Әлеуметтік шиеленістердің себептері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 3.5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ..6.23
1.ӘЛЕУМЕТТІК ШИЕЛЕНІСТЕРДІҢ СЕБЕПТЕРІ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ.6.11
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРҒА ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .25.27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ..28.29
ҚОСЫМШАЛАР
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ..6.23
1.ӘЛЕУМЕТТІК ШИЕЛЕНІСТЕРДІҢ СЕБЕПТЕРІ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ.6.11
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРҒА ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .25.27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ..28.29
ҚОСЫМШАЛАР
Адамзат қоғамының тарихына көз жүгіртсек, көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейін қоғам дамуының барлық сатыларында әлеуметтік қақтығыстардың орын алғандығын байқай аламыз. Біздің тілімізде «шиеленіс» деп аталып жүрген бұл құбылыс латын тілінде confliktus –қақтығыс деген ұғымды білдіреді. ХХ ғасырдың 90-жылдарында КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде тәуелсіз ел ретінде таныла бастаған Қазақстан Республикасы өзге де посткеңестік елдер сияқты әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінен арылып, жаңа нарықтық қатынасқа көшу арқылы дами бастады. Ел халқының ауқаттылық деңгейін жақсарту мақсатында бірқатар экономикалық және әлеуметтік реформалар жүргізілді және қазіргі таңда жалғасын табуда. Демократияландыру мен жаһандану сынды мәселелерге басты назар аударылды. Осындай күрделі де қарбаласты даму жолында көпұлтты Қазақстан халқы құрамындағы әртүрлі ұлттар мен ұлыстар арасында достық пен татулықты, ынтымақтастық пен ауызбіршілікті сақтап қалу еліміздің ең басты міндеттерінің біріне айналды. Дегенмен жасалып жатқан игі істердің астарынан қылтиып оқтын-оқтын ұлтаралық қақтығыстар белең алуда. Бүгінгі таңда көптеген елдер үшін ұлтаралық қақтығыс-түйіні шешілмеген, маңызды мәселелердің бірі. Ұлтаралық қақтығыстар- бұл ұлттар арасындағы саяси, территориялық, экономикалық, тілдік, мәдени, діни мәселелерді шешу барысында туындаған қарама-қайшылықтардың шектен тыс ушығуы. Ұлтаралық қақтығыстар шиеленісті және шешімі қиын қақтығыстар қатарына жатады. Тәжірибелер көрсетіп отырғандай көп этносты елдердегі ұлтарлық қақтығыстар өздерінің көлеміне, ұзақтығына және қарқынына байланысты басқа саяси қақтығыстардан басым түседі. Ұлтаралық қақтығыстар- мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық салаларына зиян келтіруі, көптеген зорлық-зомбылықтың орын алуына әкеліп соғады. Сондықтан мен бұл тақырыпты зерттей отырып, Қазақстандағы ұлтаралық қақтығыстардың әлеуметтік маңызды мәселе екенін анықтап, тереңінен түсіндіре білу.
Тәуелсіздік жолын таңдаған Қазақстан үшін сол тәуелсіздік пен егемендіктің, бостандық пен еріктіліктің негізін қалай отырып, оны одан әрі сақтап қалу- өмірлік маңызды мәселе болып саналады. Қазақстанды мекен ететін әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар ұлттық- мемлекеттік құрылысқа қатысуына қарай және өздерінің мәдени даму қарқынын айқындайтын жағдайларына қарай бір-бірінен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекетімізді мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың құқықтары мен бостандықтарын тең дәрежеде қорғау міндеті тұр. Әлемде қазіргі кезде бір ғана ұлттан тұратын мемлекет жоқтың қасы. Көптеген дамушы елдердің өзі көпұлтты мемлекет болып табылады және олардың өмір сүру деңгейіне көз жүгіртсек бірқатар ұлтаралық қақтығыстардың болып отыратынын көруімізге болады. Сол сияқты біздің республикамызда да болып жатқан ұлтаралық қақтығыстар, оларды жасаушы ұлт өкілдерін зерттеу қазіргі таңда кезек күттірмес мәселелер қатарында.
Тәуелсіздік жолын таңдаған Қазақстан үшін сол тәуелсіздік пен егемендіктің, бостандық пен еріктіліктің негізін қалай отырып, оны одан әрі сақтап қалу- өмірлік маңызды мәселе болып саналады. Қазақстанды мекен ететін әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар ұлттық- мемлекеттік құрылысқа қатысуына қарай және өздерінің мәдени даму қарқынын айқындайтын жағдайларына қарай бір-бірінен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекетімізді мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың құқықтары мен бостандықтарын тең дәрежеде қорғау міндеті тұр. Әлемде қазіргі кезде бір ғана ұлттан тұратын мемлекет жоқтың қасы. Көптеген дамушы елдердің өзі көпұлтты мемлекет болып табылады және олардың өмір сүру деңгейіне көз жүгіртсек бірқатар ұлтаралық қақтығыстардың болып отыратынын көруімізге болады. Сол сияқты біздің республикамызда да болып жатқан ұлтаралық қақтығыстар, оларды жасаушы ұлт өкілдерін зерттеу қазіргі таңда кезек күттірмес мәселелер қатарында.
1. Б.Н.Қылышбаева// «Қақтығыстану» //Алматы 2009 //104-107бб
2. С.Ж. Дүйсенбек // «Этнос әлеуметтануы»// Түркістан 2009//27-33бб
3. http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=21291
4. Ә.Х.Тұрғынбаев //«Социология»// Алматы: «Білім» 2001
5. Ә.Тойғанбаев // «Жас Алаш» газеті// 10.04.2007 №29
6. Ардабек Солдатбай // «Кек қайтарған шешен қазақ жігітін атып кетті» // Халық үні газеті №07(347)
7. Б.Ерназар // «Мектеп директоры қайтыс болды» Өзбекстандық шекарашылардың шектен шыққан әрекеті қайталана бере ме? // Рейтинг апталық-сараптамалық газеті
8. http://www.referat-obmen.kz/load/referaty/leumettanu/aza_standa_lt_zh_ne_ltaraly_atynastar/30-1-0-421
9. http://www.azattyq.org/content/article/1172573.html
10. http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_Mass_media_Interethnic_conflicts/1291463.html
11. http://www.azattyq.org/archive/news/20030818/330/330.html?id=1148180
12. http://qogam.kz/aqparat-aydyny/qyirgyizstandagyi-ultaralyik-kaktyigyistarga-katyistyi-halyikaralyik-zertteu-bastaldyi/
13. http://www.aktobegazeti.kz/?p=11198
14. http://old.kazradio.kz/news/news_section.php?ELEMENT_ID=10275
15. http://www.arba.ru/article/1890
16. http://www.inform.kz/kaz/article/1147684
17. http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=5980
18. http://i-news.kz/news/2010/10/19/3596691.html
19. http://oks.kz/Muragat/2011/3-4/Tarihi tulga.htm
20. http://www.massagan.com/news.php?mod=news&id=3163&catid=1
21. http://tomiris.wordpress.com/2007/05/30/қазақ-мәселесі/
22. http://www.kaz.stan.kz/news/14895?REID=prtkmruncjtbe6b454c03agh16
23. Елікбаев Н. //Ұлттық психология. //Алматы «Қазақ университеті» 1992 ж.
24. Марданов Қ//. Өзгені өзіңдей сыйласаң ұлттық, жалпы адамзаттық құндылықтар хақында. // Ақиқат 1999
25. Нұсқабаев О. //Социология// Түркістан ХҚТУ баспасы 2000
26. Анцупова А.Э., Шипилова А.И. //Конфликтология// Москва-1991
27. Годфура Ж.// Что такое психология?// 2-том Москва 1992
28. Гурков И.Б.// Проблемы теории конфликта в современной научной литературе. //Известия АН СССР. Серия экономическая 1991 №1
29. Дмитриев Л., Кудрявцев В.Н// Введения в общую теорию конфликтов –М 1993
30. Доченко Е.А., Титаренко Т.М. //Личность: конфликт, гармония. //Киев 1984
31. Зеркин Д.П., //Основы конфликтологии. //Под редакцией В.Н. Курявцева, - Москва 1997
32. Козырев Т.И //Введение в конфликтологию.// М.1999
33. Козлов Н.И //Как относиться к себе и людям, или практическая психология на каждый день. //М-1994
34. Майерс Д. //Социальная психология //СПб 1997
35. Основы конфликтологии.// Под редакций В.Н. Кудрявцева М-1997
36. Пугачев Д.П. //Рукаводство персаналом организации . – М-1998
37. СкоттГ.Дж //Конфликты: пути преодаления. – Киев 1991
38. Кушербаев К.Е.// Этнополитика Казахстан: состояние и перспектива. //Алматы институт развития Казахстана, 1996
39. Бармасов В.А. //Этносоциальная политика борьбе за власть: стратегия и тактика в период общенациональный смуты М.,1997
40. Шаукенова З.К. //Социальная воздействия этносов в современном Казахстанском обществе.// Астана 2002
41. http://mukhanov.ucoz.kz/publ/leumettanu_y/leumettik_shielinisterdi_sebepteri_at_aratyn_yzmetteri_zh_ne_zhiktelui/13-1-0-601
42.http://www.temakosan.net/load/referaty_na_kazakhskom/psikhologija_filosofija/leumettik_shielinisterdi_sebepteri_at_aratyn_yzmetteri_zh_ne_zhiktelui/16-1-0-1421
43.http://stud.kz/sms/kupitm/3935
44.http://infobank.kz/sms/kupitm/3935
45. http://tomiris.wordpress.com/page/29/
46. http://www.abai.kz/content/aidos-sarym-sayasattanushy-kazak-meselesin-talak-etpeiik
47. Ислам және Өркениет газеті//Кеулімжай Құттиев// 26 қаңтар 2009жылғы номері
48. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н. Исмағамбетова З.Н.// Социология// Алматы 2005. 164-179 бб
49. http://kazgazeta.kz/?p=4181
50. Ақиқат Журналы//Ләпбаева Нұрүл Ибраимқызы//Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың кейбір аспектілері
51. http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=21291
2. С.Ж. Дүйсенбек // «Этнос әлеуметтануы»// Түркістан 2009//27-33бб
3. http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=21291
4. Ә.Х.Тұрғынбаев //«Социология»// Алматы: «Білім» 2001
5. Ә.Тойғанбаев // «Жас Алаш» газеті// 10.04.2007 №29
6. Ардабек Солдатбай // «Кек қайтарған шешен қазақ жігітін атып кетті» // Халық үні газеті №07(347)
7. Б.Ерназар // «Мектеп директоры қайтыс болды» Өзбекстандық шекарашылардың шектен шыққан әрекеті қайталана бере ме? // Рейтинг апталық-сараптамалық газеті
8. http://www.referat-obmen.kz/load/referaty/leumettanu/aza_standa_lt_zh_ne_ltaraly_atynastar/30-1-0-421
9. http://www.azattyq.org/content/article/1172573.html
10. http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_Mass_media_Interethnic_conflicts/1291463.html
11. http://www.azattyq.org/archive/news/20030818/330/330.html?id=1148180
12. http://qogam.kz/aqparat-aydyny/qyirgyizstandagyi-ultaralyik-kaktyigyistarga-katyistyi-halyikaralyik-zertteu-bastaldyi/
13. http://www.aktobegazeti.kz/?p=11198
14. http://old.kazradio.kz/news/news_section.php?ELEMENT_ID=10275
15. http://www.arba.ru/article/1890
16. http://www.inform.kz/kaz/article/1147684
17. http://www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=5980
18. http://i-news.kz/news/2010/10/19/3596691.html
19. http://oks.kz/Muragat/2011/3-4/Tarihi tulga.htm
20. http://www.massagan.com/news.php?mod=news&id=3163&catid=1
21. http://tomiris.wordpress.com/2007/05/30/қазақ-мәселесі/
22. http://www.kaz.stan.kz/news/14895?REID=prtkmruncjtbe6b454c03agh16
23. Елікбаев Н. //Ұлттық психология. //Алматы «Қазақ университеті» 1992 ж.
24. Марданов Қ//. Өзгені өзіңдей сыйласаң ұлттық, жалпы адамзаттық құндылықтар хақында. // Ақиқат 1999
25. Нұсқабаев О. //Социология// Түркістан ХҚТУ баспасы 2000
26. Анцупова А.Э., Шипилова А.И. //Конфликтология// Москва-1991
27. Годфура Ж.// Что такое психология?// 2-том Москва 1992
28. Гурков И.Б.// Проблемы теории конфликта в современной научной литературе. //Известия АН СССР. Серия экономическая 1991 №1
29. Дмитриев Л., Кудрявцев В.Н// Введения в общую теорию конфликтов –М 1993
30. Доченко Е.А., Титаренко Т.М. //Личность: конфликт, гармония. //Киев 1984
31. Зеркин Д.П., //Основы конфликтологии. //Под редакцией В.Н. Курявцева, - Москва 1997
32. Козырев Т.И //Введение в конфликтологию.// М.1999
33. Козлов Н.И //Как относиться к себе и людям, или практическая психология на каждый день. //М-1994
34. Майерс Д. //Социальная психология //СПб 1997
35. Основы конфликтологии.// Под редакций В.Н. Кудрявцева М-1997
36. Пугачев Д.П. //Рукаводство персаналом организации . – М-1998
37. СкоттГ.Дж //Конфликты: пути преодаления. – Киев 1991
38. Кушербаев К.Е.// Этнополитика Казахстан: состояние и перспектива. //Алматы институт развития Казахстана, 1996
39. Бармасов В.А. //Этносоциальная политика борьбе за власть: стратегия и тактика в период общенациональный смуты М.,1997
40. Шаукенова З.К. //Социальная воздействия этносов в современном Казахстанском обществе.// Астана 2002
41. http://mukhanov.ucoz.kz/publ/leumettanu_y/leumettik_shielinisterdi_sebepteri_at_aratyn_yzmetteri_zh_ne_zhiktelui/13-1-0-601
42.http://www.temakosan.net/load/referaty_na_kazakhskom/psikhologija_filosofija/leumettik_shielinisterdi_sebepteri_at_aratyn_yzmetteri_zh_ne_zhiktelui/16-1-0-1421
43.http://stud.kz/sms/kupitm/3935
44.http://infobank.kz/sms/kupitm/3935
45. http://tomiris.wordpress.com/page/29/
46. http://www.abai.kz/content/aidos-sarym-sayasattanushy-kazak-meselesin-talak-etpeiik
47. Ислам және Өркениет газеті//Кеулімжай Құттиев// 26 қаңтар 2009жылғы номері
48. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н. Исмағамбетова З.Н.// Социология// Алматы 2005. 164-179 бб
49. http://kazgazeta.kz/?p=4181
50. Ақиқат Журналы//Ләпбаева Нұрүл Ибраимқызы//Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың кейбір аспектілері
51. http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=21291
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6-23
1.ӘЛЕУМЕТТІК ШИЕЛЕНІСТЕРДІҢ СЕБЕПТЕРІ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-
11
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРҒА ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-
24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25-27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..28-29
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат қоғамының тарихына көз жүгіртсек,
көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейін қоғам дамуының барлық сатыларында
әлеуметтік қақтығыстардың орын алғандығын байқай аламыз. Біздің тілімізде
шиеленіс деп аталып жүрген бұл құбылыс латын тілінде confliktus
–қақтығыс деген ұғымды білдіреді. ХХ ғасырдың 90-жылдарында КСРО-ның
ыдырауы нәтижесінде тәуелсіз ел ретінде таныла бастаған Қазақстан
Республикасы өзге де посткеңестік елдер сияқты әкімшіл-әміршіл басқару
жүйесінен арылып, жаңа нарықтық қатынасқа көшу арқылы дами бастады. Ел
халқының ауқаттылық деңгейін жақсарту мақсатында бірқатар экономикалық және
әлеуметтік реформалар жүргізілді және қазіргі таңда жалғасын табуда.
Демократияландыру мен жаһандану сынды мәселелерге басты назар аударылды.
Осындай күрделі де қарбаласты даму жолында көпұлтты Қазақстан халқы
құрамындағы әртүрлі ұлттар мен ұлыстар арасында достық пен татулықты,
ынтымақтастық пен ауызбіршілікті сақтап қалу еліміздің ең басты
міндеттерінің біріне айналды. Дегенмен жасалып жатқан игі істердің
астарынан қылтиып оқтын-оқтын ұлтаралық қақтығыстар белең алуда. Бүгінгі
таңда көптеген елдер үшін ұлтаралық қақтығыс-түйіні шешілмеген, маңызды
мәселелердің бірі. Ұлтаралық қақтығыстар- бұл ұлттар арасындағы саяси,
территориялық, экономикалық, тілдік, мәдени, діни мәселелерді шешу
барысында туындаған қарама-қайшылықтардың шектен тыс ушығуы. Ұлтаралық
қақтығыстар шиеленісті және шешімі қиын қақтығыстар қатарына жатады.
Тәжірибелер көрсетіп отырғандай көп этносты елдердегі ұлтарлық қақтығыстар
өздерінің көлеміне, ұзақтығына және қарқынына байланысты басқа саяси
қақтығыстардан басым түседі. Ұлтаралық қақтығыстар- мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық салаларына зиян келтіруі, көптеген зорлық-зомбылықтың орын
алуына әкеліп соғады. Сондықтан мен бұл тақырыпты зерттей отырып,
Қазақстандағы ұлтаралық қақтығыстардың әлеуметтік маңызды мәселе екенін
анықтап, тереңінен түсіндіре білу.
Тәуелсіздік жолын таңдаған Қазақстан үшін сол тәуелсіздік пен
егемендіктің, бостандық пен еріктіліктің негізін қалай отырып, оны одан әрі
сақтап қалу- өмірлік маңызды мәселе болып саналады. Қазақстанды мекен
ететін әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар ұлттық- мемлекеттік құрылысқа
қатысуына қарай және өздерінің мәдени даму қарқынын айқындайтын
жағдайларына қарай бір-бірінен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекетімізді
мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың құқықтары мен бостандықтарын тең
дәрежеде қорғау міндеті тұр. Әлемде қазіргі кезде бір ғана ұлттан тұратын
мемлекет жоқтың қасы. Көптеген дамушы елдердің өзі көпұлтты мемлекет болып
табылады және олардың өмір сүру деңгейіне көз жүгіртсек бірқатар ұлтаралық
қақтығыстардың болып отыратынын көруімізге болады. Сол сияқты біздің
республикамызда да болып жатқан ұлтаралық қақтығыстар, оларды жасаушы ұлт
өкілдерін зерттеу қазіргі таңда кезек күттірмес мәселелер қатарында.
Менің бұл мәселені баяндама тақырыбы етіп алу себебім ұлтаралық
қақтығыстар қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы болып өткен
қақтығыстарға әлеуметтанулық талдау жасап, оны болдырмау шараларын
қарастыру. Енді ғана аяғын тіктеп басқан біздің еліміз үшін ұлттар
арасындағы шиеленістің экономикамызға, мәдениетімізге ұлтаралық достыққа
едәуір зиян келтіретінін ұғындыра отырып жеткізе білу.
Қақтығысты, даулы жағдайды көпшілік қолдамайды, тіпті қақтығыстық
жағдайлардан бойын аулақ салуды көздейді. Алайда, күнделікті өмірде адамдар
кейде өздерінің еркінен тыс осындай жағдайларға душар болып жатады.
Қақтығыс жекелеген адамдардың, әлеуметтік топтардың бір-бірімен қарым-
қатынас жасау, өзара әрекеттесу процесінде туындайды. Қазіргі кезде,
әсіресе, біздің қоғамымызда әлеуметтік қақтығыстар жиі орын алуда.
Еліміздің нарық қатынастарына көшу барысында қоғам өмірінің бар саласында
қайшылықтар бұрын-соңды болып көрмеген қақтығысты жағдайға ұласуы жиі
ұшырасып отыр. Міне, сол себептен әлеуметтік қақтығыстарды оқып-үйренудің
теориялық және қолданбалық маңызы бар. Болашақ мамандар қақтығысты
жағдайларға басшылық ете білуі, оны дұрыс шешу жолдарын табуы, сол сияқты
қақтығыстың алдын алу шаралары туралы біліммен қарулануы керек.
Ұлтаралық қақтығыстардың мәнін ашып көрсету үшін олардың басты
себептерін білу маңызды орында. Ұлтаралық қақтығыстар- оңай шешілетін түйін
емес. Әлем тарихына қарап отырсақ, ұлтаралық қақтығыстарға шектен тыс бой
алдырған кей мемлекеттер тас-талқан болып, елдігі мен егемендігін жоғалтып,
жырым-жырым болып бөлініп кеткендігін айқын көре аламыз. Көп ұлттылық пен
көп мәдениеттілікті озық саясат арқылы жүзеге асырылмаса жоғары деңгейде өз
нәтижесін бермейді. Сондықтан болып жатқан ұлтаралық қақтығыстарды
болдырмау және алдын алу шараларын мықтап қолға алуды талап етеді. Ата-
бабамыздың маңдай терімен тіпті қанымен келген тәуелсіздігімізді сақтап
қала алмауымызда мүмкін.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік қақтығыстарды көптеген ғалымдар
қарастырып, өздігінше анықтама берген. Әлеуметтік қақтығыстарды жан-жақты
зерттеген конфликтология ғылымының классиктері Г.Зиммель, Р.Дарендорф,
Л.Козер және К.Боулдинг. Сонымен қатар XIX ғасырдың соңында жарық көрген
Г.Спенсер, М.Вебер және Л.Гумпловичтің еңбектерінде қақтығыстар әлеуметтік
дамуға ықпал ететін құбылыс ретінде қарастырды.
Жұмыстың нысаны. Қазақстан Республикасында тіршілік етіп жатқан түрлі
ұлттар мен ұлыстың өкілдері. Тәуелсіздігімізді алғанымызға бүгінгі таңда 20
жылдың көлемі болды осы уақыт ішінде орын алған ұлтаралық қақтығыстарға
қатысушы түрлі этнос өкілдерін баяндаманың зерттеу обьектісі етіп алдым.
Жұыстың пәні. Ұлтаралық қақтығыстардың шығу себептерін анықтап, мәнін
ашу.
Жұмыстың мақсаты. Қоғамда болып жатқан ұлтаралық қақтығыстардың өзіндік
ерекшеліктері және олардың әрқайсысы бір-біріне мүлде ұқсамауы мүмкін.
Ұлтаралық қақтығысты әлеуметтану ғылымымен қатар саясаттану, этнология,
тарих ғылымдары зерттеп, қарастыратын болғандықтан, аталған
мәселеге әлеуметтанулық талдау жасап, түсініктеме беру.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы.
-Елбасы саясаты –жарқын істердің бастауы. Біз Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың жүргізіп отырған саясатын қолдай отырып, әрі қарай
жалғастыруымыз,жандандыруымыз қажет.
-Қазақстанда өмір сүріп отырған өзге ұлт өкілдерінің санасында Кеңес
заманынан қалған түсінікті өзгерту керек және елдігіміздің негізін құраушы
қазақ ұлтына басымдық берілуі керек. Бұл өзге ұлттарға қысым көрсету
дегенім емес, тек қазақтың ұлттық құндылықтарына, ар намысына қайшы келетін
әрекеттерге жол бермейтіндей бағдарлама жасалынуы керек.
Жұмыстың міндеті:
-Қоғамда орын алған әлеуметтік қақтығыстарға анықтама беру;
-Ұлтаралық қақтығысты зерттеген ғалымдардың еңбектерімен таныстыру;
-Ұлтаралық қақтығыстардың шығу себептерін анықтау;
-Ұлтаралық қақтығыстардың алдын алу, болдырмау, бақылау шараларын
көрсету;
1. ҰЛТАРЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫҢ ШЫҒУ СЕБЕПТЕРІ, МӘНІ
Адамның басты қажеттіліктерінің бірі қандай да бір кез келген топқа
жатуға деген қажеттілік; отбасылық, туыстық, кәсібі және т.б. Осылардың
ішінде маңызды орынға ие деп этникалық топты айта аламыз. Этникалық өзін-
өзі идентификациялау тұлғаның тек әлеуметтік координат жүйесіне
беріктілігін ғана емес, тұрақты әлеуметтік ортаға-этносқа жатуға қажеттілін
білдіреді.
Этникалық жақындық ең біріншіден топішілік мінез-құлық нормаларымен,
олардың тілдік, психологиялық, адамгершілік және түрлі мәдени құрамдары мен
ерекшеленеді.
Осыған орай, өте қызықты болып Курт Левиннің этностық теңсіздіктің
әлеуметтік-психологиялық ерекшелігі туралы этнопсихологиялық зерттеуі
көрінеді. Кез келген аз топтың төменгі бөлігі кішкене көп топтың қолдауында
болады. Ұлтшылдық көпшіліктің қажеттіліктерінен көрінеді. Ол көпшіліктің
шынайы мәселелерден алыстау амалы ретінде қолданылады.
Кейбір өкілдер үшін этникалық аз топтар, өз ұлттары да көпшілік жолына
қойылған кедергі ретінде қабылдайды. Адамда болашаққа деген белгілі бір
жоспары болады, ал статусы төмен топқа жатуы, олардың мақсатына жетуге
кедергі келтіреді, сондықтан да адам өзін-өзі ол топтан шеттетеді, тіпті
сол топқа деген жек көрушілік сезім пайда болады. Фрейд бұл феноменді өлім
инстинктімен, өзін-өзі құртуға ұмтылумен түсіндіреді. Алайда, бұл тек төмен
әлеуметтік статустағы топтарға ғана тән. К.Левин айтуы бойынша олардың
арасында бірдей статус болғанда ғана жеккөрушілік жоққа шығады дейді. [1]
Халықтар арасындағы қарым-қатынасты сипаттауда этнос түсінігімен
қатар ұлт ұғымы қолданылады. Әлемдік тәжірибеде ол бір мемлекеттің
азаматтарының бірлігін білдірді. Этнос және ұлт түсініктерін анықтағанда,
ұлт дегеніміз-ол этнос, яғни өз мемлекетін құрған этнос деп айтуға болады.
Айта кететін бір жайт, мемлекеттер арасындағы шекара этностардың
нақты тұрғылықты мекен-жайларының шекарасымен ешқашан сай келген емес.
Көптеген этностар мемлекет шекараларымен бөлініп қойған болатын. Ал ірі
мемлекетті құру логикасы бойынша, барлық этностарды біріктіріп бір ірі
мемлекеттің қамқорлығына алу қажет еді.
Ұлт-буржуазиялық дамудың көрінісі. Бастапқы ұлт XVIII-XIX
ғасырларда құрылды. Осы кақытқа дейін адамдардың этникалық жағдайына көңіл
бөлінбеді.
Этникалық қақтығыстардың мәні осында жатыр: әрбір этнос өз
мәдениетін, тұрмысын және рухани бірлігін тек жеке мемлекет құрғанда ғана
сақтауға болады деп тұжырымдайды. Этносты өзін-өзі сақтауға, өз
құндылықтарын және дәстүрлерін қорғауға деген қажеттіліктер басқарып, алға
итермелейді. Бұның күші де осында: этносты жоймай жатып, мұндай
қажеттіліктерді жою мүмкін емес. Бар қайғылы оқиға да осында жатыр.
Дегенмен, әрбір этносқа –бір мемлекет деген ойдың толық жүзеге асуы-таза
мүмкін емес нәрсе.[1]
Әлеуметтік қақтығыстардың мәнін ашып көрсету үшін олардың басты
себептерін білу керек. Әрине, қоғамда орын алатын қақтығыстардың өзіндік
ерекшеліктері бар, олардың әрқайсысы басқа қақтығыстарға ұқсамауы мүмкін.
Алайда қақтығыстарға тән жалпылама себептер барлық қоғамдарда орын алады.
Бұл мәселеге байланысты ғылыми әдебиеттерде бірқатар тұжырымдамалар да
бар.
Әлеуметтану ғылымында түрлі бағыттағы зерттеушілер өз кездерінде
қақтығыстың қоғам дамуындағы маңызы туралы ойларын білдіріп, бұл құбылысты
жан-жақты зерттеудің қажеттілігін мойындаған еді. XIX ғасырдың соңында
жарық көрген Г.Спенсер, М.Вебер және Л.Гумпловичтің еңбектерінде
қақтығыстар әлеуметтік дамуға ықпал ететін құбылыс ретінде қарастырылады.
Л.Гумплович, К.Маркстен кейін көп ұзамай қақтығыстардың шығу себептерін
адамдардың материалдық қажеттіктерін өтеуге бағытталған күрестен іздеу
керектігін айтады. [43,44]
Әлеуметтік қақтығыс терминін алғаш рет ғылыми айналымға енгізген
неміс ғалымы Г.Зиммель болды. Г.Зиммель қақтығысты қоғам өмірінің қалыпты
және маңызды формасы ретінде қарастырған. Г.Зиммельдің бұл бағыттағы ғылыми
көзқарастарын XX ғасырдың 20-шы жылдары Чикаго мектебінің көрнекті өкілдері
Роберт Парк, Эрнест Бэрджесс және Альбион Смолл қолдады. Олар әлеуметтік
өзара ықпалдасу теориясын негіздеді. Бұл теория бойынша қақтығыс еркін
бәсеке, бейімделу,, ассимиляция, әлеуметтік өзара ықпалдасудың түрлері
ретінде қарастырған.
Қақтығыс әлеуметтану ғылымының құрамында өз алдына жеке бағыт ретінде
XX ғасырдың 50-жылдарында қалыптасты. Әлеуметтік қақтығыстарды жан-жақты
зерттеген конфликтология ғылымының классиктері Р.Дарендорф, Л.Козер және
К.Боулдингтер болды. Олар өздерінің еңбектерінде қақтығыстардың барлық
қоғамдық жүйелерге тән жалпылама себептерін ашып көрсетуге ұмтылыс жасап,
қақтығыс поцестерін реттеу және шешудің жолдарын көрсетті.[43,44]
Неміс әлеуметтанушысы Р. Дарендорфтың ойынша, әлеуметтік
қақтығыстардың басты себебі- саяси факторлар. Дәлірек айтқанда, қақтығыстар
саяси билік мәселесіне байланысты туындайды. Бұл автор қоғам өмірінде
әлеуметтік қақтығыстардың болуы заңды құбылыс екендігін айта келіп, адамдар
арасындағы теңсіздік билікке байланысты деген қоытындыға келді. Билік
барлық қоғамның мүшелеріне беріле бермейді. Қоғамда бір топ адамдар
басқаларды басқаруға, бұйрық беруге, тәуелді етуге бағытталған билікке
ие. Ал, көпшілік оларға бағынышты жағдайда. Мұндай әлеуметтік теңсіздік
жеке адамдардың, әлеуметтік топтар мен таптардың меншікке, материалдық
игіліктерге ие болуға, бөлінуге байланысты теңсіздігін тудырады. Міне, сол
себепті Р.Дарендорф өз теориясында меншік, материалдық игіліктерді бөлу
мәселесіне басты назар аударады. Қоғамдық еңбек бөлінісінде, меншік
қатынастарында, билік жүйесінде, материалдық игіліктер де әрдайым орын
алады. Барлық адамдарды теңестіретін қоғам орнату мүмкін емес. [41]
Ресей әлеуметтанушысы А.Т.Здравомысловтың пікірінше, қоғамда
белгілі бір топтың азық-түлікке, тұрғын үйге, еңбек етуге, әлеуметтік
бостандықтар мен құқықтарға деген қажеттіліктері қанағаттандырылмайды,
әрине, әр адам лайықты өмір сүруге ұмтылады. Бұл аталған қажеттіліктер
мүддеге айналады, мүддесі ортақ адамдар топталып, билікке, байлыққа қол
жеткізу үшін басқалармен бәсекеге түседі. Ал, бәсекелесу қақтығысуға
ұласады деп түсіндіреді.
Ресей әлеуметтанушысы А.Г. Здравомыслов әлеуметтік қақтығыстарды орын
алу салаларына қарай жіктеуді ұсынады. Біздің ойымызша,осылайша жіктеу
икемді де ыңғайлы, әрі түсінікті болады. Автор әлеуметтік қақтығыстарды
экономикалық, саяси, ұлтаралық қақтығыстар деп жіктейді.
1. Саяси қақтығыстар демократикалық қоғамдағы қалыпты құбылыс.
Қақтығыстың бұл түрі билік, ықпал, белдел сияқты мәселелерге
байланысты туады. Саяси қақтығыстар ашық немесе жасырын сипатта болуы
мүмкін. Кей жағдайда қақтығыстар өрбіп, көтеріліс, жаппай қозғалыс
немесе азамат соғысы сияқты кең көлемді қоғамдық оқиғаларға ұласуы да
мүмкін.
2. Ұлтаралық қақтығыстар көпұлтты мемлекеттердегі ұлттық, этникалық
топтардың өз құқықтары мен бостандықтарына қол жеткізуге бағытталған
күрес негізінде болады. Көпшілік жағдайда ұлттардың мәртебесіне, сол
сияқты территория мәселесіне байланысты да болады. Ұлтаралық
қақтығыстардың саяси сипатта болуы әбден мүмкін.
3. Экономикалық қақтығыстар жекеленген индивидтер мен әлеуметтік
топтардың өмір сүру жағдайларына, атап айтқанда, еңбекақы тұрмысқа
қажет заттардың бағасы, қоғамдағы байлық пен ресурстарды бөлу
мәселелерінен келіп шығады.[41]
Әлеуметтік қақтығыстарды жіктеудің жолдары сан алуан. Қақтығыстарды
жіктеуде ең бастысы-оның дұрыс шешімін табуды басты мақсат ету қажет.
Ұлтаралық қатынастарды реттеу өте нәзіктікті талап етеді. Тағдырдың
жазуымен елімізге түрлі ұлттардың өкілдері келіп қоныстанды. Аллаһқа шүкір,
кішігірім ұлтаралық қақтығыстарды есепке алмасақ, басқа ұлттар және
ұлыстармен тату өмір сүрудеміз. Осы қатынастарымызды ары қарай қалай
жетілдіре аламыз? Бұл маңызды мәселені мүмкіндігінше ислам діні тұрғысынан
қарастыра кетуді жөн көрдім.
Бүгінгі күні елімізде әртүрлі тарихи процестердің негізінде қоныс
аударған ондаған ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп жатыр. Тәуелсіздік алғаннан
кейінгі жылдары еліміздегі диаспоралар өздерін жат санамауы үшін
мемлекетіміз оларға қал-қадірінше жағдай жасауда. Әсілі, мемлекеттің
біртұтастығын қамтамасыз етуде көп ұлтты болудың тиімділігінен гөрі,
тиімсіз тұстары басым екендігі белгілі. Себебі, дербестікке қол
жеткізгеннен кейін мемлекетіміздің үш ғасырға жуық отарланған қазақ
халқының еңсесін көтеруге басымдық беруіне ең басты кедергі болған –
Қазақстанның көпұлтты мемлекет болып қалыптасуы болатын. Алайда,
мемлекеттік мүмкіндікті бір ұлттың мүддесі үшін жұмылдырсақ, еліміздегі
диаспораларды көрер көзге шеттеткен болар едік. Әрі мұндай біржақты
ұстанымның мемлекеттің біртұтастығын сақтауда пайдасынан гөрі зияны көп
болатындығы айдан-анық мәселе.
Бүгінгі күні мемлекетімізге ұлтаралық қатынастарды реттеуді одан ары
қарай жетілдіріп, бұл мәселеде жаңа аспектілер белгілеу міндеті жүктеліп
отыр. Бұл үшін әлемдегі ұлтаралық қатынастарды реттеу жөніндегі қалыптасқан
әртүрлі тұжырымдарды терең зерделеумен Қазақстандағы ұлтаралық мәселелерді
тиімді шешуге қол жеткізе аламыз.
Ислам діні Қасиетті Құран Кәрімде ұлттардың жаратылуы жөнінде: Сондай
ақ, бір біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, рулар етіп жараттық
(Хужурат, сүресі, 13-аят),– деп бұйырылады. Яғни, ұлттық ерекшеліктер Ұлы
Жаратушының қалауымен болған құбылыс. Демек, дін тұрғысынан алып қарағанда
бір ұлттың өзіне тән ерекешелігін ешкімнің сөгуіне қақысы жоқ. Қайта ұлттық
ерекшеліктерге Аллаһ тағаланың жаратылысы деп бұған белгілі бір өлшем
негізінде төзімділікпен қарауымыз керек.
Бір мемлекеттің негізін құраушы ұлтпен бірнеше ұлттардың қатар өмір
сүруі жөнінде Құранда: ...Ал, егер сендерден бой тежесе, сондай-ақ,
қолдарын тыйып, өздеріңе келісім ұсынса, онда Аллаһ сендер үшін оларға
қарсы бір жол қоймады... (Ниса сүресі, 90-аят),– деп бұйырылады.
Ислам діні ұлттарға тең қарау керектігін алға тартады. Бұл жөнінде
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде: Араб ұлты өзге ұлттардан үстем емес.
Сондай-ақ, өзге ұлттар да араб ұлтынан үстем емес. Үстем болу Аллаһқа деген
жақындықпен ( тақуалықпен) өлшенеді,– деген болатын. Яғни, бұл хадис
бойынша ұлттардың бір-бірінен ешқандай бір артықшылығы жоқ, тек үстемділік
тақуалықпен өлшенеді деп көрсетіледі.[47]
ХХ ғасырдың 50-ші жылдан бастап Батыс Еуропа мен АҚШ-тың ғалымдары
әлеуметтік қақтығыстардың атқаратын қызметін жағымды, қоғам үшін пайдалы
деп атап көрсетті. Мәселен, Л. Козер (АҚШ) қақтығыстар әлеуметтік жүйені
тоқыраудан сақтайды деген. Бұл құбылыс қоғамның тазаруына, ілгерілеп
дамуына ықпал етеді, соның нәтижесінде қоғамның өміршеңдігі қамтамасыз
метіледі дейді. Шын мәнісінде, әлеуметтік қақтығыстар жағымды қызмет
атқарады деп көрсетеді. [41]
Олар мыналар; Ақпараттақ-танымдық қызметі. Яғни әлеуметтік қақтығыстар
қоғам өміріндегі шешілуі қажет түйсінді мәселелер туралы, қалыптасқан
қайшылықтар. Туралы ақпарат береді. Сонымен қатар қақтығысты жағдайда әр
жақтың адамдары өздерінің және қарсы жақтың мүдделерінде айқын сезінуге
мүмкінділік алады. Өзара пікір –талас, қызу айтыс кезінде айқындыққа қол
жеткізу мүмкіндігі туады.
Әлеуметтік қақтығыстардың келесі біржағымды қызметі интегративтік деп
аталады. Бұл қызметтің мәні –қақтығыстың пайда болуы, дамуы және оның дұрыс
шешімін табуы барысында адамдардың белгілі бір әлеуметтік тобының тығыз
топтала түсумен түсіндіріледі. Соның нәтижесінде қоғамдық қатынастар
үйлесімге келіп, қоғамда белгілі бір деңгейде тепе-теңдіктің орнауы
қамтамасыз етіледі.
Бұл жерде мынандай мәселені де естен шығармау керек. Қоғамда түрлі
деңгейде болып тұратын қақтығыстар адамдарды топ шеңберінде топтастырып,
біріктірумен қатар қоғамдық қатынастардың бұзылуына, әлеуметтік
құрылымдардың жіктелуіне де әкеледі. Дәлірек айтсақ, қақтығыстардың
интегративтік қызметімен қатар, қоғамда жік туғызу, әлеуметтік жүйеде түрлі
топтардың пайда болуына ықпал ететін де жағы бар екендігін естен
шығармауымыз керек.
Қақтығыстардың динамикалық (серпінділігі) деп аталатын жағымды қызметі
бар. Яғни, қақтығысты, даулы мәселелерді шешу нәтижесінде әлеуметтік
жүйенің, жалпы қоғамның сапалы, мәнді өзгерістерге қарай дамуына жол
ашылады. Қақтығыстар неғұрлым көлемді, тереңірек болса, олардың әлеуметтік
процестерге тигізетін ықпалы да соғұрлым күштірек болады. [ 41]
Әлеуметтік қақтығыстардың жағымды жақтарымен қатар олардың кері,
жағымсыз да салдары бар екендігін баса айтқанымыз жөн. Күнделікті өмірде
кездесетін дау-жанжалдар, қақтығыстар адамдар арасында өшпенділік туғызады,
тіпті қантөгіске деұшыратуы әбден мімкін. Сонымен қатар қоғамның
тұтастығына, бірлігіне де шек келтіреді. Ұзаққа созылған,ауқымды
қақтығыстар кең көлемді материалдық шығындарға ұшыратады.
Қысқарта айтқанда, қақтығыстардың қоғамға тигізетін жағымды ықпалымен
қатар кері де жақтары болады. Олардың салдарын бір жақты бағалауға
болмайды. Сол себептен кез келген қақтығыстың салдарына үңілгенде, жағымды,
позитивтік жағы басым немесе жағымсыз, негативтік жағы басым деп бағалау
орынды.
Шығуына, сипатына, типологиясына, шешу жолдарына байланысты әртүрлі
қақтығыстардың ішінде ұлтаралық қақтығыстар ерекше топты құрайды. Олар
күрделі шиеленісті және шешімі қиын қақтығыстар қатарына жатады.
Тәжірибелер көрсеткендей, көп ұлтты елдердегі ұлтаралық қақтығыстар
өздерінің көлеміне, ұзақтығына және қарқынына байланысты басқа саяси
қақтығыстардан басым түседі.
Ұлтаралық қақтығыстар- бұл ұлттар арасындағы саяси, территориялық,
экономикалық, тілдік, мәдени, діни мәселелерді шешу барысында туындаған
қарама-қайшылықтардың шектен тыс ушығуы. Яғни, тұтастай этностар және
олардың жеке өкілдері арасында жанжал болып отыр. Олар заң шығарушы ұлттық-
мемлекеттік институттардың қызметі деңгейлеріндегі әлеуметтік-психологиялық
және идеологиялық түсінігінде пайда болып әрекет етуі мүмкін.[2]
Ұлтаралық қақтығыстардың кеңінен тараған түрлеріне төмендегілер жатады:
1 Мемлекеттік-құқықтық қақтығыстар. Мұның негізінде олардың өз
мемлекеттілігінің болмауы немесе олардың құқықтарының тар шеңберде
шектелуіне орай мемлекет статусына ұлттың қанағаттанбауы жатады. Анығырақ
айтсақ, бұл өз құрамына еніп отырған кез келген ұлттың өздері бағынатын
мемлекеттің үкімет билігінің құрылымы мен тепе-теңдіктің бірдей еместігіне
деген наразылығынан туындайтын қақтығыстар.
2 Этно-аумақтық қақтығыстар. Әдетте бұның тарихи тамырын тереңінен
іздестіру керек болады. КСРО тұсында ұлттық-аумақтық шекаралар жобамен
межеленіп, бірнеше рет ұзартылды немесе қысқартылып тұрды. Бұл заңды
құбылыс ретінде қақтығыстың мұндай түрі аса қауіпті құбылыс әрі оның
шешілуі де оңайға соқпайды. Халықтар күштеп қоныс аударылған жерлерден енді
өздерінің бұрын тұрған аумақтарына, атамекендерінде қайтып оралу құқығын
жүзеге асыру және сол жерлерде қоныстану кезінде олардың бұрынғы тарихи
отандарында осы этно-аумақтық қақтығыстар тағы да өрби түседі, әрі оның
зардаптары да оңай болмайды.
3 Этно-демографиялық қақтығыстар. Басқа тілде сөйлейтін бөтен халықтың
қоныс аударып келуіне орай сол жердегі этностың олармен араласып, сіңісіп
кетуі көп жағдайда қиынға түседі, тіпті кейде олар өзара тіл табысып,
ымыраласа да алмайды. Мұндай жағдайда жергілікті ұлттың құқығын қорғау
басты міндет болып саналады да, сырттан келгендер үшін әр түрлі шектеулер
қойылады.
4 Ұлтаралық қақтығыстарға халықтың миграциялануы, көшіп-қонулары өз
әсерін тигізуі мүмкін. Себебі, тығыз отырған елдің ортасына босқындардың
келуі тірлік көздерінің ауқымын тарылтқандықтан күнкөріс қамын ойлаған
босқындар мен жергілікті халықтың арасында қақтығыстың тағы бір түрі
өрбиді. [2]
Ұлтаралық қақтығыстар көбінесе тарихи тұрғыда қалыптасқан халықтардың
өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуімен де сипатталады. Себебі, шегіне жете
тамырлаған, мұндай жағдай халықтың наразылығын тудырып, содан барып олар өз
құқығы үшін әділетті күреске шығады.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ
Мемлекетте әртүрлі этностар өмір сүріп тұрған кезде, олардың
арақатынастарында қайшылықтардың болып тұратыны сөзсіз. Сондықтан да
ұлтаралық қайшылықтарды алдын алу, зорлық-зомбылыққа жол бермеу қажет.
Даулы мәселелерді тиімді түрде шешу тәсілдерін табу, яғни ұлтаралық
қатынастар саласындағы қақтығыстардың алдын алу басты мәселе. Осыған орай
ұлтаралық қақтығыстардың алдын алу біздің Республикамыздың мемлекеттік
саясатының негізгілерінің қатарынан орын алады. Ал, нақты ғылыми
ұсыныстарсыз бұл саясаттың жүзеге асуы, ұлтаралық келісімге жету жолдарын
табу мүмкін емес.
Бұл салада ғалымдардың алдында күрделі мәселе тұр. Себебі, этносаяси
қақтығыстарды зерттеудің теориясы да тәжірибесі де ұлтаралық қақтығыстардың
себептері туралы ілімдерді жинағанымен оның алдын алу тәсілдері
қарастырылмаған. Осы ретте біздің Республикамызда ұлтаралық қақтығыстар
орын алып жатқаны мәлім.
Қазақстан қазір өзіндік саяси және экономикалық жүйесі бар, көптеген
әлем елдері мойындаған егеменді, тәуелсіз мемлекетке айналды. Тәуелсіздік
алған сол бір жылдардың маңызды жетістігі- Қазақстан Республикасы өзін
бүкіл әлемге егеменді ел ретінде мойындатып, қазақ ұлтын көпұлтты
мемлекетімізді халықаралық деңгейде танытып бере алды. Мұнда бүгінгі таңда
өзара татулық пен келісімде жүзден астам ұлттар мен ұлыстар, этникалық топ
өкілдері тұрады. Дамыған, өркениетті қоғам құру, құқықтық мемлекет пен
толыққанды азаматтық қоғам қалыптастыру қай елде болмасын, сол мемлекетте
ұлттар мен халықтардың татулығынсыз мүыкін емес.
Бүгінгі таңда ғаламшарымызда 3000-ға жуық ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп
отыр. Олар 200-ден астам мемлекетке біріккен. Әлемдегі мемлекеттердің
басым көпшілігі бірыңғай бірұлтты емес, көп ұлтты. Әлем аймақтарының халқы
барған сайын ұлттық құрамы, мәдениеті мен өмір салты бойынша әркелкілене
түсуде. Бұл шаруашылық пен қоғамдық өмірдің интернационалдандырылуының,
халықаралық және ішкі мемлекеттік көші-қонның өсуі мен неке санының артуы
нәтижесі. Бұл заңды процесс болып табылғанымен, өкінішке орай көп жағдайда
ұлтаралық қақтығыстың күшеюіне, кейде тіпті қантөгіске әкелетін ашық дау-
жанжалдарға алып келіп ұрындыруда.[50]
Негізі қоғамда жиі орын алатын түрлі қақтығыстар мен көтеріліс,
ереуілдер әлеуметтік ахуалы төмен елге тән. Ал тәуелсіздігіне қол
жеткізгелі 20 жылдың көлемі болған, экономикалық деңгейі біршама
тұрақтанған Қазақстанда кейінгі кездері әртүрлі кикілжіңдер мен
қақтығыстардың жиілеп кетуінің себебі неде? Соңы қантөгіске ұласатын мұндай
келеңсіздіктердің алдын алу үшін қазақ билігі қандай шаралар қабылдауы
тиіс? Қазақстанның әр жерінде бұрқ етіп қалып жатқан кішігірім ұлтаралық
қақтығыстар- әдеттен тыс оқиғалар емес, мемлекеттілік қолданыс моделіндегі
босаңсудың салдары. Ақпараттық қауіпсіздік пен қоғамдық пікір тұрақтылығын
сақтау жағынан алып қарағанда, нақты фактілерді жасырып ұстау дұрыс та
шығар. Ерте ме, кеш пе бәрібір аян болатын жайттарды тізбелегенше, өзгені
қозғаған абзал. Мұның бәрі маңызды болғанымен, бірінші кезектегі мәселе
емес. Мәселенің саяси қыры Қазақстандағы ұлтаралық тепе-теңдіктің қаншалық
баянды болып тұрғандығында. Қоғам мен Үкімет ұлтаралық қатынас тақырыбы
төңірегіндегі ашық әңгімеге дайын емес. Кеңес заманынан бері бұл тақырыпты
әлдебір қолайсыз, ыңғайсыз ұғым ретінде айналып өту әдет болып қалған.
Тіпті, бұл тақырыпта ауызға алудың өзі ұлтаралық араздыққа итермелейді
деген бір таяз түсінік бар. Жансақ берілген дәрінің кесірінен ағзаны
меңдеген ауыр дерт үдей беретіні секілді бұл мәселені жасырып-жаба
бергеннен ол, шешімін табу былай тұрсын, одан сайын ушыға бермек. Шын
мәнісінде көпшілік орайсыз көріп, қабылдамайтын талай мәселе саяси
әдептілік деген жасанды ұғымның астарында қалуда. Заңда қамтылмай қалған
тұстарға халық бас қатырып ойланып отыру үшін емес, керісінше олардың
өмірін жеңілдету үшін керек. Кикілжіңдердің себептері осылай бір жерде
тоқайласқан жағдайда кез келген мемлекеттің ішкі саясатына үлкен қауіп
төнеді. Мұны болжап білу үшін асқан көрегендіктің қажеті жоқ. Махаббат
туралы аңыз болсын, атыс-шабыс триллер болсын, теледидардан жылт еткен
түрлі сюжеттердің барлығынан саясат іздеуге дағдыланып қалған қоғам ең
басты мәселені назардан тыс қалдырды. Басқаша айтсақ, Қазақстандағы саясат
пен қоғамдық пікір төңірегіндегі ауыс-түйістер жеке тұлғаларға шектен тыс
байланып қалған.
Қазіргі таңда біз жөн жосығы жоқ кикілжіңдерге тап болдық. Тым
қарабайыр не тұрпайы болсын, тіпті олар туралы жақ ашпауға ұйғарсақта кез
келген идеяны өмірден сызып тастау мүмкін емес. Ал ерте ме, кешпе бәрібір
идеяны жеткізуші табылады. Осылардың мысалы ретінде біздің елімізде кеше
ғана қазақтар мен ұйғырлардың, қазақтар мен түріктердің, қазақтар мен
шешендер, қазақтар мен күрд ұлт өкілдерінің арасындағы ұлтаралық
қақтығыстардың белең алғанынан хабардармыз. Дегенмен отандық
сарапшыларымыз бен саясаттанушыларымыз аталған ұлтаралық қақтығыстарды
тұрмыстық деңгейдегі төбелес деп қарауы басымырақ. Аталған
қақтығыстардың бірнешеуіне мысал келтіретін болсам: 2007 жылдың қараша
айында орын алған Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби ауданына қарасты Маятас
ауылында орын алған қазақтар мен күрд ұлттарының арасында болған
қақтығыстың себебін әркім әрқалай түсіндіргенімен, нақты дәлелдің әлі күнге
табылмағаны белгілі.
2007 жылы қараша айында Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби ауданы Маятас
ауылында 16 жастағы бозбаланың 4 жастағы бүлдіршінді зорлағаны туралы суық
хабар елге тез тарағанынан хабардармыз. Сол уақытта отандық және шетелдік
бұқаралық ақпарат құралдары орын алған оқиғаны әр қилы қырынан жеткізуге
ұмтылды. Тасада тұрып тас атушылар қазақтың қызын күрд қорлапты,
зорлапты деп дабырайтып көрсетсе, енді бір басылымдар әңгіме кімнің, қай
ұлттың өкілдері болғанында емес. Әңгіме- сол Маятастағы орын алған
шариғатқа да, адамгершілік қағидаларға қарсы жантүршігерлік қылықта деп
көрсетті. Орын алған оқиғаны зерттеу барысында 4 жасар бүлдіршінді зорлаған
қылмыскердің бұған дейін де ұрлық жасау, қызды зорлауға әрекеттену сияқты
себептермен полиция назарына бірнеше рет көзге іліккен. Бірақ кәмелеттік
жасқа толмағандықтан заң алдында жауапқа тартылмаған. Сол оқиғадан кейін
де жаздым, жаңылдым деп тәубеге келіп, баланың ата-анасынан кешірім
сұраудың орнына қозысын бағуға шыққан қара домалақты қамыстың ішіне алдап
апарып, қалай әлім жеттік жасағанын елге мақтанып айтып жүрген: Әке мен
шеше де сотқа арызды бірден жазбаған. Ақылдастық өткізген ауыл ақсақалдары
әлгі қылмыскердің туғандарына ауылдан көшіңдер деп талап қояды. Олар
белгіленген мерзім ішінде ауылдан көшіп кетпеген. Қандастарының намысын
жыртқан бірнеше қазақ бірнеше көлікпен келіп, әлгі бозбаланың, оның туған-
туыстарының үйін, мал қораларын өртеп жіберген. Үймен бірге бірнеше көлік,
үйілген бірнеше шөп маясы күлге айналған. Бірнеше күнге созылған наразылық
шарасы Маятас ауылымен көршілес Буденовка, Первомойка сияқты басқа да
ауылдарға ойысқан. Сол күндері байбаламға басқан күрт ұлтының өкілдері
бізге көмектесіңіздер деп халықаралық ұйымдарға арызшағымдарын жолдап
әлек. Әрине, біреудің маңдай термен тапқан еңбегін еш етуге ешкімнің де
құқығы жоқ. Қия басқандар заң алдында жауап беруге міндетті. Бірақ ашынған
топтың заңсыз сипаттағы наразылық шараларын ұйымдастыруына қаршадай баланы
зорлаған әлгі қылмыскерге құқық қорғау орындары тарапынан әділ жаза
кесілетіндігіне сенбеуі себеп болса керек. Ал әлгі халықаралық ұйымдарға
шағымданып жүргендердің ешқайсысы Төлеби ауданына тиесілі 7 қыстақты
мекендейтін 3000 жуық күрдтің көпшілігінің есірткі сатумен, ұрлық жасаумен
күн көріп отырғаны және баланы зорлаған қылмыскердің бұған дейін де бірнеше
рет заң бұзғаны, тіпті, қыз зорлауға әрекеттенгені туралы тіс жармаған.
Онымен қатар ұлты күрд бірнеше бұзақының 3 орыс азаматын иттің кетегіне
байлап қойып, ұрып-соғып, құл ретінде жұмсағаны жайлы да ләм-мим жақ
ашпаған. Кейбір бұқаралық ақпарат құралдары Маятастағы оқиғаны ұлттар
арасындағы араздық ретінде көрсетуі, әсіресе, айуандық әрекетке барған,
әлі бүр жарып үлгермеген бүлдіршінді гүлдей солдырған қаскүнем мен оның
туыстарын жазықсыз жапа шеккен құрбандар ретінде көрсетуге тырысқан
әрекеттер басым. Үйлері өртеніп, үрейлері ұшқан күрдтер Қазақстанның
солтүстік аймағына ойыса бастаған. Қашанда жауырды жаба тоқуға тырысатын
біздің билік басындағылар Маятастағы оқиғаның астарында ұлтаралық
араздықтың жоқтығын айтады.[9,10]
Қазақ халқы қашанда ер жүректілігімен, бір сөзділігімен, ауыз
біршілігімен, сөз қадірін түсіне білгендігімен ерекшеленген. Батыстан келіп
жатқан қазақи менталитетке жат қылықтарды тез қабылдап, ал өзіміздің салт-
дәстүрлерімізге ескінің сарқыншағы деп, мұрынымызды шүйіріп қараймыз? Содан
әлсіздікке, жалқаулыққа, пасықтық пен надандыққа душар болып жатқанымыз
тағы бар. Яғни , тек қара басымыздың қамын ойлап жатқанмен бара бар. Сен
тимесең мен тиме... болып, қоғамда орын алып жатқан әділетсіздікті
көрсекте, көрмегендей болып, білсек те білмегендей болып кете береміз.
Санасыздықтан туған соқырлық қай уақытқа дейін созылады екен?! Осыдан біраз
уақыт бұрын Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Малыбай ауылында қазақтар
мен ұйғырлар арасында орын алған қақтығыстың себебі Қазақстан
Республикасында өмір сүре отырып, автономиялы ел болуды қалаған ұйғыр
халқының шектен тыс әрекеттеріне қарсылықтан келіп шыққан болатын.
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Малыбай ауылында болған ұлтаралық
қақтығыстан бәріңіз де хабардарсыздар. Тереңнен білмесеңіздер де шет
жағасын естігендеріңіз жасырын емес. Сол мезетте Малыбай ауылында адамның
санасына кіріп шықпайтын зұлымдық оқиғалар орын алған. Өз елімізде еркін
жүре алмайтын халге дейін жеткізген де еді! Кім? Не үшін? деген шешімі жоқ
сұрақтар қаншамамызды мазалаған да болатын. Орын алған оқиғаны тереңірек
көрсететін болсам:
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданыны Малыбай ауылында 10-16 пайыз
қазақтар тұрады да, 84-90 пайыз ұйғырлар мекен етеді. Сол ұйғыр
бауырларымыз әбден тойынған ба, әлде құдайын ұмытқаннан ба қазақтың ұл-
қыздарына әлім жеттік жасап, өлтіріп, одан қалса соққыға жығып жатқан
көрінеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының айтуы бойынша 3-шілде күні аталған
елді-мекенде Айдын есімді азаматтың 40 күндік асы болып жатты. Ол азамат
ұйғырлардың оқыс қылықтарына қарсы шығып, әнұраны мен өздерінше қолдан
жасап алған карталарын жағып тастаған көрінеді. Сондықтан да ұйғырлардың
қолынан қаза тапқан. Айдын 2-3 адамға бой бере қоймайтын нар азамат
болатын. Соны ескерген ұйғыр ұлтының өкілдері бірнеше адам болып жабылған.
Құлағын кесіп, көзін ойып қинап өлтірген. Одан қалмай, қарындасы ағасының
өліміне ызаланып, сол оқиға болған жерде күнде күзетте тұратын полиция
қызметкерінен қылмыскердің не үшін бостандықта жүргендігі жайында, қашан
тұтқындалатындығын айтқан кезде әлгі полиция қызметкері Айдынның қарындасын
шапалақпен салып жібереді. Келіншек есінен танып құлайды. Сөйтсе, әлгі
қызметкер де ұйғыр ұлтының өкілі болып шықты. Содан барып, марқұм Айдынның
кішкентай 2 баласын суға тұншықтырып жатқан жерінен ұсталған ұйғырлар, көп
ұзамай бостандыққа шығып кеткен. Бұған не дей аламыз? Басынғаны соншалық
ұйғыр халқы шақыр қазақтың жігіттерін! Әлдерің келмейді. Жер сендердікі,
билік біздікі деп жар салған. [20]
Біздің оңтүстігімізде орын алып жатқан ұлтаралық қақтығыстардың 90-95
пайызы жер дауына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6-23
1.ӘЛЕУМЕТТІК ШИЕЛЕНІСТЕРДІҢ СЕБЕПТЕРІ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-
11
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРҒА ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-
24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25-27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..28-29
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат қоғамының тарихына көз жүгіртсек,
көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейін қоғам дамуының барлық сатыларында
әлеуметтік қақтығыстардың орын алғандығын байқай аламыз. Біздің тілімізде
шиеленіс деп аталып жүрген бұл құбылыс латын тілінде confliktus
–қақтығыс деген ұғымды білдіреді. ХХ ғасырдың 90-жылдарында КСРО-ның
ыдырауы нәтижесінде тәуелсіз ел ретінде таныла бастаған Қазақстан
Республикасы өзге де посткеңестік елдер сияқты әкімшіл-әміршіл басқару
жүйесінен арылып, жаңа нарықтық қатынасқа көшу арқылы дами бастады. Ел
халқының ауқаттылық деңгейін жақсарту мақсатында бірқатар экономикалық және
әлеуметтік реформалар жүргізілді және қазіргі таңда жалғасын табуда.
Демократияландыру мен жаһандану сынды мәселелерге басты назар аударылды.
Осындай күрделі де қарбаласты даму жолында көпұлтты Қазақстан халқы
құрамындағы әртүрлі ұлттар мен ұлыстар арасында достық пен татулықты,
ынтымақтастық пен ауызбіршілікті сақтап қалу еліміздің ең басты
міндеттерінің біріне айналды. Дегенмен жасалып жатқан игі істердің
астарынан қылтиып оқтын-оқтын ұлтаралық қақтығыстар белең алуда. Бүгінгі
таңда көптеген елдер үшін ұлтаралық қақтығыс-түйіні шешілмеген, маңызды
мәселелердің бірі. Ұлтаралық қақтығыстар- бұл ұлттар арасындағы саяси,
территориялық, экономикалық, тілдік, мәдени, діни мәселелерді шешу
барысында туындаған қарама-қайшылықтардың шектен тыс ушығуы. Ұлтаралық
қақтығыстар шиеленісті және шешімі қиын қақтығыстар қатарына жатады.
Тәжірибелер көрсетіп отырғандай көп этносты елдердегі ұлтарлық қақтығыстар
өздерінің көлеміне, ұзақтығына және қарқынына байланысты басқа саяси
қақтығыстардан басым түседі. Ұлтаралық қақтығыстар- мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық салаларына зиян келтіруі, көптеген зорлық-зомбылықтың орын
алуына әкеліп соғады. Сондықтан мен бұл тақырыпты зерттей отырып,
Қазақстандағы ұлтаралық қақтығыстардың әлеуметтік маңызды мәселе екенін
анықтап, тереңінен түсіндіре білу.
Тәуелсіздік жолын таңдаған Қазақстан үшін сол тәуелсіздік пен
егемендіктің, бостандық пен еріктіліктің негізін қалай отырып, оны одан әрі
сақтап қалу- өмірлік маңызды мәселе болып саналады. Қазақстанды мекен
ететін әлеуметтік-этникалық қауымдастықтар ұлттық- мемлекеттік құрылысқа
қатысуына қарай және өздерінің мәдени даму қарқынын айқындайтын
жағдайларына қарай бір-бірінен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекетімізді
мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың құқықтары мен бостандықтарын тең
дәрежеде қорғау міндеті тұр. Әлемде қазіргі кезде бір ғана ұлттан тұратын
мемлекет жоқтың қасы. Көптеген дамушы елдердің өзі көпұлтты мемлекет болып
табылады және олардың өмір сүру деңгейіне көз жүгіртсек бірқатар ұлтаралық
қақтығыстардың болып отыратынын көруімізге болады. Сол сияқты біздің
республикамызда да болып жатқан ұлтаралық қақтығыстар, оларды жасаушы ұлт
өкілдерін зерттеу қазіргі таңда кезек күттірмес мәселелер қатарында.
Менің бұл мәселені баяндама тақырыбы етіп алу себебім ұлтаралық
қақтығыстар қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы болып өткен
қақтығыстарға әлеуметтанулық талдау жасап, оны болдырмау шараларын
қарастыру. Енді ғана аяғын тіктеп басқан біздің еліміз үшін ұлттар
арасындағы шиеленістің экономикамызға, мәдениетімізге ұлтаралық достыққа
едәуір зиян келтіретінін ұғындыра отырып жеткізе білу.
Қақтығысты, даулы жағдайды көпшілік қолдамайды, тіпті қақтығыстық
жағдайлардан бойын аулақ салуды көздейді. Алайда, күнделікті өмірде адамдар
кейде өздерінің еркінен тыс осындай жағдайларға душар болып жатады.
Қақтығыс жекелеген адамдардың, әлеуметтік топтардың бір-бірімен қарым-
қатынас жасау, өзара әрекеттесу процесінде туындайды. Қазіргі кезде,
әсіресе, біздің қоғамымызда әлеуметтік қақтығыстар жиі орын алуда.
Еліміздің нарық қатынастарына көшу барысында қоғам өмірінің бар саласында
қайшылықтар бұрын-соңды болып көрмеген қақтығысты жағдайға ұласуы жиі
ұшырасып отыр. Міне, сол себептен әлеуметтік қақтығыстарды оқып-үйренудің
теориялық және қолданбалық маңызы бар. Болашақ мамандар қақтығысты
жағдайларға басшылық ете білуі, оны дұрыс шешу жолдарын табуы, сол сияқты
қақтығыстың алдын алу шаралары туралы біліммен қарулануы керек.
Ұлтаралық қақтығыстардың мәнін ашып көрсету үшін олардың басты
себептерін білу маңызды орында. Ұлтаралық қақтығыстар- оңай шешілетін түйін
емес. Әлем тарихына қарап отырсақ, ұлтаралық қақтығыстарға шектен тыс бой
алдырған кей мемлекеттер тас-талқан болып, елдігі мен егемендігін жоғалтып,
жырым-жырым болып бөлініп кеткендігін айқын көре аламыз. Көп ұлттылық пен
көп мәдениеттілікті озық саясат арқылы жүзеге асырылмаса жоғары деңгейде өз
нәтижесін бермейді. Сондықтан болып жатқан ұлтаралық қақтығыстарды
болдырмау және алдын алу шараларын мықтап қолға алуды талап етеді. Ата-
бабамыздың маңдай терімен тіпті қанымен келген тәуелсіздігімізді сақтап
қала алмауымызда мүмкін.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік қақтығыстарды көптеген ғалымдар
қарастырып, өздігінше анықтама берген. Әлеуметтік қақтығыстарды жан-жақты
зерттеген конфликтология ғылымының классиктері Г.Зиммель, Р.Дарендорф,
Л.Козер және К.Боулдинг. Сонымен қатар XIX ғасырдың соңында жарық көрген
Г.Спенсер, М.Вебер және Л.Гумпловичтің еңбектерінде қақтығыстар әлеуметтік
дамуға ықпал ететін құбылыс ретінде қарастырды.
Жұмыстың нысаны. Қазақстан Республикасында тіршілік етіп жатқан түрлі
ұлттар мен ұлыстың өкілдері. Тәуелсіздігімізді алғанымызға бүгінгі таңда 20
жылдың көлемі болды осы уақыт ішінде орын алған ұлтаралық қақтығыстарға
қатысушы түрлі этнос өкілдерін баяндаманың зерттеу обьектісі етіп алдым.
Жұыстың пәні. Ұлтаралық қақтығыстардың шығу себептерін анықтап, мәнін
ашу.
Жұмыстың мақсаты. Қоғамда болып жатқан ұлтаралық қақтығыстардың өзіндік
ерекшеліктері және олардың әрқайсысы бір-біріне мүлде ұқсамауы мүмкін.
Ұлтаралық қақтығысты әлеуметтану ғылымымен қатар саясаттану, этнология,
тарих ғылымдары зерттеп, қарастыратын болғандықтан, аталған
мәселеге әлеуметтанулық талдау жасап, түсініктеме беру.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы.
-Елбасы саясаты –жарқын істердің бастауы. Біз Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың жүргізіп отырған саясатын қолдай отырып, әрі қарай
жалғастыруымыз,жандандыруымыз қажет.
-Қазақстанда өмір сүріп отырған өзге ұлт өкілдерінің санасында Кеңес
заманынан қалған түсінікті өзгерту керек және елдігіміздің негізін құраушы
қазақ ұлтына басымдық берілуі керек. Бұл өзге ұлттарға қысым көрсету
дегенім емес, тек қазақтың ұлттық құндылықтарына, ар намысына қайшы келетін
әрекеттерге жол бермейтіндей бағдарлама жасалынуы керек.
Жұмыстың міндеті:
-Қоғамда орын алған әлеуметтік қақтығыстарға анықтама беру;
-Ұлтаралық қақтығысты зерттеген ғалымдардың еңбектерімен таныстыру;
-Ұлтаралық қақтығыстардың шығу себептерін анықтау;
-Ұлтаралық қақтығыстардың алдын алу, болдырмау, бақылау шараларын
көрсету;
1. ҰЛТАРЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫҢ ШЫҒУ СЕБЕПТЕРІ, МӘНІ
Адамның басты қажеттіліктерінің бірі қандай да бір кез келген топқа
жатуға деген қажеттілік; отбасылық, туыстық, кәсібі және т.б. Осылардың
ішінде маңызды орынға ие деп этникалық топты айта аламыз. Этникалық өзін-
өзі идентификациялау тұлғаның тек әлеуметтік координат жүйесіне
беріктілігін ғана емес, тұрақты әлеуметтік ортаға-этносқа жатуға қажеттілін
білдіреді.
Этникалық жақындық ең біріншіден топішілік мінез-құлық нормаларымен,
олардың тілдік, психологиялық, адамгершілік және түрлі мәдени құрамдары мен
ерекшеленеді.
Осыған орай, өте қызықты болып Курт Левиннің этностық теңсіздіктің
әлеуметтік-психологиялық ерекшелігі туралы этнопсихологиялық зерттеуі
көрінеді. Кез келген аз топтың төменгі бөлігі кішкене көп топтың қолдауында
болады. Ұлтшылдық көпшіліктің қажеттіліктерінен көрінеді. Ол көпшіліктің
шынайы мәселелерден алыстау амалы ретінде қолданылады.
Кейбір өкілдер үшін этникалық аз топтар, өз ұлттары да көпшілік жолына
қойылған кедергі ретінде қабылдайды. Адамда болашаққа деген белгілі бір
жоспары болады, ал статусы төмен топқа жатуы, олардың мақсатына жетуге
кедергі келтіреді, сондықтан да адам өзін-өзі ол топтан шеттетеді, тіпті
сол топқа деген жек көрушілік сезім пайда болады. Фрейд бұл феноменді өлім
инстинктімен, өзін-өзі құртуға ұмтылумен түсіндіреді. Алайда, бұл тек төмен
әлеуметтік статустағы топтарға ғана тән. К.Левин айтуы бойынша олардың
арасында бірдей статус болғанда ғана жеккөрушілік жоққа шығады дейді. [1]
Халықтар арасындағы қарым-қатынасты сипаттауда этнос түсінігімен
қатар ұлт ұғымы қолданылады. Әлемдік тәжірибеде ол бір мемлекеттің
азаматтарының бірлігін білдірді. Этнос және ұлт түсініктерін анықтағанда,
ұлт дегеніміз-ол этнос, яғни өз мемлекетін құрған этнос деп айтуға болады.
Айта кететін бір жайт, мемлекеттер арасындағы шекара этностардың
нақты тұрғылықты мекен-жайларының шекарасымен ешқашан сай келген емес.
Көптеген этностар мемлекет шекараларымен бөлініп қойған болатын. Ал ірі
мемлекетті құру логикасы бойынша, барлық этностарды біріктіріп бір ірі
мемлекеттің қамқорлығына алу қажет еді.
Ұлт-буржуазиялық дамудың көрінісі. Бастапқы ұлт XVIII-XIX
ғасырларда құрылды. Осы кақытқа дейін адамдардың этникалық жағдайына көңіл
бөлінбеді.
Этникалық қақтығыстардың мәні осында жатыр: әрбір этнос өз
мәдениетін, тұрмысын және рухани бірлігін тек жеке мемлекет құрғанда ғана
сақтауға болады деп тұжырымдайды. Этносты өзін-өзі сақтауға, өз
құндылықтарын және дәстүрлерін қорғауға деген қажеттіліктер басқарып, алға
итермелейді. Бұның күші де осында: этносты жоймай жатып, мұндай
қажеттіліктерді жою мүмкін емес. Бар қайғылы оқиға да осында жатыр.
Дегенмен, әрбір этносқа –бір мемлекет деген ойдың толық жүзеге асуы-таза
мүмкін емес нәрсе.[1]
Әлеуметтік қақтығыстардың мәнін ашып көрсету үшін олардың басты
себептерін білу керек. Әрине, қоғамда орын алатын қақтығыстардың өзіндік
ерекшеліктері бар, олардың әрқайсысы басқа қақтығыстарға ұқсамауы мүмкін.
Алайда қақтығыстарға тән жалпылама себептер барлық қоғамдарда орын алады.
Бұл мәселеге байланысты ғылыми әдебиеттерде бірқатар тұжырымдамалар да
бар.
Әлеуметтану ғылымында түрлі бағыттағы зерттеушілер өз кездерінде
қақтығыстың қоғам дамуындағы маңызы туралы ойларын білдіріп, бұл құбылысты
жан-жақты зерттеудің қажеттілігін мойындаған еді. XIX ғасырдың соңында
жарық көрген Г.Спенсер, М.Вебер және Л.Гумпловичтің еңбектерінде
қақтығыстар әлеуметтік дамуға ықпал ететін құбылыс ретінде қарастырылады.
Л.Гумплович, К.Маркстен кейін көп ұзамай қақтығыстардың шығу себептерін
адамдардың материалдық қажеттіктерін өтеуге бағытталған күрестен іздеу
керектігін айтады. [43,44]
Әлеуметтік қақтығыс терминін алғаш рет ғылыми айналымға енгізген
неміс ғалымы Г.Зиммель болды. Г.Зиммель қақтығысты қоғам өмірінің қалыпты
және маңызды формасы ретінде қарастырған. Г.Зиммельдің бұл бағыттағы ғылыми
көзқарастарын XX ғасырдың 20-шы жылдары Чикаго мектебінің көрнекті өкілдері
Роберт Парк, Эрнест Бэрджесс және Альбион Смолл қолдады. Олар әлеуметтік
өзара ықпалдасу теориясын негіздеді. Бұл теория бойынша қақтығыс еркін
бәсеке, бейімделу,, ассимиляция, әлеуметтік өзара ықпалдасудың түрлері
ретінде қарастырған.
Қақтығыс әлеуметтану ғылымының құрамында өз алдына жеке бағыт ретінде
XX ғасырдың 50-жылдарында қалыптасты. Әлеуметтік қақтығыстарды жан-жақты
зерттеген конфликтология ғылымының классиктері Р.Дарендорф, Л.Козер және
К.Боулдингтер болды. Олар өздерінің еңбектерінде қақтығыстардың барлық
қоғамдық жүйелерге тән жалпылама себептерін ашып көрсетуге ұмтылыс жасап,
қақтығыс поцестерін реттеу және шешудің жолдарын көрсетті.[43,44]
Неміс әлеуметтанушысы Р. Дарендорфтың ойынша, әлеуметтік
қақтығыстардың басты себебі- саяси факторлар. Дәлірек айтқанда, қақтығыстар
саяси билік мәселесіне байланысты туындайды. Бұл автор қоғам өмірінде
әлеуметтік қақтығыстардың болуы заңды құбылыс екендігін айта келіп, адамдар
арасындағы теңсіздік билікке байланысты деген қоытындыға келді. Билік
барлық қоғамның мүшелеріне беріле бермейді. Қоғамда бір топ адамдар
басқаларды басқаруға, бұйрық беруге, тәуелді етуге бағытталған билікке
ие. Ал, көпшілік оларға бағынышты жағдайда. Мұндай әлеуметтік теңсіздік
жеке адамдардың, әлеуметтік топтар мен таптардың меншікке, материалдық
игіліктерге ие болуға, бөлінуге байланысты теңсіздігін тудырады. Міне, сол
себепті Р.Дарендорф өз теориясында меншік, материалдық игіліктерді бөлу
мәселесіне басты назар аударады. Қоғамдық еңбек бөлінісінде, меншік
қатынастарында, билік жүйесінде, материалдық игіліктер де әрдайым орын
алады. Барлық адамдарды теңестіретін қоғам орнату мүмкін емес. [41]
Ресей әлеуметтанушысы А.Т.Здравомысловтың пікірінше, қоғамда
белгілі бір топтың азық-түлікке, тұрғын үйге, еңбек етуге, әлеуметтік
бостандықтар мен құқықтарға деген қажеттіліктері қанағаттандырылмайды,
әрине, әр адам лайықты өмір сүруге ұмтылады. Бұл аталған қажеттіліктер
мүддеге айналады, мүддесі ортақ адамдар топталып, билікке, байлыққа қол
жеткізу үшін басқалармен бәсекеге түседі. Ал, бәсекелесу қақтығысуға
ұласады деп түсіндіреді.
Ресей әлеуметтанушысы А.Г. Здравомыслов әлеуметтік қақтығыстарды орын
алу салаларына қарай жіктеуді ұсынады. Біздің ойымызша,осылайша жіктеу
икемді де ыңғайлы, әрі түсінікті болады. Автор әлеуметтік қақтығыстарды
экономикалық, саяси, ұлтаралық қақтығыстар деп жіктейді.
1. Саяси қақтығыстар демократикалық қоғамдағы қалыпты құбылыс.
Қақтығыстың бұл түрі билік, ықпал, белдел сияқты мәселелерге
байланысты туады. Саяси қақтығыстар ашық немесе жасырын сипатта болуы
мүмкін. Кей жағдайда қақтығыстар өрбіп, көтеріліс, жаппай қозғалыс
немесе азамат соғысы сияқты кең көлемді қоғамдық оқиғаларға ұласуы да
мүмкін.
2. Ұлтаралық қақтығыстар көпұлтты мемлекеттердегі ұлттық, этникалық
топтардың өз құқықтары мен бостандықтарына қол жеткізуге бағытталған
күрес негізінде болады. Көпшілік жағдайда ұлттардың мәртебесіне, сол
сияқты территория мәселесіне байланысты да болады. Ұлтаралық
қақтығыстардың саяси сипатта болуы әбден мүмкін.
3. Экономикалық қақтығыстар жекеленген индивидтер мен әлеуметтік
топтардың өмір сүру жағдайларына, атап айтқанда, еңбекақы тұрмысқа
қажет заттардың бағасы, қоғамдағы байлық пен ресурстарды бөлу
мәселелерінен келіп шығады.[41]
Әлеуметтік қақтығыстарды жіктеудің жолдары сан алуан. Қақтығыстарды
жіктеуде ең бастысы-оның дұрыс шешімін табуды басты мақсат ету қажет.
Ұлтаралық қатынастарды реттеу өте нәзіктікті талап етеді. Тағдырдың
жазуымен елімізге түрлі ұлттардың өкілдері келіп қоныстанды. Аллаһқа шүкір,
кішігірім ұлтаралық қақтығыстарды есепке алмасақ, басқа ұлттар және
ұлыстармен тату өмір сүрудеміз. Осы қатынастарымызды ары қарай қалай
жетілдіре аламыз? Бұл маңызды мәселені мүмкіндігінше ислам діні тұрғысынан
қарастыра кетуді жөн көрдім.
Бүгінгі күні елімізде әртүрлі тарихи процестердің негізінде қоныс
аударған ондаған ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп жатыр. Тәуелсіздік алғаннан
кейінгі жылдары еліміздегі диаспоралар өздерін жат санамауы үшін
мемлекетіміз оларға қал-қадірінше жағдай жасауда. Әсілі, мемлекеттің
біртұтастығын қамтамасыз етуде көп ұлтты болудың тиімділігінен гөрі,
тиімсіз тұстары басым екендігі белгілі. Себебі, дербестікке қол
жеткізгеннен кейін мемлекетіміздің үш ғасырға жуық отарланған қазақ
халқының еңсесін көтеруге басымдық беруіне ең басты кедергі болған –
Қазақстанның көпұлтты мемлекет болып қалыптасуы болатын. Алайда,
мемлекеттік мүмкіндікті бір ұлттың мүддесі үшін жұмылдырсақ, еліміздегі
диаспораларды көрер көзге шеттеткен болар едік. Әрі мұндай біржақты
ұстанымның мемлекеттің біртұтастығын сақтауда пайдасынан гөрі зияны көп
болатындығы айдан-анық мәселе.
Бүгінгі күні мемлекетімізге ұлтаралық қатынастарды реттеуді одан ары
қарай жетілдіріп, бұл мәселеде жаңа аспектілер белгілеу міндеті жүктеліп
отыр. Бұл үшін әлемдегі ұлтаралық қатынастарды реттеу жөніндегі қалыптасқан
әртүрлі тұжырымдарды терең зерделеумен Қазақстандағы ұлтаралық мәселелерді
тиімді шешуге қол жеткізе аламыз.
Ислам діні Қасиетті Құран Кәрімде ұлттардың жаратылуы жөнінде: Сондай
ақ, бір біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, рулар етіп жараттық
(Хужурат, сүресі, 13-аят),– деп бұйырылады. Яғни, ұлттық ерекшеліктер Ұлы
Жаратушының қалауымен болған құбылыс. Демек, дін тұрғысынан алып қарағанда
бір ұлттың өзіне тән ерекешелігін ешкімнің сөгуіне қақысы жоқ. Қайта ұлттық
ерекшеліктерге Аллаһ тағаланың жаратылысы деп бұған белгілі бір өлшем
негізінде төзімділікпен қарауымыз керек.
Бір мемлекеттің негізін құраушы ұлтпен бірнеше ұлттардың қатар өмір
сүруі жөнінде Құранда: ...Ал, егер сендерден бой тежесе, сондай-ақ,
қолдарын тыйып, өздеріңе келісім ұсынса, онда Аллаһ сендер үшін оларға
қарсы бір жол қоймады... (Ниса сүресі, 90-аят),– деп бұйырылады.
Ислам діні ұлттарға тең қарау керектігін алға тартады. Бұл жөнінде
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде: Араб ұлты өзге ұлттардан үстем емес.
Сондай-ақ, өзге ұлттар да араб ұлтынан үстем емес. Үстем болу Аллаһқа деген
жақындықпен ( тақуалықпен) өлшенеді,– деген болатын. Яғни, бұл хадис
бойынша ұлттардың бір-бірінен ешқандай бір артықшылығы жоқ, тек үстемділік
тақуалықпен өлшенеді деп көрсетіледі.[47]
ХХ ғасырдың 50-ші жылдан бастап Батыс Еуропа мен АҚШ-тың ғалымдары
әлеуметтік қақтығыстардың атқаратын қызметін жағымды, қоғам үшін пайдалы
деп атап көрсетті. Мәселен, Л. Козер (АҚШ) қақтығыстар әлеуметтік жүйені
тоқыраудан сақтайды деген. Бұл құбылыс қоғамның тазаруына, ілгерілеп
дамуына ықпал етеді, соның нәтижесінде қоғамның өміршеңдігі қамтамасыз
метіледі дейді. Шын мәнісінде, әлеуметтік қақтығыстар жағымды қызмет
атқарады деп көрсетеді. [41]
Олар мыналар; Ақпараттақ-танымдық қызметі. Яғни әлеуметтік қақтығыстар
қоғам өміріндегі шешілуі қажет түйсінді мәселелер туралы, қалыптасқан
қайшылықтар. Туралы ақпарат береді. Сонымен қатар қақтығысты жағдайда әр
жақтың адамдары өздерінің және қарсы жақтың мүдделерінде айқын сезінуге
мүмкінділік алады. Өзара пікір –талас, қызу айтыс кезінде айқындыққа қол
жеткізу мүмкіндігі туады.
Әлеуметтік қақтығыстардың келесі біржағымды қызметі интегративтік деп
аталады. Бұл қызметтің мәні –қақтығыстың пайда болуы, дамуы және оның дұрыс
шешімін табуы барысында адамдардың белгілі бір әлеуметтік тобының тығыз
топтала түсумен түсіндіріледі. Соның нәтижесінде қоғамдық қатынастар
үйлесімге келіп, қоғамда белгілі бір деңгейде тепе-теңдіктің орнауы
қамтамасыз етіледі.
Бұл жерде мынандай мәселені де естен шығармау керек. Қоғамда түрлі
деңгейде болып тұратын қақтығыстар адамдарды топ шеңберінде топтастырып,
біріктірумен қатар қоғамдық қатынастардың бұзылуына, әлеуметтік
құрылымдардың жіктелуіне де әкеледі. Дәлірек айтсақ, қақтығыстардың
интегративтік қызметімен қатар, қоғамда жік туғызу, әлеуметтік жүйеде түрлі
топтардың пайда болуына ықпал ететін де жағы бар екендігін естен
шығармауымыз керек.
Қақтығыстардың динамикалық (серпінділігі) деп аталатын жағымды қызметі
бар. Яғни, қақтығысты, даулы мәселелерді шешу нәтижесінде әлеуметтік
жүйенің, жалпы қоғамның сапалы, мәнді өзгерістерге қарай дамуына жол
ашылады. Қақтығыстар неғұрлым көлемді, тереңірек болса, олардың әлеуметтік
процестерге тигізетін ықпалы да соғұрлым күштірек болады. [ 41]
Әлеуметтік қақтығыстардың жағымды жақтарымен қатар олардың кері,
жағымсыз да салдары бар екендігін баса айтқанымыз жөн. Күнделікті өмірде
кездесетін дау-жанжалдар, қақтығыстар адамдар арасында өшпенділік туғызады,
тіпті қантөгіске деұшыратуы әбден мімкін. Сонымен қатар қоғамның
тұтастығына, бірлігіне де шек келтіреді. Ұзаққа созылған,ауқымды
қақтығыстар кең көлемді материалдық шығындарға ұшыратады.
Қысқарта айтқанда, қақтығыстардың қоғамға тигізетін жағымды ықпалымен
қатар кері де жақтары болады. Олардың салдарын бір жақты бағалауға
болмайды. Сол себептен кез келген қақтығыстың салдарына үңілгенде, жағымды,
позитивтік жағы басым немесе жағымсыз, негативтік жағы басым деп бағалау
орынды.
Шығуына, сипатына, типологиясына, шешу жолдарына байланысты әртүрлі
қақтығыстардың ішінде ұлтаралық қақтығыстар ерекше топты құрайды. Олар
күрделі шиеленісті және шешімі қиын қақтығыстар қатарына жатады.
Тәжірибелер көрсеткендей, көп ұлтты елдердегі ұлтаралық қақтығыстар
өздерінің көлеміне, ұзақтығына және қарқынына байланысты басқа саяси
қақтығыстардан басым түседі.
Ұлтаралық қақтығыстар- бұл ұлттар арасындағы саяси, территориялық,
экономикалық, тілдік, мәдени, діни мәселелерді шешу барысында туындаған
қарама-қайшылықтардың шектен тыс ушығуы. Яғни, тұтастай этностар және
олардың жеке өкілдері арасында жанжал болып отыр. Олар заң шығарушы ұлттық-
мемлекеттік институттардың қызметі деңгейлеріндегі әлеуметтік-психологиялық
және идеологиялық түсінігінде пайда болып әрекет етуі мүмкін.[2]
Ұлтаралық қақтығыстардың кеңінен тараған түрлеріне төмендегілер жатады:
1 Мемлекеттік-құқықтық қақтығыстар. Мұның негізінде олардың өз
мемлекеттілігінің болмауы немесе олардың құқықтарының тар шеңберде
шектелуіне орай мемлекет статусына ұлттың қанағаттанбауы жатады. Анығырақ
айтсақ, бұл өз құрамына еніп отырған кез келген ұлттың өздері бағынатын
мемлекеттің үкімет билігінің құрылымы мен тепе-теңдіктің бірдей еместігіне
деген наразылығынан туындайтын қақтығыстар.
2 Этно-аумақтық қақтығыстар. Әдетте бұның тарихи тамырын тереңінен
іздестіру керек болады. КСРО тұсында ұлттық-аумақтық шекаралар жобамен
межеленіп, бірнеше рет ұзартылды немесе қысқартылып тұрды. Бұл заңды
құбылыс ретінде қақтығыстың мұндай түрі аса қауіпті құбылыс әрі оның
шешілуі де оңайға соқпайды. Халықтар күштеп қоныс аударылған жерлерден енді
өздерінің бұрын тұрған аумақтарына, атамекендерінде қайтып оралу құқығын
жүзеге асыру және сол жерлерде қоныстану кезінде олардың бұрынғы тарихи
отандарында осы этно-аумақтық қақтығыстар тағы да өрби түседі, әрі оның
зардаптары да оңай болмайды.
3 Этно-демографиялық қақтығыстар. Басқа тілде сөйлейтін бөтен халықтың
қоныс аударып келуіне орай сол жердегі этностың олармен араласып, сіңісіп
кетуі көп жағдайда қиынға түседі, тіпті кейде олар өзара тіл табысып,
ымыраласа да алмайды. Мұндай жағдайда жергілікті ұлттың құқығын қорғау
басты міндет болып саналады да, сырттан келгендер үшін әр түрлі шектеулер
қойылады.
4 Ұлтаралық қақтығыстарға халықтың миграциялануы, көшіп-қонулары өз
әсерін тигізуі мүмкін. Себебі, тығыз отырған елдің ортасына босқындардың
келуі тірлік көздерінің ауқымын тарылтқандықтан күнкөріс қамын ойлаған
босқындар мен жергілікті халықтың арасында қақтығыстың тағы бір түрі
өрбиді. [2]
Ұлтаралық қақтығыстар көбінесе тарихи тұрғыда қалыптасқан халықтардың
өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуімен де сипатталады. Себебі, шегіне жете
тамырлаған, мұндай жағдай халықтың наразылығын тудырып, содан барып олар өз
құқығы үшін әділетті күреске шығады.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ
Мемлекетте әртүрлі этностар өмір сүріп тұрған кезде, олардың
арақатынастарында қайшылықтардың болып тұратыны сөзсіз. Сондықтан да
ұлтаралық қайшылықтарды алдын алу, зорлық-зомбылыққа жол бермеу қажет.
Даулы мәселелерді тиімді түрде шешу тәсілдерін табу, яғни ұлтаралық
қатынастар саласындағы қақтығыстардың алдын алу басты мәселе. Осыған орай
ұлтаралық қақтығыстардың алдын алу біздің Республикамыздың мемлекеттік
саясатының негізгілерінің қатарынан орын алады. Ал, нақты ғылыми
ұсыныстарсыз бұл саясаттың жүзеге асуы, ұлтаралық келісімге жету жолдарын
табу мүмкін емес.
Бұл салада ғалымдардың алдында күрделі мәселе тұр. Себебі, этносаяси
қақтығыстарды зерттеудің теориясы да тәжірибесі де ұлтаралық қақтығыстардың
себептері туралы ілімдерді жинағанымен оның алдын алу тәсілдері
қарастырылмаған. Осы ретте біздің Республикамызда ұлтаралық қақтығыстар
орын алып жатқаны мәлім.
Қазақстан қазір өзіндік саяси және экономикалық жүйесі бар, көптеген
әлем елдері мойындаған егеменді, тәуелсіз мемлекетке айналды. Тәуелсіздік
алған сол бір жылдардың маңызды жетістігі- Қазақстан Республикасы өзін
бүкіл әлемге егеменді ел ретінде мойындатып, қазақ ұлтын көпұлтты
мемлекетімізді халықаралық деңгейде танытып бере алды. Мұнда бүгінгі таңда
өзара татулық пен келісімде жүзден астам ұлттар мен ұлыстар, этникалық топ
өкілдері тұрады. Дамыған, өркениетті қоғам құру, құқықтық мемлекет пен
толыққанды азаматтық қоғам қалыптастыру қай елде болмасын, сол мемлекетте
ұлттар мен халықтардың татулығынсыз мүыкін емес.
Бүгінгі таңда ғаламшарымызда 3000-ға жуық ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп
отыр. Олар 200-ден астам мемлекетке біріккен. Әлемдегі мемлекеттердің
басым көпшілігі бірыңғай бірұлтты емес, көп ұлтты. Әлем аймақтарының халқы
барған сайын ұлттық құрамы, мәдениеті мен өмір салты бойынша әркелкілене
түсуде. Бұл шаруашылық пен қоғамдық өмірдің интернационалдандырылуының,
халықаралық және ішкі мемлекеттік көші-қонның өсуі мен неке санының артуы
нәтижесі. Бұл заңды процесс болып табылғанымен, өкінішке орай көп жағдайда
ұлтаралық қақтығыстың күшеюіне, кейде тіпті қантөгіске әкелетін ашық дау-
жанжалдарға алып келіп ұрындыруда.[50]
Негізі қоғамда жиі орын алатын түрлі қақтығыстар мен көтеріліс,
ереуілдер әлеуметтік ахуалы төмен елге тән. Ал тәуелсіздігіне қол
жеткізгелі 20 жылдың көлемі болған, экономикалық деңгейі біршама
тұрақтанған Қазақстанда кейінгі кездері әртүрлі кикілжіңдер мен
қақтығыстардың жиілеп кетуінің себебі неде? Соңы қантөгіске ұласатын мұндай
келеңсіздіктердің алдын алу үшін қазақ билігі қандай шаралар қабылдауы
тиіс? Қазақстанның әр жерінде бұрқ етіп қалып жатқан кішігірім ұлтаралық
қақтығыстар- әдеттен тыс оқиғалар емес, мемлекеттілік қолданыс моделіндегі
босаңсудың салдары. Ақпараттық қауіпсіздік пен қоғамдық пікір тұрақтылығын
сақтау жағынан алып қарағанда, нақты фактілерді жасырып ұстау дұрыс та
шығар. Ерте ме, кеш пе бәрібір аян болатын жайттарды тізбелегенше, өзгені
қозғаған абзал. Мұның бәрі маңызды болғанымен, бірінші кезектегі мәселе
емес. Мәселенің саяси қыры Қазақстандағы ұлтаралық тепе-теңдіктің қаншалық
баянды болып тұрғандығында. Қоғам мен Үкімет ұлтаралық қатынас тақырыбы
төңірегіндегі ашық әңгімеге дайын емес. Кеңес заманынан бері бұл тақырыпты
әлдебір қолайсыз, ыңғайсыз ұғым ретінде айналып өту әдет болып қалған.
Тіпті, бұл тақырыпта ауызға алудың өзі ұлтаралық араздыққа итермелейді
деген бір таяз түсінік бар. Жансақ берілген дәрінің кесірінен ағзаны
меңдеген ауыр дерт үдей беретіні секілді бұл мәселені жасырып-жаба
бергеннен ол, шешімін табу былай тұрсын, одан сайын ушыға бермек. Шын
мәнісінде көпшілік орайсыз көріп, қабылдамайтын талай мәселе саяси
әдептілік деген жасанды ұғымның астарында қалуда. Заңда қамтылмай қалған
тұстарға халық бас қатырып ойланып отыру үшін емес, керісінше олардың
өмірін жеңілдету үшін керек. Кикілжіңдердің себептері осылай бір жерде
тоқайласқан жағдайда кез келген мемлекеттің ішкі саясатына үлкен қауіп
төнеді. Мұны болжап білу үшін асқан көрегендіктің қажеті жоқ. Махаббат
туралы аңыз болсын, атыс-шабыс триллер болсын, теледидардан жылт еткен
түрлі сюжеттердің барлығынан саясат іздеуге дағдыланып қалған қоғам ең
басты мәселені назардан тыс қалдырды. Басқаша айтсақ, Қазақстандағы саясат
пен қоғамдық пікір төңірегіндегі ауыс-түйістер жеке тұлғаларға шектен тыс
байланып қалған.
Қазіргі таңда біз жөн жосығы жоқ кикілжіңдерге тап болдық. Тым
қарабайыр не тұрпайы болсын, тіпті олар туралы жақ ашпауға ұйғарсақта кез
келген идеяны өмірден сызып тастау мүмкін емес. Ал ерте ме, кешпе бәрібір
идеяны жеткізуші табылады. Осылардың мысалы ретінде біздің елімізде кеше
ғана қазақтар мен ұйғырлардың, қазақтар мен түріктердің, қазақтар мен
шешендер, қазақтар мен күрд ұлт өкілдерінің арасындағы ұлтаралық
қақтығыстардың белең алғанынан хабардармыз. Дегенмен отандық
сарапшыларымыз бен саясаттанушыларымыз аталған ұлтаралық қақтығыстарды
тұрмыстық деңгейдегі төбелес деп қарауы басымырақ. Аталған
қақтығыстардың бірнешеуіне мысал келтіретін болсам: 2007 жылдың қараша
айында орын алған Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби ауданына қарасты Маятас
ауылында орын алған қазақтар мен күрд ұлттарының арасында болған
қақтығыстың себебін әркім әрқалай түсіндіргенімен, нақты дәлелдің әлі күнге
табылмағаны белгілі.
2007 жылы қараша айында Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби ауданы Маятас
ауылында 16 жастағы бозбаланың 4 жастағы бүлдіршінді зорлағаны туралы суық
хабар елге тез тарағанынан хабардармыз. Сол уақытта отандық және шетелдік
бұқаралық ақпарат құралдары орын алған оқиғаны әр қилы қырынан жеткізуге
ұмтылды. Тасада тұрып тас атушылар қазақтың қызын күрд қорлапты,
зорлапты деп дабырайтып көрсетсе, енді бір басылымдар әңгіме кімнің, қай
ұлттың өкілдері болғанында емес. Әңгіме- сол Маятастағы орын алған
шариғатқа да, адамгершілік қағидаларға қарсы жантүршігерлік қылықта деп
көрсетті. Орын алған оқиғаны зерттеу барысында 4 жасар бүлдіршінді зорлаған
қылмыскердің бұған дейін де ұрлық жасау, қызды зорлауға әрекеттену сияқты
себептермен полиция назарына бірнеше рет көзге іліккен. Бірақ кәмелеттік
жасқа толмағандықтан заң алдында жауапқа тартылмаған. Сол оқиғадан кейін
де жаздым, жаңылдым деп тәубеге келіп, баланың ата-анасынан кешірім
сұраудың орнына қозысын бағуға шыққан қара домалақты қамыстың ішіне алдап
апарып, қалай әлім жеттік жасағанын елге мақтанып айтып жүрген: Әке мен
шеше де сотқа арызды бірден жазбаған. Ақылдастық өткізген ауыл ақсақалдары
әлгі қылмыскердің туғандарына ауылдан көшіңдер деп талап қояды. Олар
белгіленген мерзім ішінде ауылдан көшіп кетпеген. Қандастарының намысын
жыртқан бірнеше қазақ бірнеше көлікпен келіп, әлгі бозбаланың, оның туған-
туыстарының үйін, мал қораларын өртеп жіберген. Үймен бірге бірнеше көлік,
үйілген бірнеше шөп маясы күлге айналған. Бірнеше күнге созылған наразылық
шарасы Маятас ауылымен көршілес Буденовка, Первомойка сияқты басқа да
ауылдарға ойысқан. Сол күндері байбаламға басқан күрт ұлтының өкілдері
бізге көмектесіңіздер деп халықаралық ұйымдарға арызшағымдарын жолдап
әлек. Әрине, біреудің маңдай термен тапқан еңбегін еш етуге ешкімнің де
құқығы жоқ. Қия басқандар заң алдында жауап беруге міндетті. Бірақ ашынған
топтың заңсыз сипаттағы наразылық шараларын ұйымдастыруына қаршадай баланы
зорлаған әлгі қылмыскерге құқық қорғау орындары тарапынан әділ жаза
кесілетіндігіне сенбеуі себеп болса керек. Ал әлгі халықаралық ұйымдарға
шағымданып жүргендердің ешқайсысы Төлеби ауданына тиесілі 7 қыстақты
мекендейтін 3000 жуық күрдтің көпшілігінің есірткі сатумен, ұрлық жасаумен
күн көріп отырғаны және баланы зорлаған қылмыскердің бұған дейін де бірнеше
рет заң бұзғаны, тіпті, қыз зорлауға әрекеттенгені туралы тіс жармаған.
Онымен қатар ұлты күрд бірнеше бұзақының 3 орыс азаматын иттің кетегіне
байлап қойып, ұрып-соғып, құл ретінде жұмсағаны жайлы да ләм-мим жақ
ашпаған. Кейбір бұқаралық ақпарат құралдары Маятастағы оқиғаны ұлттар
арасындағы араздық ретінде көрсетуі, әсіресе, айуандық әрекетке барған,
әлі бүр жарып үлгермеген бүлдіршінді гүлдей солдырған қаскүнем мен оның
туыстарын жазықсыз жапа шеккен құрбандар ретінде көрсетуге тырысқан
әрекеттер басым. Үйлері өртеніп, үрейлері ұшқан күрдтер Қазақстанның
солтүстік аймағына ойыса бастаған. Қашанда жауырды жаба тоқуға тырысатын
біздің билік басындағылар Маятастағы оқиғаның астарында ұлтаралық
араздықтың жоқтығын айтады.[9,10]
Қазақ халқы қашанда ер жүректілігімен, бір сөзділігімен, ауыз
біршілігімен, сөз қадірін түсіне білгендігімен ерекшеленген. Батыстан келіп
жатқан қазақи менталитетке жат қылықтарды тез қабылдап, ал өзіміздің салт-
дәстүрлерімізге ескінің сарқыншағы деп, мұрынымызды шүйіріп қараймыз? Содан
әлсіздікке, жалқаулыққа, пасықтық пен надандыққа душар болып жатқанымыз
тағы бар. Яғни , тек қара басымыздың қамын ойлап жатқанмен бара бар. Сен
тимесең мен тиме... болып, қоғамда орын алып жатқан әділетсіздікті
көрсекте, көрмегендей болып, білсек те білмегендей болып кете береміз.
Санасыздықтан туған соқырлық қай уақытқа дейін созылады екен?! Осыдан біраз
уақыт бұрын Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Малыбай ауылында қазақтар
мен ұйғырлар арасында орын алған қақтығыстың себебі Қазақстан
Республикасында өмір сүре отырып, автономиялы ел болуды қалаған ұйғыр
халқының шектен тыс әрекеттеріне қарсылықтан келіп шыққан болатын.
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Малыбай ауылында болған ұлтаралық
қақтығыстан бәріңіз де хабардарсыздар. Тереңнен білмесеңіздер де шет
жағасын естігендеріңіз жасырын емес. Сол мезетте Малыбай ауылында адамның
санасына кіріп шықпайтын зұлымдық оқиғалар орын алған. Өз елімізде еркін
жүре алмайтын халге дейін жеткізген де еді! Кім? Не үшін? деген шешімі жоқ
сұрақтар қаншамамызды мазалаған да болатын. Орын алған оқиғаны тереңірек
көрсететін болсам:
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданыны Малыбай ауылында 10-16 пайыз
қазақтар тұрады да, 84-90 пайыз ұйғырлар мекен етеді. Сол ұйғыр
бауырларымыз әбден тойынған ба, әлде құдайын ұмытқаннан ба қазақтың ұл-
қыздарына әлім жеттік жасап, өлтіріп, одан қалса соққыға жығып жатқан
көрінеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының айтуы бойынша 3-шілде күні аталған
елді-мекенде Айдын есімді азаматтың 40 күндік асы болып жатты. Ол азамат
ұйғырлардың оқыс қылықтарына қарсы шығып, әнұраны мен өздерінше қолдан
жасап алған карталарын жағып тастаған көрінеді. Сондықтан да ұйғырлардың
қолынан қаза тапқан. Айдын 2-3 адамға бой бере қоймайтын нар азамат
болатын. Соны ескерген ұйғыр ұлтының өкілдері бірнеше адам болып жабылған.
Құлағын кесіп, көзін ойып қинап өлтірген. Одан қалмай, қарындасы ағасының
өліміне ызаланып, сол оқиға болған жерде күнде күзетте тұратын полиция
қызметкерінен қылмыскердің не үшін бостандықта жүргендігі жайында, қашан
тұтқындалатындығын айтқан кезде әлгі полиция қызметкері Айдынның қарындасын
шапалақпен салып жібереді. Келіншек есінен танып құлайды. Сөйтсе, әлгі
қызметкер де ұйғыр ұлтының өкілі болып шықты. Содан барып, марқұм Айдынның
кішкентай 2 баласын суға тұншықтырып жатқан жерінен ұсталған ұйғырлар, көп
ұзамай бостандыққа шығып кеткен. Бұған не дей аламыз? Басынғаны соншалық
ұйғыр халқы шақыр қазақтың жігіттерін! Әлдерің келмейді. Жер сендердікі,
билік біздікі деп жар салған. [20]
Біздің оңтүстігімізде орын алып жатқан ұлтаралық қақтығыстардың 90-95
пайызы жер дауына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz