Қазақстан Республикасындағы жаңа нарықтық экономикаға байланысты заңды тұлғаның құқықтық жағдайы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Заңды тұлғаның түсінігі
1.1 Заңды тұлға туралы ұғым ... ... ..5
1.2 Заңды тұлғалар туралы негізгі ілімдер (теориялар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері
2.1 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ... .11
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу негіздері ... ... ... 27
2.3 Заңды тулгаларды қайта құру ... ... ... .35
3 Заңды тұлғаларды тарату негіздері ... ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ...64
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ...66
1 Заңды тұлғаның түсінігі
1.1 Заңды тұлға туралы ұғым ... ... ..5
1.2 Заңды тұлғалар туралы негізгі ілімдер (теориялар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері
2.1 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ... .11
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу негіздері ... ... ... 27
2.3 Заңды тулгаларды қайта құру ... ... ... .35
3 Заңды тұлғаларды тарату негіздері ... ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ...64
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына түсіп, жоғары халықаралық беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету мәртебесіне қол жеткізіп отыр. Сондай-ақ еліміздің асыл мақсаттарының бірі - әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену болып табылады. Осыған орай, елбасымыздың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты халыққа жолдауынан туындаған міндеттерді орындау мақсатында қазіргі кезде еліміздің экономикалық-әлеуметтік дамуына айрықша назар аударылуда [1].
Азаматтық құқықтық жүйелерде болып жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін тигізіп отыр. Бұл орайда біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз, ендеше осы бағытта әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлғаларды құру - бұл нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде кәсіпкерлік қызмет дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi.
Азаматтық құқықтық айналымда заңды тұлғалар тең құқықты, тәуелсіз субъект екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді, өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады.
Өзінің мақсатына жету үшін заңды тұлғалар заңнамалармен тыйым салынбаған әр түрлі кызметтермен айналасады. Олар: халық тұтынатын тауарларды көтерме және бөлшек саудасы, Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес сыртқы экономикалық қызмет:экcпорттық, импорттық операциялар, ғылыми-зерттеу, жобалау, іздестіру, еңгізу және басқа қызметтерді көрсету, түрлі көліктік қыметтерды көрсету; занды және жеке тұғаларға мәліметтер беру бірлескен қызметтерді көрсету; ақпараттық-жарнамалық қызмет; халық тұтынатын тауарларды, ауыл шаруашылық өнімдерін сату, сатып алудағы делдалық қызмет және тағы да басқа сауда-делдалық қызмет, Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтiн басқа да қызметтер жүзеге асыру құқылы.
Азаматтық құқықтық жүйелерде болып жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін тигізіп отыр. Бұл орайда біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз, ендеше осы бағытта әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлғаларды құру - бұл нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде кәсіпкерлік қызмет дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi.
Азаматтық құқықтық айналымда заңды тұлғалар тең құқықты, тәуелсіз субъект екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді, өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады.
Өзінің мақсатына жету үшін заңды тұлғалар заңнамалармен тыйым салынбаған әр түрлі кызметтермен айналасады. Олар: халық тұтынатын тауарларды көтерме және бөлшек саудасы, Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес сыртқы экономикалық қызмет:экcпорттық, импорттық операциялар, ғылыми-зерттеу, жобалау, іздестіру, еңгізу және басқа қызметтерді көрсету, түрлі көліктік қыметтерды көрсету; занды және жеке тұғаларға мәліметтер беру бірлескен қызметтерді көрсету; ақпараттық-жарнамалық қызмет; халық тұтынатын тауарларды, ауыл шаруашылық өнімдерін сату, сатып алудағы делдалық қызмет және тағы да басқа сауда-делдалық қызмет, Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтiн басқа да қызметтер жүзеге асыру құқылы.
1. «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 30.01.2010ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
3. Ғ.Төлеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім) “Жеті жарғы” 1-том, 2002ж, 102- бет.
4. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству РК. Понятие и общая характеристика. Алматы, 1996. 21-бет.
5.Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Алматы. Жеті Жарғы.1998, 105-бет.
6.Толстой Ю.К. Содержание и гражданско-правовая защита право собственности. Автореф.докт.дисс.-Харьков,1964. 32-бет
7.Гражданское право т.1. Под.ред Суханова Е.А. М.Бек,1999,76-бет.
8. Ғ.Төлеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім) “Жеті жарғы” 1-том, 2002ж. 105 бет.
9.Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000.
83- бет.
10. С.П.Мороз. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық: оқулық Алматы: Бастау, 2009.-55 бет.
11. Қазақстан Республикасының "Өндірістік кооператив туралы” 5 қазан 1995 жылғы № 2486 Заңы.
12. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
13. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
14. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жыл 13 мамыр № 415 Заңы
15. Қазақстан Республиксының "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-I Заңы.
16.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер қызметінің заңдық тұрғыдан реттелеуі. Республикалық құқықтық, ғылыми-практикалық журнал. №11, 2003ж. /21 бет/.
17.Батырбаев Н.М.Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқу құралы. Тұран, 2007.
18. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қантардағы "Коммерциялық емес ұйымдар туралы"N 142 Заңы.
19.Қазақстан Республикасының Үкіметінің №63 26.02.2007жылғы «Кіші, орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың типтік жарғыларын бекіту туралы» қаулысы.
20.Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы, 31.01.2006ж 21.С.П.Мороз. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық: оқулық Алматы: Бастау,2009.- 60 бет.
22 .Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997.
23.Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996.
24.Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998.
25.Р азаматтық кодексі (ерекше бөлім) 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409
26.Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" 1997 жылғы 11 шiлдедегі N 151 Заңы.
27. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 17- сәуірдегі «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» Заңы.
28.Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 20 қаңтардағы №239-IV Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу Заңы.
29.Қазақстан Республикасының «Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 223 Заңы.
30.Қазақстан Республикасының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы 2006 жылғы 5 маусымдағы N 145 Заңы.
31.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж
32. Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 112 бұйрығымен бекітілген Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөніндегі нұсқаулығы.
33. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 28 қазандағы N 4 Нормативтік қаулысы.
34. Петров С. Пути совершенствования законодательства о банкротстве // Хозяиство и право. 1996.
35.Қазақстан Республикасының " Банкроттық туралы" 1997 жылғы 21 қаңтардағы № 67-1 Заңы
36. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы.
37.ҚР Қылмыстық кодексі 1997 жылғы 16 шiлдедегі N 167 Заңы.
38. Өздерінің қызметін заңнаманы өрескел бұза отырып жүзеге асыратын заңды тұлғаларды таратудағы сот тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы № 5 Нормативтік қаулысы
39. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 1999 жылғы 13 шілдедегі N 411 Заңы
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
3. Ғ.Төлеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім) “Жеті жарғы” 1-том, 2002ж, 102- бет.
4. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству РК. Понятие и общая характеристика. Алматы, 1996. 21-бет.
5.Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Алматы. Жеті Жарғы.1998, 105-бет.
6.Толстой Ю.К. Содержание и гражданско-правовая защита право собственности. Автореф.докт.дисс.-Харьков,1964. 32-бет
7.Гражданское право т.1. Под.ред Суханова Е.А. М.Бек,1999,76-бет.
8. Ғ.Төлеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім) “Жеті жарғы” 1-том, 2002ж. 105 бет.
9.Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000.
83- бет.
10. С.П.Мороз. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық: оқулық Алматы: Бастау, 2009.-55 бет.
11. Қазақстан Республикасының "Өндірістік кооператив туралы” 5 қазан 1995 жылғы № 2486 Заңы.
12. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
13. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
14. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жыл 13 мамыр № 415 Заңы
15. Қазақстан Республиксының "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-I Заңы.
16.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер қызметінің заңдық тұрғыдан реттелеуі. Республикалық құқықтық, ғылыми-практикалық журнал. №11, 2003ж. /21 бет/.
17.Батырбаев Н.М.Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқу құралы. Тұран, 2007.
18. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қантардағы "Коммерциялық емес ұйымдар туралы"N 142 Заңы.
19.Қазақстан Республикасының Үкіметінің №63 26.02.2007жылғы «Кіші, орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың типтік жарғыларын бекіту туралы» қаулысы.
20.Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы, 31.01.2006ж 21.С.П.Мороз. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық: оқулық Алматы: Бастау,2009.- 60 бет.
22 .Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997.
23.Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996.
24.Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998.
25.Р азаматтық кодексі (ерекше бөлім) 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409
26.Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" 1997 жылғы 11 шiлдедегі N 151 Заңы.
27. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 17- сәуірдегі «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» Заңы.
28.Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 20 қаңтардағы №239-IV Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу Заңы.
29.Қазақстан Республикасының «Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 223 Заңы.
30.Қазақстан Республикасының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы 2006 жылғы 5 маусымдағы N 145 Заңы.
31.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж
32. Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 112 бұйрығымен бекітілген Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөніндегі нұсқаулығы.
33. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 28 қазандағы N 4 Нормативтік қаулысы.
34. Петров С. Пути совершенствования законодательства о банкротстве // Хозяиство и право. 1996.
35.Қазақстан Республикасының " Банкроттық туралы" 1997 жылғы 21 қаңтардағы № 67-1 Заңы
36. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы.
37.ҚР Қылмыстық кодексі 1997 жылғы 16 шiлдедегі N 167 Заңы.
38. Өздерінің қызметін заңнаманы өрескел бұза отырып жүзеге асыратын заңды тұлғаларды таратудағы сот тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы № 5 Нормативтік қаулысы
39. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 1999 жылғы 13 шілдедегі N 411 Заңы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Заңды тұлғаның түсінігі
1.1 Заңды тұлға туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Заңды тұлғалар туралы негізгі ілімдер
(теориялар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері
2.1 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу
негіздері ... ... ... 27
2.3 Заңды тулгаларды қайта
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35
3 Заңды тұлғаларды тарату
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына
түсіп, жоғары халықаралық беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20
жылдығы қарсаңында Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына
төрағалық ету мәртебесіне қол жеткізіп отыр. Сондай-ақ еліміздің асыл
мақсаттарының бірі - әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену
болып табылады. Осыған орай, елбасымыздың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы Жаңа
онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты
халыққа жолдауынан туындаған міндеттерді орындау мақсатында қазіргі кезде
еліміздің экономикалық-әлеуметтік дамуына айрықша назар аударылуда [1].
Азаматтық құқықтық жүйелерде болып жатқан процестер Қазақстан
Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін тигізіп отыр. Бұл орайда
біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген
өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те
үлгерген уақытта құру үстіндеміз, ендеше осы бағытта әр түрлі
өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының бірі болғандықтан күнделікті
тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің
өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлғаларды құру - бұл нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде
кәсіпкерлік қызмет дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi.
Азаматтық құқықтық айналымда заңды тұлғалар тең құқықты, тәуелсіз
субъект екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие
болады, сондай-ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді,
өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып
ие болады және оларды жүзеге асырады.
Өзінің мақсатына жету үшін заңды тұлғалар заңнамалармен тыйым
салынбаған әр түрлі кызметтермен айналасады. Олар: халық тұтынатын
тауарларды көтерме және бөлшек саудасы, Қазақстан Республикасының
заңнамаларына сәйкес сыртқы экономикалық қызмет:экcпорттық, импорттық
операциялар, ғылыми-зерттеу, жобалау, іздестіру, еңгізу және басқа
қызметтерді көрсету, түрлі көліктік қыметтерды көрсету; занды және жеке
тұғаларға мәліметтер беру бірлескен қызметтерді көрсету; ақпараттық-
жарнамалық қызмет; халық тұтынатын тауарларды, ауыл шаруашылық өнімдерін
сату, сатып алудағы делдалық қызмет және тағы да басқа сауда-делдалық
қызмет, Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтiн басқа да
қызметтер жүзеге асыру құқылы.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды.Оған отбасылық
қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар
қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасқа қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді.
Заңды тұлғаның қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі
белгіленетін жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана
айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған
сәттен бастап пайда болады.
Заңды тұлға азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты
міндеттерді атқара алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық
ұйымдар заң құжаттары немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын
кез келген қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола
алады және азаматтық міндетті де атқарады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен айналысуы шектеледі.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасындағы жаңа
нарықтық экономикаға байланысты заңды тұлғаның құқықтық жағдайы, оның
ерекшеліктері, ғалымдардың зерттеулері мен ой-пікірлерін қолдана отырып,
заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде
күрделі құрылымы деген жүйесін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
1.Қазіргі кездегі заңды тұлғалардыңрттеуде мәні мен ерекшеліктерін
анықтау.
2.Азаматтык кұқық іліміңде (теориясында) заңды тұлғаның яғни құкықтық
жағдайы жөнінде бірнеше ілімдерін зерттеу.
3.Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігіне ие болу нысандарын анықтау.
4.Заңды тұлғаның құру және тарату негіздерін қарау.
4.Заңды тулғаның дамытуды күшейтуге бағытталған ұсыныстарды беру.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі ретінде
авторлардың заңды тұлғалар ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасыныңың
азаматтық құқық қатынастарының реттейтін нормативтік актілері, оқулықтар,
оқу құралдары, шығармашылық басылымдар, мерзімдік басылымдар және әділет
органдарының мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымша ретінде тіркелген құжаттардан тұрады.
1 Заңды тұлғаның түсінігі
1.1 Заңды тұлға туралы ұғым
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның қазіргі нарықтық қатынастарында
құкықтық жағдайы қарастырылған.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ак кұрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. ҚР Азаматтық кодекстің 33-ші
бабында меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға болып танылады деп көрсетілген [2]. Бұл жерде оперативное
управление деген термин жедел басқару, ал Кодекстің 10-тарауында
оралымды басқару деп аталған. Осындай әр түрлі аудармалар біздің
Азаматтық кодексте жиі кездеседі тұратының ескертеміз [3].
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды
тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар заң құжаттарына және
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады .
Заңды тұлғалар ҚР Азаматтық кодексте 4-бабында көрcетілгендей үлкен екі
топқа бөлінген. Мемлекеттік меншіктің негізінде құралмаған барлық заңды
тұлғалардың меншігі жеке меншік болып есептеленуі тиіс. Коммерциялық
ұйымдарға келетін болсақ, жеке меншік негізінде құралатындардың қатарына
шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам және өндірістік кооперативтер
жатқызылса, коммерциялық емес ұйымдардың қатары да заңда нақты анықтала
отырып, олардың да ұйымдастыру-құқықтық нысандары жеке меншікке
негізделеді.
Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік окшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы
(1-қосымша).
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты аркылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.
ҚР Азаматтық кодекс заңды тұлғаны ұйым ретінде анықтайды. Индивидтердің
жай ғана белгілі бір мөлшерін емес, өзара әрекеттесу мен қызмет етудің
белгілі бір ережелеріне бағынған азаматтар ұжымын ұйым деп түсінеді. Заңды
тұлғаның азаматтық-құқықтық қатынастарда біртұтас тұлға ретіңдегі сыртқы
еркін білдіретін әрекетін көптеген тұлғалардан тұратын ұжымдық құрылым —
заңды тұлғаның ұйымдық бірлігі деп түсіну керек [4].
Сонымен бірге, ұйымдық бірлікті ұдайы көптеген адамдардың міндетті
түрде қатысуына әкеп тіреуге болмайды. Соңғы онжылдықта көптеген елдерде
капиталдың орталықтануы жағдайында бір ғана қатысушыдан (жеке немесе заңды
тұлғадан) тұратын заңды тұлғалар әдеттегі құбылысқа айналуда. Мысалы, ФРГ-
де 70-жылдардың басына қарай 42000 жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің шамамен 9300-і, яғни 22%-ы бір адамнан тұратын
компанияларға айналған. Германияда бір ғана мүшеден тұратын акционерлік
қоғамдар құруға (1968 ж. 10 мамырдағы Заң) және бір адамнан тұратын
жауапкершілігі шектеулі серіктестік құруға (1980 ж. 4 мамырдағы Заң) рұқсат
ететін заң актілері қабылданған. Франция, АҚШ, Норвегия, Швеция, Швейцария,
Дания, Англия секілді бірқатар елдердің заңдарында да осындай құбылыстар
байқалады. Бұларда Франция мен АҚШ-пен салыстырғанда бір адамнан тұратын
корпорациялар құруға ресми түрде тыйым салынғанымен, әлде бір оқиғалардың
нәтижесінде корпорацияның, компанияның қалған бір мүшесіне корпорацияның
борыштары бойынша шектеусіз жауапкершілікті жүктеу арқылы компанияны жанама
жолмен тану жүзеге асырылады.
Мүліктік оқшаулық — заңды тұлғаның экономикалық-құқықтык белгісі болып
табылады және оның мүлікке заттық құкығын иеленуін білдіреді. Бұл арада
әңгіме оның меншік құкығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару
күқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері
мен мекемедегі смета занды түлғаның оқшаулық мүлкін айқьндайтын қүжаттар.
Оқшауланған (жеке) мүліктің болуы заңды тұлғаның негізгі белгілерінің бірі.
Бұл оның тиісті мүлікке мүліктік құқығын анықтайды.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз — ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша өздеріе тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл
жалпы ереже.
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен
тағайындалуы мүмкін.
Мүліктік жауапкершілік яғни тиісті заңды тұлға өзінің міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүліктерімен жауап береді. Жеке мүліктік
жауапкершілік жалпы ереже бойынша жеке қатысушыларға заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша туындамайды. Яғни жеке қатысушылар заңды тұлғаның,
заңды тұлға жеке қатысушылардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Бірақ заң актілерімен заңды тұлғаның қатысушыларының заңды тұлға
міндеттемелері бойынша жауаптылығы көзделуі мүмкін. Меншік иесі
қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар АК-тің 44-бабының 1-
тармағына сәйкес мекеме мiндеттемелер бойынша өз билiгiндегi ақшамен жауап
бередi. Олар жеткiлiксiз болған жағдайда мекеменiң мiндеттемелерi бойынша
оның құрылтайшысы жауапты болады.
Мемлекеттiк мекеме өзiнiң мiндеттемелерi бойынша өз билiгiндегi ақшамен
жауап бередi, ал олар ақша жеткiлiксiз болған жағдайда оның мiндеттемелерi
бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi немесе тиiстi жергiлiктi атқарушы
орган жауапты болады.
Қазыналық кәсiпорын өзiнiң мiндеттемелерi бойынша өз билiгiндегi
ақшамен жауап бередi, ақша жеткiлiксiз болған жағдайда оның мiндеттемелерi
бойынша Қазақстан Республикасы Үкiметi немесе тиiстi әкiмшiлiк аумақтық
бiрлiк субсидиарлық жауаптылықта болады. Шарттық мiндеттемелер бойынша
жауапкершiлiк мемлекеттiк кәсiпорын туралы заң актiлерiнде белгiленген
тәртiппен туындайды.
ҚР Азаматтық кодексте шарауашылық серіктестіктер құрылтайшыларының
жауаптылықтары былайша қаралған: 1) толық және сенім серіктестіктеріне
қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міңдеттемелері бойынша
жауапкершілігі; 2) кооператив міндеттемелері бойьшша өндірістік кооператив
мүшелерінің жауапкершілігі; 3) егер занды тұлғаның банкрот болуын
кұрылтайшының әрекеті туғызған болса, занды тұлғаның міндеттемелері бойынша
құрылтайшы ның жауапкершілігі; 4) еншілес шаруашылық мәмілесі бойьшша
негізгі ұйымнын,сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің кінәсінен
еншілес шаруашылык серіктестігі банкротка ұшыраған кезіндегі
жауапкершілігі; 5) серіктестік міндеттемелері бойынша толыктай салым
төлемеген жауанкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының жауапкершілігі
және тағы басқа жағдайлардағы жауапкершілік.
Сонымен, құқықтар мен міндеттерге ие болып, заңды тұлғалар азаматтық
айналымда құқықтың дербес субъектісі ретінде қатыса алады.
1.2 Заңды тұлғалар туралы негізгі ілімдер (теориялар)
Заңды тұлға дегеніміз — бұл мүліктік қатынастардың басқа субъектілері
ұйымдастырған, құрған және құқықтар мен міндеттер берген субъект. Мүліктік
азаматтық-құқықтық қатынастар үшін заңды тұлға институтының практикалық
маңыздылығы мынада: "заңды тұлға құрылтайшыларының оз кәсіпкерлік тәуекелін
өздері үшін орынды болады деп есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар"
[5].
Азаматтык кұқық іліміңде (теориясында) заңды тұлғаның, онын ішінде
әсіресе мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құкықтық жағдайы
жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары занды тұлға институты қандай
коғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері каралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді.
Кеңес мемлекеті өмір сүріп түрған кезеңде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлгалардың мәні туралы алуан түрлі пікірлер кең таралғанды.
Негізінен алғанда, заңды тұлғалар — мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер
зерттеу объектісі болды, мұны экономикада мемлекеттік меншіктің үстемдік
етуімен түсіндіруге болатын еді.
Профессор Ю.К. Толстой "директор ілімін" алға тартты, оның пікірінше,
мемлекеттік заңды тұлғаның еркін білдіруші - директоры болып табылады [6].
Е. А. Сухановтың "мақсатты мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдарыда
айтарлықтай кең тараған. Е.А. Сухановтың пікірі бойынша, осы заманғы
коммерциялық практикада азаматтын немесе сауда (коммерция) айналымына
қатысуға әдейі арналған дербестелген мүлік ретіндегі заңды тұлғаның мәнін
түсіндіретін "мақсатты мүлік" теориясын қостайтын дәлелдер жеткілікті" [7]
.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін "жасырын" атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады.
Шетелдерде заңды тұлғаға қатысты екі теория барынша кең таралған —
жасырын (жалған) теория және шыңдық теориясы, бұларға ортақ нәрсе — ұжымдық
құрылымдардың құқық субъектілігін дәлелдеу.
Жасырын теория Англия мен АҚШ-та кең таралған.
Заңды тұлғаның өмір сүруін мойындау Англия мен АҚШ-та корпорация
құқығының іргелі принципі болды. XIX ғасырда жоғарғы судья Д.Маршалдың
корпорацияға берген мынадай кең таралған анықтамасы АҚШ-тағы теория мен
практикада мәлім болды: "Корпорация дегеніміз - бұл көрінбейтін,
сезілмейтін жене заң жүзінде ғана өмір сүретін жасанды құрылым".
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзкарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде кұқык субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, занды тұлғанын
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Шындық
теориясы, немесе XIX ғ. герман заңгері Гиркенің есімімен байланысты
органикалық теория заңды тұлғаны мемлекеттің қалыпты тіршілік етуіне
қажетгі құқықтың нақты өмір сүретін субъектісі ретіңде, әлде бір әлеуметгік
шындық ретінде мемлекеттен тәуелсіз өмір сүретін одақтас тұлға ретінде
қарастырды.
Шын мәнінде, Гирке де "нақты" одақтас тұлғаны адамға ұқсас құрастыра
отырып, Савиньи ұстанған идеалистік ұстанымды басшылыққа алды. Органикалық
теорияның қазіргі ізбасарлары заңды тұлғаны құқық тәртібі құқықтар мен
міндеттер берген мүдделердің оқшауланған бірлігі ретінде қарастырады [8].
Батыстағы құқықта заңды тұлғаны азаматтық-құқықтық қатынастардың дербес
қатысушысы ретінде әрекет ететін ұйым немесе мекеме ретіңде түсінеді.
Дегенмен, батыс мемлекеттердің азаматтық заңдары заңды тұлғаға мүлде
анықтама бермеуді артық көреді (ФРГ-де 1978 ж. дейін "заңды тұлға" деген
терминнің өзі болған емес, Италияның Азаматтык кодексінде 1942 ж. заңды
тұлғалардың дәрежеленуі ғана берілген), немесе заң шығарушылар жалпылама
және өте қысқаша тұжырымдамалармен шектеледі. Мәселен, Швейцарияның 1907 ж.
Азаматтық Заңдар жинағының 52-бабы заңды тұлғаларды әлде бір ерекше мақсат
үшін бірлескен құрылымды, дербес мекемесі бар адамдар құрамасы ретінде
анықтайды.
Заңды тұлғаның барынша толық анықтамасын Латын Америкасы елдерінің
азаматтық кодекстерінен табуға болады. Мысалы, Чилидің 1865 ж. азаматтық
кодексі заңды тұлға ұғымына мынадай тұжырымдама береді: "Құқықтарды жүзеге
асырып, азаматтық міндеттерді атқара алатын, құқықтық және құқықтық емес
қатынастарға түсе алатын ойдан шығарылған адам заңды тұлға болып табылады".
Колумбияның, Сальвадордың Эквадордың азаматтық кодекстерінде де осындай
анықтамалар бар.
Жоғарыда келтірілген заң практикасының негізінде заңды тұлға институты
азаматтық құқықта басты орындардың бірін алады деп атап көрсетуге болады.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жалған теориядан туындайтын заңды
тұлға пайда болуының рұқсат ету тәртібі және арнайы құқық қабілеттілігі, ең
алдымен, мемлекеттің пайда табу мақсаттарын көздемейтін адамдар
бірлестіктеріне бақылау жүргізілуін қамтамасыз етуге бағытталған болатын.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Мысалы,
акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі Римдегі
мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға бір
немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе venditiones
деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium publicorum ды айтуға
болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары мемлекет алдында
шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала кепіл енгізуге
міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не тұлғалар
қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру түріндегі
серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің құрамына
толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер (socii, socii argentarii)
және салым шеңберінде жауапты болатын салымшылар (affines) кірді.
Серіктестіктің басында бағынушы лауазымды тұлғалары және провинцияларында
вице-директорлары (promagistri) бар директор (magister) тұрды.
Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік серіктестігінде қатысу
үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға тартылуға және мұраға қалдыруға
жатты, яғни құқықтың дербес объектісі ретінде қарастырылғандығы айтылады.
Сонымен қоса, сол уақыттарда серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки,
қазіргі заманғы биржалық операцияларына тектес қатынастар сол заманда да
орын алып, бұл қатынастың туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың
алғашқы үлгісі ретінде қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов
societates vectigalium publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік
серіктестікке ұқсас және акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде
сөз етеді. Себебі, АҚ-лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны
шығару танылады, әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы
білеміз [9].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Сөйтіп, заңды тұлғаға "адамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер
айтылған және де бұл орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның
бірінде бұл адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде
адамдардың әрекеті осы институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде
адамдардың әрекеті заңды тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды
жүзеге асыруда, мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері
2.1 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар катыса алмайды. Оған отбасылык
катынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге занды тұлғалар
катыса алмайтындығы дәлел болады.
Занды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын өрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Занды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады (2-қосымша).
Коммерциялық ұйымдар жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай
ұйымдар заң актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін
жүзеге асыра алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған
қызметпен айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы
керек. Жалпы құкық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың
өзіндік ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы
құқық қабілеттілігі заң құжаттарыңда қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай
арнайы құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттарыңда көрсетілетіндіктен ол кұрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық кабілеттілігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Коммерциялық емес заңды ұйымдар тек қана жарғылық мақсаттарға жету үшін
құрылтай құжаттарында көрсетілген қызметтермен ғана айналыса алады. Демек,
коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық қабілеттіліктері арнайы болып
табылады.
Мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдарға қарағанда мемлекеттік
кәсіпорындар құқықтық қабілеттіліктері шектеулі болады. Яғни меншік иесінің
мүлкі шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен берілген
мемлекеттік кәсіпорындар тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға
құқылы. Бұл арнайы құқықтық қабілеттілік.
Барлық заңды ұйымдарға тиісті жалпы және арнайы құқық қабілеттілікпен
қатар, заңды ұйымдардың кейбір ұйымдық-құқықтық нысандарына заң бойынша
олардың атқаратын қызметінің мәні мен мазмұнына сай құқықтық қабілеттілік
шектеледі. Ол тікелей тиісті қызмет түрлерін атқаруға тыйым салу немесе тек
қана кейбір талаптарға сай заңды ұйымдарға ғана рұқсат беру арқылы
жүргізіледі.
Заңды тұлға құрудың мұндай тәсілдері қарастырылған:
1) өкімдік – мемлекеттік билік немесе басқару органының тікелей
бұйыруы, өкім беруі жолымен құрылады (мұндай бұйрықты мүліктің меншік иесі
немесе оның өкілі өкімдік акт шығару түрінде бере алады – осындай
тәртіппен, мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер
құрылады);
2) рұқсат беру – заңды тұлғалар өздерінің құрылтайшыларының
(мемлекеттік және жеке кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар мен азаматар)
бастамашылығымен, бірақ тиісті мемлекеттік мекемелердің рұқсат беруімен
құрылады.
3) алдын ала шешу (тіркеу)- заңды тұлғаны мұндай жолмен құру үшін
мемлекеттік органның рұқсаты талап етілмейді (екі шарттың болуы қажет: 1)
мұндай заңды тұлға құру тәртібі заңда алдын ала көзделуге тиіс; 2) заңды
тұлға мүшелерінің тиісті заң актісі талаптарына жауап беретін ұйымға бірігу
туралы жалпы жиналысының шешімі болуы керек [10].
Занды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетін жекелеген қызмет
түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір
қызметпен айналысу үшін лицензия алу қажет болатын заңды тұлғаның кұкық
қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда болады. ҚР
Азаматтық кодекстің 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға азаматтық
құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді атқара алады.
Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялык ұйымдар заң құжаттары немесе
құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет түрлерін
жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық міндетті
де атқарады.
Мысалы, ҚР Өндiрiстiк кооператив туралы Заңның 2-бабына сәйкес
өндiрiстiк кооператив жеке кәсiпкерлiк үшiн заң актiлерiмен тыйым
салынбаған кәсiпкерлiк қызметтiң кез-келген түрiн жүзеге асыруға хақылы.
Мемлекеттiк лицензиялау қолданылатын қызметтi өндiрiстiк кооператив
лицензиясы бар болған жағдайда жүзеге асырады [11].
Латынның licentia сөзін аударғанда, еркіндік, бостандық деген
мағыналарды білдіреді. Әлемдік тәжірибеде лицензия ұғымының бірнеше
мағынасы бар:
1) бұл күшіндегі заңдылыққа сәйкес лицензиялауға жататын қызмет
түрлерін жүзеге асыруға өкілетті мемлекет органдарының беретін рұқсаты;
2) жекелеген тауарларды импорттау мен экспорттау үшін жекелеген
ұйымдар мен адамдарға берілетін рұқсат;
3) ойлап табуларды, техникалы білімдерді, сауда белгілерін пайдалануға
берілетін рұқсат;
ҚР Лицензиялау туралы Заңының 2-бабына сәйкес лицензия – дегеніміз,
қызметтік белгілі бір түрімен немесе белгілі бір әрекетті жасау үшін
азаматқа немесе заңды тұлғаға өкілетті органның беретін рұқсаты [12] .
Әдетте күшіндегі заңға сәйкес лицензия алу үшін мынадай құжаттарды
тапсыру қажет:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен белгіленген қалып
үлгісіндегі өтініш;
- лицензиаттың қызметтің берілген түріне қойылатын талаптарға
сәйкестігін нақтылайтын құжаттар. Лицензиялық кәсіпкерлік
қызметінің әрбір түрі бойынша қойылатын талаптардың әр тектері бар,
оларды Қазақстан Республикасының Үкіметі, немесе лицензиялауды
жүзеге асыратын органдар белгілейді. Қызметтің жекелеген түрлерін
атқару үшін санитарлық, экологиялық және тау-техникалық бақылау
органдарының қорытындысы қажет;
- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін лицензиялық
алымды енгізуді нақтылайтын құжат;
- заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмесі немесе
жеке куәлік (төлқұжат);
- лицензияларды алу үшін қосымша құжаттарды тапсыру талап
етіледі.
Лицензияны бергенде қоғамның, қоршаған ортаның, азаматтардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ өндірілетін
өнімнің, атқарылатын жұмыстың, көрсетілетін қызметтің сапасына кепілдік
беретіндігі ескеріледі.
Лицензия алу кезіндегі құжаттардың бірі лицензиялық алымды төлеу
жөніндегі квитанция болып табылады.
Егер де барлық құжаттар дұрыс болса, онда лицензиар бір айдан
кешіктірмей лицензияны беруге міндетті, ал шағын кәсіпкерліктің
субъектілеріне өтініш берген күннен бастап он күннен кешіктірмей беріледі.
Қызметтің лицензиялық түрлерімен айналыса отырып, кәсіпкер жекелеген
жағдайларда лицензияның қайта ресімделетінін, оның әрекеті тоқталатындығы
жөнінде білуі қажет, болмас лицензия кері алынуы мүмкін.
Сонымен күшіндегі заңға сәйкес лицензиясы бар жеке тұлға есімін, тегін,
тұрған орнын өзгертетін болса, олар бір айдың ішінде сондай өзгерістер
туралы мәліметтердің нақтылайтын құжаттардың қосымшасы бар лицензияны қайта
ресімдеу жөніндегі өтінішті беруі тиіс. Сонымен қатар олар лицензиялық
алымды төлейді. Лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекттік орган өтініш
берген күннен бастап он күннің ішінде лицензияны қайта ресімдейді. Заңды
тұлғаға берілген лицензия лицензиялауды жүзеге асырушы мемлекеттік органның
және бақылау және қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
арызы бойынша сот шешімінің негізінде тоқтатылуы мүмкін. Қазақстан
Республикасының заңымен белгіленген жекелеген жағдайларда лицензия сот
шешімінсіз тоқтатылуы мүмкін. Сондай тоқтатылудың мерзімі үш күннен
асырылмайды. Осы күндердің ішінде лицензияны тоқтатқан мемлекеттік орган
сотқа шағым арыз жазуға міндетті.
Лицензияларды кері алу
- сот тәртібінде, негізінен мындай жағдайларда жүргізіледі:
лицензиялардағы талаптарды орындамау;
- қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар қызметтің түрімен
лицензиантқа тыйым салған соттың шешімі;
- лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекеттік органның қызметті
тоқтатқан себептерін қалпына келтірмеген жағдайда;
- егер лицензиат лицензияны алған кезде біле тұра жалған ақпараттар
берген жағдайда, (Лицензиялау туралы Заң, 22-бап).
ҚР Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес занды тұлғаны бір немесе
бірнеше кұрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды
басқару кұкығымен иеленетін занды тұлғалар меншік иесінің немесе ол
уәкілдік берген органның келісімімен басқа занды тұлғалардың құрылтайшылары
бола алады.
ҚР Конституцияның 26-бабына сәйкес ҚР азаматтары заңды түрде алған
қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады және әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар [13].
Құрылтайшылар заңды тұлғанына құру кезінде салымының құрамына заңмен
бекітілген ретте Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы түрінде ақша
қаражаты, шетелдік валюталар енеді, сондай-ақ ғимарат, құрылыс, құрал-
жабдық, шикізат, материалдар, тауарлар, өнімдер, бағалы кағаздар, баска да
материалдык бағалы бұйымдар, бөтенге берілген мүліктік, онын ішінде жер
пайдалану мен интеллектуалдық, қызмет нәтижесіне берілген құқық және басқа
да мүліктер енгізуге құқылы.
Мүлiктi меншiктенушiлер не олар уәкiлдiк берген органдар немесе жақтар,
ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды тұлғалар заңды
тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлiктi шаруашылық жүргiзу
немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды тұлғалар меншiк иесiнiң
немесе ол уәкiлдiк берген органның келiсiмiмен басқа заңды тұлғалардың
құрылтайшылары бола алады ( ҚР АК 40-бабы).
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
Заңды тұлғалардың құрылтайшылар жөнінде ережелерді, олардың құрылған
заңды тұлғаға қатысты құқықтық мәртебесін реттейтін нормаларды бірнеше заң
актілерінде қарастыруға болады.
Мысалы, ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңының 5-бабына сәйкес қоғамды
құру туралы шешім қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар оның
құрылтайшылары болып табылады [14].
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдары мен мемлекеттік мекемелер қоғамның
құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты меншік иесі мен
мемлекеттік басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік
органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы.
Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін.
Қоғамның құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік
тіркелгенге дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта
болады. Кейіннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы
мақұлдаған жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына
өтейді.
ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы Заңының 8-бабына сәйкес жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің құрылтайшылары, сондай-ақ ол құрылғаннан кейін серіктестік
мүлкінен үлеске құқық алған адамдар оның қатысушылары болып табылады [15].
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі азаматтық құқықтың дербес
субъектілері болып құрылады. Бірінші жағдайда заң шығарушы оларды
құрылтайшылар, екінші жағдайда – қатысушылар деп атайды. "Құрылтайшы" және
"қатысушы" ұғымдары бір-біріне жақын, бірақ тең емес; олар айтарлықтай
дәрежеде бір-біріне салынады. Барлық құрылтайшылар заңды тұлға тіркелген
соң қатысушыларға айналады. Алайда қатысушылардың бәрі бірдей құрылтайшылар
болмайды, себебі серіктестікте үлесті алу тіркеуден соң құрылтайшы болып
есептелуге құқық бермейді. Заң шығарушы осы қатысушы шаруашылық
серіктестігін құрды деп атап өткісі келгенде "құрылтайшы" терминін
пайдаланады .
Үлеске құқығы бар тұлға қатысушы болып табылады. Жалпы ереже бойынша,
заңнамамен кейбір шектеулердің белгіленгеніне қарамастан жеке тұлға, заңды
тұлға және мемлекет шаруашылық серіктестігінің қатысушысы бола алады.
Мәселен, азаматтар ғана толық серiктестiктiң қатысушылары және сенiм
серiктестiгiндегi толық серiктер бола алады (ҚР АК 58 бабының 3-тармағы).
Бұл шаруашылық серіктестіктердің осындай түрлерінің ерекшелігі болып
табылатын олардың толық жауаптылығының қажеттілігіне байланысты. Шаруашылық
серіктестігі заңнамалық актілермен көзделген жағдайларды қоспағанда басқа
шаруашылық серіктестіктерінің құрылтайшысы бола алады. Мәселен,
мемлекеттік кәсіпорын шаруашылық серіктестігінің құрылтайшысы бола алады.
Бұдан басқа, ҚР “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы” Заңының 10-бабының 1-тармағына сәйкес жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің жалғыз қатысушы ретінде бір адамнан тұратын басқа
шаруашылық серіктестігінің бар болуы мүмкін емес.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар
да құра береді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктың құрылтайшылары
Қазақстан Республикасының азаматтары мен ұйымдары бола алатыны сияқты,
шетелдік азаматтар мен ұйымдар да бола алады. Ал, ЖШС-ға мемлекеттік
органдар мен кәсіпорындардың қатысуына байланысты бір шектеулер бар.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктін қатысушылардың саны шектелмейді.
Серіктестік өзге де шаруашылық серіктестік қоғам немесе өндірістік
кооператив болып қайта құрылуға құқылы.
Жалпы, заң ″бір тұлғаның компаниясы " түріндегі серіктестікті құруға
жол береді. Яғни, серіктестіктің қатысушысы бір ғана заңды тұлға немесе
жеке тұлға бола алды. Алайда, бұл жерде белгілі бір шектеулер бар. Айталық,
ЖШС-ның жалғыз қатысушысы бір ғана тұлғадан тұратын өзге шаруашылық
серіктестік бола алмайды. Айтып отырған ЖШС-ға өзге бір тұлғаның
компаниясы ретінде жеке өзі қатысуға қойылған шектеудің мақсаты оның
қатысушысының жауапкершілігіндегі ерекшелікті болдырмауға бағытталған. Бұл
ҚР Азаматтық кодекстің 44-бабы 3-тармағының ережесіне қайшы келуі мүмкін.
Егер заңды тұлғаның банкроттығы оның қатысушысының немесе мүлкінің меншік
иесінің әрекеттерінен болып, мұны өтеуге заңды тұлғаның қаржысы жетпеген
жағдайда, қатысушының болмаса сәйкесінше, оның мүлкінің меншік иесінің
несие берушілердің алдын-ала субсидиарлы (қосымша) жауапкершілікті
көтеретін анықталған [16].
Заңды тұлғаның оқшау мұлкіне қатысты оның құрылтайшыларының
міндеттемелік және заттық құқықтары болуы мүмкін.
Мүлкіне өз қатысушыларының (құрылтайшыларының) міндеттемелік құқықтары
болатын заңды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам мен
кооперативтер жатады.
Мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге де заттық құқығын
сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу құқығы немесе оралымды
басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жатады.
Мүлкіне өз құрылтайшылары (қатысушылары) мүліктік құқықтарын
сақтамайтын заңды тұлғаларға қоғамдық бірлестіктер, қоғадық қорлар және
діни бірлестіктер жатады (ҚР АК-тің 36-бабы).
Сонымен заңды ұйымның мүлкіне қатысты оның қатысушыларының
(құрылтайшыларының) құқықтары мынандай болады:
1) міндеттемелік құқықтарға ие болады;
2) заттық құқықтарға ие болады;
3) міндеттемелік те заттық та құқықтарға ие болмайды.
Шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен кооперативтердің
мүлкіне қатысты оның қатысушылары, құрылтайшылары меншік құқығы емес,
міндеттемелік құқықты иеленеді. Демек, оның кез келген қатысушысы заңды
ұйымның мүлкінен бір бөлігін (жер учаскесін, автокөлік, құрылыс) беруді
талап ете алмайды. Ондағы барлық мүлікке меншік құқығы тиісті заңды ұйымға
тиесілі.
Ал заттық құқықты (меншік құқығы) мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелердің мүлкіне қатысты мемлекет иеленеді. Ал мемлекеттік емес
мекемелердің мүлкіне заттық құқықты сол мекеменің құрылтайшысы иеленеді
[17].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 41-бабына сәйкес заңды
тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары
негізінде жүзеге асырады. Зан құжаттарына сәйкес занды тұлғаның басқа
құрылтай құжаттары болуы мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның
құжаттары: 1) мекеме үшін — меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже
(жарғы) және меншік иесінің (меншік иелерінің) заңды тұлға кұру туралы
шешімі; 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам
қауымдастық (одақ) нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлғалар бірлестігі үшін — кұрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай
шарты; 3) қоғамдық бірлестік, діни бірлестік үшін — жарғы болып табылады
("Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы) [18].
Заңды тұлғаның құрылтай шарты жасалады, ал жарғысын құрылтайшылары
бекiтедi. Егер коммерциялық ұйымның құрылтайшысы бiр адам болса, құрылтай
шарты жасалмайды.
Заңды тұлғаның құрудың бірінші қадамы ұйымды құру туралы шешім қабылдау
болып табылады. Ол үшін, біріншіден, заң құжаттарында ұйымның белгілі бір
нысанына қатысты көзделген азаматтар заңды тұлғалардың ең аз санын жинау
керек Мысалы, ҚР Азаматтық кодексінің 96-бабының 2 тармағына сәйкес
өндірістік кооператив мүшелерi екеуден кем болмауға тиiс.
Коммерциялық емес ұйым мен мемлекеттiк кәсiпорынның құрылтай
құжаттарында заңды тұлға қызметiнiң мәнi мен мақсаты белгiленуге тиiс.
Шаруашылық серiктестiгi, акционерлiк қоғамы мен өндiрiстiк
кооперативтiң құрылтай құжаттарында олардың қызметiнiң мәнi мен мақсаттары
көзделуi мүмкiн.
Құрылтай шартында тараптар (құрылтайшылар) заңды тұлға құруға
мiндеттенедi, оны құру жөнiндегi бiрлескен қызмет тәртiбiн, оның меншiгiне
(шаруашылық жүргiзуiне оралымды басқаруына) өз мүлкiн беру және оның
қызметiне қатысу ережелерiн белгiлейдi, сонымен қатар тұлғалардың жекелеген
түрлерi туралы заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, шартта құрылтайшылар
арасында таза табысты бөлудiң, заңды тұлға қызметiн басқарудың, оның
құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен тәртiбi де белгiленедi
және оның жарғысы бекiтiледi.
Мысалы, шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарында ҚР АК 41-
бабының 4 және 5-тармақтарында аталған мәлiметтерге қоса әрбiр қатысушының
үлес мөлшерi туралы; серiктестiктiң жарғылық капиталына олар салатын
салымның мөлшерi, құрамы, мерзiмi және тәртiбi туралы; серiктестiктiң
жарғылық капиталына салым салу жөнiндегi мiндеттердi бұзғаны үшiн
қатысушылардың жауапкершiлiгi туралы ережелер, сондай-ақ заң құжаттарында
көзделген өзге де мәлiметтер болуға тиiс (ҚР АК 58- бабының 6 тармағы).
Құрылтай шартына құрылтайшылардың келiсуi бойынша басқа да ережелер
енгiзiлуi мүмкiн.
Құрылтай шартына қол қойған құрылтайшылар серіктестік мемлекеттік
тіркеуден өткен соң серіктестіктің қатысушылары болады.
Қатысушылардың құрамындағы өзгертулер құрылтай шартына қосылу шартымен
ресімделеді, оған серіктестік органының уәкілетті басшысы және кірген
қатысушы қол қояды. Сондай-ақ мұндай шартты нотариат куәландырады ( ҚР
“Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы” Заңның 22-бабының 1-тармағы). ЖШС қатысушысының үлесін сатып алуға
болады және сатып алған құрылтай шартына құқықтың үлеске ауысқан сәтінен
бастап қосылған болып есептеледі.
Заңды тұлғаның жарғысында: онда оның атауы, тұрғылықты орны, оның
органдарын құру тәртiбi және олардың құзыретi, оның қызметiн қайта құру мен
тоқтату ережелерi белгiленедi.
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар ҚР Азаматтық кодекстің 41-
баптың 5-тармағында қамтылған. Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде
бірқатар шарттар қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы,
әкімшілік пен еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б.
енгізу қажеттігін міндеттейді. Барлық мүдделі адамдар жарғымен танысуға
құқылы.
Егер заңды тұлғаны бiр адам құрса, онда оның жарғысында мүлiктi құру
және кiрiстердi бөлу тәртiбi де белгiленедi. Жарғыда заңдарға қайшы
келмейтiн басқа да ережелер болуы мүмкiн. Жарғы заңды тұлғаның құқықтық
мәртебесін анықтайтын және атап айтқанда ол негізгі құрылтай шарты ретінде
қарастырылатын заңды құжат болып табылады. ҚР “Жауапкершілігі шектеулі
және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” Заңның 17- бабының 2-
тармағына сәйкес олардың атаулары, орналасқан жерлері, мекен-жайлары, банк
деректемелері (құрылтайшысы заңды тұлға болып табылса), сондай-ақ атауы,
тұрғылықты жері мен жеке басын куәландыратын құжаттың деректері көрсетіліп,
құрылтайшысы жеке тұлға болып табылса, ол серіктестіктің қатысушыларының
(құрылтай шарты қол тигеннен кейін осындай болып табылады) тізбесін
міндетті түрде қамтуы тиіс.
Мысалы, акционерлік қоғамның жалғыз құрылтайшының шешімінде:
1) қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәліметтер,
соның ішінде:
жеке тұлғаға қатысты: аты, азаматтығы, тұратын жері және жеке басын
куәландыратын құжат деректері;
заңды тұлғаға қатысты: оның атауы, орналасқан жері, мемлекеттік
тіркеуден өткені туралы деректер;
2) қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған
атауы, сондай-ақ оның құрылу тәртібі; 2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен
3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) құрылтайшылар төлейтiн акциялардың алдын ала төлем мөлшерi, сондай-ақ
оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;
4) акциялар шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін қоғамның
құрылтайшылар арасында орналастырылатын (жалғыз құрылтайшы сатып алатын)
жарияланған акцияларының саны, түрлері және нақтылы құны;
5) оның құрылтайшыларының құқықтары мен міндеттері және қоғамның
құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды
құру жөніндегі қызметін жүзеге асырудың өзге де талаптары;
6) қоғамды құру және мемлекеттік тіркеу процесінде оның мүдделерін
білдіру тапсырылатын адамдардың өкілеттіктерін белгілеу;
7) қоғам құрылтайшыларының кейінгі жиналыстарын шақыру мен өткізу
тәртібі, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейінгі құрылтай
жиналыстарындағы дауыс саны;
8) қоғамның жарғысын бекіту туралы жазба;
9) құрылтай шартына (жалғыз құрылтайшының шешіміне):
құрылтайшылардың шешімі бойынша;
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес енгізілуге тиісті өзге
де талаптар болады (ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңның 7 бабы) .
Жарғыны жалпы жиналыс бірауыздан бекітеді, нотариат куәландырады және
барлық құрылтайшылар немесе олардың уәкілетті өкілдері қол қояды, тіркейтін
органда сақталады және барлық мүдделес тұлғалар онымен таныса алады.
Жарғыдағы өзгертулерді де жалпы жиналыс анықтайды, ол жайында әділет
органдарына хабарланады.
Коммерциялық емес ұйымның кұрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары
қолданылуға тиіс.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен жеке кәсіпкерлікті қолдау және
әкімгершілік кедергілерді болдырмау жолында қолданылып жүрген заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізіп отыру – уақыт талабы.
Соның бірі – Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркеу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Заңын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің №63 26.02.2007жылғы Кіші, орта
және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың типтік
жарғыларын бекіту туралы қаулысымен жүзеге асырады [19].
Типтік жарғылар дегеніміз - заңды тұлғаны тіркеу немесе қайта тіркеу
жүргізу – өтініш түрінде ұсынылып, ол кәсіпкерлерге жарғы негізінде
саналып, тіркеуден өтуге мүмкіндік береді.
Бұрынырақ мұндай мүмкіндік тек кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін ғана
заңнамалық тәртіпте қарастырылған болатын.
Типтік жарғы негізінде өз қызметін жүзеге асыратын шаруашылық етуші
субъектілерден мемлекеттік органдар нотариалдық, куәландырылған жарғыларын
ұсынуды талап етуге құқықсыз, егер талап етсе, ол заңсыз болып табылады
және кәсіпкерлер құқығын бұзады.
ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 6-бабына сәйкес жеке кәсіпкерлік
субъектісі болып табылатын заңды тұлға Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасында көзделген ұйымдық-құқықтық нысанда ғана құрыла алады [20].
Аталған Заңмен жеке кәсіпкерлік субъектілері: 1) шағын
кәсіпкерлік субъектілері; 2) орта кәсіпкерлік субъектілері; 3) ірі
кәсіпкерлік субъектілері деп үш топқа бөлінген.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері болып заңды тұлға құрмаған,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер
және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің жылдық орташа
саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы активтерінің орташа жылдық құны
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген
алпыс мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар
шағын кәсіпкерлік субъектілері саналады, ал шағын кәсіпкерлік субъектілері
жұмыскерлерінің орташа жылдық саны барлық жұмыскерлерді, филиалдар,
өкілеттіктер және сол субъектінің басқа да оқшауланған бөлімшелерінің
жұмыскерлерін қоса есептеп анықталады.
Аталған шарттардың біреуі артық болған жағдайда, шағын кәсіпкерлік
субъектілері үшін қарастырылған жеңілдіктерді бұл шағын кәсіпкерлік
субъектісі пайдалана алмайды. Бұл жерде сөз шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау шаралары туралы да, басқа жеңілдіктер туралы да (оның ішінде
бухгалтерлік есептің және қаржылық есеп-қисап жасаудың оңайлатылған түрі)
болып отыр [21].
Сонымен қатар заң аталған шарттар талабына сай болғанмен, шағын
кәсіпкерлік субъектілері болып таныла алмайтын субъектілерді арнайы бөліп
көрсетіп отыр. Атап айтқанда, оларға төмендегідей қызмет түрлерін: 1)
есірткі заттарының, психотроптық заттардың және прекурсорлардың айналымымен
байланысты қызмет; 2) акцизделетін өнімді өндіруді және (немесе) көтерме
сату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Заңды тұлғаның түсінігі
1.1 Заңды тұлға туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Заңды тұлғалар туралы негізгі ілімдер
(теориялар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері
2.1 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу
негіздері ... ... ... 27
2.3 Заңды тулгаларды қайта
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35
3 Заңды тұлғаларды тарату
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына
түсіп, жоғары халықаралық беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20
жылдығы қарсаңында Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына
төрағалық ету мәртебесіне қол жеткізіп отыр. Сондай-ақ еліміздің асыл
мақсаттарының бірі - әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену
болып табылады. Осыған орай, елбасымыздың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы Жаңа
онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты
халыққа жолдауынан туындаған міндеттерді орындау мақсатында қазіргі кезде
еліміздің экономикалық-әлеуметтік дамуына айрықша назар аударылуда [1].
Азаматтық құқықтық жүйелерде болып жатқан процестер Қазақстан
Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін тигізіп отыр. Бұл орайда
біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген
өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те
үлгерген уақытта құру үстіндеміз, ендеше осы бағытта әр түрлі
өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының бірі болғандықтан күнделікті
тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің
өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Заңды тұлғаларды құру - бұл нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде
кәсіпкерлік қызмет дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi.
Азаматтық құқықтық айналымда заңды тұлғалар тең құқықты, тәуелсіз
субъект екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие
болады, сондай-ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді,
өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып
ие болады және оларды жүзеге асырады.
Өзінің мақсатына жету үшін заңды тұлғалар заңнамалармен тыйым
салынбаған әр түрлі кызметтермен айналасады. Олар: халық тұтынатын
тауарларды көтерме және бөлшек саудасы, Қазақстан Республикасының
заңнамаларына сәйкес сыртқы экономикалық қызмет:экcпорттық, импорттық
операциялар, ғылыми-зерттеу, жобалау, іздестіру, еңгізу және басқа
қызметтерді көрсету, түрлі көліктік қыметтерды көрсету; занды және жеке
тұғаларға мәліметтер беру бірлескен қызметтерді көрсету; ақпараттық-
жарнамалық қызмет; халық тұтынатын тауарларды, ауыл шаруашылық өнімдерін
сату, сатып алудағы делдалық қызмет және тағы да басқа сауда-делдалық
қызмет, Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтiн басқа да
қызметтер жүзеге асыру құқылы.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды.Оған отбасылық
қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар
қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасқа қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді.
Заңды тұлғаның қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі
белгіленетін жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана
айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған
сәттен бастап пайда болады.
Заңды тұлға азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты
міндеттерді атқара алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық
ұйымдар заң құжаттары немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын
кез келген қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола
алады және азаматтық міндетті де атқарады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен айналысуы шектеледі.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасындағы жаңа
нарықтық экономикаға байланысты заңды тұлғаның құқықтық жағдайы, оның
ерекшеліктері, ғалымдардың зерттеулері мен ой-пікірлерін қолдана отырып,
заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде
күрделі құрылымы деген жүйесін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
1.Қазіргі кездегі заңды тұлғалардыңрттеуде мәні мен ерекшеліктерін
анықтау.
2.Азаматтык кұқық іліміңде (теориясында) заңды тұлғаның яғни құкықтық
жағдайы жөнінде бірнеше ілімдерін зерттеу.
3.Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігіне ие болу нысандарын анықтау.
4.Заңды тұлғаның құру және тарату негіздерін қарау.
4.Заңды тулғаның дамытуды күшейтуге бағытталған ұсыныстарды беру.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі ретінде
авторлардың заңды тұлғалар ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасыныңың
азаматтық құқық қатынастарының реттейтін нормативтік актілері, оқулықтар,
оқу құралдары, шығармашылық басылымдар, мерзімдік басылымдар және әділет
органдарының мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымша ретінде тіркелген құжаттардан тұрады.
1 Заңды тұлғаның түсінігі
1.1 Заңды тұлға туралы ұғым
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның қазіргі нарықтық қатынастарында
құкықтық жағдайы қарастырылған.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ак кұрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. ҚР Азаматтық кодекстің 33-ші
бабында меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға болып танылады деп көрсетілген [2]. Бұл жерде оперативное
управление деген термин жедел басқару, ал Кодекстің 10-тарауында
оралымды басқару деп аталған. Осындай әр түрлі аудармалар біздің
Азаматтық кодексте жиі кездеседі тұратының ескертеміз [3].
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды
тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар заң құжаттарына және
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады .
Заңды тұлғалар ҚР Азаматтық кодексте 4-бабында көрcетілгендей үлкен екі
топқа бөлінген. Мемлекеттік меншіктің негізінде құралмаған барлық заңды
тұлғалардың меншігі жеке меншік болып есептеленуі тиіс. Коммерциялық
ұйымдарға келетін болсақ, жеке меншік негізінде құралатындардың қатарына
шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам және өндірістік кооперативтер
жатқызылса, коммерциялық емес ұйымдардың қатары да заңда нақты анықтала
отырып, олардың да ұйымдастыру-құқықтық нысандары жеке меншікке
негізделеді.
Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік окшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы
(1-қосымша).
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты аркылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.
ҚР Азаматтық кодекс заңды тұлғаны ұйым ретінде анықтайды. Индивидтердің
жай ғана белгілі бір мөлшерін емес, өзара әрекеттесу мен қызмет етудің
белгілі бір ережелеріне бағынған азаматтар ұжымын ұйым деп түсінеді. Заңды
тұлғаның азаматтық-құқықтық қатынастарда біртұтас тұлға ретіңдегі сыртқы
еркін білдіретін әрекетін көптеген тұлғалардан тұратын ұжымдық құрылым —
заңды тұлғаның ұйымдық бірлігі деп түсіну керек [4].
Сонымен бірге, ұйымдық бірлікті ұдайы көптеген адамдардың міндетті
түрде қатысуына әкеп тіреуге болмайды. Соңғы онжылдықта көптеген елдерде
капиталдың орталықтануы жағдайында бір ғана қатысушыдан (жеке немесе заңды
тұлғадан) тұратын заңды тұлғалар әдеттегі құбылысқа айналуда. Мысалы, ФРГ-
де 70-жылдардың басына қарай 42000 жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің шамамен 9300-і, яғни 22%-ы бір адамнан тұратын
компанияларға айналған. Германияда бір ғана мүшеден тұратын акционерлік
қоғамдар құруға (1968 ж. 10 мамырдағы Заң) және бір адамнан тұратын
жауапкершілігі шектеулі серіктестік құруға (1980 ж. 4 мамырдағы Заң) рұқсат
ететін заң актілері қабылданған. Франция, АҚШ, Норвегия, Швеция, Швейцария,
Дания, Англия секілді бірқатар елдердің заңдарында да осындай құбылыстар
байқалады. Бұларда Франция мен АҚШ-пен салыстырғанда бір адамнан тұратын
корпорациялар құруға ресми түрде тыйым салынғанымен, әлде бір оқиғалардың
нәтижесінде корпорацияның, компанияның қалған бір мүшесіне корпорацияның
борыштары бойынша шектеусіз жауапкершілікті жүктеу арқылы компанияны жанама
жолмен тану жүзеге асырылады.
Мүліктік оқшаулық — заңды тұлғаның экономикалық-құқықтык белгісі болып
табылады және оның мүлікке заттық құкығын иеленуін білдіреді. Бұл арада
әңгіме оның меншік құкығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару
күқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері
мен мекемедегі смета занды түлғаның оқшаулық мүлкін айқьндайтын қүжаттар.
Оқшауланған (жеке) мүліктің болуы заңды тұлғаның негізгі белгілерінің бірі.
Бұл оның тиісті мүлікке мүліктік құқығын анықтайды.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз — ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша өздеріе тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл
жалпы ереже.
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен
тағайындалуы мүмкін.
Мүліктік жауапкершілік яғни тиісті заңды тұлға өзінің міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүліктерімен жауап береді. Жеке мүліктік
жауапкершілік жалпы ереже бойынша жеке қатысушыларға заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша туындамайды. Яғни жеке қатысушылар заңды тұлғаның,
заңды тұлға жеке қатысушылардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Бірақ заң актілерімен заңды тұлғаның қатысушыларының заңды тұлға
міндеттемелері бойынша жауаптылығы көзделуі мүмкін. Меншік иесі
қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар АК-тің 44-бабының 1-
тармағына сәйкес мекеме мiндеттемелер бойынша өз билiгiндегi ақшамен жауап
бередi. Олар жеткiлiксiз болған жағдайда мекеменiң мiндеттемелерi бойынша
оның құрылтайшысы жауапты болады.
Мемлекеттiк мекеме өзiнiң мiндеттемелерi бойынша өз билiгiндегi ақшамен
жауап бередi, ал олар ақша жеткiлiксiз болған жағдайда оның мiндеттемелерi
бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi немесе тиiстi жергiлiктi атқарушы
орган жауапты болады.
Қазыналық кәсiпорын өзiнiң мiндеттемелерi бойынша өз билiгiндегi
ақшамен жауап бередi, ақша жеткiлiксiз болған жағдайда оның мiндеттемелерi
бойынша Қазақстан Республикасы Үкiметi немесе тиiстi әкiмшiлiк аумақтық
бiрлiк субсидиарлық жауаптылықта болады. Шарттық мiндеттемелер бойынша
жауапкершiлiк мемлекеттiк кәсiпорын туралы заң актiлерiнде белгiленген
тәртiппен туындайды.
ҚР Азаматтық кодексте шарауашылық серіктестіктер құрылтайшыларының
жауаптылықтары былайша қаралған: 1) толық және сенім серіктестіктеріне
қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міңдеттемелері бойынша
жауапкершілігі; 2) кооператив міндеттемелері бойьшша өндірістік кооператив
мүшелерінің жауапкершілігі; 3) егер занды тұлғаның банкрот болуын
кұрылтайшының әрекеті туғызған болса, занды тұлғаның міндеттемелері бойынша
құрылтайшы ның жауапкершілігі; 4) еншілес шаруашылық мәмілесі бойьшша
негізгі ұйымнын,сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің кінәсінен
еншілес шаруашылык серіктестігі банкротка ұшыраған кезіндегі
жауапкершілігі; 5) серіктестік міндеттемелері бойынша толыктай салым
төлемеген жауанкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының жауапкершілігі
және тағы басқа жағдайлардағы жауапкершілік.
Сонымен, құқықтар мен міндеттерге ие болып, заңды тұлғалар азаматтық
айналымда құқықтың дербес субъектісі ретінде қатыса алады.
1.2 Заңды тұлғалар туралы негізгі ілімдер (теориялар)
Заңды тұлға дегеніміз — бұл мүліктік қатынастардың басқа субъектілері
ұйымдастырған, құрған және құқықтар мен міндеттер берген субъект. Мүліктік
азаматтық-құқықтық қатынастар үшін заңды тұлға институтының практикалық
маңыздылығы мынада: "заңды тұлға құрылтайшыларының оз кәсіпкерлік тәуекелін
өздері үшін орынды болады деп есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар"
[5].
Азаматтык кұқық іліміңде (теориясында) заңды тұлғаның, онын ішінде
әсіресе мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құкықтық жағдайы
жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары занды тұлға институты қандай
коғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері каралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді.
Кеңес мемлекеті өмір сүріп түрған кезеңде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлгалардың мәні туралы алуан түрлі пікірлер кең таралғанды.
Негізінен алғанда, заңды тұлғалар — мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер
зерттеу объектісі болды, мұны экономикада мемлекеттік меншіктің үстемдік
етуімен түсіндіруге болатын еді.
Профессор Ю.К. Толстой "директор ілімін" алға тартты, оның пікірінше,
мемлекеттік заңды тұлғаның еркін білдіруші - директоры болып табылады [6].
Е. А. Сухановтың "мақсатты мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдарыда
айтарлықтай кең тараған. Е.А. Сухановтың пікірі бойынша, осы заманғы
коммерциялық практикада азаматтын немесе сауда (коммерция) айналымына
қатысуға әдейі арналған дербестелген мүлік ретіндегі заңды тұлғаның мәнін
түсіндіретін "мақсатты мүлік" теориясын қостайтын дәлелдер жеткілікті" [7]
.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін "жасырын" атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады.
Шетелдерде заңды тұлғаға қатысты екі теория барынша кең таралған —
жасырын (жалған) теория және шыңдық теориясы, бұларға ортақ нәрсе — ұжымдық
құрылымдардың құқық субъектілігін дәлелдеу.
Жасырын теория Англия мен АҚШ-та кең таралған.
Заңды тұлғаның өмір сүруін мойындау Англия мен АҚШ-та корпорация
құқығының іргелі принципі болды. XIX ғасырда жоғарғы судья Д.Маршалдың
корпорацияға берген мынадай кең таралған анықтамасы АҚШ-тағы теория мен
практикада мәлім болды: "Корпорация дегеніміз - бұл көрінбейтін,
сезілмейтін жене заң жүзінде ғана өмір сүретін жасанды құрылым".
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзкарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде кұқык субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, занды тұлғанын
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Шындық
теориясы, немесе XIX ғ. герман заңгері Гиркенің есімімен байланысты
органикалық теория заңды тұлғаны мемлекеттің қалыпты тіршілік етуіне
қажетгі құқықтың нақты өмір сүретін субъектісі ретіңде, әлде бір әлеуметгік
шындық ретінде мемлекеттен тәуелсіз өмір сүретін одақтас тұлға ретінде
қарастырды.
Шын мәнінде, Гирке де "нақты" одақтас тұлғаны адамға ұқсас құрастыра
отырып, Савиньи ұстанған идеалистік ұстанымды басшылыққа алды. Органикалық
теорияның қазіргі ізбасарлары заңды тұлғаны құқық тәртібі құқықтар мен
міндеттер берген мүдделердің оқшауланған бірлігі ретінде қарастырады [8].
Батыстағы құқықта заңды тұлғаны азаматтық-құқықтық қатынастардың дербес
қатысушысы ретінде әрекет ететін ұйым немесе мекеме ретіңде түсінеді.
Дегенмен, батыс мемлекеттердің азаматтық заңдары заңды тұлғаға мүлде
анықтама бермеуді артық көреді (ФРГ-де 1978 ж. дейін "заңды тұлға" деген
терминнің өзі болған емес, Италияның Азаматтык кодексінде 1942 ж. заңды
тұлғалардың дәрежеленуі ғана берілген), немесе заң шығарушылар жалпылама
және өте қысқаша тұжырымдамалармен шектеледі. Мәселен, Швейцарияның 1907 ж.
Азаматтық Заңдар жинағының 52-бабы заңды тұлғаларды әлде бір ерекше мақсат
үшін бірлескен құрылымды, дербес мекемесі бар адамдар құрамасы ретінде
анықтайды.
Заңды тұлғаның барынша толық анықтамасын Латын Америкасы елдерінің
азаматтық кодекстерінен табуға болады. Мысалы, Чилидің 1865 ж. азаматтық
кодексі заңды тұлға ұғымына мынадай тұжырымдама береді: "Құқықтарды жүзеге
асырып, азаматтық міндеттерді атқара алатын, құқықтық және құқықтық емес
қатынастарға түсе алатын ойдан шығарылған адам заңды тұлға болып табылады".
Колумбияның, Сальвадордың Эквадордың азаматтық кодекстерінде де осындай
анықтамалар бар.
Жоғарыда келтірілген заң практикасының негізінде заңды тұлға институты
азаматтық құқықта басты орындардың бірін алады деп атап көрсетуге болады.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жалған теориядан туындайтын заңды
тұлға пайда болуының рұқсат ету тәртібі және арнайы құқық қабілеттілігі, ең
алдымен, мемлекеттің пайда табу мақсаттарын көздемейтін адамдар
бірлестіктеріне бақылау жүргізілуін қамтамасыз етуге бағытталған болатын.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Мысалы,
акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі Римдегі
мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға бір
немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе venditiones
деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium publicorum ды айтуға
болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары мемлекет алдында
шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала кепіл енгізуге
міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не тұлғалар
қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру түріндегі
серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің құрамына
толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер (socii, socii argentarii)
және салым шеңберінде жауапты болатын салымшылар (affines) кірді.
Серіктестіктің басында бағынушы лауазымды тұлғалары және провинцияларында
вице-директорлары (promagistri) бар директор (magister) тұрды.
Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік серіктестігінде қатысу
үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға тартылуға және мұраға қалдыруға
жатты, яғни құқықтың дербес объектісі ретінде қарастырылғандығы айтылады.
Сонымен қоса, сол уақыттарда серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки,
қазіргі заманғы биржалық операцияларына тектес қатынастар сол заманда да
орын алып, бұл қатынастың туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың
алғашқы үлгісі ретінде қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов
societates vectigalium publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік
серіктестікке ұқсас және акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде
сөз етеді. Себебі, АҚ-лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны
шығару танылады, әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы
білеміз [9].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Сөйтіп, заңды тұлғаға "адамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер
айтылған және де бұл орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның
бірінде бұл адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде
адамдардың әрекеті осы институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде
адамдардың әрекеті заңды тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды
жүзеге асыруда, мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
2 Заңды тұлғаларды құру тәртіптері
2.1 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар катыса алмайды. Оған отбасылык
катынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге занды тұлғалар
катыса алмайтындығы дәлел болады.
Занды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын өрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Занды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады (2-қосымша).
Коммерциялық ұйымдар жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай
ұйымдар заң актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін
жүзеге асыра алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған
қызметпен айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы
керек. Жалпы құкық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың
өзіндік ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы
құқық қабілеттілігі заң құжаттарыңда қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай
арнайы құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттарыңда көрсетілетіндіктен ол кұрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық кабілеттілігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Коммерциялық емес заңды ұйымдар тек қана жарғылық мақсаттарға жету үшін
құрылтай құжаттарында көрсетілген қызметтермен ғана айналыса алады. Демек,
коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық қабілеттіліктері арнайы болып
табылады.
Мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдарға қарағанда мемлекеттік
кәсіпорындар құқықтық қабілеттіліктері шектеулі болады. Яғни меншік иесінің
мүлкі шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен берілген
мемлекеттік кәсіпорындар тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға
құқылы. Бұл арнайы құқықтық қабілеттілік.
Барлық заңды ұйымдарға тиісті жалпы және арнайы құқық қабілеттілікпен
қатар, заңды ұйымдардың кейбір ұйымдық-құқықтық нысандарына заң бойынша
олардың атқаратын қызметінің мәні мен мазмұнына сай құқықтық қабілеттілік
шектеледі. Ол тікелей тиісті қызмет түрлерін атқаруға тыйым салу немесе тек
қана кейбір талаптарға сай заңды ұйымдарға ғана рұқсат беру арқылы
жүргізіледі.
Заңды тұлға құрудың мұндай тәсілдері қарастырылған:
1) өкімдік – мемлекеттік билік немесе басқару органының тікелей
бұйыруы, өкім беруі жолымен құрылады (мұндай бұйрықты мүліктің меншік иесі
немесе оның өкілі өкімдік акт шығару түрінде бере алады – осындай
тәртіппен, мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер
құрылады);
2) рұқсат беру – заңды тұлғалар өздерінің құрылтайшыларының
(мемлекеттік және жеке кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар мен азаматар)
бастамашылығымен, бірақ тиісті мемлекеттік мекемелердің рұқсат беруімен
құрылады.
3) алдын ала шешу (тіркеу)- заңды тұлғаны мұндай жолмен құру үшін
мемлекеттік органның рұқсаты талап етілмейді (екі шарттың болуы қажет: 1)
мұндай заңды тұлға құру тәртібі заңда алдын ала көзделуге тиіс; 2) заңды
тұлға мүшелерінің тиісті заң актісі талаптарына жауап беретін ұйымға бірігу
туралы жалпы жиналысының шешімі болуы керек [10].
Занды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетін жекелеген қызмет
түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір
қызметпен айналысу үшін лицензия алу қажет болатын заңды тұлғаның кұкық
қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда болады. ҚР
Азаматтық кодекстің 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға азаматтық
құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді атқара алады.
Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялык ұйымдар заң құжаттары немесе
құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет түрлерін
жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық міндетті
де атқарады.
Мысалы, ҚР Өндiрiстiк кооператив туралы Заңның 2-бабына сәйкес
өндiрiстiк кооператив жеке кәсiпкерлiк үшiн заң актiлерiмен тыйым
салынбаған кәсiпкерлiк қызметтiң кез-келген түрiн жүзеге асыруға хақылы.
Мемлекеттiк лицензиялау қолданылатын қызметтi өндiрiстiк кооператив
лицензиясы бар болған жағдайда жүзеге асырады [11].
Латынның licentia сөзін аударғанда, еркіндік, бостандық деген
мағыналарды білдіреді. Әлемдік тәжірибеде лицензия ұғымының бірнеше
мағынасы бар:
1) бұл күшіндегі заңдылыққа сәйкес лицензиялауға жататын қызмет
түрлерін жүзеге асыруға өкілетті мемлекет органдарының беретін рұқсаты;
2) жекелеген тауарларды импорттау мен экспорттау үшін жекелеген
ұйымдар мен адамдарға берілетін рұқсат;
3) ойлап табуларды, техникалы білімдерді, сауда белгілерін пайдалануға
берілетін рұқсат;
ҚР Лицензиялау туралы Заңының 2-бабына сәйкес лицензия – дегеніміз,
қызметтік белгілі бір түрімен немесе белгілі бір әрекетті жасау үшін
азаматқа немесе заңды тұлғаға өкілетті органның беретін рұқсаты [12] .
Әдетте күшіндегі заңға сәйкес лицензия алу үшін мынадай құжаттарды
тапсыру қажет:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен белгіленген қалып
үлгісіндегі өтініш;
- лицензиаттың қызметтің берілген түріне қойылатын талаптарға
сәйкестігін нақтылайтын құжаттар. Лицензиялық кәсіпкерлік
қызметінің әрбір түрі бойынша қойылатын талаптардың әр тектері бар,
оларды Қазақстан Республикасының Үкіметі, немесе лицензиялауды
жүзеге асыратын органдар белгілейді. Қызметтің жекелеген түрлерін
атқару үшін санитарлық, экологиялық және тау-техникалық бақылау
органдарының қорытындысы қажет;
- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін лицензиялық
алымды енгізуді нақтылайтын құжат;
- заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмесі немесе
жеке куәлік (төлқұжат);
- лицензияларды алу үшін қосымша құжаттарды тапсыру талап
етіледі.
Лицензияны бергенде қоғамның, қоршаған ортаның, азаматтардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ өндірілетін
өнімнің, атқарылатын жұмыстың, көрсетілетін қызметтің сапасына кепілдік
беретіндігі ескеріледі.
Лицензия алу кезіндегі құжаттардың бірі лицензиялық алымды төлеу
жөніндегі квитанция болып табылады.
Егер де барлық құжаттар дұрыс болса, онда лицензиар бір айдан
кешіктірмей лицензияны беруге міндетті, ал шағын кәсіпкерліктің
субъектілеріне өтініш берген күннен бастап он күннен кешіктірмей беріледі.
Қызметтің лицензиялық түрлерімен айналыса отырып, кәсіпкер жекелеген
жағдайларда лицензияның қайта ресімделетінін, оның әрекеті тоқталатындығы
жөнінде білуі қажет, болмас лицензия кері алынуы мүмкін.
Сонымен күшіндегі заңға сәйкес лицензиясы бар жеке тұлға есімін, тегін,
тұрған орнын өзгертетін болса, олар бір айдың ішінде сондай өзгерістер
туралы мәліметтердің нақтылайтын құжаттардың қосымшасы бар лицензияны қайта
ресімдеу жөніндегі өтінішті беруі тиіс. Сонымен қатар олар лицензиялық
алымды төлейді. Лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекттік орган өтініш
берген күннен бастап он күннің ішінде лицензияны қайта ресімдейді. Заңды
тұлғаға берілген лицензия лицензиялауды жүзеге асырушы мемлекеттік органның
және бақылау және қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
арызы бойынша сот шешімінің негізінде тоқтатылуы мүмкін. Қазақстан
Республикасының заңымен белгіленген жекелеген жағдайларда лицензия сот
шешімінсіз тоқтатылуы мүмкін. Сондай тоқтатылудың мерзімі үш күннен
асырылмайды. Осы күндердің ішінде лицензияны тоқтатқан мемлекеттік орган
сотқа шағым арыз жазуға міндетті.
Лицензияларды кері алу
- сот тәртібінде, негізінен мындай жағдайларда жүргізіледі:
лицензиялардағы талаптарды орындамау;
- қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар қызметтің түрімен
лицензиантқа тыйым салған соттың шешімі;
- лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекеттік органның қызметті
тоқтатқан себептерін қалпына келтірмеген жағдайда;
- егер лицензиат лицензияны алған кезде біле тұра жалған ақпараттар
берген жағдайда, (Лицензиялау туралы Заң, 22-бап).
ҚР Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес занды тұлғаны бір немесе
бірнеше кұрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды
басқару кұкығымен иеленетін занды тұлғалар меншік иесінің немесе ол
уәкілдік берген органның келісімімен басқа занды тұлғалардың құрылтайшылары
бола алады.
ҚР Конституцияның 26-бабына сәйкес ҚР азаматтары заңды түрде алған
қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады және әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар [13].
Құрылтайшылар заңды тұлғанына құру кезінде салымының құрамына заңмен
бекітілген ретте Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы түрінде ақша
қаражаты, шетелдік валюталар енеді, сондай-ақ ғимарат, құрылыс, құрал-
жабдық, шикізат, материалдар, тауарлар, өнімдер, бағалы кағаздар, баска да
материалдык бағалы бұйымдар, бөтенге берілген мүліктік, онын ішінде жер
пайдалану мен интеллектуалдық, қызмет нәтижесіне берілген құқық және басқа
да мүліктер енгізуге құқылы.
Мүлiктi меншiктенушiлер не олар уәкiлдiк берген органдар немесе жақтар,
ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды тұлғалар заңды
тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлiктi шаруашылық жүргiзу
немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды тұлғалар меншiк иесiнiң
немесе ол уәкiлдiк берген органның келiсiмiмен басқа заңды тұлғалардың
құрылтайшылары бола алады ( ҚР АК 40-бабы).
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
Заңды тұлғалардың құрылтайшылар жөнінде ережелерді, олардың құрылған
заңды тұлғаға қатысты құқықтық мәртебесін реттейтін нормаларды бірнеше заң
актілерінде қарастыруға болады.
Мысалы, ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңының 5-бабына сәйкес қоғамды
құру туралы шешім қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар оның
құрылтайшылары болып табылады [14].
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдары мен мемлекеттік мекемелер қоғамның
құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты меншік иесі мен
мемлекеттік басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік
органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы.
Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін.
Қоғамның құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік
тіркелгенге дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта
болады. Кейіннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы
мақұлдаған жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына
өтейді.
ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы Заңының 8-бабына сәйкес жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің құрылтайшылары, сондай-ақ ол құрылғаннан кейін серіктестік
мүлкінен үлеске құқық алған адамдар оның қатысушылары болып табылады [15].
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі азаматтық құқықтың дербес
субъектілері болып құрылады. Бірінші жағдайда заң шығарушы оларды
құрылтайшылар, екінші жағдайда – қатысушылар деп атайды. "Құрылтайшы" және
"қатысушы" ұғымдары бір-біріне жақын, бірақ тең емес; олар айтарлықтай
дәрежеде бір-біріне салынады. Барлық құрылтайшылар заңды тұлға тіркелген
соң қатысушыларға айналады. Алайда қатысушылардың бәрі бірдей құрылтайшылар
болмайды, себебі серіктестікте үлесті алу тіркеуден соң құрылтайшы болып
есептелуге құқық бермейді. Заң шығарушы осы қатысушы шаруашылық
серіктестігін құрды деп атап өткісі келгенде "құрылтайшы" терминін
пайдаланады .
Үлеске құқығы бар тұлға қатысушы болып табылады. Жалпы ереже бойынша,
заңнамамен кейбір шектеулердің белгіленгеніне қарамастан жеке тұлға, заңды
тұлға және мемлекет шаруашылық серіктестігінің қатысушысы бола алады.
Мәселен, азаматтар ғана толық серiктестiктiң қатысушылары және сенiм
серiктестiгiндегi толық серiктер бола алады (ҚР АК 58 бабының 3-тармағы).
Бұл шаруашылық серіктестіктердің осындай түрлерінің ерекшелігі болып
табылатын олардың толық жауаптылығының қажеттілігіне байланысты. Шаруашылық
серіктестігі заңнамалық актілермен көзделген жағдайларды қоспағанда басқа
шаруашылық серіктестіктерінің құрылтайшысы бола алады. Мәселен,
мемлекеттік кәсіпорын шаруашылық серіктестігінің құрылтайшысы бола алады.
Бұдан басқа, ҚР “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы” Заңының 10-бабының 1-тармағына сәйкес жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің жалғыз қатысушы ретінде бір адамнан тұратын басқа
шаруашылық серіктестігінің бар болуы мүмкін емес.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар
да құра береді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктың құрылтайшылары
Қазақстан Республикасының азаматтары мен ұйымдары бола алатыны сияқты,
шетелдік азаматтар мен ұйымдар да бола алады. Ал, ЖШС-ға мемлекеттік
органдар мен кәсіпорындардың қатысуына байланысты бір шектеулер бар.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктін қатысушылардың саны шектелмейді.
Серіктестік өзге де шаруашылық серіктестік қоғам немесе өндірістік
кооператив болып қайта құрылуға құқылы.
Жалпы, заң ″бір тұлғаның компаниясы " түріндегі серіктестікті құруға
жол береді. Яғни, серіктестіктің қатысушысы бір ғана заңды тұлға немесе
жеке тұлға бола алды. Алайда, бұл жерде белгілі бір шектеулер бар. Айталық,
ЖШС-ның жалғыз қатысушысы бір ғана тұлғадан тұратын өзге шаруашылық
серіктестік бола алмайды. Айтып отырған ЖШС-ға өзге бір тұлғаның
компаниясы ретінде жеке өзі қатысуға қойылған шектеудің мақсаты оның
қатысушысының жауапкершілігіндегі ерекшелікті болдырмауға бағытталған. Бұл
ҚР Азаматтық кодекстің 44-бабы 3-тармағының ережесіне қайшы келуі мүмкін.
Егер заңды тұлғаның банкроттығы оның қатысушысының немесе мүлкінің меншік
иесінің әрекеттерінен болып, мұны өтеуге заңды тұлғаның қаржысы жетпеген
жағдайда, қатысушының болмаса сәйкесінше, оның мүлкінің меншік иесінің
несие берушілердің алдын-ала субсидиарлы (қосымша) жауапкершілікті
көтеретін анықталған [16].
Заңды тұлғаның оқшау мұлкіне қатысты оның құрылтайшыларының
міндеттемелік және заттық құқықтары болуы мүмкін.
Мүлкіне өз қатысушыларының (құрылтайшыларының) міндеттемелік құқықтары
болатын заңды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам мен
кооперативтер жатады.
Мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге де заттық құқығын
сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу құқығы немесе оралымды
басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жатады.
Мүлкіне өз құрылтайшылары (қатысушылары) мүліктік құқықтарын
сақтамайтын заңды тұлғаларға қоғамдық бірлестіктер, қоғадық қорлар және
діни бірлестіктер жатады (ҚР АК-тің 36-бабы).
Сонымен заңды ұйымның мүлкіне қатысты оның қатысушыларының
(құрылтайшыларының) құқықтары мынандай болады:
1) міндеттемелік құқықтарға ие болады;
2) заттық құқықтарға ие болады;
3) міндеттемелік те заттық та құқықтарға ие болмайды.
Шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен кооперативтердің
мүлкіне қатысты оның қатысушылары, құрылтайшылары меншік құқығы емес,
міндеттемелік құқықты иеленеді. Демек, оның кез келген қатысушысы заңды
ұйымның мүлкінен бір бөлігін (жер учаскесін, автокөлік, құрылыс) беруді
талап ете алмайды. Ондағы барлық мүлікке меншік құқығы тиісті заңды ұйымға
тиесілі.
Ал заттық құқықты (меншік құқығы) мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелердің мүлкіне қатысты мемлекет иеленеді. Ал мемлекеттік емес
мекемелердің мүлкіне заттық құқықты сол мекеменің құрылтайшысы иеленеді
[17].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 41-бабына сәйкес заңды
тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары
негізінде жүзеге асырады. Зан құжаттарына сәйкес занды тұлғаның басқа
құрылтай құжаттары болуы мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның
құжаттары: 1) мекеме үшін — меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже
(жарғы) және меншік иесінің (меншік иелерінің) заңды тұлға кұру туралы
шешімі; 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам
қауымдастық (одақ) нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлғалар бірлестігі үшін — кұрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай
шарты; 3) қоғамдық бірлестік, діни бірлестік үшін — жарғы болып табылады
("Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы) [18].
Заңды тұлғаның құрылтай шарты жасалады, ал жарғысын құрылтайшылары
бекiтедi. Егер коммерциялық ұйымның құрылтайшысы бiр адам болса, құрылтай
шарты жасалмайды.
Заңды тұлғаның құрудың бірінші қадамы ұйымды құру туралы шешім қабылдау
болып табылады. Ол үшін, біріншіден, заң құжаттарында ұйымның белгілі бір
нысанына қатысты көзделген азаматтар заңды тұлғалардың ең аз санын жинау
керек Мысалы, ҚР Азаматтық кодексінің 96-бабының 2 тармағына сәйкес
өндірістік кооператив мүшелерi екеуден кем болмауға тиiс.
Коммерциялық емес ұйым мен мемлекеттiк кәсiпорынның құрылтай
құжаттарында заңды тұлға қызметiнiң мәнi мен мақсаты белгiленуге тиiс.
Шаруашылық серiктестiгi, акционерлiк қоғамы мен өндiрiстiк
кооперативтiң құрылтай құжаттарында олардың қызметiнiң мәнi мен мақсаттары
көзделуi мүмкiн.
Құрылтай шартында тараптар (құрылтайшылар) заңды тұлға құруға
мiндеттенедi, оны құру жөнiндегi бiрлескен қызмет тәртiбiн, оның меншiгiне
(шаруашылық жүргiзуiне оралымды басқаруына) өз мүлкiн беру және оның
қызметiне қатысу ережелерiн белгiлейдi, сонымен қатар тұлғалардың жекелеген
түрлерi туралы заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, шартта құрылтайшылар
арасында таза табысты бөлудiң, заңды тұлға қызметiн басқарудың, оның
құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен тәртiбi де белгiленедi
және оның жарғысы бекiтiледi.
Мысалы, шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарында ҚР АК 41-
бабының 4 және 5-тармақтарында аталған мәлiметтерге қоса әрбiр қатысушының
үлес мөлшерi туралы; серiктестiктiң жарғылық капиталына олар салатын
салымның мөлшерi, құрамы, мерзiмi және тәртiбi туралы; серiктестiктiң
жарғылық капиталына салым салу жөнiндегi мiндеттердi бұзғаны үшiн
қатысушылардың жауапкершiлiгi туралы ережелер, сондай-ақ заң құжаттарында
көзделген өзге де мәлiметтер болуға тиiс (ҚР АК 58- бабының 6 тармағы).
Құрылтай шартына құрылтайшылардың келiсуi бойынша басқа да ережелер
енгiзiлуi мүмкiн.
Құрылтай шартына қол қойған құрылтайшылар серіктестік мемлекеттік
тіркеуден өткен соң серіктестіктің қатысушылары болады.
Қатысушылардың құрамындағы өзгертулер құрылтай шартына қосылу шартымен
ресімделеді, оған серіктестік органының уәкілетті басшысы және кірген
қатысушы қол қояды. Сондай-ақ мұндай шартты нотариат куәландырады ( ҚР
“Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы” Заңның 22-бабының 1-тармағы). ЖШС қатысушысының үлесін сатып алуға
болады және сатып алған құрылтай шартына құқықтың үлеске ауысқан сәтінен
бастап қосылған болып есептеледі.
Заңды тұлғаның жарғысында: онда оның атауы, тұрғылықты орны, оның
органдарын құру тәртiбi және олардың құзыретi, оның қызметiн қайта құру мен
тоқтату ережелерi белгiленедi.
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар ҚР Азаматтық кодекстің 41-
баптың 5-тармағында қамтылған. Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде
бірқатар шарттар қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы,
әкімшілік пен еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б.
енгізу қажеттігін міндеттейді. Барлық мүдделі адамдар жарғымен танысуға
құқылы.
Егер заңды тұлғаны бiр адам құрса, онда оның жарғысында мүлiктi құру
және кiрiстердi бөлу тәртiбi де белгiленедi. Жарғыда заңдарға қайшы
келмейтiн басқа да ережелер болуы мүмкiн. Жарғы заңды тұлғаның құқықтық
мәртебесін анықтайтын және атап айтқанда ол негізгі құрылтай шарты ретінде
қарастырылатын заңды құжат болып табылады. ҚР “Жауапкершілігі шектеулі
және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” Заңның 17- бабының 2-
тармағына сәйкес олардың атаулары, орналасқан жерлері, мекен-жайлары, банк
деректемелері (құрылтайшысы заңды тұлға болып табылса), сондай-ақ атауы,
тұрғылықты жері мен жеке басын куәландыратын құжаттың деректері көрсетіліп,
құрылтайшысы жеке тұлға болып табылса, ол серіктестіктің қатысушыларының
(құрылтай шарты қол тигеннен кейін осындай болып табылады) тізбесін
міндетті түрде қамтуы тиіс.
Мысалы, акционерлік қоғамның жалғыз құрылтайшының шешімінде:
1) қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәліметтер,
соның ішінде:
жеке тұлғаға қатысты: аты, азаматтығы, тұратын жері және жеке басын
куәландыратын құжат деректері;
заңды тұлғаға қатысты: оның атауы, орналасқан жері, мемлекеттік
тіркеуден өткені туралы деректер;
2) қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған
атауы, сондай-ақ оның құрылу тәртібі; 2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен
3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) құрылтайшылар төлейтiн акциялардың алдын ала төлем мөлшерi, сондай-ақ
оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;
4) акциялар шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін қоғамның
құрылтайшылар арасында орналастырылатын (жалғыз құрылтайшы сатып алатын)
жарияланған акцияларының саны, түрлері және нақтылы құны;
5) оның құрылтайшыларының құқықтары мен міндеттері және қоғамның
құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды
құру жөніндегі қызметін жүзеге асырудың өзге де талаптары;
6) қоғамды құру және мемлекеттік тіркеу процесінде оның мүдделерін
білдіру тапсырылатын адамдардың өкілеттіктерін белгілеу;
7) қоғам құрылтайшыларының кейінгі жиналыстарын шақыру мен өткізу
тәртібі, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейінгі құрылтай
жиналыстарындағы дауыс саны;
8) қоғамның жарғысын бекіту туралы жазба;
9) құрылтай шартына (жалғыз құрылтайшының шешіміне):
құрылтайшылардың шешімі бойынша;
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес енгізілуге тиісті өзге
де талаптар болады (ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңның 7 бабы) .
Жарғыны жалпы жиналыс бірауыздан бекітеді, нотариат куәландырады және
барлық құрылтайшылар немесе олардың уәкілетті өкілдері қол қояды, тіркейтін
органда сақталады және барлық мүдделес тұлғалар онымен таныса алады.
Жарғыдағы өзгертулерді де жалпы жиналыс анықтайды, ол жайында әділет
органдарына хабарланады.
Коммерциялық емес ұйымның кұрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары
қолданылуға тиіс.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен жеке кәсіпкерлікті қолдау және
әкімгершілік кедергілерді болдырмау жолында қолданылып жүрген заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізіп отыру – уақыт талабы.
Соның бірі – Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркеу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Заңын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің №63 26.02.2007жылғы Кіші, орта
және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың типтік
жарғыларын бекіту туралы қаулысымен жүзеге асырады [19].
Типтік жарғылар дегеніміз - заңды тұлғаны тіркеу немесе қайта тіркеу
жүргізу – өтініш түрінде ұсынылып, ол кәсіпкерлерге жарғы негізінде
саналып, тіркеуден өтуге мүмкіндік береді.
Бұрынырақ мұндай мүмкіндік тек кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін ғана
заңнамалық тәртіпте қарастырылған болатын.
Типтік жарғы негізінде өз қызметін жүзеге асыратын шаруашылық етуші
субъектілерден мемлекеттік органдар нотариалдық, куәландырылған жарғыларын
ұсынуды талап етуге құқықсыз, егер талап етсе, ол заңсыз болып табылады
және кәсіпкерлер құқығын бұзады.
ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 6-бабына сәйкес жеке кәсіпкерлік
субъектісі болып табылатын заңды тұлға Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасында көзделген ұйымдық-құқықтық нысанда ғана құрыла алады [20].
Аталған Заңмен жеке кәсіпкерлік субъектілері: 1) шағын
кәсіпкерлік субъектілері; 2) орта кәсіпкерлік субъектілері; 3) ірі
кәсіпкерлік субъектілері деп үш топқа бөлінген.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері болып заңды тұлға құрмаған,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер
және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің жылдық орташа
саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы активтерінің орташа жылдық құны
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген
алпыс мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар
шағын кәсіпкерлік субъектілері саналады, ал шағын кәсіпкерлік субъектілері
жұмыскерлерінің орташа жылдық саны барлық жұмыскерлерді, филиалдар,
өкілеттіктер және сол субъектінің басқа да оқшауланған бөлімшелерінің
жұмыскерлерін қоса есептеп анықталады.
Аталған шарттардың біреуі артық болған жағдайда, шағын кәсіпкерлік
субъектілері үшін қарастырылған жеңілдіктерді бұл шағын кәсіпкерлік
субъектісі пайдалана алмайды. Бұл жерде сөз шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау шаралары туралы да, басқа жеңілдіктер туралы да (оның ішінде
бухгалтерлік есептің және қаржылық есеп-қисап жасаудың оңайлатылған түрі)
болып отыр [21].
Сонымен қатар заң аталған шарттар талабына сай болғанмен, шағын
кәсіпкерлік субъектілері болып таныла алмайтын субъектілерді арнайы бөліп
көрсетіп отыр. Атап айтқанда, оларға төмендегідей қызмет түрлерін: 1)
есірткі заттарының, психотроптық заттардың және прекурсорлардың айналымымен
байланысты қызмет; 2) акцизделетін өнімді өндіруді және (немесе) көтерме
сату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz