Бөкеев Оралхан (1943-1993 жж.)

Жоспар
Кіріспе

1 Оралхан Бөкеев өмірі
2 Жазушылық қасиеті
4 БОЛҒАНДА, ТАЛАЙ ДҮНИЕНІ БІТІРЕР ЕДІМ

1961 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Шыңғыстай орта мектебін бітірген соң аға пионер вожатый және Алтай совхозында тракторист болып төрт жылдай жұмыс істеген. 1963 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекетік ұлттық университетіне сырттай оқуға түседі де, оны 1969 жылы тәмамдап шығады. 1965-1968 жылдар аралығында Большенарым аудандық "Еңбек туы" газетінде корректор, аудармашы, редактордың орынбасары және облыстық "Коммунизм туы" газетінде әдеби қызметкер болған.

1968 жылы республикалық "Лениншіл жас" газетінің шақыруы бойынша Алматыға келеді, осы газетте мәдениет және ғылым, әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі болып істеді, ал 1974-1983 жылдарда "Жұлдыз" журналы проза бөлімінің меңгерушісі әрі редколлегия мүшесі болған. Өмірінің соңғы күніне дейін "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторлық қызметін атқарады.

Шынында да осы Оралхан Бөкеев деген кім ?
Оның көзі тірісінде де, бақиға аттанған соң да аттандап: "Алтайдың кербұғысы!", "Мұзтаудың мұзбалағы!" деген сынды эпитеттерді қарша боратқанымыз өтірік емес. Әлі күнге Оралхан туралы әңгіме қозғала қалса әлгі эпитеттерді малданып келеміз. Осы астам сөздердің екінші бетіне көп үңіле қоймағанымыз да, үңілуге батпай жүргеніміз де шындық. Үңілуге әрекеттеніп көрелікші.

Бала Орашты, бозбала Оралханды, жазушы әрі қайраткер Бөкеевті танығысы келген кез келген адам оның шығармаларын екі қайтара оқып шықса, сол жеткілікті шығар. Екі қайтара деп отырғаным, жалқы оқумен Бөкеевтің будақ - будақ бу атқылап жатқан иін -иірімдеріне малтығып, тұншығып қаласыз. Оның үстіне екінші қайталағанда Оралханмен ілесіп жеті қат көкті шарлап кеткен көңіліңіз сәл - пәл байсал тартып, жерге түсесіз. Ақбаз дүниенің аппақ тұманының арқасында Орекеңнің жартылай адам, жартылай пері кейіпкерімен бірге адасып жүрген сіз, сансырай шаршағаныңызды сезесіз. Шаршау - салқын қандылықтың өзегі.

Оралхан - жазушылыққа өзін бала кезінен дайындаған адам. Жиырма жасына дейін ел деген, Өр Алтай деген құнарлы да қыз - табиғат өңірдің уызынан қанып ішкен ол, өз санасында сандаған повестер мен сарытап сағыныштарға толы әңгімелердің негізін қалап үлгерген екен. Алтайда жатып асқақ та өршіл дауысымен алты алашты елең еткізген өренді, Алматыдағы қазақ жұртының қаламының желігі бар жастарын құтпан айғыр секілді үйіріне қуып тығатын Шерхан Мұртаза сынды аймүйіз ағасы аяқ- қолын жерге тигізбей астанаға алғызған. Сөйтіп… Қазақтың шоқ жұлдыздарының қатарына мұрты жаңа ғана тебіндеп келе жатқан, жүрісі де, тұрысы да кербез, жұмбақ, өр де астам, басына сынық түймедей сөз асырмайтын түз тағысы - Кербұғы келіп қосылған….

Орекеңнің үлкен, көлемді шығармаларын былай қойғанда, кез келген ұсақ әңгімесінен туған жеріне, тіпті оның әр бұта - қарағанына деген, жалпы адамзат баласына деген алапат сағынышы аңқылдап тұрады. Сағынышсыз адам - құр тұлып. Ал , Оралхандыкі тым ерекше. Туған жерінің төсінде ойнақтап жүріп - ақ әр тал ағашын, әр тал жусанын мың сан еңірей құшады. Сол от - жалынға оранған алапат сағынышына тым ерте өртеніп кетті ме, кім білсін ?

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Бөкеев Оралхан (1943-1993 жж.)
Көрінуші ең көнелердің көзіндей,
Жазғандарың -қара өлеңнің сөзіндей,
Асқақ едің, атақты едің,
Нар едің -
Туған өлкең -өр Алтайдың өзіндей
(С.Тұрғынбеков)

Оралхан Бөкеев 1943 жылы 28 қыркүйекте Катон-Қарағай ауданына қарасты
Шыңғыстай ауылында туған.

1961 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Шыңғыстай орта мектебін бітірген
соң аға пионер вожатый және Алтай совхозында тракторист болып төрт жылдай
жұмыс істеген. 1963 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекетік ұлттық
университетіне сырттай оқуға түседі де, оны 1969 жылы тәмамдап шығады. 1965-
1968 жылдар аралығында Большенарым аудандық "Еңбек туы" газетінде
корректор, аудармашы, редактордың орынбасары және облыстық "Коммунизм туы"
газетінде әдеби қызметкер болған.

1968 жылы республикалық "Лениншіл жас" газетінің шақыруы бойынша Алматыға
келеді, осы газетте мәдениет және ғылым, әдебиет және өнер бөлімінің
меңгерушісі болып істеді, ал 1974-1983 жылдарда "Жұлдыз" журналы проза
бөлімінің меңгерушісі әрі редколлегия мүшесі болған. Өмірінің соңғы күніне
дейін "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторлық қызметін атқарады.

Шынында да осы Оралхан Бөкеев деген кім ?
Оның көзі тірісінде де, бақиға аттанған соң да аттандап: "Алтайдың
кербұғысы!", "Мұзтаудың мұзбалағы!" деген сынды эпитеттерді қарша
боратқанымыз өтірік емес. Әлі күнге Оралхан туралы әңгіме қозғала қалса
әлгі эпитеттерді малданып келеміз. Осы астам сөздердің екінші бетіне көп
үңіле қоймағанымыз да, үңілуге батпай жүргеніміз де шындық. Үңілуге
әрекеттеніп көрелікші.

Бала Орашты, бозбала Оралханды, жазушы әрі қайраткер Бөкеевті танығысы
келген кез келген адам оның шығармаларын екі қайтара оқып шықса, сол
жеткілікті шығар. Екі қайтара деп отырғаным, жалқы оқумен Бөкеевтің будақ -
будақ бу атқылап жатқан иін -иірімдеріне малтығып, тұншығып қаласыз. Оның
үстіне екінші қайталағанда Оралханмен ілесіп жеті қат көкті шарлап кеткен
көңіліңіз сәл - пәл байсал тартып, жерге түсесіз. Ақбаз дүниенің аппақ
тұманының арқасында Орекеңнің жартылай адам, жартылай пері кейіпкерімен
бірге адасып жүрген сіз, сансырай шаршағаныңызды сезесіз. Шаршау - салқын
қандылықтың өзегі.

Оралхан - жазушылыққа өзін бала кезінен дайындаған адам. Жиырма жасына
дейін ел деген, Өр Алтай деген құнарлы да қыз - табиғат өңірдің уызынан
қанып ішкен ол, өз санасында сандаған повестер мен сарытап сағыныштарға
толы әңгімелердің негізін қалап үлгерген екен. Алтайда жатып асқақ та өршіл
дауысымен алты алашты елең еткізген өренді, Алматыдағы қазақ жұртының
қаламының желігі бар жастарын құтпан айғыр секілді үйіріне қуып тығатын
Шерхан Мұртаза сынды аймүйіз ағасы аяқ- қолын жерге тигізбей астанаға
алғызған. Сөйтіп... Қазақтың шоқ жұлдыздарының қатарына мұрты жаңа ғана
тебіндеп келе жатқан, жүрісі де, тұрысы да кербез, жұмбақ, өр де астам,
басына сынық түймедей сөз асырмайтын түз тағысы - Кербұғы келіп қосылған ...

Орекеңнің үлкен, көлемді шығармаларын былай қойғанда, кез келген ұсақ
әңгімесінен туған жеріне, тіпті оның әр бұта - қарағанына деген, жалпы
адамзат баласына деген алапат сағынышы аңқылдап тұрады. Сағынышсыз адам -
құр тұлып. Ал , Оралхандыкі тым ерекше. Туған жерінің төсінде ойнақтап
жүріп - ақ әр тал ағашын, әр тал жусанын мың сан еңірей құшады. Сол от -
жалынға оранған алапат сағынышына тым ерте өртеніп кетті ме, кім білсін ?

Кез келген өнер иесі туралы әріден әңгіме қозғау барысында біз оның өмірін-
дайындық, білімін жетілдіру, даму, өсу кезеңдері деп шартты түрде бөліп,
бөлшектеп жататынымыз рас. Осы бір шарттылық шеңберіне Оралхан сыймайтын
секілді. Себеп мынада: Оралханның қулық пен сұмдыққа толы қитұрқы өмірдің
мәні мен мағынасын әлі толық ажырата алмай жүргенде жазылған шығармалары
мен кейіндеу жазылған шығармаларын безбендер болсақ, бірін - бірі баса
алтай, итжығыс түсіп жатар тұстары көп. Асылық болмасын, тіпті отызында
жазылғандары қырық жасындағы "ағаларынан" өр де өршілдеу екендігін ешкім
жоққа шығара алмас. Яғни Оралхан шығармашылыққа өмірдің өзінен дайын келді
деген сөз. Оның әдебиет институты да, аспирантурасы да, академиясы да-
айналайын ауылы, соның ақеділ адамдары, Өр Алтайы, оның табиғаты болатын.
Соған тамсануын тауыса алмай, таңырқауын түгесе алмай көз жұмды. Қат - қат
сағыныштрын өзімен бірге ала кетті.

Оралхан Бөкеев шығармашылығының бастауы ретінде "Сарыарқаның жаңбыры" атты
ұзақ әңгімесін атап жүрміз. Бәлкім, дұрыс та шығар. Дегенмен, мен айтар
едім, "Сарыарқаның жаңбыры" болашақта дауылдатып, селдетіп өтер автордың
оқырмандарына, цензураға жіберген "барлаушы" шығармасы ғана деп. Ол онда
аспайды, таспайды. Сұлтанмахмұтпен кеудесіне сырыл араласа бастаған бейкүнә
ақынмен бірге байсал күй кешеді. Мұңдасады, сырласады. Алғашқы шер
шеменінің шетін шығарады. Оны Махмұттың ауызымен айтқызады. Күркіременің
бойындағы ай сәулесінен жасыруға қауқары жоқ сирек талдың жанында, бой
түзеп қалған балаң бойжеткенге айтқан өзінің асық жырын Махмұттың аузына
салады. Бұл - автор мен оның кейіпкерінің тағдырларындағы ұқсастықтан да
шығар.

Оралханды өз биігіне шығарған, "Бөкеев - нағыз талант" дегізген шығармасы -
"Мұзтау" повесі. Міне, дәл осы шығармасынан бастап Оралхан Бөкеев қоғаммен,
оның кереғарлығымен, адамзатқа қасірет әкелетін сойқанды іс - әрекеттермен
тайталасқа түседі. Бөкеевтің мәңгіге бітпес айтысы басталады. Міне, осы
"Мұзтаудан" басталған қоғам кереғарлығымен Бөкеевтің жекпе - жегі оның
қалған ғұмырындағы шығармаларының лейтмотивіне айналғаны рас.
Аршалы. Қазақ жерінің күншығыстағы сіргежинар пұшпағы. Жұрты екі - ақ күнде
көр -жерін буып - түйіп бел асып, бошалап кеткен, әдірем қалған мекен.
Мылқау шешесімен Ақтан ғана қалған. Тағы да бір Ақтанның мұңдасы, тіршілік
иесі бар, ол арса -арсасы шыққан Шағырқасқа. Оның да терісі қанжар жүзіндей
боп жұқарған, жүдеген. Мынау мүлгіген мылқау тірліктен Шағырқасқа да әбден
зәрезеп болған: алқа салқасы шығып жылағысы, белгісіз бір шулы өмірге
күңірене кісінеп еніп кеткісі келетін. Бірақ ондай шылбыр үзер тентектікті
Шағырқасқаға кім беріпті ?! Қайта мынау меңіреу тайгадағы өзі салған, өзі
мың сан таптаған сүрлеуімен митың - митың тапырақтағанына, тірлік етіп
жүргеніне риза болсын. Жылқы да болса өз әулетінің тым жуастығына, тым
көмпістігіне іштей қан түкіре налитын. Екі аяқтылардың еркіне көндім
дегенің, табиғат берген тәуелсіз тірлігіңнен айырылдым деген сөз. Анау жылы
бір тентек суға тойып алған, зәр жіберер долы Екі аяқты мұның көзін шұқып
та алған. Шағырқасқа аталып жүргені сондықтан, Шағырқасқа екіаяқтылардың
қолынан күніне сан рет жем алып жүрсе де оларға сауырын сипатпайтын бұғы,
маралдардың ерлігіне қызығатын, Аршалының самырсынды бір сайында туып,
соның ғана төсін дүбірлетіп келе жатқан Шағырқасқаның қиялы да қысыр
қалған. Аршалы көгінің көкжиегін көмкерген әнеу бір, қол созым жердегі
түкті төбемен шектелген. Шіркін, бұғы - маралдардай тәуелсіз болсам - ау
дегенді ғана армандайды.

Шағырқасқаның үстіндегі иесі - Ақтан да жалқы. Жалғыз. Жартылай аң,
жартылай адам. Табиғилығына түрен түспеген пенделердің соңғы тұяғы.
Өрелдегі өңезкеуделердің Аң атап жүргені де сондықтан. Олардың ойынша
қулық, сұмдық, аярлық, алааяқтықты меңгермеген жан - Аң.

Ақтанның бар ермегі - ой. Санасына мәңгі тыныштық бермейді. Оралхан өзін
шаршатқан, санасын сансыратқан, жауабын табу қияметқайым сандаған
сұрақтарын Ақан арқылы жарыққа шығарады. Ақтан мен Аңды пікірталасқа түсіру
арқылы жауап іздейді. Жақсылық пен Жамандықтың қансонарда жерді жапқан
аппақ қылаудың бетіндегі қатар жатқан, бәсекелес қос із екендігін, жиі -жиі
бастары тоқайласқан сәтте шарпысып, шаптығысып тіпті, қантөгіске де
баратынын - қолқасына өгіз тобығы тұрып қалғандай өксікпен өреді.

Ақтан - Әділетсіздік пен Аярлықтың ордасы - күлкітоқ қоғамнан қашып, Алтай
тайгасының тағылар ғана мекендейтін түкпірінде табиғилығын сақтап қалу үшін
жансауғалап жүрген қияли, ойсоқты адам. Совхоз орталығы Өрелге зәуімен бір
бара қалса жиреніш те лас өмірден түңіле қашып тауымен, жалғыздығымен
еңіреп табысады. Бұл еркіндігі, еркелігі қаншаға созылары бір аллаға ғана
аян.

Беу - беу Оралхан - Ақтан - ай , қаншама көз көрмес, құлақ естімес
меңіреуге лағып, маңып кеткенімен кесірлік пен кесапаттың күйік сасыған
иісі іргесінен үріп жатқанын, ерте ме, кеш пе қолқасын қан түкірте қабарын
болжамаған -ау !
Әттең, Оралхан - Ақтан - ай, әр пенде шыр етіп жарық дүниеге келген сәттен
бастап - ақ оның тағдырдан жер тоқпағы да, бастан сипар мейірімі де, бағы
да, соры да ең аяғы тірліктің мәресі - ажалы да соңынан таяқ тастам жерде
еріп отырарың соның көбі екі аяқты адам бейнесінде тапырақтап сүмеңдейтінін
ертерек ойламағанын қарашы !
Қайран, Оралхан - Ақтан - ай, адам жатырынан адам болып дүниеге келген
екенсің, сол тобырдан қолыңды төбеңе қойып қаншама қашқаныңменен, қаншама
саяқтаңғаныңмен сол тобырсыз күнің жоқ екенін неге түсінбейді екенсің.
Ажалдан қашқан Қорқыт бабаларың қайда ұзап кетіп еді ?

Адалдық пен Арамдық - егіз ұғым. Ақтан - адалдықтың бейнесін сомдаса, Кан -
қулық, сұмдығына сырық байламайиын арамдықтың өкілі. Кан жетесіз емес.
Ақтан секілді ауызынан әулиеліктің уызы аңқып тұрған он шақты аңқау да адал
жандарды қанжығасына бөктеріп кетеді. Тым зымиян. Тым жады. Тым уытты.
Повесть соңында Арамдықтан сілікпесі шыға орлық көрген Ақтан оның қыр
соңына түседі. Арқасына таңып алған, ғұмыр бойы жақ ашпаған мылқау шешесі
тұңғыш рет ұлына:
- Құлыным - ай, сол қуды қуып жете алар ма екенсің ?- деп күрсінеді.
Ақтан жетуін жетер, ал оны жеңу үшін өзі де арамдықпен тояттауы қажет -ау.
Повесте қосалқы бейне есебінде үнемі көрініп қап отыратын кейіпкер -
өтірікші Асан шал. Бұл кейіпкер - Оралханның алмас алдаспаны. Оны әрі
өтірікші, әрі шежіреші етіп алуы - саясат.

Қоғам кереқарлығын , өз ұлтыңның кеңкелес кезеңде іштегі запыранды шығару
үшін әр түрлі әдеби тәсілдерге бару қажет болды. Міне, Асан сол олқылықты
толтыруға келген өкіл." Мұзтау" повесінің көтерген ең ауыр жүгі - оның
адами мораль мен этикасының жиынтығы екенінде. Оралхан осы шығармасында
Арамдық пен Адалдықтың бетін қанжосасын шығарып, аймаңдай етеді. Адамдарды
ізгілікке үндейді. Етегі тола еңірей отырып "Адам" болып қалуға шақырады.
Жалпы "Мұзтау" повесі - Мұзтаудай биікке шыққан шығарма. Ол аласаруы мүмкін
емес!...
Ол - ерлік пен өрлікке толы хикаят. Оны оқып шыққан соң өзіңнің де бойыңа
шым - шымдап қуат құйылып жатқанын, моншадан шыққандай бусанып, сергіп
қалғаныңды сезесің. Күйкі тірлігіңе қынжыласың, аттандап Алтай мен Алатауға
шығып, алапат ерлік жасағың келеді - ай!
Әсілі, Бөкеевтің қара сөздің інжу - жақұтымен өрілген жырларынан әмәнда
ерлік рухы атқақтап, шарасына сыймай асып - төгіліп жатқан асқақтық лебі өн
- бойыңызды тоқ соққандай қалшылдатады -ай!

Пенде Оралханның кеудесінен шыбындай жаны ғана пыр етіп ұшып кетіпті.
Жазушы Оралхан Бөкеев тірі екен. Шығармашылық өмірі тек ғана өнермен, соның
інжу - маржанымен көмкерілген Оралхан кербез жымиып, әне арамызда жүр...
Олар: Нұржан ("Қар қызы"), Таған ("Атау кере"), Аға ("Жылымық"), Қиялхан
("Жасын"), Аман ("Сайтан көпір"), Ақпан ("Мұзтау"), Жеңісхан ("Ұйқым
келмейді"), қойыңызшы, тіпті, газет үшін жазылған ұсақ мақалаларының өзінде
Орекең тұр тәкаппар көз салып.

Оған кербездік жарасушы еді. Оған жұмбақтық жарасушы еді. Оған ... . оған,
бәрі - бәрі жарасатын...
Он алты алашқа сүйкімді еткен де, ерке еткен де, шашын жұлғызып,
жоқтатқызған да хас таланты болатын. Ал таланты үшін; ол Аллаға ғана
қарыздар ...

Ел айтады: "Оралхан Бөкеев тіпті де өлмепті. Ол түз тағысына - Кербұғыға
айналып, алтайдың құзар шыңдарын гуілге толтырып жүр екен"...

О.Бөкеевтің шығармашылық жолы 1970 жылдан басталады. О.Бөкеев әдебиетімізге
өз өрнегімен келген жазушы. Ол алғашқы әңгіме повестерінен-ақ оқушысын
бірден баурап әкетіп еді. Жазушының ой мен сезімді қатар өрген шығармалары
бірде тұңғиық ойға жетелесе, бірде өршілдікке тарта беретін.

О.Бөкеев әу бастан - әдебиеттің киелі босағасын аттаған күннен бері өз
заманын, сол заманда ғұмыр кешіп жатқан қарапайым еңбек адамдарын
шығармаларына арқау еткен жазушы. Оралханның кейіпкерлері- өзіміз
күнделікті көріп, араласып жүрген замандастарымыз. "Жетім бота", "Мынау
аппақ дүние" повестерін, ондағы Тасжан, Нұрлан, Луйза бейнелері поэзия
тілімен өрнектелген деуге болады. "Бәрі де майдан" повесіндегі Ақан мен
Құмырай- адалдық пен арамдықтың, қарапайымдылық пен қатыгездіктің бітіспес
күресін көрсететін типтік бейнелер.

Оралханның қазақ әдебиетінде салып кеткен өзіндік жолы бар. Жазушы Алтайды,
еңбектің сан түрлі саласында ерліктің үлгісін көрсетіп жүрген адамдарын тек
өзіне ғана сыйымды, ғажап пейілмен сүйе білді. Олардың сан - салалы, қилы-
қилы тағдырларын өзінің үлкенді -кішілі шығармаларына өзек етті. Жазушының
қандай да бір шығармасын қолымызға алып, парақтай бастасақ оның әр бетінен
ауыл иісі, ауыл тұрмысы аңқып тұрады.

Асқар Алтайдың кербез табиғатын, тамылжыған сұлулығын Оралхан Бөкейдей
сүйіп, жырлаған жазушы әзірге жоқ. Ол - табиғаттың асқақ жыршысына айналған
табиғи тума талант.

Оралхан кейіпкерлерінің тағы бір ерекшелігі - олар арманшыл, қиялшыл
болумен бірге ойшыл, мұңшыл, жан-дүниелерінде сағынышқа толы аңсау, ынтығу,
күрсініс пен өкініш, шексіз ынтызарлық, жұмбақты сыр жатады. Олармен бірге
белгісіз бір сағынышқа толы мұңға беріліп кеткеніңді өзің де байқамай
қаласың.

Оралхан Ұлы Отан соғысы жылдары дүниеге келген ұрпақтың өкілі. Сол бір
алапат-сойқанды көзімен көрмесе де анасының құрсағында жатып, тылдағы ауыр
еңбектен қабырғасы қайысып, күрсіне-күңірене жүріп күн кешкен қамкөңіл
жандармен бірге тыныстап, бірге қиналып дүниеге келген бұл ұрпақтың да
жанына соғыс салған жара аз болған жоқ. Осы соғыс тақырыбына жазушы "Бәрі
де майдан" повесін арнады. Бұл повесть - тақырыбының сонылығымен де,
кейіпкерлерінің тосын тағдырымен де ерекше шығарма. Шығарманың негізгі
қаһарманының бірі - Ақан. Қолына мылтық алып, қан майданға қатыспаса да,
еңбек армиясында болады. Белуардан батпақ кешіп, таң атқаннан күн батқанға
дейін тыным көрмей жер қазатын. Тамағы да өте нашар еді. Қатықсыз қара көже
ішіп, үсіген картоп жеген кісілер ауыруға шалдығады. Өлім -жітім де болады.
Осының бәріне Ақан мойыған жоқ. Мұнда да ол соғысқа қатысқандардан аз азап
шеккен жоқ. Оны қиындықпен келген Ұлы жеңіске үлес қоспады деп ешкім айта
алмайды. Ендеше неге бұның: "Еңбегім елеп ескерілмеді ? Неге ол Жеңіс
мерекесіне арналған жиналысқа шақырылмайды ? "Менің кінәм не сонда ? Бар
жазығым қолыма мылтық орнына күрек ұстағаным ба ? Біле -берсе күрек те қару
ғой. Осы ғой жанға бататыны. Әйтпесе батыр атағын бермеді деп жүрген мен
жоқ ",-деп қиналады Ақан.

Жалпы, әдебиетімізде соғыс кезіндегі қара жұмыста болғандар еңбегі туралы
жазылған шығармалар жоқтың қасы. Көбіне тікелей соғысқа қатысқандарға
қарағанда осы бір белгісіз ерліктің иелері еленіп - ескеріле бермейді.
Осынау еңбекте ерлік көрсеткен мыңдаған адамдардың тіршілігі қан майдан
қаһармандарының тасасында қалып келгені белгілі. Сол олқылықтың орнын
толтырған, ерліктің бағасы біреу ғана екенін, мейлі ол майданда жасалсын,
мейлі ол тылда көрсетілсін, ашып, айғақтаған бұл повестің тағылымы мол,
тәрбиесі толайым. Жақсылыққа ізгілікке деген ұмтылыста жүрген, ұлы сенімді
серік еткен Ақан, Алма сынды кейіпкерлер әр жүрекке жол табады. Олардың
көрген қиыншылықтары, тартқан азаптары жігерлерін шыңдап, қажыр -
қайраттарын арттыра түсуі көңілге қонады.

Оралхан Бөкеев (1943-1993)

,Жазушы-драматург, Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, Қазақстан Республикасы Жастар сыйлығының лауреаты,
Н.Островский атындағы Бүкілодақтық әдеби сыйлықтың лауреаты, Қазақ
әдебиеті газетінің бас редакторы.

Оралхан Бөкеев 1943 жылы 28 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы
Катонқарағай ауданы Шыңғыстай ауылында дүниеге келді.

Ол 1961 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Шыңғыстай орта мектебін
соң, аға пионер вожатый және Алтай совхозында тракторшы болып жұмыс
істеген. 1963-1969 жылдары Оралхан Бөкеев С.М.Киров атындағы Қазақ
мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде сырттай оқыды.

1965-1968 жылдары ол Большенарым ауданының Еңбек туы газетінде
корректор, аудармашы, редактордың орынбасары, Шығыс Қазақстан облысының
Коммунизм туы (Дидар) газетінде әдеби қызметкер болды.

Оралхан Бөкеев 1968 жылы республикалык Лениншіл жас (Жас Алаш)
газетінің шақыруы бойынша Алматыға келеді.

1974-1983 жылдары Оралхан бөкеев Жұлдыз журналының проза бөлімінің
меңгерушісі, 1983-1991 жылдары Қазақ әдебиеті газетінде редактордың
орынбасары, 1991-1993 жылдары бас редакторы болды.

Ол өз туған жерін жанындай сүйді, оған мәңгі ғашың болып, сол ұлы
махаббатын ақтық демі біткенше қағазға түсіріп өтті. Әдебиетке келудегі
мақсаты да сол. Көкшетау асқан сүлу болса, одан шыққан ақын, жазушылар
одан әрі сұлуландырады. Біздің Өр Алтайдың сұлулығы одан кем емес. Бірақ
оны жырға қостын, сұлулығын көрсететін ақын, жазушылар жоқ. Мен алтайдың
сұлу табиғатын, сарқылмас байлығын танытуды мақсат етемін. Мен мақсатыма
жетемін деп сенемін, - деген екен қаламгердің.

Оның журналист боп, жазушы болып қалыптасуына Шерхан Мұртазаның ағалык
қамқорлығы ерекше әсер етті. Ешкімге белгісіз Шыңғыстайдағы тракторшы
баланың бойынан жалындаған талант отын байқаған Шерхан Мұртаза оны
алматыға жетелеп әкеп, дуылдаған қаламгерлер қауымының қалың ортасына
салды жіберді. өмірінің соңына дейін ол журналистика мен жазушылықты
қатар алып жүрді. Оның прозасы мен драматургиясында қоғам өмірінің
өзекті мәселелері, ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік, рух
тазалығы, жаратылыс пен адам арасындағы қарым-қатынас, жалпы адам
проблемасы публицистикалық сарында өткір қойылды.

1970 жылы Алматы қаласындағы Жазушы баспасынан басылып шыққан
Қамшыгер атты алғашқы жинағы жас жазушының атағын шығарды. Осы
баспадан оның Үркер (1971), Қайдасың, қасқа құлыным? (1973),
Мұзтау (1975) әңгімелер мен повестері шығарылды. Оралахан Бөкеевтің
Ән салады шағылдар (1978), Үркер ауып барады (1981), Біздің жақта
қыс ұзақ (1984) әңгімелер мен повестері Жалын баспасынан жарық көрді.
1986 жылы оның Құлыным менің деп аталатын драмалыкқ шығармалары Өнер
баспасынан, 1987 жылы Ұйқым келмейді деп аталатын творчестволық
әңгімелері Жазушы баспасынан шығарылды.

1976 жылы Оралхан Бөкеев Құлыным менің пьесасы үшін Қазақстан
Республикасы Жастар сыйлығының лауреаты, 1978 жылы Найзағай ізі
повестері мен әңгімелері үшін Н.Островский атындағы Бүкілодақтық әдеби
сыйлықтың лауреаты, 1986 жылы Біздің жақта қыс ұзақ повестері мен
әңгімелері үшін Абай атындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
сыйлығының лауреаты наградаларына ие болды.

Оралхан Бөкеев – есімі дүние жүзіне танымал жазушы. Оралхан Бөкеевтің
шығармалары дүние жүзінің көптеген тілдеріне орыс, ағылшын, француз,
неміс, жопан, араб, қытай және басқа да ұлы халықтар тілдеріне
аударылған. Оның өзге тілде жарық көоген шығармалары - След молний,
молодая вардия, М, 1978; Поющие барханы, Советский писатель, М, 1981;
Чағылған, Қырғыстан, Фр., 1981; След молнии, Христо Данов, Болгария,
1981; Кербұғы, Эстония, 1981; Крик, Советский писатель, М, 1984;
Үркер ауып барады, Фольк Унд Вельт, Берлин, 1982

Оралхан Бөкеевтің шығармаларынан Кісікиік (1985, режиссері
М.Самағұлов), Сайтан көпір (1986, режисері Д.Манабаев) көркем
фильмдері және Кербұғы (1986, балетмейстер б.Аюханов) балеті қойылды.

1994 жылы оралхан Бөкеевтің повестері Таңдамалы 1 том болып, 1996 жылы
повестері мен романдары Таңдамалы 2 том Жазушы баспасында жарық
көрді.

Оралхан Бөкеев 1993 жылы 17 мамырда Үндістан жерінде, Делиде қайтас
болды.

Ол халқына адал қызмет етті. Мақсатына өзін-өзі тәррбиелеу, өз бетінше
білім алу ізденімпаздығымен жетті, шындық пен образдар қосуын, түнап
жатқан қабілеті мен талантын бағалап әдебиет сүюші қауым, зерттеушілер,
қаламдас достары Оралханға Кербғғы, Мұзбалағы, Өр Алтайдың күмбезі деген
атаулар беріп, биікке көтерді.

Өр Алтай жеріндегі Оралхан бөкеевтің мұражайларынан алынған құжаттардың
қөшірмелерінен басқа, Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаттың
газеттер қорынан алынған жазушының шығармаларының көшірмелерін және
республикалық, аудандық баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен
естеліктерді жинастырып 2005 жылы Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік
мұрағатта ғылымитехникалық өңдеу жасалды.

Анықтама Шығыс Қазақстан облысының
мұрағатар және құжаттама басқармасымен берілген

Есімі өзімізге де, өзгеге де кеңінен танылған ерекше талант иесі Оралхан
Бөкей- әдебиетімізге өзіндік мәнерімен сөзден өрнек сала келген ірі
суреткер жазушы.
Туған жері – Алтайдың сұлулығын, тәкәппарлығын, асқақтығын жырлаған,
азғантай ғұмырында сондай асқарлы биікке өзін де, елін де, туған әдебиетін
де шығарып үлгерген шешен тілді шебер суреткер Оралхан Бөкей – нағыз
ұлтжанды, халқының қалаулы азаматы. Оралханның әдебиетке бейімділігі
ата-анасынан берілген табиғи қасиет болар. Анасы Күлия сөйлеп кеткенде
ешкімге сөз бере қоймайтын, әзіл-шыны аралас сөзден есесін жібермейтін.
Әкесі Бөкей, керісінше, көбінде үндемейтін. Сөйлеп кетсе сөз тапқыр-ақ. Аз
сөз бен көп мағына ұқтыратын. Оралхан Бөкей 1943 жылы қыркүйектің 28
жұлдызында, Шығыс Қазақстан облысы, Катонқарағай ауданына қарасты
Шыңғыстай ауылында дүниеге келген. 1961 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров
атындағы Шыңғыстай орта мектебін бітірген соң, аға пионер вожатый және
Алтай совхозында тракторшы болып жұмыс істеді. 1963 жылы Қазақ мемлекеттік
университетінің журналистика факультетіне сырттай оқуға түседі де, оны
1969 жылы тәмәмдап шығады. 1965-1968 жылдар аралығында аудандық Еңбек
туы, облыстық Коммунизм туы газеттерінде қызмет істейді. 1968 жылы
республикалық Лениншіл жас газетінің шақыруы бойынша Алматыға келеді.
Көп жылдар Жұлдыз журналының проза бөлімінің меңгерушісі, әрі
редколлегия мүшесі болған. Өмірінің соңғы жылдары Қазақ әдебиеті
газетінде бас редактор болды. Оның алғашқы әңгіме повестерінен-ақ
(Қайдасың қасқа құлыным, Қамшыгер, Үркер, Ұйқым келмейді ) ешкімге
ұқсамайтын өзінше сөз саптасы, асқақ мінезі, алғыр зерде-зейіні оқушысын
бірден баураған болатын. Жазушының ой мен сезімді қатар өрген шығармалары
бірде тұңғиық оқиғаға жетелесе, бірде асқақтыққа, өршілдікке тартып,
толғау-толғаныстары кең тынысты, өзгеше үнді болып шығатын. Оралхан ағамыз
өзінің табиғат берген зерде, зейін, сөзге, сөз өнері деген бейімділігі
арқасында жастайынын өнерге, әдебиетке, сұлулыққа құштар болып өседі. Ұлы
драматург Б.Шоу Әрбір талантты жазушы ең әуелі өз замандастары жайлы
жазуы тиіс деген екен. О.Бөкейде қолына қалам ұстағаннан –ақ, өз
замандастарының мұңы мен қуанышын шынайы суреттеуге тер төгіп келген-ді.
Бұл ретте автордың өзі де: Әйтеуір не жазсам да өз заманымды, сол заманда
табан ет, маңдай терін төгіп жүрген қарапайым еңбек адамдарын тілге тиек
етуге тырысамын деген екен. Айтқанымыздай-ақ, оның кейікерлері, Қайдасың
қасқа құлынымдағы - Орал, Өліарадағы - Қойшы, Елең-алаңдағы - Зорлық,
Құм мінезіндегі - Бархан, Мұзтаудағы - Ақтан, Сайтан көпірдегі Аспан
өзіміз күнде араласып жүрген қарапайым замандастарымыз. Бір ерекшелігі –
бұл кейіпкерлерді әдебиетіміздегі замандастар бейнесі галериясынан басқаға
шатастырмай бірден танитынымыз. Бұл да жазушының образ таңдаудағы өзіндік
ізденісінің нәтижесі. Мұның сыры - О.Бөкейдің өз кейіпкерлерінің іс-
әрекетінен гөрі, олардың ішкі әлеміне, жан дүниесіне көбірек
үңілетіндігінде еді. Жазушы солардың әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы
арқылы, бүгінгі өмір шындығын, оның алуан түрлі шындығын ашып қоймай,
өткенімізге ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз жібереді. Ол
характерлерді шебер ашады, солардың көзқарасы ұғым–түсінігі арқылы
дәуірдің өзекті мәселелерін батыл көтереді. Жалпы алғанда,Оралхан Бөкейдің
шығармалары қазақ повесінің қазіргі дәуірдегі жаңа бет алысын,
жетістіктерін, сонымен қатар, алда ізденер бағытын көрсете алады.
Оралханның суреткерлік талантын да танытады. Осы мақаламызға арқау етіп
алған шығармаларымыз Құм мінезі, Қайдасың қасқа құлыным, Атау кере.
Оралхан Бөкей шығармаларында жазушының өзіндік ерекшелігі, шеберлігі,
стилі байқалып отырады. Көркем образ жазушының шеберлігіне, оның жалпы
халықтың тіл байлығын жетік меңгеріп, шұрайлы сөз образдарын қолданып
шебер суреттей білуіңе байланысты. О.Бөкейдің стиль ерекшелігі, оның
өзінің өмір тануына, шығармасының идеялық тіл қазынасын меңгеріп, оны
қалай қолданғанынан байқалады. Жазушылардың тілдік құралды қолдану
тәсілдері біркелкі болмайды. Тіл байлығы деген жеке сөздер көптігі емес,
оларды ұтымды қолдану шеберлігі. Қазақ көркем әдебиетінің проза
саласындағы лексикалық нормаларды танып-білуде, біздіңше, бүгінгі таңда
лексикалық элементтердің жұмсалуының мынандай сәттеріне назар аударуымыз
қажет. Олар: - диалектизмдердің жұмсалуы, яғни орыс тіл білімінде
диалектизация деп аталған құбылыстың қазіргі қазақ көркем әдебиеті
тіліндегі көрінісі, күй-қалпы, өріс алуы бағыты; - жалпы халықтық тілге
тән бейнелі сөздерді жұмсау тәсілі, фразеологизмдердің сөгілуі. -
қарапайым, көне, сирек сөздердің стильдік қолданысы және т.б. лексикалық
элементтер бар. (1,24). Жазушы стиль дегенде ең алдымен ойға оралатыны,
оның суреттеу шеберлігі, көркем әдістері туралы болатын белгілі. Белгілі
жазушы Оралхан Бөкей өз шығармасында ойын оқушысына көркемдеп, бейнелеп
жеткізу мақсатында лексикалық элементтерді қажетінше қолданған. Халық ауыз
әдебиетінің нәрлі бұлағынан қанып ішкен ұлы суреткердің сөз сырын тани
білгендігін аңғарамыз. Әсіресе ойды, бейнелі образды жеткізудің тәсілдері,
тұрақты тіркестер, диалектизмдер, қарапайым сөздер көптеп қолданысқа
түскен. Автордың көтерген тақырыбына жанрлық сипатына қарай бұл тәсілдер
сұрыпталып, түрлі стильдік қызмет атқарады. Кейіпкер сөзі - образды
ашатын, шығарманы шындыққа жанастыратын құрал. Кейде жазушы сипаттап
отырған кейіпкерін өзіне тән ерекшеліктерімен толық көрсету мақсатында
диалектизмдерді әдейі қолданады. Бұл жазушының кейіпкерді неғұрлым
жан-жақты көрсетуіңе мүмкіндік береді. Мысалы: Тым болмағанда жүзін де
көрсетпеді-ау, жүдә, қандай қияңқы қыз екенсің – деп ғайбаттады.(2,257).
Қарындас-ау, қарындас, өлә-а-а, мұныңыз не?- дауыстап еді,қыз артына
қайырылмады да. (2, 258). Осы мысалдан байқағанымыздай, жазушы Сайтан
көпір повесінде Еріктің Оңтүстік өңірден екенін көрсету үшін жүдә, өлә-а-а
сөздерін беру арқылы стильдік мақсатта, сол өлкеге тән жергілікті
ерекшеліктерді орынды келтіреді. Сеңке Ауыз үй,кіре берістегі бөлме
(3,208). Мысалы: Осы кезде алыңғы сеңкенің арғы есігі тықырлады.(2,307)
Өзіміз көріп отырғандай сеңке сөзі арқылы автор туған жерінің диалектісін
шығармасында пайдаланып, белгілі бір стильдік мақсатты көрсеткен. Көркем
әдебиетте фразеологизмдердің тұлғалық көрінісі мен стильдік қызметі
ерекше. Образды фразеологизмдер – жалпы айтылар сөздің көркі. Ол тілдің
ажарын ашып қана қоймай, аз сөзбен көп мағынаны білдіреді. Оралхан Бөкей
қаламынан мынадай фразеологизмдерді кездестіруге болады. Мысалы: Өзі де
ұл-қыз өсіріп, ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан
азамат екенін аңғарту ма екен (2,18 б.). І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде: Ала жібін аттамады қиянат жасамады,
арамдыққа бармады. (4,30 б.). Осы мысалдан байқағанымыздай, автор
кейіпкерінің адал адам екенін көрсету мақсатында фразеологизмді белгілі
бір стильдік жүк арқылы арқау еткен. Тілдегі фразеологизмдердің жасалуына
сан түрлі құбылыстар, ұғымдар түсініктер себеп болған. Солардың бастылары:
Бірқыдыру фразеологизмдер өлшемдік ұғымдардың негізінде пайда болған.
Мысалы: а) уақыт, мерзім өлшемдері: күншыға, сәске, түсте, тапатал түсте,
шаңқай түсте, күн ұясына кіргенде, көз байлана, қас қарая, құлқын сәріде,
т.б. Тұрақты тіркестерді стильдік мақсатпен белгілі бір мағыналық реңк
үстеп қолдануды жазушы көркем прозада кеңінен және шебер пайдаланған.
Мысалдармен дәлелдейік: Қас қарайып, алқара көктегі сансыз жұлдыздар тым
алыстан сиқырлана көз қысысады (2,230 б.). Қас қарайды кешқұрым қараңғы
түсу мезеті туралы айтылады (4,334б.). Ақан шалдың бұл жұмбақты аттансын
сиыр сауып, өріске мал қосып жүрген көршілері әрсаққа жүгіртіп, сүт
пісірімдік әңгіме өсектің арқауына айналдырды(2,89 б.). Сүт пісірім уақыт
халықтық өлшем. Ширек сағат шамасы(4,478 б.). Автор уақыт мерзімін
білдіретін тұрақты тіркестерді, шығарма тілін көркемдеу үшін стильдік
мақсатта жұмсаған. Қарапайым сөздер де ауызекі сөйлеу тіліндегі лексиканың
бір элементі. Бұлардың екі түрлі ерекшелігі бар: а) стильдік мәні бір
нәрсенің бағасын кемітіп, құнын түсіріп төмендету бағыты болады; ә)
диалектизмдер сияқты территориялық жағынан шектелген емес, жалпы халыққа
бірдей таныс сөздер. Сонымен қатар әдеби тілде қолдануға ыңғайсыз
экспрессивті мәні болады.(5,134). Жазба стильдердің ішінде қарапайым
сөздердің молынан пайдаланылатын орны көркем әдебите тілі. Мысалы, Біз
оның қотиын қылығына өкпелеген жоқпыз.(2,149).Бір көрген қызға қырындап
сумақайлана беру қадетіне жат (2,157). Біз бұл жердегі қотиын,
сумақайлана қарапайым сөздерінің автордың баяндауында белгілі бір
стильдік мақсатты қолданғанын көреміз. Лексикалық норманы сөз еткенде,
көркем мәтіндегі көне сөздер мен сирек қолданылатын сөздердің көрінісі
үлкен орын алады. Тілде көнерген сөздердің историзмдер және архаизмдер деп
аталатын екі түрі бар. Өздері белгіленген заттар не құбылыстар өмірде
қолданылудан қалады да, осының нәтижесінде олардың атаулары – сөздер де
көнеріп, активті сөздіктен шығып қалады. Бұл элементтер Оралхан Бөкей
тілінде де бар. Мысалы, Бүгін де Қойшыны өзгеше жөш көңілмен күлімсірей
қарсы алды.(2,77). Осы мысалдағы жөш көнерген сөзін автор белгілі бір
стильдік мақсатта қолданған. Аналықтың ару дидары, Сарқынды шалдың алып
бітімі, анау тат басқан күміс белдік, жез мойын пышақ (2,67). Біздің
байқауымызша автор күміс белдік, жез мойын пышақ көнерген сөздерін
Сарқынды шалдың бейнесін жасау арқылы стильдік мақсатта қолданған. Сонымен
лексикалық элементтер (диалектизм, архаизмдер, историзм т.б.) сөздіктің
активті тобынан шығып қалған, күнделікті қарым-қатынас жасауда
қолданылмайтын сөздер болып табылады. Олар қолданыла қалған күнде, өткен
дәуірдегі құбылыстардан хабар, мағлұмат беру мақсатында немесе белгілі бір
стильдік мақсатта көркем шығараларда ғана қолданылады. Зерттеу жұмыстарына
көз жібере отырып, жазушының өзінің шығармасын көркемдеу үшін де тілді,
сөзді жақсы біліп, оны өз сезімін, ойын, пікірін және характерлерді
суреттеуде орынды қолданып, кейіпкердің психолгиясын, оның өмірге деген
көзқарасын өзіндік тілмен жеткізе білгендігін байқаймыз. Қорыта келгенде,
өмірден ерте кеткенімен, артына мол әдеби мұра қалдырған жерлесіміз
Оралхан аға ұлттық әдебиетімізде өзіндік орны бар ірі тұлға. Жазушының
адамның сезім тұңғиығына, жан-дүние тереңіне, ой-арманына үңілген
шығармалары туған халқымен бірге жасасып, оның рухани игілігіне қызмет ете
береді.
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Ғ.Әбухан. Қазақ тілі. Алматы, Ғылым , 1973ж.
2. Оралхан Бөкей. Таңдамалы шығармалары.Жазушы баспасы,1994ж. 3. Қазақ
тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, Ғылым,1963ж.5
шығуы. 4. І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.
Алматы,Ғылым,1977ж. 5. Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы,
Мектеп, 1979ж,

16.03.12.

Ғалия БӨКЕЙҚЫЗЫ: Ағам - әдебиетке өз бетімен келген жазушы
- Оралханды оқып па едің?
Оқымағанда?!.
Біздің буынның кітапқұмарлары дәл осылай Оралханды жақсы көрді.
Шығармаларын сүйіп оқыды. Бұл - қаламгердің құдіреті.
Езуіңе күлкі әкеліп, ескі танысыңды кезіктіргендей қуаныш сыйлайтын ауыл
хикаяларымен өзінің туған топырағына өзгелерді де ғашық етті. Жаңа
заманның соны сипатты адамдарының болмыс-бітімін өзінше өрнектеді. Сөйткен
Оралханды қалың оқырманы қаншалықты біледі? Оқырманының жан-дүниесін
байытқан Бөкейұлының шын мәнінде артықшылығы неде?
Жазушының туған қарындасы Ғалия Бөкейқызымен Орағаңның азаматтық тұлғасы,
жазушылық жолы жайында аз-кем сыр бөліскен едік.
- Біз сізді Оралхан ағаның кенже қарындасы деп білеміз...
- Иә, солай. Мен үйдің ең кенжесімін. Ағамыз екеуіміздің жас
айырмашылығымыз - 18 жыл. Арамызда осындай алшақтық болғаннан кейін де мен
ағамның балалық шағы туралы ештеңе айта алмаймын. Біздің үйде ағамнан үлкен
Шолпан, Әймен, Ләззат апайларым, ағамнан кіші Мәншүк болды. Кенжесі - мен.
Ол - осы бес қыздың ортасындағы жалғыз ұл.
- Жазушының туған жерін суреттеген шығармаларының қай-қайсысын да оқи
салып, Алтай асып кетуге асығасың. Тіпті көзі тірісінде-ақ, Алтайдың
кербұғысы, Мұзтаудың мұзбалағы атанды. Сіздіңше, мұның сыры неде?
- Әрбір адам өзінің туған топырағына тартады ғой. Біздің ата-анамыз туған
жердің артықшылығын, туған табиғаттың құйқалы қыр-сырын бізге ұқтырып,
санамызға құя білді. Бала кезімізден өскен өңіріміздегі әрбір шежірелі тау-
тастың шығу тарихын, аңыз әңгімесін тыңдап, бойымызға сіңіріп өстік. Онсыз
да табиғаты сұлу Алтайдың ағамның шығармаларына арқау болуына ата-анамыздың
ықпалы мол болды. Құдай берген талантымен осыларды қағазға түсірген ағамның
артықшылығы ғой. Ол өзінің шығармаларында Менің ұстазым да, ақылшым да -
өр Алтай дейді. Онысы рас.
Ағам - әдебиетке өз бетімен келген жазушы. Ешкімге еліктеген емес.
Шәкірттік кезеңді де басынан өткермеген. Оның өңделген, жарияланбай қалған
бірде-бір шығармасы болмаған. Осының өзі оның шығармаларының құндылығын
арттырып тұр. Осыған сай, өзінің көзі тірісінде құрмет те көрсетілді.
Оқырмандары да бағалады. Өз ортасы мойындады.
Айта кетерлігі, ағам тек қана Алтайдың табиғатын жазған жоқ, Құм
мінезінде Мойынқұмды суреттеді. Бұл шығармасында құмның мінезі
болатындығын, сол жерде туған адамнан артық біліп, түйсініп, шығармасына
негіз ете білді. Ал Жетім ботасында Ақтауды жазды. Сондықтан Оралхан
Бөкейдің шығармашылығы тек өзінің туған жерінің ғана емес, туған елінің
табиғатына арналды. Еліміз егемендік алғаннан кейін екі жылға толмай,
өмірден озды ғой өзі. Соның өзінде тәуелсіздік тақырыбына бірқатар дүниелер
жазып кетті.
- Жазушылық қасиеті қай жұртынан дарыған?
- Тек жерге тамырсыз ештеңе шықпайды. Біздің арғы атамыз Қаратай батыр, өз
заманының ру басы, биі болған кісі екен. Одан кейінгі біздің соңғы атамыз
Дос би деген шешен кісі болыпты. Осы Дос би мен менің атам Исахан - бір
әкеден. Кеңес өкіметі орнаған кезге дейін болған би осы - Дос би. Ата-
бабаларымыздан келе жатқан сөз өнері Оралхан ағама да қонған деп ойлаймын.
Бұл қасиет оған қанмен, текпен келді. Сүйегіне сөз қонған Дос бидің
бәйбішесі Сарқыт апам да от ауызды, орақ тілді Керейдің қызы болған. Әке-
шешеміз көбіне жұмыспен сыртта жүргендіктен, ағама бағыт-бағдар беріп, жол
сілтеген, тәрбие берген осы - Сарқыт апам. Сарқыт апамның оң қолы оймақ
дейтін. Ер-азаматтың да, әйел адамның да атқаратын қызметін бір өзі жасай
беретін. Мұсылмандықтың парыздарын берік ұстанды. Діндар, тәкаппар, өсек-
аяңға жаны қас адам еді. Әкеміз Бөкей мен шешеміз Күлия да сөз өнерінен
кенде емес. Қатонқарағай еліне белгілі адамдар болған.
- Басқа бауырларыңыздың арасында сөз өнеріне таласы бары бар ма?
- Ләззат пен ағамның арасы - 9 ай. Тете өсті. Екеуі төбелесе беретін. Ал
өзінен кейінгі Мәншүкпен сөз жарыстырып отыратын. Өйткені Мәншүк қазақ тілі
мен әдебиетін ағамнан да жақсы білді. Сондықтан өзі сөзжұмбақтар
құрастырса, өлеңдер жазса, барлығына Мәншүктің атын қойып, газеттерге
жіберетін. Осы жағына көп баулитын. Бірақ Мәншүк журналистиканы таңдамады.
Отбасындағы барлығымыз сөзден құр алақан емеспіз. Сөзбен сурет салу қасиеті
бәріміздің бойымызда бар.
- Ағам - әдебиетке өз бетімен келген жазушы деп қалдыңыз. Бұл сөзіңізді
жазушының таланты толысқан шағында ғана Алматыға ат басын бұрғанына сүйеніп
айтқан боларсыз?
- Мүмкін. Ағам онжылдықты бітіргеннен кейін бір жыл трактор айдап, сосын
аға пионер жетекшісі болды. Аудандық Еңбек туы газетінде корректор болып
еңбек етті. Ал жоғары оқу орнына құжатын тапсырғандағы ең бірінші таңдаған
мамандығы артистік болатын. Алматының консерваториясына түсті. Қазақстанның
Халық артисі Гүлжан Әспетовамен курстас болған. Бірақ бұған әке-шешеміз
қарсы болды. Жұрттың жалғыз ұлы әртіс боп кетті деген әңгімесінен қашты.
Ақырында ағам КазГУ-дің журналистика факультетіне оқуын ауыстырды. Өзі Мен
артист болсам да, жазушы болсам да, әйтеуір, халқыма қызмет етсем болды
деп отыратын. Ол арманы орындалды.
Қазір ойлап отырсам, бізді үйде бір-ақ нәрсеге тәрбиелеген екен. Соған
қуанамын. Дінді біліп өстік. Мен институтта оқып жүргенде атеизмнен сынақ
тапсыра алмаған адаммын. Құдай бар ма, жоқ па? деген сұраққа жоқ деп
жауап бере алмай кеттім. Біздің отбасымызда Алла бар. Сондықтан ата-анамыз
біздің бәрімізді Алланың бар екендігін сендіріп, не нәрсе жасасақ та
адалынан жасауға, тура жүріп, тура сөйлеуге үйретті. Дәл осы тәрбиені
бойына сіңіріп өскен Оралханның жазушы болмауға қақысы болмады деп
ойлаймын.
- Ағаңыздың сіз бағалайтын ерекше қасиеті қандай еді?
- Кейінірек Алматыға жұмысқа кеткенінде мен ағама хат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.