болушылықтың немесе
кепілділіктің есебінен міндеттеменің, өзінің орындалуына не жататындығы
талап етіледі, сондықтан да бұл қамтамасыз ету құралдарын жүзеге асыру
кезінде кінәлілік ескерілмейді және онымен тек міндетті қамтамасыз ететін
фактінің бұзылғандығын назарда ұстау керек. Кепілге салынған мүліктің
есебінен не кепіл болушылықтың немесе кепіл берушінің есебінен талап ету
айып төлеу немесе міндеттеме кепілмен кепіл болушылықпен немесе кепілдікпен
қамтамасыз етілген тұлғаның тек кінәлілік кезінде шығынның орны толтырылуы
мүмкін.
Міндеттемелік құқықтың әрекет ету аясы бойынша қамтамасыз ету
құралдарының айырмашылығы кез-келген субъетілердің (айып төлеу, кепіл,
кепіл болушылық) арақатынасына міндеттемелерде тек азаматтардың қатысуымен
(кепіл пұл) және мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың арасында қолданылуы
мүмкін (кепілдік). Мұнда міндеттеменің жеке түрлерінің субъектілік құрамын
қоса отырып қамтамасыз ету құралдырының қолдану ара қатынасының таза
заңдылығы айқындалған.
Бірақ ары қарай болатындығы көрсетілсе міндеттеменің қамтамасыз етудің
жеке әдістерінің нақты тәжірибеде қолдануын білсек, ал егер кейбір арнайы
ережелерді ескерсек бұл қатынастар кей жағдайда тіпті тар қатынаста
қолдануға әкеп соғады.
Тәжірибеде ең көп кездесетін әрі маңыздысы айып төлеу болып табылады.
Бұған өзінің заңдық қасиеті бойынша тікелей кепілпұлмен жалғасады, ал
кепілпұлдың өз кезегінде кепілмен байланыстылығы бар екенін көрсетеді,
сондай-ақ кепіл болушылық ретінде қолданылатын әдістер басқа да барлық
әдістердің қатынасы бойынша ең қажетті құрал ретінде болады, бірақ
кепілдікпен белгілі бір ортақ мәнде болады. Сондықтан да айып төлеудің
артынша кепілпұл және кепіл, ал содан кейін кепіл болушылық және кепілдік
қаралады 11.157-158.
1.2. Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің кейбір
заңдармен және тараптармен келісімімен көрсетілуі мүмкін. Міндеттеменің
орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі бұл азаматтық құқыққа тән
қасиет және азаматтық құқықтан шығатын кез-келген шарттар (мәмілелер)
міндетті түрде құқықтық қамтамасыз етілуге жатады. (Міндеттеме туралы жалпы
ережелер).
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ережелер тек қамтамасыз ету
шараларының қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сол себептен қандай да бір
міндеттеме жалпы немесе басқада нақты шаралармен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе заңдардың арнайы нормалары болуы қажет.
Міндеттеменің қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен (Мысалы кепіл,
айып төлеу, мүлікті алып қалу) көрсетілуі сондай-ақ тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) белгіленуі мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің заңмен көрсетілген әдісінің бірі кепіл
(кепіл құқығы) заңмен көрсетілген. Кепіл түрі ретінде болып табылатын
ипотека және кепілзат осы міндеттемені құқықтық қамтамасыз етілуіне жол
береді. А.А.Вишневский қорытындысы бойынша кепіл туралы шарттың
тараптарының өкілеттілігінің көлемі бойынша кепіл құқығындағы ипотека
-кепілге салыған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде
және пайдалануында қалатын кепіл түрі. Кепіл зат-кепілге мүлікті кепіл
беруші кепіл ұстаушының иелігіне беретін кепіл түрі болып табылады деп
көрсеткен 12.8.
Міндеттеменің құқықтық қамтамасыз етілуіне қатысты әдісі ретінде
ипотеканың заң нормасында ипотека жылжымайтын мүлік ипотека деген атаумен
берілген.
Жылжымайтын мүлік ипотекасы - кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе
ондағы үлес кепіл берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында
қамтитын кепіл түрі. (Жылжымайтын мүлікті ипотекалық шарт арқылы жасайды).
Жылжымайтын мүлік ипотекасы міндеттемелерді қамтамасыз ету жолы ретінде
ипотекасын қолдану кезінде туындайтын қатынастарды реттейді.
Жылжымайтын мүлік ретінде - жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар
және жермен берік байланыстығы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың
мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер танылады.
Ипотека міндеттемені қамтамасыз ететін болғандықтан бұл жерде негізгі
міндеттеме ұғымы анықталады. Негізгі міндеттеме - ипотекамен толық немесе
ішінара қамтамасыз етілген борыштық немесе өзге де міндеттеме ретінде
анықталған. Негізгі міндеттемені ипотекамен қамтамасыз етудің шектері
белгіленген. Ипотека кредит шарты немесе өзге де міндеттеме бойьнша кепіл
ұстаушыға қарыздың негізгі сомасының толық немесе ипотека шартында
көзделген бөлігінде төмендеуін қамтамасыз етуі керек. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, кредит шартын қамтамасыз етуге белгіленген ипотека, сол сияқты
кредиторға кредиттің пайдаланылғаны үшін өзіне тиесілі сый ақының да
төленуін қамтамасыз етеді. Егер шартта өзгеше көзделмесе, ипотека кепіл
ұстаушының талаптарын оларды қанағаттандыру сәтіндегі көлеміне қарай:
негізгі міндеттемесінің орындалмауынан, мерзімі кешіктірілунен немесе өзге
де тиісінше орындалмауынан келтірілген шығындарды өтеуді;
Негізгі міндеттеменің орындалмауы, орындалу мерзімінің кешіктірілуі
немесе өзге де тиісінше орындалмауы үшін айып (айып пұл, өсім) төлеуді;
Негізгі міндеттемеде не заң актілерінде кезделген бөгде адамның акшаның
заңсыз пайдаланғаны үшін айып ақыны қоса қамтамасыз етеді. Ипотека сонымен
қатар: сот шығындарын және кепілге берілген мүліктен айып ақы өндіріп алуға
байланысты өзге де шығыстарды өтеуді; ипотеканы еткізу жөніндегі
шығыстардың өтелуін қамтамасыз етеді.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлік ипотека шарты арқылы жасалады.
Ипотекалық шарт - негізгі міндеттемені айқындау туралы талаптардын келісімі
болып табылады. Ипотека шарты жазбаша нысанда жасалып, оған кепіл бермей
және кепіл ұстаушы, сондай-ақ кепіл беруші борышқор болмаса борышқор да қол
қояды. Ипотека шарты мемлекеттік тіркеудің объектісі ретінде мемлекеттік
тіркеуге жатады. Ипотека шартынын мазмұнында:
кепіл беруші мен кепіл ұстаушының, сондай-ақ заттай кепілдердің аты-
жөні және тұрағы;
негізгі міндеттеменің мәні, оның мөлшері мен орындалу мерзімі, кепіл
берілген жылжымайтын мүліктің тізбесі;
ипотеканың мәні болып табылатын жылжымайтын мүлік сол бойынша кепіл
берушінің меншігі болып табылатын құқықтық атауы көрсетілуге тиіс.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлікті меншіктен шығарылған кезде кепіл
ұстаушы өз таңдауына қарай:
кепілге берілген жылжымайтын мүлікті иеліктен шығару туралы мәселенің
күші жойылған деп тануын;
негізгі міндеттеменің мерзімнен бұрын орындалуын және кімнің меншігі
екеніне қарамастан, кепілге бекіткен жылжымайтын мүліктен айып ақы
өндірілуін талап етуге құқылы.
Кепілге берушінің құқықтары ипотека куәлігін беру арқылы растауы
мүмкін. Кепіл беруші жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі ипотеканың мәні
болып табылатын тұлға. Ипотека куәлігі оның заңды иесінің негізгі
міндеттеме бойынша орындалуды алуға және орындалуды алу мақсатында кепілге
беррілген жылжымайтын мүліктен айып ақы өндіріп алуға құқығын куәландыратын
ордерлік бағалы қағаз болып табылады.
Ипотека куәлігі бойынша құқықтарды жүзеге асырудың шарттары және
міндеттемеліктердің орындалуы ипотека шартында көзделген өз құқықтарын
жүзеге асыру кезінде ипотека куәлігінің иесі оны кепіл берушіге көрсетуге
міндетті. Негізгі міндеттемені орындаған кепіл беруші ипотека куәлігінің
берілуін тиісті белгінің соғылуын талап етуге құқылы.
Ипотека куәлігі кепілге беру басқа тұлғаға берілу арқылы ипотека
осындай тұлға мен ипотека куәлігінің заңды иесі арасындағы кредит шарты
немесе өзге де міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілге берілуі мүмкін.
Ипотека куәлігін кепілге берумен қамтамасыз етілген міндеттеме орындалмаған
жағдайда ипотека куәлігінің кепіл ұстаушысы ипотекамен қамтамасыз етілген
негізгі міндеттеме бойынша құқықтардың өзіне беріруін талап етуге құқылы.
Сонымен бірге жалжымайтын мүлік ретінде қаралатын жер учаскелерін
кепілге салу көрсетіліп кеткен. Кепіл құқығы басқа қамтамасыз ету
құралдарына қарағанда қолдану аясы өте кең көлемде болады. Жер учаскесі мен
жер пайдасының құқығын кепілге салуға меншік құқығымен немесе жер пайдалану
құқығын кепілгеке жер учаскесі кепіл нысанасы болуы мүмкін. Жер учаскесін
және жер пайдалану құқығын кепілге салуды шектеу жер учаскесіне немесе жер
пайдалану құқығына қатысты мәліметтер жасауға тыйым салынған жағдайларда
жер учаскесін және жер пайдалану құқығын кепілге салуға жол берілмейді. Бұл
табиғи салынған жағдайларға жалпы пайдаланылатын; қорғаныс мұқтаждықтарына
берілген; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар; қызметтік жер иелігі жатады.
Бұлар ипотекалық кредитті қамтамасыз ету үшін жер учаскелері және жер
пайдалану құқығының кепілін бекітеді. Кепіл пәні ретінде кепіл берушінің
жер пайдалану құқығы; жеке меншік құқығы болатын жер учаскелері; сондай-ақ
ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалануға болатын жер учаскелер болуы
мүмкін. Жер пайдалану кепілі тұрақты жер пайдалану құқығына аренда
нысанында және аренда шартының мерзіміндегі уақытша ұзақ мерзіміндегі жер
пайдалануға қатысты жүзеге асырылады. Кепілге салуға қарай жер
учаскесінің бір бөлігін нысаналы мақсатқа сай пайдалану мүмкін болса
жер учаскесінің бұл бөлігін жер пайдалану кепілге салуға жол берілмейді.
Бөлінетін жер учаскесінің бәрін, кепілге салынатын жер учаскесінде
орналасқан үйді (ғимаратты) қоса кепілге салмайынша жер пайдалану құқылы
кепілге салуға жол берілмейді. Бөлінбейтін жер учаскесінде осындай жағдайда
болады. Жер учаскесін жалға беру нысанында ұзақ мерзімді уақытша жер
пайдалану құқығын жалдау шартынын, қолдану мерзіміне кепілге салуға болады.
Қысқа мерзімді өтеуші уақытша Жер пайдалану құқығы кепілге салуға жол
берілмейді.
Кепіл болушы болуы мүмкін: жер учаскесіне жеке меншік құқығы бар
мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар; жер учаскесіне жер
пайдалануға құқығы бар мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар
болады.
Кепіл алушы заңды тұлға және жеке тұлға болуы мүмкін. Шартты жер үлесі
кепіл пәнінен дербес болып табылады.
Жер учаскесін немесе жер пайдалану құқығын кепілге салу
-міндеттемелердің орындалудың ақтамасыз етунді кепіл шартына негізделген не
заң актілерінің негізіндегі әдісі, оған сәйкес борышкер кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттемені орындамаған жағдайда несие берушінің (кепіл
ұстаушының) кепілге салынған жер учаскесінің немесе жер пайдалану құқығының
құнынан, осы жер учаскесі немесе жер пайдалану құқығы тиеселі тұлғаның
(кепіл берушінің) басқа несие берушілері алдында қайтарып алуға басым
құқығы болуды түсінеміз.
Сондай-ақ жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы не арнайы жағдайлар
жасалып кеткен. Жылжымалы мүлікке заңды құқықтарға бар жеке және заңды
тұлғалардыцң құқықтарын жүзеге асыру және қорғау мақсатында осындай мүлік
кепілін тіркеу шараларын көрсеткен.
Жылжымалы мүлік кепіл тіркеу - жылжымалы мүлік кепілінің тізіміне
келіп талаптары бар шарттағы немесе өзге шарттағы мәліметтерді енгізу
жөнінде жылжымалы мүлік кепілін тіркеу кезінде туындайтын қатынастарға
қатысушылардың іс-әрекеттерінің жиынтығын білдіретін, тіркеуші органның
жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы куәлік береді немесе басқа да іс-
әрекеттер танылады.
Жылжымалы мүлік кепілін тіркеудің кепіл берушінің аталған мүлкіне
үміткер кепіл ұстаушылардың талаптарына қатысты кепіл ұстаушының талаптарын
қанағаттандырудың кезектілігін заң актілерінің ережелеріне сәйкес
белгілейді.
Әрбір алдыңғы тіркелген ұстаушы барлық өзінен кейін тіркелген кепіл
ұстаушылардың алдында, сондай-ақ мүліктің тіркелмеген барлық кепіл
ұстаушыларының алдында міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету кезінде
басымдыққа ие болады.
Міндеттеменің құқтық қамтамасыз етілуін міндеттемені
орындалуының тиімдд әрі дұрыс жұмыс етілуіне септігін тигізеді. Сондай-ақ
заң шығарушылар тікелей қамтамасыз ету әдістерінің жиынтығына және несие
беруші мен борышқордың мүддесіне негіздегі тиісті заң нормаларын шығару
керек.
Кепіл институты бірнеше жүз жыл бұрын пайда болды. Б.з.д. ғасырда
Вавилонда әртүрлі құндылықтарды алып сауда беретін банкирлер болған. Кепіл
сонымен қатар б.э.д. II ғасырдағы Индия заңдарының қайнар көзі Ману
заңдарында да айтылады. 13.37
Ежелге Римде алғышқы кепіл институты фидуция болады. Ежелгі кезеңде
мүліктік қайтару міндеттемесінің моральдық маңызы болды. Оны бұзған несие
беруші қатал жазаланды. Кейінірек міндеттемені орындаған борышкерге несие
берушіге мүлікті қайтару туралы талап қою құқығы берілуі (actio Fiducia)
14.143
Ресейде құқығы XIV-XV ғасырларда қалыптасты.
А.С.Звоницкийдің айтуынша кепіл туралы алғашқы атаулар ХШ-ХІV
ғасырлардағы актілердерінеді, яғни Новгород немесе Псков
облыстарының актілерінен 15.56-59.
Ресейде 1800 жылы кепіл туралы ереже өзгерді. Бұл банкроттық жарғысының
шығуына байланысты болды. 1800 жыл жылжымайтын мүлікті кепілге қою үшін
нотариальдық куәлендіру міндеті енгізіледі. Бұл тәртіпті сақтамағанда кепіл
жарамсыз деп танылады. Бұл тәртіпті сақтамаған кепіл жарамсыз деп танылады.
Осы тәртіп 1917 жылғы революцияға дейін әрекет етті 16.37-39.
Кепіл институты кең қолдау тапқан жоқ немесе міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдісі реті деп әрекет етуші құрал болған жоқ, өйткені арнайы
заң кеше берушінің кепілге салынған мүлікке талап қоюын шектеді17.124-
125.
2.КЕПІЛДІҢ ТАРИХЫ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
2.1. Кепілдің түсінгі және пайда болу негіздері
Цивилистік ғылымда кепіл институтының қай құқық саласына жатқызылуы
жөнінде, яғни кепіл заттық құқыққа жата ма әлде міндеттемелік құқыққа жата
ма? - деген қызу пікірталас жүрген болатын.
Соңғы кезде қазақстандық авторлар Е.Б.Осипов пен М.К.Сүлейменов кепіл
заттық, құқықтық сиаптқа ие деген көзқарас басым болып тұр. Бұл жардайды
азаматтық құқық теориясында және заң шығарушылық жүйесінде болған
өзгерістер дәлелдей түседі дейді. Ары қарай М.К.Сүлейменов пен Е.Б.Осипов
сол өзгерістерге кеңірек тоқтап және кепіл құрылымына талдау жасай келе,
кепіл табиғаты екі жақтылық нысанда мойындауы тиіс. Яғни кепіл екі түрлі
қатынасты тудырады: бір жағынан кепіл берушілермен кепіл ұстаушының
арасындағы, екінші жағынан кепіл ұстаушы мен зат арасында. Демек, кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады деп
А.А.Вишневскийге сілтеме жасап тоқтайды 18.5.
Өз кезегінде А.А.Вишневскийде Д. А. Медведевке сілтеме жасай жоғарыда
айтылған Е.Б.Осипов пен М.К.Сүлейменовтың пікірін толық қолдап, кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады
дейді 19.8-9.
В.К.Райхер кепіл міндеттемелік сипатқа ие болып табылады. Өйткені
борышкерлі міндеттеме кепілі міндеттемелік құқьқты туындатады, ал заттар
кепілі, міндеттеме кепілі секілді құқықтық табиғатқа ие болуы керек,
сондықтан заттар кепілі міндеттемелік құқықты туындатуы керек дейді
20.221.
Кепіл әрекеттер жүйесі ретінде. Кепіл - бұл әдіс. Орыс тілінің
сөздігінде әдіс сөзі бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі, қандай-да бір
жұмысты орындау. Кезінде қолданылатын әрекеттер жүйесі ретінде анықталады
21.467.
М.И.Брагинский және В.О.Витрянский өз еңбектерінде кепіл табиғаты таза
міндеттемелік-құқықтық сипатқа ие, онда тек кепіл ұстаушы өз құқығын қорғау
үшін мүліктік құқықтық нормалардың кейбір тәсілдерінің таралуы ғана көрініс
табады деп өз көзқарастарын дәлелдеу үшін олар бірнеше дәлелдер келтіреді.
Соның бірнешеуін келтіре кетейік.
Біріншіден, кепіл пәні болып Азаматтық кодекстің 336 бабына сәйкес тек
зат қана емес, сонымен қатар мүліктік құқықтарда (талаптар) саналады.
Ал мүліктік құқықтық өз алына жеке объекті ретінде заттық құқықтық пәні
бола алмайды.
Екіншіден, кепіл шарты бойынша кепіл беруші болашақта ие болатын
мүліктік құқықтар мен заттар да кепіл пәні бола алады. Басқаша айтқанда
кепіл құқығы болашақтағы затқа қарайды. Ал жеке меншік құқығының немесе
басқа да кез-келген заттық құқықтық мұндай қасиеті жоқ. Себебі меншік
құқығы Азаматтық кодексте көрсетілгендей затты берген кезден бастап пайда
болады.
Үшіншіден, кепіл ұстаушы кепіл шарты бойынша өз құқықтарын басқа
тұлғаға бере алады. Талап ету құқығын 2-ші бір тұлғаға беру таза
міндеттемелік-құқықтық институт болып табылады. Міне осы көрсетілген
дәлелдерін алға тартып, М.И.Брагинский және С.О.Витрянский өз еңбектерінде
М.К.Сүлейменов пен Е.Б.Осиповтың ҚР Азаматтық кодексінің 316 бабына
сүйеніп, яғни өз иелігінен және кепіл берушінің иелігінен шығып кеткен
кепіл пәнін, оған зиянсыз ие болған тұлғадан кепіл ұстаушының талап ету
құқығын алға тартып, кепіл табиғатына екіжақтық сипат бергісі келген
пікірлеріне қарсы шығады. Заң шығарушы бұл құқықты кепіл ұстаушыға өз
құқығын қорғау үшін, қамтамасыз ету үшін беріп отыр. Осы құқық арқылы кепіл
ұстаушы тек қана кепіл берушінің заңсыз әрекеттерінен ғана қорғанып қоймай,
3-ші тұлғалардың да заңсыз әрекеттерінен қорғана алады. Бұдан шығатын
қорытынды кепіл қатыстарына заттық-құқықтық нормаларының кейбір қорғау
тәсілдерінің таралуы ғана көрініс табады деген сөз деп тұжырым жасайды
22.404.
Міне ғылымда кепіл табиғаты жөнінде бір-біріне қарсы Пікірлер көп. Осы
келтірілген және басқа да біздер оқыған пікірлерге сүйене отырып, біз
шынында да кепіл табиғатына екіжақтылық сипат беріп, бір тоқтамға келген
дұрыс деп ойлаймыз. Неге десеңіз, бұл екі құқықтық институттың ұқсас
жерлері көп, мәселен заттың құқықтық ең басты белгілері ол еріп жүру құқығы
және қорғаудың абсолютті сипатта болуы. Ал бұл екі белгі кепіл құқығына да
тән белгілер болып саналады. Азаматтық кодекстің 323 бабында көрсетілгендей
кепілге салынған мүлік ақылы немесе тегін иеліктен айыру нәтижесінде, не
әмбебап құқықты мирасқорлық тәртіп бойынша мүлікке деген меншік құқығы
немесе шаруашылық жүргізу құқығы кепіл берушіден басқа адамға көшкен ретте
кепіл құқығы сақталып қалады. Яғни беру құқығы да кепіл белгісіне жатады
екен. Азаматтық кодекстің 316 бабына тоқталар болсақ, онда құқықты
қорғаудың абсолютті сипаты көрініп тұр. Онда былай деп көрсетілген. Егер
кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушыда болған немесе болуға тиіс болса,
онда кепіл ұстаушы мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен, соның ішінде кепіл
берушінің өзінен де талап ете алады деп көрсетілген. Дәл осы баптың екінші
тармағын қарайтын болсақ, егер шарт ережелері бойынша кепіл ұстаушыға
өзінің кепілге берілген нәрсені пайдалану құқығы берілген реттерде, ал
басқа адамдардан, соның ішінде кепіл берушінің өзінен де өз құқығынын
қандай да болсын бұзылуын иеліктен айырылуымен байланысты болмаса да жоюды
талап ете алады деп керсетілген. Азаматтық, кодекстің жеке меншікті және
басқа да заттық, құқықарды қорғауға арналған 15 тарауының 260 бабын, 265
бабын қарайтын болсақ заттық-құқық нормаларының кепілге де тарайтынын
кереміз. Міне осындай маңызды ұқсастықтарға қарап мен А.А.Вишевский, М.
К.Сулейменов пен Е.Б.Осиповтың пікірлеріне толық қосыламын.
Азаматтық кодекстің 299 бабы кепілге мынадай ұғым, түсінік береді:
міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының), борышқор кепілімен
қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған жағдайда, кепілге салынған
мүлік құнын заң құжаттарында белгіленген алымда шығарып тастағанда, осы
мулік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа несие берушілері алдында өз
талабын артықшылықпен қанағаттандыруға құқығы бар міндеттемені атқарудың
осындай әдісі кепіл деп танылады. Осы жерден біз кепілдің тағы бір белгісі
артықшылық құқығын көріп отырмыз. Осы құқықты пайдаланып несие беруші
(кепіл беруші) кепіл берушінің басқа несие берушілер алдында кепілге
салынған мулктен өз талабын қанағаттандыруда артықшылыққа ие болады. Соған
қарамастан талабы несиемен қамтамасыз етілген несие беруші азаматтық
кодекстің 21 бабында және бюрократтық туралы заңның бабында көрсетілгендей
өз талабын қанағаттандыруда екінші орында тұр. Яғни талабы кепілмен
қамтамасыз етілген несие берушіге қарағанда артықшылығы бар басқа несие
берушілер бар деген сөз. Мұндай несие берушілердің қатарына Азаматтық
кодекстің 21 бабына сәйкес алимент өндіруге байланысты, денсаулығына және
өміріне келтірілген зиянды өтеу жөніндегі талаптары бар несие берушілер
кірсе, банкроттық заң бойынша денсаулығына және өміріне келтірілген зиянды
етеу жөніндегі талаптары бар несие берушілер кіреді, демек артықшылық
құқығы абсолютті түрде емес екен.
Сонымен кепіл құқығының қайнар көзіне келейік. Әрине
кепіл құқығының ен басты қайнар көзі Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексі болып табылады. Кодексте кепіл құқыққатынасының құқықтық.
реттеуінің жағдайлары мен жалпы принциптері орын алған. Кәсіпорындарды,
ғимараттарды, құрылыстарды, пәтерлерді, жер учаскесіне деген құқықты және
өзге де қозғалмайтын мүлкті кепілге салу тәртібі арнайы заң актісімен
реттеледі. Бұл заң актісі Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы
23 желтоқсанда шыққан "Қозғалмайтын мүлік жөніндегі" Заң күші бар жарлығы
боп табылады 23. Айта кетер нәрсе осы жарлықтың 2 бабынын 3-ші тармағына
сәйкес жер учаскесі және сол жер учаскесіне деген құқық ипотекасының
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының 20 маусым 2003 жылғы Жер кодексімен
реттеледі 24.
Егер қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы арнайы заң актілерімен өзгеше
көзделмесе, онда Азаматтық кодексте көрсетілген кепіл жөніндегі жалпы
ережелер, қозғалмайтын мүлік кепіліне де тарайды.
Сонымен қатар кепілдің қайнар көзі ретінде Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылгы 25 желтоксанда шыққан '"Қозғалмайтын мүлікке деген
құқыктық және солармен жасалған мәліметтерді мемлекеттік тіркеу туралы, Заң
жарлығына жатқызамыз 25.61.
Акционерлік қоғамдармен, басқа да шаруашылық серіктестіктерінің бағалы
кағаздарын кепілге қою бағалы қағаздар туралы заң актілерін есепке ала
отырып реттелетіндіктен кепіл құқығынын қайнар көздеріне бағалы қағаздар
және олармен операция жасау туралы нормативтік актілерді де жатқызуымызға
болады. Кепіл міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін заңмен
қарастырылған тәсілдердің бірі болып табылады. Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ететін тәсілдер дегеніміз не? Соған түсінік бере кетсек: Несие
берушілердің талабын қанағаттандыруға арналған қосымша қорғану шараларын
тағайындау арқылы борышқордың міндеттемені дұрыс орындауына түрткі болатын,
заңмен не шартпен қарастырылған мүліктік сипаттағы арнайы шараларды (АК.292
бабының 1 тармағы) Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдер деп
айтамыз 26.151-152.
Тәжірибеде кепілді көп жағдайда банктер заңды және тұлғаларға несие
бергенде, сол несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету ушін пайдаланылады.
Қандай да бір міндеттемені шарт, ол қамтамасыз ететін міндеттеменің ақшалай
соммада көрініс таба алуында. Бұл талап кепіл мәнінен шығып тұр, яғни
қамтамасыз ететін міндеттеме бойынша несие беруші өз талабын кепілге
салынған мүліктен қанағаттандыра алуында. Бұл деген сез несие беруші
қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша өз талабын тек кепілге салынған мүлік
құнынан ғана өндіре алады, қанағаттандыра алады деген сез.
Негізінде кепіл қамтамасыз етілетін міндеттемеге тәуелді болады. Ғылым
тілмен айтқанда кепіл басты міндеттемеге қатысты акционерлік (қосымша)
сиапатта болады. Азаматтық кодекстің жалпы бөлімінің кепілге арналған 18
тарауында 3-ші параграфында кепілдің бұл сипаты жөнінде тікелей айтылмаған,
бірақ 18 тараудын "Міндеттемені қамтамасыз ету" бөлігінде жалпы норма орын
алған. Онда былай делінген негізгі міндеттеменің жарамсыздығы, оны
қамтамасыз ететін міндеттеменің жарамсыздығына (292 баб 3 тармағы) әкеп
соғады. Бұл деген сөз қамтамасыз етілген міндеттеменің жарасыздығы кепіл
жөніндегі шартты жарамсыздығына әкеп соғады.
Керісінше АК-н 292 бабының 2 тармағына көрсетілгендей кепіл жөніндегі
шарттын жарамсыздығы негізгі қамтамасыз етілетін міндеттеменің
жарамсыздығына әкеп соқпайды. Кепіл жөніндегі шарттың акционерлік сипаты
жағдайымен көрініс табады, қамтамасыз етілетін міндеттеменің кез-келген
негізі бойынша тоқтатылуымен кепіл жөніндегі шартта өз күшін жояды (АК 322
б.).
Непзінде кепіл екі жағдайда пайда болады. Азаматтық кодекстің 300
бабында керсетілгендей кепіл шартқа сай пайда болады және заң құжаттарының
негізінде, егер заң құжаттарында қандай мүлік және қандай міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету ушін кепілде жатқан деп танылатын көзделсе,
оларда көрсетілген міндеттмелердің пайда болуы кезінде туындайды. Жалпы
алғанда кепіл шарт негізінде туындайды. Кепілдің заң құжаттары негізінде
пайда болуы ерекше бір жағдай боп табылады. Мысал ретінде Азаматтық
кодекстің Ерекше белімінің 441 бабын алайық. Осы бапта қарастырылғандай,
егер тараптар арасында өзгеше көзделмесе, несиеге сатылған зат сатып
алушыға бергеннен кейін және оны толық төлегенге дейін сатушыда сатылған
затқа деген кепіл құқығы сақталады.
Егер кепіл құқық қатынасының тараптарына токталайық. Мұнда кепілге
мүлік беруші кепіл беруші және мүлікке деген кепіл құқығына ие болушы кепіл
ұстанушы болады.
Кепілмен қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеме бойынша несие беруші
ғана кепіл ұстаушы бола алады. Оған Азаматтық кодекстің 299 бабында
берілген кепіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz